UNIVERZITET SV.

KLIMENT OHRIDSKI - BITOLA

FAKULTET ZA TURIZAM I UGOSTITELSTVO - OHRID

FESTIVALOT OHRIDSKO LETO KAKO PROMOTIVNO SREDSTVO

DIPLOMSKA RABOTA -

Kandidat Ilija Mojsoski

Mentor Prof. d-r Lidija Simon~eska

VOVED Turizmot e edno od podra~jata vo koi marketing koncepcijata nao|a celosna primena. Nivnite odnosi proizleguvaat od karakterot na turizmot i specifi~nostite na turisti~kiot pazar. Promocijata naj~esto se definira kako masoven vid na komunikacija i toa kako propaganda, odnosi so javnosta, publicitet, unapreduvawe na proda`bata i sli~no. Pri promovirawe na proizvodite, uslugite i ideite, mo`e da se koristi {iroka lepeza na metodi, sredstva i aktivnosti. Tie se naso~eni kon postignuvawe na celite na promocija, a so toa i na marketing celite. Turizmot kako sopstveno-ekonomska pojava navleguva skoro vo site pori na stopanskiot, politi~kiot, sportskiot i kulturniot `ivot. Iako ne e kulturna granka, opfa}a mnogu poliwa od kulturnata dejnost (kulturnoistorisko nasledstvo, kulturni manifestacii, muzika, folklor i drugo). Vo ramkite na prethodno ka`anoto e i temata koja e predmet na obrabotka vo ovaa diplomska rabota, a taa go tretira Festivalot Ohridsko leto kako propagandno sredstvo za promocija na drevniot Ohrid, a so toa i na na{ata prekrasna Makedonija vo svetot.

I.

PROPAGANDATA VO PROMOTIVNITE

AKTIVNOSTI NA TURIZMOT
1. Op{to za turisti~kata propaganda Propagandnata aktivnost se primenuva u{te mnogu odamna, vo periodot na Rimskata imperija i ottoga{ go sledi razvojot na civilizacijata. Nejziniot prv terminolo{ki izraz bil reklama. Ovoj poim ima latinsko poteklo (od glagolot clamare t.e. reclamare) i ozna~uva vikawe, odnosno odeknuvawe. Vikaj}i, trgovcite ja falele i nudele svojata stoka so cel pobrzo i podobro da ja prodadat. Podocna, ovaa aktivnost dobila novo ime, no i nova sodr`ina kako rezultat na op{testvenoekonomskiot razvoj, iako izrazot reklama i denes se koristi. Terminot propaganda za prv pat se pojavil vo 17-tiot vek, vo imeto na verskata organizacija Congregatio de Propaganda Fide ~ija cel bila da ja pro{iruva i zacvrstuva katolo~kata vera. Toj poteknuva od latinskiot zbor propagare koj zna~i {irewe t.e. rasprostranuvawe. Negovoto etimolo{ko zna~ewe se povrzuva, vo po~etokot, so pro{iruvawe i prodlabo~uvawe politi~ki, religiozni, kulturni i drugi ideologii i sfa}awa, a podocna se primenuva i vo ekonomskata sfera. Iako se koristi dosta dolg vremenski period, se smeta deka terminot propaganda ja dobil svojata dene{na sodr`ina i zna~ewe po Vtorata svetska vojna. Propagandata vklu~uva organizirano {irewe na idei, na~ela i doktrini so pomo{ na vistinski ili la`ni argumenti zaradi pridobivawe na poedinci ili grupi na lu|e koi }e bidat nositeli na tie idei1. Od definicijata mo`e da se sogleda su{tinata na propagandnata aktivnost, a toa e dejstvuvawe vrz poedinec ili grupa zaradi {irewe na razli~ni politi~ki, ideolo{ki, kulturni, religiozni, humanitarni, obrazovni i drugi idei ili so cel da se ostvarat ekonomski rezultati. Takvoto dejstvuvawe se zasnovuva vrz psiholo{kiot mehanizam na ~ovekot, pri {to se iniciraat negovite psiholo{ki sostojbi vo koi toj }e ja prifati idejata i pozitivno e reagira na nea. Definicijata, isto taka, uka`uva deka sekoja
1

J.Sudar, G.Keller, Promocija, Zagreb, 1991, str.61

propaganda ne e pozitivna t.e. progresivna tuku taa mo`e da predizvika unazaduvawe i nesakani efekti ako vrz lu|eto se dejstvuva so nevistiniti argumenti. Propagandata, spored toa, e kompleksna socio-kulturna komunikacija koja se temeli vrz kulturata na ispra}a~ot na idejata, a e naso~ena kon kulturata na nejziniot prima~ 2. Turisti~kata propaganda e najmnogu praktikuvan na~in preku koj nositelite na turisti~ki uslugi komuniciraat so postojanite i potencijalnite turisti. Toa vklu~uva razli~ni aktivnosti i sredstva za prezentirawe na turisti~kata ponuda na pazarot. So nea se pretstavuva kvantitetot i kvalitetot na turisti~kite vrednosti pred {irokata turisti~ka javnost. Nejzinata sodr`ina e isto tolku kompleksna kolku {to e kompleksna turisti~kata dejnost. Zatoa, vo literaturata se sre}avaat pogolem broj definicii so koi se objasnuva poimot i su{tinata na turisti~kata propaganda. Spored @.Jovi~i} turisti~kata propaganda e aktivnost za zgolemuvawe na brojot na posetitelite i nivnata potro{uva~ka vo odredeni turisti~ki podra~ja i objekti3. So sli~na sodr`ina e i definicijata na D.^uli} vo koja toj propagandnata aktivnost vo turizmot ja osmisluva kako dejnost koja so specifi~ni metodi i sredstva go privlekuva vnimanieto na interesentite (potencijalnite turisti) so cel da predizvika `elba i odluka da posetat odredeno podra~je ili lokalitet, odnosno da ja iskoristat ponudenata turisti~ka usluga4. Poseben pridones vo objasnuvawe na propagandata vo turizmot ima Zora Markovi}. Nejziniot stav e deka turisti~kata propaganda, kako i sekoja druga, nikoga{ ne e cel sama za sebe, tuku sekoga{ e instrument za postignuvawe na celite na odredena politika. Za da mo`e propagandata da se razbere vo vistinska smisla, taa mora da bide osmislena dejnost koja, so posebni i sredstva, nastojuva najprvo da go privle~e vnimanieto na odreden krug na lu|e kon odredena turisti~ka ponuda i potoa da vlijae vrz nivnata odluka da gi koristat uslugite ili dobrata koi gi nudi spomenatata ponuda5. Me|utoa, ponatamu prodol`uva deka propagandata vo turizmot se
2 3

Hepner H.W. Advertising-McGraw Hill, New York, 1966 @.Jovi~i}, Turisti~ka propaganda, Turisti~ka {tampa, Beograd, 1982, str.15 4 D.^uli}, citat kaj S.Unkovi}, Ekonomika turizma, Savremena administracija, Beograd, 1995, str 168 5 Z.Markovi}, Osnove turizma, [kolska kwiga, Zagreb, 1987, str.142

slu`i so metodi koi vo osnova se zaedni~ki za site oblici na propaganda, posebno na ekonomskata, samo {to se prilagoduvaat na specifi~nite potrebi na turisti~kata politika da go privlekuvaat vnimanieto na {irok krug lu|e kaj koi postojat objektivni uslovi da se vklu~at vo turisti~kite patuvawa6. Od analizata na definiciite mo`e da se zaklu~i deka turisti~kata propaganda izrazuva mo{ne {iroka problematika koja gi nadminuva granicite na ekonomskata sfera na turizmot. Taa nu`no sodr`i elementi na ekonomskata propaganda so samoto priznavawe na ekonomskiot karakter na turizmot. Osnovna cel na turisti~kata propaganda e da se zgolemi brojot na posetitelite koi potoa }e ja zgolemat turisti~kata potro{uva~ka, dodeka ekonomskata propaganda ima za cel da ovozmo`i zgolemuvawe na plasmanot na proizvodite i uslugite. Za razlika od ekonomskata propaganda so koja se pretstavuva stoka ili usluga, vo turisti~kata propaganda se propagiraat turisti~ki motivi kako objekti vo prostorot ili delovi na prostorot. Ednovremeno, taa sekoga{ gi vgraduva i svoite ekonomski aspekti. So svojata informativna, potsetuva~ka turisti~kata i pobuduva~ka funkcija zaradi deluva vrz zajaknuvawe na na pobaruva~ka zgolemuvawe turisti~kata

potro{uva~ka i ostvaruvawe {to povisoki ekonomski efekti od strana na nositelite na turisti~ka ponuda. 1.1 Razlika me|u propaganda i reklama Razlikata pome|u propagandata i reklamata, soodvetno ja ilustrira izlagaweto na M.[ejsing: propagandata, odnosno propagandistot, kako i sekoj drug normalen ~ovek, komunicira so lu|eto. Toj im zboruva za proizvodite i uslugite. No, im zboruva na eden poseben na~in vo ramkite so stavot na lu|eto na koi im se obra}a. Kako da im veli: so ogled na va{ite potrebi, vo va{ interes e da kupite kako {to e vo moj interes da prodadam; spored toa na{ite interesi ne povrzuvaat, tie ne pravat partneri koi se
6

Ibid, str.142

zdru`uvaat po svoja volja. Obratno od toa, onoj koj sostavuva reklamni tekstovi, samo prividno zboruva za proizvodot ili uslugata. Poto~no, obra}aj}i im se na lu|eto na drugata strana na barikadata, toj im zboruva za svoite stavovi. Toj izvikuva so voodoo{evuvawe za proizvodot: izvonreden! senzacionalen! sovr{en! Toj ne im zboruva na ramni kon sebe, ne diskutira, ne iznesuva argumenti. Toj ne trpi nikakvi prigovori. Toj bara slepo da mu se veruva7. Zna~i, reklamata pretstavuva nametlivo falewe i nametlivo nudewe, {to ne e svojstveno na dene{nata propaganda. Stopanskata i ekonomskata propaganda vo na{i uslovi gi karakterizira doverba, informiranost i prilagodlivost kon interesite i potrebite na potro{uva~ite, so cel za usoglasuvawe so interesite na proizvoditelite i op{testvoto vo Celina. Zatoa, poimot propaganda ne bi smeel da se zamenuva so diskreditiraniot poim reklama, bidej}i toj asocira zabele`itelna nametlivost. Izrazot reklama i denes se upotrebuva za pojava so sli~en karakter kako na primer svetle~ka reklama bidej}i istata se izrazuva so upadlivost i nametlivost. 1.2 Propagandata i dr. promotivni formi na turizmot Pri promovirawe na proizvodite, uslugite i ideite, mo`e da se koristi {iroka lepeza na metodi, sredstva i aktivnosti. Tie se naso~eni kon postignuvawe na celite na promocija, a so toa i na marketing celite. Efikasnata promocija bara koncipirawe i implementacija na splet od koordinirano i sinhronizirano dejstvo na site ili pak pogolem del od oblicite na promocija, poznat kako promotiven miks. Elementite koi ja so~inuvaat sodr`inata na promotivniot miks, vo literaturata se grupiraat vo dve grupi: osnovni i sekundarni formi na promocija. Osnovni ili primarni oblici na promocija se aktivnosti koi mo`at da se kontroliraat od strana na oglasuva~ot. Tie se: - Ekonomska propaganda. Taa pretstavuva platena forma na nepersonalno komunicirawe na pretprijatieto so svoite potro{uva~i. Po
7

B.Ja}oski, Marketing, Skopje, 1979

svojata sodr`ina, propagandata e aktivnost so koja pretprijatieto dava informacii vo vid na posebno kreirana propagandna poraka upatena preku sredstvata za masovna komunikacija do postojnite i potencijalnite kupuva~i. - Li~na proda`ba. Ovoj na~in na promocija se sostoi od direktna, individualna i verbalna komunikacija na prodava~ot i kupuva~ot na proizvodot ili uslugata. Preku li~na proda`ba, prodava~ot vo uloga na nositel na komunikacijata ima mo`nost mnogu polesno da se prisposobuva na specifi~nite osobini i karakterot na potro{uva~ot. - Unapreduvawe na proda`bata. Ovaa forma vklu~uva raznovrsni merki i aktivnosti koi pretprijatieto gi prevzema za brzo i neposredno stimulirawe na proda`bata. Akciite i sredstvata so koi se ostvaruva unapreduvaweto na proda`bata mo`at da bidat naso~eni kon potro{uva~ite, kanalite na distribucija i sopstveniot proda`en personal. Voobi~aeno koristeni sredstva i mediumi za toa se propaganda na mestoto na proda`ba, kuponi, demonstracii, nagradi, natprevari i dr. - Odnosi so javnosta. Toa se planirani postapki i programi na komunicirawe na pretprijatieto so svojata okolina preku koi vlijae vrz op{ta negova prifatenost vo javnosta i steknuvawe pozitiven imix. Tie sozdavaat povolna klima vo ~ii ramki polesno }e se plasira i prodade proizvodot/uslugata na pazarot. Vo komunikaciskiot process pretprijatijata vospostavuvaat odnosi so svojata potesna i po{iroka javnost, koristej}i gi mediumite za masovna komunikacija. Edna od najzna~ajnite komunikaciski tehniki na odnosite so javnosta e publicitetot. - Direktno komunicirawe. Sovremenoto marketing{ko rabotewe se pove}e ja prifa}a direktnata komunikacija za zna~aen na~in na promocija iako taa ne se vbrojuva vo tradicionalnite elementi na promotiven miks. Pri ovaa forma na komunicirawe se koristat direktni, personalni kanali na komunicirawe - telefon, po{ta, ra~no dostavuvawe na prospekt t.e. katalog, internet. Sekundarnite promotivni aktivnosti spa|aat vo grupata na promotivni oblici koi ne mo`at da se programiraat i kontroliraat. Toa se

aktivnosti poznati kako promocija od usta na usta i pretstavuvaat zna~aen, pa nekoga{ i odlu~uva~ki govoren faktor vo unapreduvawe ili degradirawe na imixot na pretprijatieto vo javnosta8.

2. Propagandni sredstva Pod sredstva na propagandnite aktivnosti se podrazbiraat onie raznovrsni nositeli na propagandnata poraka preku koi propagatorot ja ostvaruva svojata komunikacija so potencijalnite potro{uva~i. Propagandnite sredstva se nositeli na vkupnoto propagandno deluvawe pa zatoa pravilniot izbor, kreirawe, oblikuvawe i primena na propagandnoto sredstvo ima najgolema va`nost vo vodeweto na turisti~kata propaganda. So svoite formalni i sodr`inski elementi sekoe sredstvo na turisti~kata propaganda treba da deluva sinhronizirano edinstveno. Propagandistot ne go interesira samo slikata i tekstot (i vo nivni ramki oblikot na predmetite, bojata, govorot, zvukot, goleminata, muzikata), tuku i nivnata sodr`ina, kako i vidot i kvalitetot i reproduktivnata mo`nost na podlogata, odnosno nosa~ot (posrednik ili nositel na propagandno dejstvo, mo`e da bide hartija, tekstil, filmska lenta, staklo, lim i dr.) na propagandnata poraka. 2.1 Grupi na sredstva na turisti~ka propaganda Postojat golem broj razli~ni propagandni sredstva koi mo`at da gi koristat nositelite na turisti~kata ponuda. Vo stru~nata literatura tie razli~no se grupiraat vrz osnova na pooddelnite kriteriumi. Spored predavatelot na porakata, sredstvata na turisti~kata propaganda se grupiraat9: 8 9

grafi~ki sredstva proekcioni sredstva

D-r L.Simon~eska, Promotivni aktivnosti vo turizmot, Ohrid, 2000, str.17 @.Jovi~i}, cit. delo, str 31

oglasni sredstva manifestacioni sredstva aran`manski sredstva suvenirski sredstva kontaktni sredstva amblemski sredstva

Spored tehnikata na prenesuvawe, propagandnata poraka (vizuelno ili auditivno), tie se sistematiziraat vo slednite grupi10: TEHNI^KI Vizuelni Grafi~ki sredstva Audiovizuelni Auditivni Proekciski - film a) igran (umetni~ki) b) propaganden - TV - video-sistem - dijafilmovi Li~ni kontakti - predavawa - poseta na klientela - propagandni patuvawa, povici na ugledni stranski gosti i drugi sredstva koi sozdavaat LI^NI

- prospekti - radio emisii - plakati - letoci - razglas - turist. vodi~ - bro{uri - monografii - razl. vid. karti - razglednici - ~estitki - cenovnici - nalepnici - program aran`. na pat. agencija ogledni kartoni vinska karta - kalendar - pokani Oglasni sredstva - oglas - propagand. pismo - komerc.-propag. reporta`a Prostornoplasti~ni sredstva

10

D-r L.Simon~eska, citat, str. 108

- izlo`beni prostorii - svetlosni natpisi - zna~ki (bexovi) - suveniri - panoa - razni propagandni predmeti Sredstva na turisti~kata propaganda (B. Vukoni}, 1973) Postojat i drugi podelbi na propagandnite sredstva vo teorijata. Me|utoa, site podelbi se relativni i nepostojani bidej}i sekoe sredstvo, po svojot karakter mo`e da bide vklu~eno vo pove}e grupi. 2.1.1 Grafi~ki sredstva

Grafi~kite sredstva imaat dominantna primena vo turisti~kata propaganda. Tie se najmnogu primenuvani, najrasprostraneti i najkarakteristi~ni za propagandnata akcija vo turizmot. Site tie se odlikuvaat so tri osnovni zaedni~ki osobini: - se izrabotuvaat so grafi~ka postapka: pe~atarska, fotografska ili crta~ka (poedine~no ili so me|usebna kombinacija) - vo na~elo se primenuvaat samostojni t.e. bez posreduvawe na nekoj medium i sekoj od niv e sposoben da inicira propaganden u~inok {tom }e stapi vo kontakt so primatelot na porakata - vo svoeto deluvawe koristat vizuelni efekti: slika, tekst ili crte`. Grafi~kite sredstva mo`at da se podelat sprema obemot na informacijata, sprema formatot i po tira`ot na pojavuvawe na slednive osnovni grupi: Plakati

Plakatite se specifi~no sredstvo na grafi~kata propaganda koi se lepat na izlozi, uli~ni panoa, delovni prostorii i drugi javni mesta. Vo niv porakata naj~esto se iska`uva preku likovno re{enie. Plakatite morat da se zabele`at, voo~at i vedna{ da se razberat. Tie jasno i nedvosmisleno ja izrazuvaat porakata preku likovno-propagandnata ideja i go privlekuvaat vnimanieto na minuva~ite, so {to na prv pogled lesno se razbiraat i zapomnuvaat. Vo grupata na plakati se vklu~uvaat i po{tenska marka, nalepnici, razni vidovi etiketi i preslikuva~i. Pokraj osnovnata zada~a za koja postojat, tie sodr`at va`ni element ii za nivna propagandna primena .

Plakat, Ohridsko leto, 2005 godina Prospekti Prospektite se osnoven oblik na grafi~kata propaganda vo turizmot. Vo niv se sodr`ani tekst i ilustracii so koi se informiraat i pottiknuvaat potencijalnite turisti. Vo niv, slikite imaat dominantno mesto i uloga, dodeka tekstot se javuva kako dopolnitelen i ima vtorostepena uloga vo iska`uvaweto na porakata.

Prospektite se upotrebuvaat ~estopati i efikasno vo turizmot, bidej}i ovozmo`uvaat vkupnata propagandna turisti~ka ponuda da se opfati na adekvaten na~in na edno mesto. Tipi~en primer se nizata prospekti posveteni na manifestaciite koi se odr`uvaat vo drevniot Ohrid: Festivalot Ohridsko leto, Balkanski festival, koi izobiluvaat so odli~ni likovni re{enija nadopolneti so kratok tekst za scenite, nastanite i istite ovozmo`uvaat festivalite da bidat poseteni od golem broj doma{ni i stranski turisti. Prospektite se pe~atat vo golem broj primeroci, zavisno od goleminata na pazarot za koj se nameneti. Opfa}aat najrazli~ni turisti~ki temi, se izdavaat vo najrazli~ni tehniki i na site stranski jazici. Tie se distribuiraat do javnosta na dva na~ina i toa direktno, vo racete na potencijalnite turisti i indirektno preku distributivna mre`a koja

vklu~uva turisti~ki agencii, soobra}ajni terminali, hotelski recepcii, trgovska mre`a i dr. Prospekti, Programai na Ohridsko leto 2001, 2004 i 2005 Fotografii

Fotografiite mo`at da se tretiraat kako samostojno sredstvo na turisti~kata propaganda, no tie se i sostaven del na prospektot, plakatot, turisti~kiot vodi~ ili drugo propagandno sredstvo. Fotografiite mo`at da bidat crno-beli ili kolor, so razli~en format i so raznovidni motivi. Za vremetraeweto na razni festivalski manifestacii se slikaat najatraktivnite momenti od izvedbite, kako i objektite i mestata kade ima pogolema frekvencija na lu|e. Vo grupata na fotografii spa|aat: razglednicite, koi vsu{nost se fotografii izraboteni vo boja i slu`at za dopi{uvawe na lu|eto. Na primer imame fotografii od gorenavedenite festivali koi imaat silno propagandno zna~ewe i pretstavuvaat najednostavniot suvenir koj posetitelite im go ispra}aat na svoite prijateli. Pokraj razglednicite, vo ovaa grupa mo`e da se spomnat i fotoalbumite i foto-monografiite. Tie pretstavuvaat kompleksni zbirki na pogolem broj na fotografii. Ovie sredstva se koristat za promocija na festivalski manifestacii, a sodr`at originalni fotografii od samiot festival. Pe~ateni publikacii Osnoven element na izrazuvawe kaj pe~atenite publikacii e tekstot, a dodeka ilustraciite se pomalku zastapeni. Za najzna~ajni od ovaa grupa mo`eme da gi spomeneme statiite i reporta`ite, kako i pi{anite turisti~ki vodi~i. Statiite i reporta`ite koi se objavuvaat vo korist na festivalskite manifestacii se specifi~ni formi na pe~ateni stru~ni turisti~ki tekstovi. Nivnata sodr`ina treba da bide interesna za ~itatelite i bogato ilustrirana so ubavi i novi fotografii od festivalite i od mestata kade se odr`uvaat istite. Pi{anite turisti~ki vodi~i se specifi~ni formi na pe~ateni publikacii koi sodr`at elementi na site drugi grafi~ki propagandni sredstva (prospekti, plakati i fotografii).

Ovie turisti~ki vodi~i koi se koristat za propaganda na festivalite raspolagaat so ogromna dokumentacija i raznovidni informacii koi imaat za zada~a da ja pottiknat turisti~kata potreba. Turisti~ki karti Turisti~kite karti se smetaat za mnogu rasprostraneto i ~esto primenuvano sredstvo na turisti~kata propaganda. Kaj niv dominiraat likovni re{enija i specifi~na kartografska simbolika koja e pretstavena so posebni znaci ili odredeni linii i povr{ina vo matemati~ki srazmeri. Turisti~kite karti se skapo sredstvo na grafi~kata propaganda. Tie kako eden vid na grafi~ko propagandno sredstvo imaat golemo zna~ewe zaradi nizata na informacii koi gi nudat, prosledeni so sliki vo boja za turisti~koto mesto koe go saka turistot. Vo ovaa grupa se vklu~uvaat i turisti~kite atlasi.

Kombinirani sredstva Postojat nekolku razli~ni sredstva koi se primenuvaat vo

turisti~kata propaganda, a po svojata sodr`ina se kombinacija od osnovnite grafi~ki sredstva. Najgolema va`nost imaat slednive: Informator, Katalozi, Vodi~ki prospekt i Oglasen plakat. 2.1.2 Oglasni sredstva Oglasite se smetaat za glaven nositel na propagandnata poraka, edno od najstarite i najmo}ni propagandni sredstva. Za razlika od grafi~kite sredstva, tie ne se samostojni i ne mo`e da se primenat bez koristewe na propagandni posrednici. Nivnoto objavuvawe, poznato kako oglasuvawe e tesno povrzano i usloveno od izborot na propagandniot medium. Od sekoj

oglas se o~ekuva: potencijalnite turisti da go vidat, pro~itaat, razberat, poveruvaat i da go prifatat toa {to se propagira. Osnovni elementi na oglasot se: sliki, naslov, tekst i identifikacija na oglasuva~ot (mediumot). Spored na~inot na nivnoto prenesuvawe t.e. propagandniot medium koj se koristi za oglasuvawe, postojat: novinski, radio i televiziski oglasi11. Vo ponovo vreme se javuvaat i internet oglasite. Novinski oglasi Novinskite oglasi koi slu`at za propaganda na manifestaciite, voobi~aeno se objavuvaat vo dnevniot i nedelniot pe~at, kaj koi porakata se oblikuva so tekst, no mo`e da se apliciraat i fotografii i crte`i. Tie treba da se so atraktivni sodr`ini, so {to bi se privlekle potencijalnite turisti da dojdat i da u`ivaat vo prekrasnite programi na festivalite.

Radio-oglasi Radio oglasite imaat auditiven karakter i tie gi koristat prednostite na radioto kako medium, kombiniraj}i govor, razli~ni zvuci, {umovi i muzika. Preku radioto vo sekoe vreme od denot ili no}ta se prenesuvaat informacii do doma{noto naselenie i turistite za toa na koe mesto se odr`uva nekoj festival i za sodr`inata koja }e se prezentira na istiot. Televiziski oglasi

11

D-r L. Simon~eska, citat, str. 125

Televiziskite oglasi imaat audio-vizuelen karakter, za ~ija {to objava se kombiniraat sliki, crte`i, tekst, govor, muzika i dvi`ewe. So pomo{ na ovie oglasi lu|eto pokraj toa {to ja slu{aat i ~itaat festivalskata programa, tie mo`at da go vidat i mestoto na odr`uvawe na festivalot, kako i da u`ivaat vo prika`uvaweto na najubavite i najpoznatite pretstavi odr`ani vo minatite denovi, so {to }e bidat pottiknati da prisustvuvaat na pretstavite {to sledat. Internet oglasi Kako medium koj ima ogromna popularnost i koj e vo podem, internetot, odnosno internet oglasite go nudat se ona {to e sodr`ano i vo prethodnite tri nabrojani oglasi, tekst, govor, sliki, crte`i, muzika, dvi`ewe i sli~no. Internet oglasite se i zna~itelno poeftini vo sporedba so novinskite, radio ili televiziskite oglasi. 2.1.3 Proekcioni (ekranski) sredstva Pod proekcioni sredstva se podrazbiraat site onie sredstva so koi porakata se prenesuva na vizuelen na~in ili so kombinacija na vizuelen i auditiven na~in, preku ekran. Stanuva zbor za raznoviden filmski material koj se proektira vo kinematografska i televiziska tehnika. Kaj ovoj vid sredstva porakata se soop{tuva isklu~ivo po pat na proekciona tehnika. Tuka spa|aat filmot i dijapozitivite. 2.1.4 Aran`manski sredstva Ovaa grupa ja so~inuvaat me|usebe razli~ni sredstva po oblik, karakteristiki i namena. Tie se koristat za da ja dopolnat propagandnata akcija na drugite grupi propagandni sredstva, da ja zbogatat i da ja napravat poraznovidna. Tuka se raboti za oblikuvan, aran`iran prostor kako propagandno sredstvo i toa: saemi ({tandovi i paviljoni), izlo`ben prostor, izlog, enterier na delovni zgradi, recepcija i dr.

2.1.5 Suvenirski propagandni sredstva Suveniri se site onie predmeti koi mo`at da poslu`at kako podarok za spomen. Toa se razli~ni predmeti, od poevtini, do skapoceni, koi mo`at da se kupat na turisti~kiot pazar. Nivna osnovna funkcija e komercijalna, no imaat i silno izrazena propagandna uloga. Nekoi od niv imaat prakti~na namena (privrzoci, ~a{i, pepelnici, razni vidovi no`evi i dr.), drugi se dekorativni (umetni~ki sliki, narodni rakotvorbi, kukli i dr.) i dosta skapoceni (zlatni ~asovnici, nakit i dr.). Suvenirite imaat nekoe obele`je -znak, natpis ili lik koj privlekuva, potsetuva ili soop{tuva, a koe e karakteristi~no za mestoto kade predmetot se proizveduva. Suvenirite koi se kupuvaat pri posetata na festivalskite manifestacii mo`e da bidat: znamenca so za{titniot znak na festivalot, mai~ki, kapi, zna~ki i dr. 2.1.6 Kontaktni propagandni sredstva Kontaktnite propagandni sredstva pretstavuvaat zbir na sredstva i propagandni deluvawa koi se efektuiraat so neposredni li~ni aktivnosti koi se ostvaruvaat vo turisti~kata propaganda. Najkarakteristi~ni patuvawa. 2.1.7 Amblemski sredstva na turisti~kata propaganda Amblemite pretstavuvaat simboli ili znaci po koi odredena kulturna ili druga manifestacija se prepoznava. Nivnata osnovna cel e da go formiraat identitetot na manifestacijata. No, ednovremeno tie imaat i propagandno dejstvo, pa zatoa se poznati kako propagandni konstanti. Takvi se imeto na manifestacijata, za{titniot znak, slu`benoto pismo, ku}nata boja, grbot i zna~kata na manifestacijata i nejziniot propaganden stil. kontaktni propagandni sredstva se: propagandnoto turisti~ki predavawe, odnosite so javnosta i studiskite

Za{titen znak (logo) - Manifestacija Ohridsko leto 3. Manifestacioni sredstva kako posebna grupa Manifestaciite se zna~aen pottiknuva~ki faktor na turisti~kite dvi`ewa. Ednovremeno, tie imaat i golemo propagandno zna~ewe. Se razlikuvaat tri osnovni vida na manifestacii: - manifestacii na koi osven aktivnite u~esnici prisutni se i drugi posetiteli, kako {to se: saemi, festivali, sportski priredbi, umetni~ki priredbi i dr. - manifestacii na koi novinarite (pe~at, radio, TV), osven kako aktivni u~esnici za propagandnata poraka, se i dosta va`na kategorija na posetiteli; toa se kongresite, konferenciite, simpoziumite. - specijalizirani propagandno-turisti~ki priredbi na baza na izvorniot folklor, tradicijata i obi~aite; najglavno se karnevalski i revijalni, a poretko imaat natprevaruva~ki karakter. Posetitelite, prisustvuvaj}i na vakvite manifestacii voedno se i prenosnici na propagandnata poraka, od kade poteknuva i poznatata izreka vo koja se veli: Zadovolniot gostin e najdobra propaganda. Poseben vid manifestacii se propagandno-turisti~kite priredbi. Vo ovaa grupa spa|aat renomiraniot Festival Ohridsko leto i Balkanskiot festival. Osven navedenite manifestacii tuka se vbrojuvaat i karnevalite vo Rio De @aneiro i vo Venecija poznati vo svetski ramki, potoa Vev~anskiot karneval, Trimeri - Strumica, Stru{kite ve~eri na poezijata i mnogu drugi manifestacii.

Ovie tradicionalni manifestacii, a pred se Festivanot Ohridsko leto deluvaat kako sredstvo na propagandata, deluvaat na postojanost na posetitelite i pottiknuvawe na novi segmenti na pobaruva~ka. Tie vklu~uvaat sekoga{ novi sodr`ini vo ponudata, visoko nivo na koordinacija vo drevniot Ohrid i ohridskiot region vo razvojot na raznovidni i kreativni kadri. Kaj vakov tip manifestacii, novinarite mora da imaat poseben tretman, ne samo kako prenositeli, tuku i kako kreatori na novi poraki. Spored toa, ne e dovolno da se podelat prospekti i druga propaganda na novinarite, zatoa {to za niv podobro e da se odr`i konferencija za pe~at i da im bidat dostaveni pismeni informacii za novite sodr`ini. Najdobro e da se anga`iraat novinari vo osmisluvaweto i prezentacija na novite sodr`ini. Ovde stanuva zbor za novinari - gosti, koi dobro go poznavaat duhot i mentalitetot na publikata ~ija poseta e posakuvana. Sekoe turisti~ko mesto treba da ima svoja propagandna manifestacija, bidej}i toa e nezamenlivo sredstvo za turisti~ka propaganda na turisti~koto mesto. Manifestaciite se svoevidna specifi~na slika na ponudata na turisti~koto mesto i neophodna potreba od doka`uvawe na organizacionata spremnost i kadrovska stru~nost na nositelite na turisti~kata ponuda. Tie se merka na kvalitetot i poseben znak na propagandniot nastap. Pove}eto od niv pretstavuvaat nastani koi privlekuvaat golem broj posetiteli od me|unarodno nivo. Toa se takanare~eni mega nastani, kako {to se me|unarodnite izlo`bi i drugi kulturni manifestacii, sportskite nastani, a posebno Olimpiskite igri i dr. Ovie manifestacii go povrzuvaat turisti~koto mesto i zemjite vo celina so svetskata javnost.

II. FESTIVAL OHRIDSKO LETO

1. Festivalskite manifestacii i propagiraweto na turisti~kata ponuda Gradot Ohrid, e eden od najpoznatite turisti~ki centri vo Republika Makedonija koj pleni so svoite kulturno-istoriski znamenitosti. Pokraj

ovoj fakt, biten faktor za razvojot na turizmot pretstavuvaat i manifestaciite koi se odr`uvaat vo tekot na celata godina vo ovoj dreven grad. Manifestaciite voop{to i vo tie ramki golemite manifestacii, se specifi~ni op{testveni pojavi koi imaat za cel pred se zadovoluvawe na odredeni konkretni op{testveni potrebi. Spored nivniot karakter i sodr`inata, postojat razni vidovi na manifestacii i toa: kulturni, sportski, verski, stopanski, politi~ki, nau~ni. Vo ramkite na manifestaciite koi se odr`uvaat vo Ohrid, posebno bi gi izdvoile slednite: - Ohridsko leto - tradicionalen me|unaroden kulturen (muzi~kodramski) festival koj se odr`uva vo tekot na juli i avgust. - Balkanski festival - tradicionalen festival na narodni pesni i igri na balkanskite i pribalkanskite zemji koj se odr`uva vo po~etokot na juli. - Seminarot za makedonski jazik, literatura i kultura - sobir na slavisti od celiot svet, se odr`uva vo tekot na avgust vo Ohrid i Skopje. - Prli~evi besedi - manifestacija posvetena na velikanot na makedonskata literatura, Grigor Prli~ev. - Ohridski trubaduri - internacionalen muzi~ki festival koj se odr`uva vo tekot na septemvri. - Ohridski pliva~ki maraton - sportski spektakl od me|unaroden karakter koj se odr`uva vo mesec avgust. - Kongresi, seminari, simpoziumi i konferencii i drugi nau~ni sobiri. Posebno zna~ewe za Ohrid kako turisti~ki centar vo negovata promocija na stranskiot turisti~ki pazar ima Festivalot Ohridsko leto. 2. Po~etoci i istorijat na Festivalot Ohridsko leto 4 avgust 1961 godina. Toa e datumot na ra|aweto na Festivalot Ohridsko leto. Toj avgustovski den vo izvonredno akusti~niot i

originalen ambient na katedralniot hram Sveta Sofija vo Ohrid e izveden prviot koncert. Toga{nata prvenka na Operata pri Makedonskiot Naroden Tetar od Skopje, Ana Lip{a Tofovi}, go demonstrira{e svojot prekrasen glas so izvedbata na dela od Hendl, Stradela, Mocart, Betoven, Grug Nesporno be{e otkritieto deka toj ambient e ~udesen i kako od boga stvoren za umetni~ki do`ivuvawa. Toa be{e prviot ~ekor, no sosema siguren, cvrst i mnogu nade`en za razvojot na Ohridsko leto. ^ekor koj go donese Festivalot do negovoto 45to izdanie. Kako {to minuvaa godinite po 1961 godina, Festivalot bele`e{e se pogolem podem vo svojot umetni~ki razvoj navestuvaj}i deka mnogu brzo }e se vivne vo prostorot na elitnite evropski i svetski festivali. Toa ve}e i se slu~i vo narednite godini koga eminentni umetnici i ansambli od site strani na svetot doa|aa vo Sveta Sofija da ja demonstriraat svojata umetni~ka ve{tina, no i si zaminuvaa ma|epsani i prijatno zbuneti od neverojatno ubavite do`ivuvawa vo gradot na Sveti Kliment. Da ne be{e preubavata i prevozvi{enata Sveta Sofija ne }e be{e nikoga{ Ohridsko leto, zatoa {to Ohridsko leto be{e pred da be{e, zatoa {to, ednostavno, ne e mo`no da sme vo ovaa katedrala, vo ova pove}evekovno sedi{te na avtokefalnosta na Ohridskata arhiepiskopija, a da sme nadvor od onie golemi duhovni ~inovi i ~inodejstvija {to se odvivale ovde, vo nea, eve, ve}e pove}e od eden millenium. Tuka, vo ovoj hram na golemite ~ovekovi ispovedi, molepstvija i voznesuvawa, osoznavawa i prozrenija, poznatite ohridski arhiepiskopi gi govorele svoite vdahnoveni besedi za `ivotot i smrtta, za menlivosta i minlivosta na ovoj svet, tuka odyvonuvale nivnite vehementni propovedi na poetskite `itija vo slava na Sveti Kliment. Tuka, vo nejziniot oltaren prostor na koj denes nastapuvaat najistaknati imiwa na svetskata reproduktivna umetnost, opkru`eni od crkovni velikodostojnici, od starozavetni i novozavetni kompozicii, od dvata friza na angelite koi kako da letaat nad nas, od portretite na carigradski, antiohiski erusalemski i aleksandriski patrijarski, arhiepiskopi i episkopi, od rimski papi, od prvite portreti na Sv. Kiril Solunski i Sv. Kliment Ohridski, tuka, vo ovaa tainstvena atmosfera ne

odyvonuval samo staroslovenskiot makedonski crkoven jamb tuku, kako i denes, odeknuvale, so nekoja edinstvena nebesna boja, psalmopodobni napevi od Pentikostarot na Klimenta, grmele liturgiski tekstovi letopisi, `itija, legendi, site muzi~ki ispolnuva~i. 2.1 Muzi~ki del Na ~etvrti avgust 1961 godina, pod svodovite na drevnata Sveta Sofija se slu~i zna~aen ~in - se rodi Festivalot Ohridsko leto. Pevicata Ana Lip{a - Tofovi} i pijanistot Ladislav Perldik bea neposrednite protagonisti na taa sveta ro`ba.

Ana Lip{a - Tofovi}, alt Vo prvite festivalski godini vo programskiot koncept preovladuva insistiraweto na najdirektnata vrzanost na Sveta Sofija so tradicijata na vokalot, kako i na istoriskite koreni na samiot Ohrid. No, ve}e i samite po~etoci ja iniciraat i idejata za elitnosta na interpretatorite koi nastapuvaat vo Sveta Sofija. Taka, {este priredbi organizirani slednata godina so pomo{ na Sobranieto na gradot i Koncertnata direkcija na

Makedonija, osven nastapot koj dolgi godini }e ostane tradicija, koncertot na gospo|a Ana Lip{a - Tofovi}, gi odbele`uva i nastapite na Slovene~kiot oktet i baritonot Vladimir Ru`|ak, no i nastapot na svetski afirmiraniot sopran od SAD, Martina Arojo. Taa voedno stanuva i prv umetnik od drug kontinent koj koncertira vo Ohrid. Site tie vo svojata programa insistiraat na muzika od starite majstori, ili na dela so duhovna tematika. Samata manifestacija se otvara so muzika inspirirana od svetoto delo na bra}ata Kiril i Metodij, so delo koe go podvlekuva zna~eweto na Ohrid kako lulka na slovenskata pismenost: kantatata Veli~anie na Todor Skalovski. Taa prozvu~uva pod svodovite na katedralnata crkva vo izvedba na Kamerniot orkestar na Filharmonijata na NRM i altot Milka Eftimova. Dirigent e samiot avtor, so {to stanuva i prv vo dolgata niza umetni~ki rakovoditeli na ansambli so najrazli~en sostav, koi }e se voodoo{evuvaat od inspirativnosta na ovoj, ve}e koncerten prostor. Zagrepskite umetnici Bo`idar i Bogomir Gor{e, se prvite instrumentalni solisti koi nastapuvaat na Ohridsko leto so deloto Bahoviot koncert za dve violini. Ve}e slednoto leto se bele`at nastapite na kamerniot guda~ki orkestar Pra{kite muzi~ari, potoa kamerniot sostav Berlinsko trio sopran, violina i ~embalo, eden vrven kameren sostav - guda~kiot kvartet Betoven od Moskva, pomal vokalen ansambl Pro muzika od Wujork, dva hora so duhovna i svetovna programa (RTV Belgrad i Mir~e Acev od Skopje), kako i niza solisti~ki ve~eri na vokalni umetnici so doka`ano renome: Miroslav ^angalovi}, Marjana Radev, Danka Firfova, Marija Skalovska, Milka Eftimova Vo mart 1964 godina se formira direkcija na Festivalot, so {to se potencira i negovata programska samostojnost i otvoraweto mo`nosti za nova organizaciona kreativnost. Taa godina zapamten ostanuva nastapot na Filharmonijata na SRM so svetski priznatiot dirigent Igor Markevi~, potoa nastapite na instrumentalniot ansambl od Francija, Andre Kolson i violon~elistiot Elefterio Papastavro, koj voedno }e stane eden od prvite rakovoditeli na mnogubrojnite letni majstorski rabotilnici za mladi muzi~ari. Germanija e prezentirana so duva~kiot kvintet

Gevandhaus, Bugarija so violinskoto duo [najderman - Kamilarov i svetski poznatiot hor Bodra smena. Ovaa godina e edinstvenata so festivalski nastapi na vrvni sostavi kakvi {to se - Xulijard kvartetot od SAD, ansamblot na violini na Boq{oj - teatrot i solistite na Operata i Baletot na Sankt Petersburg, porane{na SSSR.

Leonid Kogan, violina

Mstislav Rostopovi~, violon~elo

Na pettata godi{nina od postoeweto na Ohridsko leto se slu~uvaat i nastani koi imaat trajno vlijanie vrz idniot razvoj na festivalot. Toa e prvata sredba na eden svetski poznat umetnik so Ohrid, grad koj re~isi dve idni decenii }e bide negov leten dom. Toj, za vozvrat na seto do`ivuvawe, inspirativnosta na ambientot i toplinata na opkru`uvaweto, }e stane eden od klu~nite propagatori na festivalot vo niza svetski muzi~ki centri. Stanuva zbor za violinistot Leonid Kogan12. Svoeto internacionalno debi vo Ohrid }e go imaat i negovite dve deca: violinistot i dirigent Pavel i pijanistkata Nina Kogan. Toj }e go inicira qubopitstvoto za doa|awe na festivalskata scena kaj mnogubrojni vrvni guda~i od Rusija, kako {to se violinistite: Igor Ojstrah, Viktor Tretjakov, Evgenija ^ugaeva, Marina
12

Sne`ana Anastasova-^adikovska, Jubilejna monografija 40 godini Festival Ohridsko leto

Ja{vili, Gideon Kremer, Eduard Gra~, Irina Bo~kova, violon~elistot Mstislav Rostopovi~, sopranot Galina Vi{wevska, niza pijanisti itn. Festivalot vo prvata decenija na postoeweto, ostvaruva komunikacija i so u{tee den umetnik od vonseriski format i so svetsko renome: toa e violon~elistot od Francija, Andre Navara. Negovoto postojano prisustvo stanuva predizvik za niza vrvni ~elisti: Pjer Furnie, Antonio Menezes, Ko Ivasaki, Hajnrih [if, Danail [afran, Roham de Saran Mnogu podocna vo vtorata polovina na osumdesettite godini i po~etokot na devedesettite godini, u{te dvajca umetnici po svoj izbor }e se stavat celosno na usluga na festivalskata programa - toa se pijanistite Qupka Haxi-Georgieva i Evgenij Koroqov. Sekako, za pomnewe e i nastapot od 1978 godina na Indiecot Ravi [ankar, sitarist.

Andre Navara, violon~elo

Ravi [ankar, sitar

Vo vkupnata muzi~ko-programska koncepcija na Festivalot koj prvenstveno u{te vo prvite godini se formira kako kameren i pred se povrzan so crkvata Sveta Sofija i poretko so nejzinoto predvorje, solisti~koto muzicirawe na dva koncertni instrumenti, koe mnogu brgu }e stekne izvonredna popularnost kaj publikata, privlekuvaj}i festivalski u~esnici koi se vrvni virtuozi, vsu{nost najdocna se vklopuva. Stanuva zbor za pijanoto i klasi~nata gitara. Prv pijanist koj nastapuva e Nikolas

Astrinidis od Grcija, 1965 godina. Svoi festivalski tematski ve~eri posveteni na [open imaat dve polski pijanistki, Halina ^erni-Stefanska i Marta Sosinska. Prvite dve decenii prodefilirale i drugi svetski pijanisti me|u koi Grigorij Sokolov, Nikolaj Petrov, Tatjana Nikolaeva, Aldo ^ikolini, Andre Vots, Marija Tipo, Xon Ogdon, Garik Olson, Rudolf Kerer, Dubravka Tom{i}, Vladimir Krpan, Ivo Pogoreli} Gitarata, svoeto prvo ohridsko koncertno pretstavuvawe go ima pove}e od edna decenija po festivalskite po~etoci, vo 1973 g., so koncert na umetnikot od SAD, Herbert Stjuard. Vo Ohrid, vo periodot na slednata festivalska decenija muziciraat: Horhe Luis Viqagomez, Alisija Arte, Masimo Gazbarone, Esteban Botineli, Diego Blanko, Narcisio Jepes Zna~ajna internacionalizacija e realizirana preku nastapite na kamernite ansambli, kamerni orkestri i horovi od najgolemiot broj na spomenati zemji. Me|u niv: Bukure{tanskite i Ungarskite madrigalisti, horovite od akademijata Sibelius i kamernite peja~i na Univerzitetot Santa Barbara, Simfoniskiot orgestar na akademijata od San Diego, Litvanskiot kameren orkestar, ansamblot Virtuozi di Roma, Minhenskiot kameren orkestar, kvartetot Glinka, Prokofjev kvartetot, Francuskoto kamerno trio, Moskovskoto trio, Zagrepskiot guda~ki kvartet, Belgradskoto trio, trioto Lorenc, horot Kolegium muzikum Neodminliv del na festivalskata programa ostanuvaat solisti~kite vokalni nastapi. Se pametat imiwata na Georgi Bo`ikov, Radmila Bako~evi}, Biserka Cvei}, Marjana Radev, Miroslav ^angalovi}, Anton Dermota, Paulos Raptis, Xon Van Kersten Ohrid, kako svoj omilen muzi~ki prostor go opfa}aat i violinistite Stefan Milenkovi} i Jovan Kolunxija, pijanistite Rita Kinka, Kemal \eki} i Aleksandar Maxar Od vtorata polovina na 90-tite godini svedoci sme na niza novi imiwa, niza tvore~ki vozbudi. Vo katedralnata crkva Sv. Sofija prozvu~uva glasot na Vitoria De Los Anheles, Katja Ri~areli, Evgenij Bu{kov, Min~o Min~ev, violon~eloto na Ksavie Filips, Asier Polo, Kiril Rodingitarata na Eliot Fisk, Slava Gregorijanpijanoto na Roxer Vudvord, Nikolaj Luganski. Posebno do`ivuvawe za festivalskata publika

ostanuva unikatnata sredba so Horot na vienskite deca i Simfoniskiot orkestar na Avstriskoto radio. Isto taka se pojavuvaat i umetnicite kako Dang Tai Song - pijano, Val Ran Seo - sopran, Ksenija Jankovi} - violon~elo, Anton Barakovski - violina, Silvija Karedu - flejta, Stefan Milenkovi} violina, Kamerniot orkestar @or` Enesku, Trioto An, Maksim Fedotov, [lomo Mins, Marko Josifovski, Vadim Rudenko, Borodin kvartetot, Kamerniot orgestar Ungarski virtuozi No, edna od najveli~enstvenite no}i na Ohridsko leto se slu~i vo 2005 godina. Na 12 juli, na scenata na anti~kiot teatar pred pove}e od 3000 gosti nastapi umetnikot so svetsko renome, Hoze Kareras. Toa be{e nastap vo koj cela publika u`iva{e. Duri sedum pati {panskiot tenor mora{e da se vrati na scenata, po ovaciite na prepolnata scena.

Hoze Kareras, tenor, 12.07.2005 god. - foto:A.Kova~eski Od strana na dnevniot vesnik Nova Makedonija e vovedena i nagrada za najuspe{na muzi~ka ve~er, spored viduvaweto na muzi~kata recenzija. Nagradata najprvo e nare~ena Ohridska Izida, a vo 1999 godina e preimenuvana vo Nagrada Sv. Kliment Ohridski.

Vo analite na festivalot sekoga{ }e `iveat izvedbite na delata na makedonskite kompozitori, kako Zlatoustovata liturgija na Atanas Badev, oratoriumite Serdarot i Klimentu od Vlastimir Nikolovski, operata Car Samoil od Kiril Makedonski, oratoriumot Ilinden od Dimitrie Bu`arovski, baletite Ohridska legenda, Lebedovo ezero, Dubrovni~ka legenda i Makedonska povest od Gligor Smokvarski i mnogu drugi, so {to se doka`alo deka ne postoi muzi~ki umetnik od ovie prostori koj gi zadovoluva visokite svetski standardi na ovoj festival, a da ne nastapil na negovite sceni. Posebno plenat nastapite na Makedonskata filharmonija pod dirigenstvo na Todor Skalovski, Lovro Mati~i}. Bleskavi se i nastapite na dirigentite Trajko Prokopiev, Angel [urev, Dragan [uplevski, Van~o ^avdarski i Fim~o Muratovski. Ostanuvaat zasekoga{ zapameteni imiwata na Ana Lip{a - Tofovi}, Pavlina Apostolova, Vaska Bixova, Marija Skalovska, Danka Firfova, koi se traen beleg vo istorijata na izveduva~kata umetnost vo Makedonija. Vo vtorata ohridska decenija, 70-tite godini, vo festivalskite programi se vklu~uvaat novi muzi~ki institucii, solisti i ansambli, novi kompizitorski imiwa - Qubomir Branxolica, Aleksandar Lekovski, Mihajlo Nikolovski, Sotir Golabovski, Risto Avramovski. Operata pri MNT ostvaruva pove}e atraktivni proekti me|u koi dva navistina unikatni. Verdievata Aida vo 1982 g., a vo 1986 g. so Karmen od @or` Bize. Od 90-tite godini Festivalot Ohridsko leto pominuva vo znakot na dr`avnata samostojnost na Republika Makedonija. Na scenata na festivalot ovie petnaeset godini se aktivni i kamernite orkestri me|u koi Kamerniot orkestar na Makedonskata Radio filharmonija, Kamerniot orkestar na Makedonskata Televizija, Mladinskiot kameren orkestar,

Makedonskiot kameren orkestar, a vo 1995 g. se pojavuva nov kameren ansambl Makedonski guda~ki kvartet, podocna nare~en kvartet Gajdov. Na programite za ovie petnaeset godini nezavisnost se nao|aat imiwata i na pove}e horski ansambli. Horot na MRT, `enskiot kameren hor Sv. Zlata Meglenska, a zabele`itelen nastap so pravoslavna muzika ima Kamerniot me{an hor pri Soborniot arhiepiskopski hram Sv. Kliment Ohridski.

Solisti~ki nastapi odr`uvaat pove}e makedonski umetnici od razli~ni generacii: Kiril Ribarski - trombon, Vasil Atanasov - oboa, Blagoj Angelovski - truba, Stojan Dimov - klarinet, Anastasija Nizamova Muhi}, Ana Stamenkovska, Marija Muratovksa - Naumovska - sopran, Igor Durlovski - bas, Sne`ana Anastasova - ^adikovska, Jasminka ^akar, Elena Misirkova, Darko Kostovski, Ilinka Manova - pijano Sekako mora da spomneme deka na Festivalot Ohridsko leto svoite po~etoci gi ima{e, sega ve}e svetski afirmiraniot i poznat pijanist od Makedonija, Simon Trp~evski.

2.2. Dramski del Paralelno so muzi~kata umetnost vo festivalskiot koncept

neminovno se nametnuva{e potrebata i mestoto na drugiot programski segment - teatarot, dotolku pove}e {to drevniot Ohrid so svoite podatlivi scenski lokaliteti ednostavno nudi takvi mo`nosti i go privlekuva re`iserskoto oko. Atraktivnite scenski prostori kako {to se Predvorjeto na Sveta Sofija, Samoilovata tvrdina, Dolni Saraj, Sarai{te, Plao{nik, Anti~kiot teatar i mnogu drugi otkrieni i neotkrieni, nudat neograni~eni mo`nosti za teatarski produkcii na otvoren prostor {to pretstavuva posebna atrakcija za qubitelite na dramskata umetnost. Festivalot Ohridsko leto bele`i nad iljada izvedbi na dramski dela so `anrovska raznovidnost, za gostuvawa i za sopstvena produkcija na Festivalot. Posebno impozanten e brojot i renometo na re`iserite, scenografite, akterite, dramskite pisateli, i se razbira, teatarskite tvorci od drug profil koi prodefilirale niz lulkata na seslovenskata kultura i pismenost. [ekspir, Sofokle, Evripid, Aristofan, Breht, Molier i mnogu drugi stranski i doma{ni avtori ~ii dela se izveduvaat ili kako premierni proekti ili kako adaptacii so doma{ni ili stranski gostuva~ki ansambli, pretstavuvaat vistinski festivalski do`ivuvawa za mnogubrojnite gosti i turisti.

Poa|aj}i od prvata dramska pretstava Kako {to miluvate od Vilijam [ekspir, vo re`ija na Dimitar ]ostarov, neminovno e da gi spomeneme i fundamentalnite dela na svetskiot teatar, kako {to se najzna~ajnite anti~ki tragedii Antigona od Sofokle i Sokratovata odbrana i smrt od Platon. Tuka se i nedosti`nite komediografi Molier i Goldoni, misteriozniot Gelderot, krvaviot Lorka, temniot Dostoevski, potoa tatkovcite na moderniot teatar Breht i Beket i drugi renomirani imiwa od istorijata na moderniot teatar. Sonot na letnata no} e odr`ana kaj ostatocite na Klimentoviot hram, kaj Imaretot, a se izdvojuva i pretstavata odr`ana na mesnosta Sarai{te, \avol{tinite na Skapen. Poseben interes kaj turistite i mesnoto naselenie pobudi pretstavata Martolozot odigrana od kambanarijata na crkvata Sv. Kliment do anti~kiot teatar, a pretstavite Galebot od ^ehov i Bura od [ekspir se odr`ale kaj pla`ata na hotelot Park. Vo 1965 g. dve od vkupno trite dramski pretstavi odr`ani na festivalot se od doma{nata dramaturgija, Antica od Risto Krle i Bogomilska balada od Vlado Maleski. Vo ovie dve pretstavi igrale legendite na makedonskoto akterstvo Petre Prli~ko, Todor~e Nikolovski, Stojka Cekova, Qupka Xundeva, Cvetanka Jakimovska, Nada Ge{oska, Darko Damevski, Vukan Dinevski, Aco Jovanovski - Snagata, Krum Stojanov, Milica Stojanova. Potoa vo avtenti~en ambient se izvedeni i Makedonska krvava svadba od Vojdan ^ernodrinski, Pe~albari od Anton Panov, Parite se otepuva~ka od Risto Krle, Begalka od Vasil Iqoski. So `elba celiot grad da stane teatar - i svetilnik, kako i {to mu prilega na Lihnidos, Ohridsko leto, na 2 avgust 1966-ta godina, }e ja osvoi impozantnata Samoilova krepost so najsodvetnata festivalska premiera Car Samoil vo re`ija na Q. Georgievski, a vo izvedba na Mladinsko detskiot teatar, Skopje.

Samoilova tvrdina, Kaligula, Dramski teatar, Skopje So Jane Zadrogaz, prika`ana vo 1975 godina, i Divo meso (1980) so Dramskiot teatar, kako i so Let vo mesto (1982) so Domot na mladite 25 maj (denes Mladinski i minato i kulturen centar), dramskiot nov pisatel Goran go vo Stefanovski makedonskoto re`iserot Slobodan Unkovski, vgradija isprepletuvaj}i senzibilitet

sega{nost,

makedonskiot teatar. Pretstavata Erigon (1982) na Jordan Plevne{, vo re`ija na Q. Georgievski i vo izvedba na Dramskiot teatar, zna~e{e soo~uvawe so noviot priod kon makedonskata nacionalna istorija i bitie. Pove}e pati na Ohridsko leto pokraj Dramskiot teatar i MNT od Skopje u~estvuvale i Albanskata i Turskata drama pri Teatarot na narodnostite od Skopje, kako i teatrite od Prilep, Strumica, Kumanovo, Veles, Bitola, Teatarot za deca i mladinci pd Skopje, a isto taka nastap na festivalot ima i Teatarot od Ohrid koj e formiran vo 2004 godina.

Predvorje na Sv. Sofija, Don @uan, Dramski teatar, Skopje Festivalot niz svoeto postoewe uspea da gi donese i Jugoslovenskoto dramsko pozori{te, Atelje 212, Beogradsko dramsko pozori{te, Hrvatsko narodno kazali{te i drugi internacionalni teatri kako {to se Dramski teatar na V.F. Komisar`evska od Rusija, Naroden teatar Ivan vazov od Bugarija, Teatar Tribin od Germanija, Univerzitetski ansambl, Jel, SAD Zna~ajni zalo`bi i vrednosti na festivalskite sceni, akterski kreacii za pomnewe, ostvarija i Dragi i Du{ko Kostovski, Mite Grozdanov, Vladimir Svetiev, Joana Popovska, Blagoja ^orevski, Meto Jovanovski, Sne`ana Stameska, Nikola Ristanovski, Senko Velinov, Mija Aleksi}, Rade [erbexija Pokraj nagradata Ohridska izida, odnosno Sv.Kliment Ohridski na vesnikot Nova Makedonija, vesnikot Ve~er ja voveduva nagradata za dve najdobri akterski ostvaruvawa, a ~esta prvi da ja primat ovaa novovostanovena nagrada ja imaa akterite Meto Jovanovski i Nikola Ristanovski. Za svoite ulogi vo pretstavata Zlostorstvo i kazna spored Dostoevski vo produkcija na Dramata pri MNT od Skopje. 2.3 Alternativen del Interesot i qubopitstvoto na privrzanicite na Ohridsko leto za posetuvawe i prosleduvawe na bogatite i interesni sodr`ini na

alternativnata programa, u{te od samite negovi po~etoci pa se do denes, govorat za golemoto zna~ewe na ovoj tip programa kako mnogu va`en segment, koj re~isi 40 leta zaedno so glavnata programa (muzi~ka i dramska) pridonesuva kon razvojot i raste`ot na Festivalot. Eksperimentiraweto, pro{iruvaweto na programskite aktivnosti i baraweto novi nasoki koi Festivalot }e go napravat u{te poprivle~en na vqubenicite na umetnosta dovedoa do ra|awe na idejata za organizirawe na pridu`nite aktivnosti, podocna nare~eni alternativna programa, ne pomalku kvalitetna i zna~ajna od ona {to be{e deklarirano kako glavna programa na Ohridsko leto. Osnovaweto na Letnata muzi~ka akademija, koja transformirana vo Leten muzi~ki kamp `ivee do denes, recitalite i literaturno - poetskite ve~eri, teatarskite prezentacii, likovnite izlo`bi, sovremenite baletski pretstavi, koncertite na popularnite bendovi, xez i rok - grupi, nastapite na mladite muzi~ki umetnici, folklornite ansambli, site tie se male~ki del~iwa koi go so~inuvaat mozaikot na alternativnata programa. Rabotata na Muzi~kata akademija vo 1964 godina na nekoj na~in go ozna~uva po~etokot na alternativnata programa. Osvojuvaweto na novi sceni i prostori }e ja rodi i idejata za organizirawe aktivnosti koi otstapuvaat od tradicionalnite ramki vo koi bea postaveni muzi~kite seminari. Za prvpat }e se organizira t.n. Me|unarodna horska nedela. Nesekojdnevni do`ivuvawa i ~udesni ~uvstva pobuduvaa zavr{nite koncerti od etno - seminarite. Tie sosema se vklopuvaa vo fascinantnite ambienti i vo duhot na samiot grad. Ne mo`e, a da ne se spomnat site recitali i literaturno - poetski ve~eri od 1965 godina pa se do denes na koi bea izgovoreni prekrasnite stihovi na Vapcarov, Vlada Uro{evi}, Ante Popovski, Mateja Matevski, Bla`e Koneski, Tome Momirovski, a zabele`ani ostanuvaat i monodramskite izvedbi na Petar Temelkovski, Mite Grozdanov, Jusuv Gulevski i dr. Mestopolo`bata na gradot, iskoristuvaweto na negovite prirodno ubavi ambienti, unikatnata ubavina i kulturnite bogatstva bea pri~ina

pove}e vo alternativnata programa da se vklu~at i likovnite izlo`bi, so {to taa stana seopfatna, nayiraj}i vo site sferi i `anri na umetnosta. Svoite majstorski naslikani dela i skulpturi, pred posetitelite na Ohrid gi prezentiraa: Lazar Li~enovski, Dimitar Manev, Edo Murti}, Teofil [ulajkovski, Georgi ^apkarov, Dimitar Pandilov, Vladimir Georgievski i mnogu drugi. Od 1974-ta godina pa navamu nositel na alternativnata programa }e bide nastapot na mladite muzi~ki umetnici, odnosno Podiumot na mladi. Vo 1995-ta godina, Podiumot na mladi dobiva nova, me|unarodna dimenzija, a od 1997-ta godina toj e transformiran i vklu~en vo ramkite na oficijalnata programa na Festivalot Taka, vo godinite {to sledea, nastapija: Simon Trp~evski, Oleg Kontradenko, Tara Noval, Alison Bazala, Janika Nev~eva, Ruja Taner, Emil Bekir i mnogu drugi mladi muzi~ari koi svojata muzika mu ja podarija na Ohridskiot festival i na negovata publika. Posebno se interesni poslednite desettina godini, osobeno od 1996 godina. Toa se godini na procvet i vistinsko bogatstvo na programski razli~nosti so koi be{e ispolneta alternativnata programa na Festivalot. ]e bidat zabele`ani nastapite na Sa{o Gigov - Gi{ i grupata Kler`o, grupite Memorija, DD Sintezis, Garo i Paramecium, Bodan Arsovski i Ezgija, Vlatko Stefanovski, Arhangel, Leb i sol, Sawa Ili} i Balkanika, Al{ar, Antonio Kitanovski - trio, nova muzika za novite generacii i za novoto vreme. Baletot e poslednoto del~e vo sostavuvaweto na mozaikot nare~en alternativna programa na Festivalot Ohridsko leto. Tan~erite Sejdu Boro i Salija Sanon od Nacionalniot koreografski centar Monpeqe, Francija otvorija novi prostori za razmisluvawe i pogledi na dvi`ewata, prezentiraj}i ja Vekot na ludite. Sledat performansite na Vakuum vo koreografija na Risima Risimkin, dens - teatarot Parosis od Solun, studioto Rebis od Skopje, multimedijalniot proekt Dabova {uma inspiriran od muzikata na Vlatko Stefanovski i Svadba raboten po muzika na Goran Bregovi}, kako i pretstavata Hrabar nov svet vo koreografija na Gordana Dean Pop - Hristova.

3. Promovirawe na ohridskata turisti~ka ponuda preku Festivalot Ohridsko leto Borej}i se vo celiot ovoj buren period na HH vek za dlaboka kulturna transformacija i niz nea za svoj sopstven duhoven subjektivitet i nacionalen suverenitet, tokmu ovde, vo Ohrid, vo ovaa drevna slovenska metropola od kade po~na na{ata kultura, so Festivalot Ohridsko leto, makedonskata kultura mu izleze se na na scenata na na svetskata sekoj vid kultura, kulturen sprotivstavuvaj}i projavuvaweto

provincijalizam, afirmiraj}i se sebesi vo svetot i svetot vo sebesi. Na toj na~in institucijata Ohridsko leto, i kako kulturna akcija i kako kulturen process od prvostepeno zna~ewe, gi otvori i gi razvi makedonskite kulturni vrski so svetot, pretstavuvaj}i mu gi nemu na{ite makedonski op{tokulturni i umetni~ki vrednosti i donesuvaj}i gi umetni~kite i op{tokulturnite vrednosti na svetot vo na{iov duhoven, socijalen i nacionalen prostor, univerzalizaj}i go pritoa nego vo duhot na univerzalnoto bitie na kulturata voop{to. Ohrid, zatoa, so ovaa svoja nova kulturna baza, ne ostana samo svet grad, tuku stana i grad na svetot. Originalnosta, pak, na ovaa na{a kulturna institucija, ne samo kako makedonska, tuku i kako svetska manifestacija, e vo toa {to ovozmo`i na nea da dojde do sredba na kulturite na razli~inite epohi, na razli~nite narodi i kontinenti, do prezentacija na raznovidni kulturni sistemi na svetskite vrednosti od razni kulturni tradicii i senzibiliteti. Na toj na~in, ovoj na{ festival izvr{i zna~ajna uloga, kako za {ireweto na kulturnite i politi~kite vrski na na{ata zemja so drugite zemji od site kontinenti na na{ava planeta, taka i vo ramnopravnata cirkulacija na umetni~kite iskustva i idei {to strueja niz nego, izrasnuvaj}i vo poznata kulturna institucija kaj nas koja vospostavi i realizira brojni komunikacii na me|unarodnata kulturna sorabotka i razmena na Makedonija so svetot. Deka imeto na Ohrid vleze i se rasprostrani {irum na{ava planeta, ne samo kako dreven grad na staroslovenskata i starohristijanskata kultura, tuku i kako umetni~ko sredi{te so golemi kreativni dostreli na svetskata reproduktivna umetnost, toa e golema zasluga na Ohridsko leto. No, zaedno

so toa, nezamenliv e i pridonesot na Ohridsko leto vo postojanoto zbogatuvawe na kulturnoto proniknuvawe na narodite vo svetot. Na toj na~in ovoj festival stana faktor na so~uvuvaweto i ponatamo{noto razvivawe na na{iot duhoven i kulturen identitet, proniknuvaj}i ja na{ata nacionalna kultura so kulturite na svetot i kulturite na svetot so makedonskata nacionalna kultura. So za~lenuvaweto na Festivalot vo Me|unarodnata asocijacija na evropskite festivali vo 1994 godina, afirmacijata na Ohridsko leto vo svetot se izvr{i na najvisoko nivo, a so toa se afirmira{e, se afirmira i }e se afirmira drevniot Ohrid i na{ata prekrasna Makedonija. Dali Festivalot }e bide samo turisti~ka ponuda, toa e pra{awe na re~isi site letni festivali vo svetot. Site tradicionalni manifestacii, a pred se Festivalot Ohridsko leto deluvaat kako sredstvo na propagandata, deluvaat na postojanost na posetitelite i pottiknuvawe na novi segmenti na pobaruva~ka.

4. Sredstva na promocija na Festivalot Ohridsko leto Promocijata e onoj del na marketing aktivnostite preku koj odreden subjekt komunicira so svoeto marketing okru`uvawe. Po svojata sodr`ina promocijata pretstavuva zbir na raznovidni aktivnosti koi subjektot gi koristi za da odr`uva postojani vrski so svoite postojani i potencijalni konsumenti. Promoviraweto na festivalskite manifestacii se vr{i preku osnovnite i sekundarnite formi koi go so~inuvaat promotivniot miks. Posebno zna~ewe sekoga{ se pridava na osnovnite promotivni formi i toa: propagandata, li~nata proda`ba, odnosite so javnosta, publicitetot i unapreduvaweto na proda`bata. Ovie promotivni aktivnosti koristat golem broj razli~ni metodi i sredstva so koi treba da ja izvr{at svojata cel.

Konkretno, vo promocijata na Festivalot Ohridsko leto se koristi {iroka lepeza na propagandni sredstva, me|u koi posebno zna~ewe im se dava na slednive: - Plakati, so koj se promovira Festivalot i programata na istiot, se lepat na odredeni prostori vo gradot Ohrid, Skopje i drugi gradovi vo Makedonija kade frekvencijata na minuva~ite e golema, vo ponovo vreme se goristat i golemi osvetleni bilbordi. - Prospekti, koi sodr`at osnovni karakteristiki za Festivalot, scenite za izvedba na programskite sodr`ini.

Prospekt, EAF, 2005-2006

- Katalozi, sodr`at katalo{ki informacii za izveduva~ite so slika i tekst. - Publikacii, se izdavaat za potrebite na Festivalot, prete`no se tekstualni i tretiraat odredeni temi. - Fotografii, formirana e fototeka kade gri`livo se ~uvaat site fotografii od razli~ni nastani od ~etiri deceniskoto postoewe na Festivalot.

- Oglasi (novinski, radio i TV), redovno se davaat oglasi pred po~etokot na Festivalot na site mediumi zaradi afirmacija na istiot. Najgolemata afirmacija se vr{i sekako i so prika`uvaweto na programskite sodr`ini na Festivalot na programite na MTV koja ima svoj satelitski kanal, so {to mnogumina od na{ata dijaspora i ostanati umetnici i obi~ni namernici se vo tek so nastanite koi se slu~uvaat na Festivalot. - Suveniri, Festivalot ima najrazli~ni suveniri kako {to se razni znamenca, mai~ki, kap~iwa, nalepnici, bexevi, penkala i sl. - Odnosi so javnosta, redovno se odr`uvaat kontaktite so javnosta preku razni emisii posveteni na Festivalot, razni tribini i sl. - Internet strana, Festivalot Ohridsko leto ima svoja internet strana (www.ohridskoleto.com.mk) preku koja golem broj interesenti od zemjava i svetot se zapoznavaat so Ohridsko leto, negovata programa, scenite, istorijatot, a mo`at i vo `ivo da gi sledat najva`nite nastani na Festivalot preku internet na bilo koj del od Planetata Zemja i sl., a generalni informacii za Festivalot se pomesteni na oficijalnata internet strana na Asocijacijata na Evropskite festival ii bro{urata koja ja izdava istata na pove}e evropski jazici, {to e od golemo zna~ewe za promocijata na Ohrid i Makedonija. - Multimedijalni proekti, Festivalot Ohridsko leto vo poslednive dve godini izdade nekolku muldimedijalni proekti vo vid na CD i DVD. Na niv, pokraj informaciite za festivalot, se smesteni i fotografii, kratki inserti od koncertite, programata i sl. - Berzi, Festivalot vo 2005 godina u~estvuva{e na edna od najgolemite kulturni berzi vo svetot, na berzata vo Berlin, Germanija.

- Monografii, vo ~est na odredena godi{nina se izrabotuvaat posebni monografii kade e sploteno se ona {to e zna~ajno za Festivalot, tekstovi, Fotografii, izjavi

III. ZAKLU^OK
Da ne be{e Ohrid, taa grandiozna makedonska i panslovenska metropola na epohalni kulturni ~inovi i procesi, vo koja prvpat prozborevme slovenski i nie i yvezdite i vo koja se rodi na{eto narodno pismo {to }e ja pro{iri pismenosta na mnogubrojnite narodi, preku Dunav i Dwestar se do Krim i Volga; da ne be{e Ohrid, toa mesto na na{eto duhovno poteklo, toj vrutok na na{ata nacionalna, duhovna i istoriska sudbina, toj grad - svetlost (Lihnidos) i grad - svetost, so svoite crkvi i katedrali, so svoite freski, ikoni i ikonostasi; so svojata arhitektura i so svoite mozaici; so svoite nekoga{ni dvorci i sarai; so svoeto ezero i so svoite nepresu{ni vrutoci; so svoite svetiteli, vernici i eretici, so svoite molitvi i so svoite pofalni slova, so svoite psaltiri i rakopisni knigi; so svoite grobovi, grobnici i imareti, so svoite citadeli i bedemi; so svoite arhiepiskopii i patrijar{ii; so svoite crkovni velikodostojnici, so svojot Kliment, so svojot Naum, so svoite besednici i pisateli, poeti, stradalnici i trubaduri na koi, zanesena vo nivnata pesna, i samata Bogorodica im udira na tapan; so svojot Prli~ev, so svoite ranohristijanski baziliki i amfiteatri, so svojata glagolica i kirilica, so svojot Samoil i negovata tvrdina, so svoite tainstveni porti i sokaci; so svoite rezbi; da ne be{e preubavata i prevozvi{enata Sveta Sofijada ne be{e seto toa, ne }e be{e nikoga{ Ohridsko leto13. Denes Ohrid i negoviot Festival se duhovno srce na Evropa. Vo ovoj del od svetot vo koj seu{te vladeat stravot, agresijata, siroma{tijata i nedoverbata, Sv. Sofija e prostor kade{to kreativnoto dobiva zna~ewe na `ivotvorno. Ohrid pameti i znae: ubavinata ra|a ubavina, a qubovta - qubov. Ohrid
13

vo

Republika

Makedonija,

svrten

kon

svetlata

strana

na

G.Stardelov, Monografija Ohridsko leto 1961-1995, str.8

~ovekuvaweto, cvrsto ~ekori vo noviot milenium so sjajot na site yvezdi od svoite bogati muzi~ki soyvezdija. Festivalot Ohridsko leto pretstavuva mnogu va`no sredstvo, preku koe Ohrid, so svojot vkupen, kompleksen turisti~ki proizvod se promovira na me|unarodniot turisti~ki pazar.

IV. LITERATURA
1. Simon~eska L., Promotivni aktivnosti vo ugostitelsko-turisti~kite pretprijatija, Ohrid, 2000 g. 2. Avramoski M., Marketing na golemite manifestacii, Ohrid, 1996 g. 3. Vukoni} B., Turisti~ka propaganda, Zagreb, 1973 g. 4. Jovi~i} @., Turisti~ka propaganda, Belgrad, 1982 g. 5. Avramoski M., Organizacija na turizmot, Ohrid, 1999 g. 6. Kuzmanoski R., Ohrid i negovite riznici, Ohrid, 1994 g. 7. Sudar J., Promotivni aktivnosti, Zagreb, 1984 g. 8. Cickoski A., Promotovni aktivnosti vo ugostitelsko-turisti~kite pretprijatija, Bitola, 1997 g. 9. Prangoska L., Motivacija vo turisti~kata propaganda, Ohrid, 2000 g. 10. Ja}oski B., Miladinovski S., Marketing vo turizmot, Bitola, 1989 g. 11. Direkcija na Festivalot Ohridsko leto, Ohrid Monografii za Festivalot Ohridsko leto 1961-1980, 1961-1985, 1961-1990, 1961-1995, 1991-2000.

SODR@INA
VOVED2 I.PROPAGANDATA VO PROMOTIVNITE AKTIVNOSTI NA TURIZMOT...3 1.Op{to za turisti~kata propaganda ......................................................................3 1.1 Razlika pome|u propaganda i reklama ..............................................................5 1.2 Propagandata i dr. promotivni formi vo turizmot .....................................6 2. Propagandni sredstva .............................................................................................8 2.1 Grupi na sredstva na turisti~ka propaganda ..................................................8 3. Manifestacioni sredstva kako posebna grupa ...............................................17 II.FESTIVAL OHRIDSKO LETO .19 1. Festivalskite manifestacii i propagiraweto na turisti~kata ponuda 19 2. Po~etoci i istorijat na Festivalot Ohridsko leto 20 2.1 Muzi~ki del ...21 2.2 Dramski del ...28 2.3 Alternativna del .31 3. Promovirawe na ohridskata turisti~ka ponuda preku Festivalot Ohridsko leto .33 4. Sredstva na promocija na Festivalot Ohridsko leto ..35 III. ZAKLU^OK IV. LITERATURA