IZLOG GRADA

JAVNO PREDUZEĆE
POSLOVNI PROSTOR
21000 NOVI SAD, Narodnog fronta 53
tel/fax: 021/489-00-11

JP POSLOVNI PROSTOR osnovano je 23. decembra 1991.

godine Odlukom Skupštine Grada Novog Sada, a zvanično
je počelo sa radom 1. januara 1992. godine.
Osnovna delatnost preduzeća je izdavanje poslovnog prostora u zakup.
Preduzeće raspolaže sa više od 160.000 m2
komercijalnog poslovnog prostora, smeštenog u preko
1800 poslovnih objekata.
Najatraktivniji poslovni objekti nalaze se u centru grada,
gde je i ponos preduzeća Poslovni centar APOLO.

TEMA BROJA: DANI ARHITEKTURE NOVOG SADA 2005.


DaNS - Zapisi iz arhitekture, urban-
izma i dizajna / Articles from
Arcitecture, City Planning and Design;
www.dans.org.yu;
Izdavač/Publisher: Društvo arhitekata Novog
Sada, Miletićeva 20; Novi Sad, Vojvodina, DZ
Srbija i Crna Gora;
e-mail: dans@eunet.yu;
tel/fax: 021/423-485;
Glavni i odgovorni urednik /
Editor-in-Chief: Slobodan Jovanović, arh.
Pomoćnik glavnog i odgovornog
urednika / Deputy Editor:
Vladimir Mitrović, istoričar umetnosti
Uredništvo / Editorial Board:
Ružica Jovanović, arh., Biljana Jovanović-
Šušnjar, arh., prof Dušan Krstić arh., Žolt
Ivanović, arh., Darko Polić, arh.
Grafički dizajn / Graphic design:
Miroslav Šilić, arh.
Redakcija u inostranstvu /
International Editorial Board:
Saša Gačić, arh. (Geneve), Mr. II Srđan
Jovanović Weiss, arh. (New York), Kaliopa
Jović, arh. (Wien), Siniša Macedonić, arh.
(Frankfurt), Verica Nenadović-Žarković, arh.
(Moskva), Josip Pilasanović, arh. (Budapest);
Sekretar redakcije:
Svetlana Falb
Prevod / Translation:
Dubravka Bugarski-Alimpić;
Lektor /
Received by and profesional reading:
Milka Poša
Redakcija prima utorkom i sredom 12-14h
Štampa / Printed by: FORMA, Novi Sad
Cena / Price: 400 dinara
Prvi broj magazina DANS štampan je 1982.
godine. U junu 1984. i maju 1998. godine
štampana su posebna izdanja. DANS izlazi
četiri puta godišnje
ISSN 0351-9775, UDK 71
Žiro račun: 340-2197-32
Novosadska banka AD Novi Sad
Broj finansira:
Javno preduzeće Poslovni prostor, Novi Sad
re` urednika
STANJE STVARI, DaNS - PEDESETI BROJ
I
nicijatori, pokretači i realizatori DaNS-a kao Zapisa iz arhitekture urbanizma i dizajna,
imali su zamisao i želju da pisanom reči, pratećim ilustracijama i stavom, pomognu i
doprinesu da nam okruženje u kom živimo, ta građena sredina, grad kao celina i kuće,
stanovi, radni prostori i sva druga mesta susretanja, okupljanja i zajedništva postaju i
budu bolji i lepši. Bilo je to pre 23. godine. U međuvremenu, Društvo arhitekata Novog
Sada kao izdavač časopisa, uspelo je da složi eto već pedeset redovno numerisanih svezaka,
što uz dve, posebno izdate sveske časopisa čini preko 4000 stranica bogate građe o urb-
arhitektonskoj praksi, o kojoj je svedočilo, sada već skoro 350 autora iz reda struke i pratećih
disciplina.
Trudom prvog Glavnog i odgovornog urednika arhitekte Dušana Prodanovića, pa poton-
jeg u ličnosti arhitekte, prof. dr Svetlane Vuković koja je na simboličan način, zadnje uređenim
brojem primila Oktobarsku nagradu Novog Sada, koja je Društvu arhitekata Novog Sada
dodeljena upravo za njegovu izdavačku delatnost, trudom svih kolega koji su DaNS stvarali
i doprinosili mu, kao članovi Uredništva, jedno vreme i Saveta časopisa, trudom svih sarad-
nika - autora priloga, pa i naporom koji sam lično činio potpisujući kao Glavni i odgovorni
urednik, eto već 28. brojeva DaNS-a čini mi se da hrabro možemo ustvrditi da su naši Zapisi
iz arhitekture urbanizma i dizajna postali relevantno i priznato štivo i svedočanstvo o urban-
izmu i arhitekturi Novog Sada, Vojvodine i cele zemlje. Da smo bili otvoreni prema svetu i
za sve ono što je ključ za razumevanje i čitanje arhitekture ovog podneblja i vremena našeg
života i stvaranja.
Da li su kuće u kojima živimo bolje od onih pre, da li je naš grad lepši nego je bio juče,
da li je ugodniji, sigurniji za život, ostaju pitanja za moguće odgovore vremena. Koncepcijom
časopisa nastojali smo da se akcentuju pozitivni primeri stvaralaštva, ne bi li poslužili za
ugled novim i mlađim stvaraocima. U kritici smo bili suzdržaniji, možda i više nego je treba-
lo i više no što naša graditeljska praksa zahteva. Čuvali smo se kavge i kritizerstva. Stvorili
smo nezaobilaznu dokumentaciju i građu, otvorenu pred javnošću. Govorili smo o delima, o
ljudima, o stvaranju i kulturi prostora i stvaralačkog čina. Za saradnike i prijatelje imali smo
većinu najboljih.
Dočekali smo Arhitektonsku školu u Novom Sadu i njene prve diplomce i poslediplomce
kod njenog osnivača, sve do nedavno i voditelja Ranka Radovića. Svedočili smo o prvoj udar-
noj desetini nosilaca Tabakovićeve nagrade arhitekture i o sijaset drugih raznim povodi-
ma i nagradama apostrofiranih kolega. Govorili smo o onima koji su otišli sa javne scene, a
nastavićemo da ih cenim po delima koja su ostavili.
To je to sveukupno stanje stvari i nije slučajno da sam se u naslovu Uvodnika opredelio
za te dve reči koje se sticajem okolnosti pojavljuju više puta i raznim povodima u ovom pede-
setom broju. Nastojaćemo da DaNS i na dalje prati to stanje stvari. I kao materijalizovane fak-
te u prostoru, ali i kao uslove njihovog nastanka i osobina – svedočanstava o prostoru i vre-
menu, o duhu i dahu njegovom, kako je to svojevremeno od arhitekata naših tražio pesn-
ik Miroslav Antić.
U Novom Sadu, juna 2005. Slobodan Jovanović
Naslovna strana: Poslovni objekat auto-elektro servisa sa auto salonom na Bulevaru vojvode
Stepe u Novom Sadu
Autor fotografije: Milan Konjević
DaNS 50 | jun 2005 | 1
sadrzaj

2 | DaNS 50 | jun 2005

 sadrzaj

DaNS 50

sadržaj
DANI ARHITEKTURE NOVOG SADA 2005.
14. Okrugli sto dana arhitekture 2005.
15. Projekat Grad Scena
16. Napušteni, zaboravljeni, neiskorišćeni
18. Zakasneli Haussmann u vojvođanskim gradovima
21. Uređenje javnih prostora u gradskim središtima u Vojvodini
25. Projektni studio DaNS

NOVI OBJEKTI
26. 2+2 objekta u novosadskoj ulici Petra Drapšina
30. Divno je živeti

ARHITEKTURA U SVETU
34. Kuće od drveta i kartona
36. 3LHD
40. Fudbal i arhitektura Petera Eisenmana
42. Milenijumski park u Čikagu

ISTORIOGRAFIJA
44. Arhitekta Aleksandar I. Medvedev
48. Čitanje prošlosti Vrnjačke Banje

PUTOPIS
52. Put u Italiju: Bijenale u Veneciji - U pohode Paladiju
55. Japan - Reanimacija napuštene škole

REAGOVANJA
58. Pitanje teme u arhitekturi

ISTRAŽIVANJA
60. Gradsko polje

STUDENTSKI RADOVI
62. Arhitektonska studija Studentskog društvenog centra

AKTUELNOSTI
IZLOŽBE
NOVE KNJIGE
NOVI ČASOPISI

DaNS 50 | jun 2005 | 3

dani arhitekture
DANI ARHITEKTURE NOVOG SADA 2005.
T
radicionalne Dane arhitekture
Novog Sada, Društvo arhitekata
Novog Sada, trinaesti put za redom
organizovalo je, ove 2005. godine,
u vreme od 16.-23. maja.Program
Dana arhitekture Novog Sada 2005. obuh-
vatio je, kako je to već ustaljeno: SALON
ARHITEKTURE i OKRUGLI STO NA TEMU JAVNI
PROSTORI GRADA. Održana je GODIŠNJA,
ovog puta i IZBORNA SKUPŠTINA DRUŠTVA.
Prvi put u program Dana uvrštena je i održana
je RADIONICA NA TEMU URBANI MOBILIJAR,
a kao prateće manifestacije upriličene su pro-
mocije firmi KNAUF i AMT UNIAGENT.
ORGANIZACIONI ODBOR Dana arhi-
tekture Novog Sada 2005. činili su arhiteki:
Darko Polić, mr Nemanja Radusinović, Bojan
Tepavčević, Milica Stojković, Ivana Kuzmanović
i Ana Petrović.
ŽIRI SALONA, arhitekti: Silvija Kacenberger,
Nenad Kuzmanović i Lazar Kuzmanov, opre-
delili su se za dodelu POVELJE SALONA
ARHITEKTURE u 7 od 9. mogućih tematskih
područja, za dodelu GODIŠNJE NAGRADE
ARHITEKTURE NOVOG SADA koja se dodelju-
je pojedincima autorima ili autorskim timovi-
ma iz oblasti arhitekture, za najuspešnije arhi-
tektonsko delo realizovano u protekloj godini.
SPECIJALNO PRIZNANJE – NAGRADA
SALONA ARHITEKTURE, ove godine, Žiri nije
dodelio.
Ove godine Salon je imao i posebno
štampan KATALOG sa kolor reprodukcijama
svih izloženih radova, osnovnim legendama
o njihovim autorima, projektnim i izvođačkim
organizacijama, lokacijama, nameni i datumu
nastanka projekata ili realizacija, odnosno sa
SKUPŠTINA DRUŠTVA ARHITEKATA NOVOG SADA
U
vreme Dana arhitekture Novog
Sada, neposredno pre njiho-
vog otvaranja, 16. maja održana
je Godišnja i Izborna Skupština
Društva arhitekata Novog Sada.
Osamdesetak članova i gostiju saslušalo je
Izveštaj o radu u prethodnom periodu koji
je podneo arhitekta Jovan Zorić predsednik
Društva u prošle 4. godine.
U kraćoj raspravi potom, sa pozitivnim,
ali ikritičkim kvalifikacijama rezultata aktivnos-
ti Društva, izneti su i elementi mogućeg ino-
viranja programskih sadržaja i metoda rada
o čemu govore i na licu mesta deljeni tek-
stovi potpisani od oba kandidata za funk-
ciju budućeg predsednika Društva (Lazar
Kuzmanov i Slobodan Kuzmanović), sa pred-
lozima po tri kandidata za budući sastav
Upravnog odbora Društva.
Tajnim glasanjem, 81. prisutnog člana
Društva, Skupština se zatim opredelila da novi
predsednik Društva arhitekata Novog Sada
bude u sledećem mandatu arhitekta Lazar
4 | DaNS 50 | jun 2005
novog sada 2005.
naslovima publikacija koje su na Salonu prezen-
tovane, uz uvodni tekst u kom podsećam na
neke momente od značaja za istorijat nas-
tanka i održavanja Dana arhitekture Novog
Sada, izražavajući nadu da će nova imena na
našoj urb - arhitektonskoj sceni, uz stare aso-
ve projektno izvođačke prakse kao još aktivne
stvaraoce i mentore mladih, ne samo odgo-
varati na zadatke investitora, već kvalitetno
doprinositi i nekoj budućoj memoriji domaće
urb - arhitektonske prakse. Katalog, pozivnicu
i prateći plakat manifestacije dizajnirao je arhi-
tekta M. Šilić.
Čitav program Dana arhitekture odvijao
se u salama Galerije Matice srpske, na Trgu
galerija 1. u Novom Sadu.
Pored arhitekata Jovana Zorića predsed-
nika DANS-a u prethodnom mandatu, Lazara
Kuzmanova novoizabranog predsedni-
ka DANS-a i Silvije Kacenberger predsedni-
ka Žirija ovogodišnjeg Salona, u ceremoni-
ji proglašenja dodeljenih povelja i uručenju
Nagrade učestvovala je i arhitekta Vesna
Prosenica Gradski arhitekta Novog Sada.
Za program i sadržaj Dana arhitek-
ture zapaženo je bilo interesovanje, prisus-
tvo i izveštavanje lokalnih medija: Dnevnik,
Građanski list, TV Panonija i TV Most.
Kao i ranijih godina Danima su prisust-
vovale kolege iz Beograda, Niša, Zrenjanina,
Subotice i Kikinde. Učesnici Dana arhitekture
imali su pred sobom i aprilski broj lista DaNS,
kao i poslednje izašli broj časopisa Društva
arhitekata Niša Arhitektura, koji je doneo i
promovisao kolega Aleksandar Keković.
Slobodan Jovanović
Kuzmanov. U novi sastav Upravnog odbo-
ra izabrani su arhitekte Ilja Mikitišin, Dragan
Marinčić i mr Nemanja Radusinović predloženi
od novoizabranog predsednika Društva, te
Dubravka Ðukanović, Srđan Crkvenjakov, Leon
Nešić, Ðorđe Grbić i mr Ljiljana Vukajlov na
predlog bivšeg sastava Upravnog odbora.
Po dogovoru i uz saglasnost Upravnog
odbora Društva u prethodnom sastavu, tre-
balo je da se iznesu (u tezama bar) i osnovni
stavovi i sugestije o daljem radu Društva.
Kao zaduženi za to predložio sam Skupštini
da se pitanju statusa i pozicije Društva i statu-
sa i pozicije arhitekata, te arhitekture u gra-
du Novom Sadu posveti, posebno zakazana
plenumska rasprava za koju će biti i vremena i
pripremljene podloge.
Prisutni su se složili da se priprema ovakve
rasprave svakako upriliči kao deo programa i
obaveza novoizabranog Upravnog odbora.
Slobodan Jovanović
DAYS OF ARCHITECTURE OF NOVI SAD 2005
The 13th Days of Architecture with the central
event titled – Salon of Architecture of Novi Sad
– were organised by the Association of Architects
of Novi Sad from May 16th to 23rd, 2005. The
Salon gathered 60 authors and authorial teams
with more than 80 works grouped in seven
categories. This year the Salon returned to the
Gallery of Matica Srpska, the hall of which on the
ground floor is appropriate to the needs of such
an exhibition. Media coverage of the event was
symbolic. Several hundreds of visitors participat-
ed in the ceremonial opening of the exhibition
and official awarding of prizes (charters). The
Salon was opened by Mrs Vesna Prosenica, the
City Architect, and Mr Lazar Kuzmanov, president
of the Association of Architects of Novi Sad. The
official opening was followed by the round table
dedicated to the topic of Public Spaces, where
several works and designs were presented.
Traditional prizes were awarded during the
13th Salon of Architecture of Novi Sad – the
City Prize and charters for individual categories.
The Salon jury composed of Silvija Kacenberger,
Nenad Kovjanic and Lazar Kuzmanov decided to
award the Prize of the City of Novi Sad for the
best architectural work realised in the previous
year to the authorial team of Dusan Miladinovic,
an architect and Dario Cupic from Novi Sad for
the Business premise of the car salon at Novo
naselje.
According to the tradition, a lot of urban designs
were displayed at the Salon. The jury decided to
reward the work of Jelena Josipovic and Nebojsa
Djurdjulov made for the competition announced
by the town of Akureri at Iceland. The Charter of
the Salon in this field was awarded to the archi-
tect of a younger generation, Aleksandar Rackov
(the design of the business premise Mering in
Zrenjanin). The Charter of the Salon in the cat-
egory of realisation was awarded to Miodrag
R. Jovanovic for the building of the Crematory
in Novi Sad. The reward in the category of inte-
rior was awarded to Nemanja Radusinovic, an
architect from Novi Sad, for the interior of a
residential unit that is modern both in terms of
form and content . In the category of publish-
ing, scientific-specialised works and books two
equal charters were awarded for the books titled
Gradotvorci I (Town Creators) – residential prem-
ises from Baroque to Modern in Subotica (by
Gordana Prcic, Viktorija Aladzic and Mirko Grlica)
and Vrata (The Door) – the architectural jewel
from Kikinda (by Biserka Ilijasev). The reward for
the best works of students was awarded this
year to the graduation paper of Andrea Tamas
and a business-shopping centre of Milos Protic.
Both works deal with direct surroundings of the
old town core.
The production presented at this year’s 13th
Salon of Architecture of Novi Sad was quite
good and satisfactory, diverse in contents and
conscious and responsible in authorial terms.
And, as probably the most important, the fact is
that a large number of presented projects were
either realised or they shall soon be.

POSLOVNI OBJEKAT AUTO-
ELEKTRO SERVISA SA
AUTO SALONOM
NA BULEVAR VOJVODE STEPE U
NOVOM SADU
Autor:
Dušan Miladinović, d.i.a. Dario
Čupić;
Odgovorni projektanti:
Dušan Miladinović, Miroslav
Marjanović, d.i.a.
DOO PORTAL – Novi Sad
dani arhitekture novog sada 2005.
NAGRADA GRADA NOVOG SADA
ZA NAJBOLJE REALIZOVANO
ARHITEKTONSKO DELO U
PRETHODNOJ GODINI
Obrazloženje:
Autorski tim kroz formiranje različitih oblikovnih korpusa, višeslojno i skladno komponujući
celinu u jedan linearni niz nameće arhitektonsko delo kao jasan i vidan reper bulevara na kojem
se nalazi. Izrazitom otvorenošću velikih staklenih površina na kvadratnom kubusu i zatvorenom
dominantnom vertikalom sa horizontalnim izrezima, objekat pleni karakterističnim arhitekton-
skim izrazom. Objekat se otvara prema posmatraču i uvodi korisnika u prostor koji organiza-
cionom šemom zadovoljava stroge kriterijume za ovakvu vrstu specijalizovanih objekata.
Poslovni objekat auto-elektro servisa i auto-salona svojom arhitektonskom dinamikom,
strukturalnošću i savremenom materijalizacijom predstavlja graditeljski iskorak u novijoj novo-
sadskoj arhitektonskoj produkciji.
DaNS 50 | jun 2005 | 5
dani arhitekture novog sada 2005.

POSLOVNI OBJEKAT AUTO - ELEKTRO SERVIS

O
bjekat auto-elektro servisa je jedan
od poslovnih objekata na loka-
litetu duž Bulevara Vojvode Stepe
preko puta stambenih blokova na
Novom Naselju. Projektni zadatak
je nalagao da ceo program treba ispoštovati
u vezi vrlo preciznih uslova Boschovih servisa
auto-elektrike i uskladiti ih sa željama investi-
tora o proširenju sadržaja i isprojektovati savre-
men objekat „za XXI vek“ kako je naglasio sam
investitor.
Detaljnom analizom postavljenih uslo-
va i zatečenom ne dovršenom halom došlo se
do najracionalnijeg rešenja. Prateći i dopunski
sadržaji su smešteni u postojeću halu, koja je iz
tih razloga pretrpela određene izmene, a uz nju
je predviđen nov objekat za tehnički pregled
vozila i servis auto-elektrike. U samom početku
procesa projektovanja uključeni su stručnjaci iz
ostalih oblasti neophodnih za usklađivanje svih
instalacija, konstrukcije, regulacije spoljašnjeg
saobraćaja i uređenja sa nivelacijom okolnog
terena.
Naravno da su projektanti unapred post-
avili određene smernice u likovnom oblikovan-
ju, odnosno naglašavanje određenih elemena-
ta u cilju jasne i karakteristične forme objek-
ta. Stav autorskog tima da je objekat jedinst-
ven organizam koji ne deli funkciju od izgle-
da odnosno da svaki objekat mora da priča
o sebi, iznutra, preko fasade. Veliki stakle-
ni ekran pokazuje osnovnu namenu, tj. opre-
deljenost ka sadržaju a to je automobil. Ceo
izlog je nagnut prema ulici ne samo iz razlo-
ga postizanja dinamične forme, pokreta, već
i umanjuje prodor sunčevih zraka. Pod koji se
pod malim nagibom penje već od same ulice
omogućava lakši pristup i bolje sagledavan-
je vozila, i u logičnoj je sprezi sa kosim stak-
lom teko da se ne čini da izlog pada. Na spra-
tu fasada se produžava u enterijer auto salona
preko isto tako nagnutog i krivudavog zastak-
ljenog zida. Ovo omogućava pregled kako
unutrašnjosti salona tako i prilaznog prostora,
pa sve do bulevara. Dušan Miladinović
Centralni motiv ovog objekta, koji je na
neki način i zaštitni znak, je ipak drugi ele- Rođen 11.12.1964. u Beogradu, diplomirao je na arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Od
menat. Nagnuti polucilindar obložen tamnim i 1998. god. radi i na arhitektonskom fakultetu u Novom Sadu, kao asistent - stručni saradnik na
srebrnim limom sa uskim horizontalnim otvori-
predmetima »Elementi i sklopovi zgrada« i »Arhitektonske konstrukcije I«, a na istom predmetu
ma po najpre liči na deo svemirskog broda ili
drži predavanja iz oblasti »Savremeni materijali i konstrukcije u arhitekturi i građevinarstvu«. Na
komandnog mosta nuklearne podmornice. On
arhitektonskom fakultetu radi i urbanističke projekte za rešavanje centra Kule i Apatina.
ne oslikava funkciju objekta niti pokazuje nje-
Suosnivač je D.O.O. »PORTAL« u kome od 1996. god. radi na poslovima glavnog projektan-
gov sadržaj. Unutar toga je stepenište koje od
ta. Iz oblasti urbanizma radio je kao spoljni saradnik JP »URBANIZAM« na urbanističkom projek-
prizemlja vodi do komandne kancelarije vlasni-
tu rešenja dela auto puta na prilazu Novom Sadu. Pohađao nastavu i položio državni stručni ispit
ka objekta. Bez velikih staklenih površina, što
je najčešći način oblikovanja stepenišnog pro- iz oblasti PROTIV POŽARNE ZAŠTITE za VSS. Pored projektovanja obavlja i poslove nadzornog
stora koji je na fasadi, ono ne konkuriše izgle- organa i rukovođenja na gradilištima. Iza sebe ima veliki broj projekata stambenih, poslovnih i
du i atraktivnost auto-salona. Stepenište kojim industrijskih objekata, kao i projekata adaptacije i rekonstrukcije. Pored projektovanja u visokoj
se penje ka vrhu do luksuzne kancelarije, koja gradnji bavi se i dizajnom u projektima brodogradnje.
više liči na atraktivan apartman, pokazuje i put
ka uspehu. Moglo bi se reći da svojom arhitek- Dario Čupić
turom objekat podržava težnju investitora da
predstavi Bel-car kao savremenu firmu visokih Rođen u Novom Sadu 1969. Apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Specijalnosti:
profesionalnih domena. Arhitektonski dizajn i 3D prezentacija.

6 | DaNS 50 | jun 2005

 dani arhitekture novog sada 2005.

SA AUTOSALONOM BUSINESS PREMISE

CAR ELECTRICITY SERVICE SHOP
WITH CAR SALON
The building of a car electricity service shop is one of
the business premises located along Vojvode Stepe
Boulevard, across the residential blocks at Novo
Naselje. Terms of reference requested to observe
the whole programme with respect of very precise
conditions of Bosch’s service shops for car electricity
and harmonise them with the wishes of the inves-
tor with respect of widening of its content and to
design a modern building «for the 21st century», as
the investor himself pointed out.
The detailed analysis of the set conditions
and the existing unfinished hall resulted with the
most rational solution. The accompanying and
additional contents have been placed in the exist-
ing hall, which had to undergo certain changes
because of that, and a new building was planned
beside it for technical inspection of vehicles and
car electricity service shop. In the very beginning
of the designing process the experts were includ-
ed from other fields necessary for harmonisation
of all the connections, construction, external traf-
fic regulation and arrangement of the surround-
ing terrain with nivelation.
Naturally, the designers put in advance cer-
tain guidelines in fine art shaping, namely empha-
sising of certain elements aimed at clear and char-
acteristic form of the building. The attitude of the
authorial team is that the building is a unique
organism, which does not divide function from
appearance, namely that each building has to talk
about itself, from within through the facade. A
large glass screen shows the main purpose, i.e.
commitment to the content – the car. The whole
shop window is bent towards the street not only
in order to obtain the dynamic form and motion
but also to reduce the penetration of sunlight.
The floor ascend mildly from the very street and
enables easier access and better grasp of a vehi-
cle and it is in logical connection with the slant-
ed glass, so that one does not have a feeling that
the shop window is falling. On the first floor
the facade elongates into interior of the salon
through similarly slanted and curved wall made of
glass. This enables the insight into both the inte-
rior of the salon and the access space, all up to
the boulevard.
Still, the central motif of this building, which
is also its trademark, is another element. The
slanted bowler covered with dark and silver tin-
plate with narrow horizontal openings resembles
primarily to a part of a spaceship or command
bridge of a nuclear submarine. It does not either
reflect the function of the building or show its
content. Within it there is the stairway leading
from the ground floor to the head-office of the
owner of the building. Without large glass sur-
faces, which is most often the method of shaping
of stairways on the facade, it does not compete
with the appearance and attractiveness of the car
salon. The stairway that ascends towards the top,
up to the luxurious office resembling more to an
attractive apartment shows also the road towards
the success. It could be said that with its architec-
ture, the building supports the aspiration of the
investor to present the Bel-car modern company
of high professional domains.

DaNS 50 | jun 2005 | 7

dani arhitekture novog sada 2005.

Povelja Salona za urbanistički projekat

KONKURS ZA URBANISTIČKO
REŠENJE CENTRALNE ZONE
GRADA AKURERI, ISLAND, (VISION
AKUREYRI)
Autori:
Jelena Josipović, d.i.a.;
Nebojša Ðurđulov, d.i.a.
3D model:
Jan Pažitnai, d.i.a.
AD PLAN – Novi Sad

Obrazloženje:
Svojim viđenjem i predlogom revitalizacije
urbanog tkiva centralne zone grada, auto-
ri su uspešno odgovorili na složene uslove
međunarodnog konkursa za vrlo aktuelnu
temu u oblasti urbanizma – odumiranje grad-
skog centra. Sveobuhvatnim pristupom od
programa ponuđenih atraktivnih namena (sa
akcentom sa sadržajima kulture, poslovanja
i obrazovanja), preko novih urbanih struk-
tura i formi, novog saobraćajnog koncepta
i uređenja morske obale, do uspostavljanje
novih simbola – vizuelnih repera u vidu sve-
tionika, ostvarili su osnovni cilj postavljenog
zadatka oživljavanje pojedinih gradskih zona
(četvrti) i uspostavljanje njihovog novog iden-
titeta.

JELENA JOSIPOVIĆ
Rođena 1977. god. u Bačkoj Palanci. Studirala
je arhitekturu na Arhitektonskom odseku FTN u
Novom Sadu. Diplomirala 2002. god. sa radom
na temu: „Francuski kulturni centar u Novom
Sadu“ kod mentora Prof Dr Ranka Radovića.
Učestvovala na niz konkursa iz oblasti projek-
tovanja i urbanog planiranja (nagrada Salona
arhitekture 1999 godine za studentski rad, III
nagrada na Konkursu za uređenje desne obale
Nišave, 2003 godine). Od 2002 godine zaposle-
na je u AD “PLAN“-u Novom Sadu. Student je
poslediplomskih studija na FTN u Novom Sadu,
gde radi kao asistent-saradnik od 2002 godine
na predmetima Arhitektonsko projektovanje 2 i
Prostorna kompozicija.

NEBOJŠA ÐURĐULOV
Rođen 1978. god. u Novom Sadu. Studirao je
arhitekturu na arhitektonskom odseku FTN
u Novom Sadu. Diplomirao 2003. godine sa
radom na temu: „Višeporodične urbane vile na
Telepu“ kod mentora Dr Radivoja Dinulovića. Od
2004 godine zaposlen u AD “PLAN“-u u Novom
Sadu (saradnik na Projektu parternog uređenja
centra Novog Sadu i Projektu Garni hotela u
okviru Master centra u Novom Sadu). Student je
poslediplomskih studija na FTN u Novom Sadu.

8 | DaNS 50 | jun 2005

 dani arhitekture novog sada 2005.

Povelja Salona za arhitektonski projekat

POSLOVNI OBJEKAT ‘’MERING’’ U
ZRENJANINU
Autor:
Aleksandar Rackov, d.i.a.;
Saradnik:
Milica Nećakov, d.i.a.
3D model:
Igor Kovač, a.a.

Obrazloženje:
Igrajući se oblikovnim elementima, struk-
turalnim kontrastima, kombinujući rastere i
različite osovinski postavljene kubuse, autori
su na izuzetan projektantski način odgovorili
na tešku urbanističku temu, objekta na uglu.
Objekat u dva trakta prati regulacije ulica koje
se sustiču na uglu, dok uveden treći trakt koji
dominira i spaja već formirane delove objekta,
gradi skladnu celinu. Prodori masa, slobodne
otvorene površine i proporcionalan raspored
otvora na fasadi uz izuzetnu čistotu linija,
daju za pravo razmišljanju da je arhitektonsko
projektovanje sklad oblikovnih formi i struk-
turalnih masa, što je u ovom slučaju rezultiralo
dobrim arhitektonskim projektom.

RACKOV ALEKSANDAR
Rođen 1971. Diplomirao na Arhitektonskom
fakultetu u Beogradu 1998. Zaposlen od
1998. u birou ‘’ARS FORMA’’ u Zrenjaninu,
odgovorni projektant i direktor. Od (2000-
2002) radio kao stručni saradnik na predmetu
Projektovanje 2 na Arhitektonskom fakultetu
u Novom Sadu.

DaNS 50 | jun 2005 | 9

dani arhitekture novog sada 2005.

Povelja Salona za arhitektonsku realizaciju

‘’KREMATORIJUM’’ U NOVOM SADU
Autor:
Miodrag R. Jovanović, d.i.a.;
AD PRO-ING – Novi Sad

Obrazloženje:
Svojim objektom autor je krugu gradskog
groblja u Novom Sadu dodao nedostajući
arhitektonski i urbanistički sadržaj, na način
koji korektno nastavlja liniju zamisli arhi-
tekata – projektanata postojećih objekata,
a izražavajući se sopstvenim prepoznatljivim
arhitektonskim izrazom, koji predstavlja nje-
gov kreativni doprinos osnovnoj ideji i arhitek-
tonsko – urbanističkom konceptu.

MIODRAG R. JOVANOVIĆ
Rođen u Novom Sadu 28. 03. 1942., stanuje u
Novom Sadu u ulici Fruškogorska 17 u Novom
Sadu.
Srednju građevinsku tehničku školu-arhi-
tektonski otsek, u Novom Sadu pohađao
od 1957-1961 god. Studirao u Skopju(1961-
63) i Beogradu(1963-67). Diplomirao na
Arhitektonskom fakultetu u Beogradu školske
godine 1966/1967.
Radio u: Užičkoj Požegi (GP Radnik,1969-71),
Užicu (Zavod za urbanizam i projektovan-
je,1971-75 ) i Novom Sadu (Urbanistički zavod
Novog Sada 1975, Investprojekt”’ Arhitektura
1975-90, A.D. Pro-Ing , od 1990 g.).

10 | DaNS 50 | jun 2005

 dani arhitekture novog sada 2005.

Povelja Salona za enterijer realizacije

ENTERIJER STAMBENE JEDINICE
Autor:
mr Nemanja Radusinović, d.i.a.;

Obrazloženje:
Autor enterijera stambene jedinice je, kroz
rekonstrukciju postojećeg stana, čistim lini-
jama, izraženim geometrijskom formama i
materijalizacijom doprineo da prostor bude
maksimalno iskorišćen i funkcionalan. Boja
ambijenta enterijera svojom otvorenošću
i modernim duhom odiše atmosferom
domaćeg. Agresivnim enterijerskim potezima,
što obradom plafonskih površina, što ostalim
svedenim elementima u duhu neomodern-
izma, kvalitetnom upotrebom osvetljenja
i minimalističkim odnosom prema dizajnu
mobilijara, autor je uspeo da dobije pitom
prostor smeran porodici što zaslužuje svaku
pohvalu.

NEMANJA RADUSINOVIĆ

Rođen 07. aprila 1971. godine u Zaječaru.

Odrastao, živi i radi u Novom Sadu.
Završio Srednju Građevinsku školu
Jovan Vukanović, sa zvanjem Tehničar
Visokogradnje 1990. i Arhitektonski Fakultet
u Beogradu 1998. godine.
Magistarske studije završio na College of
Architecture, Ball State University, Muncie,
Indiana, USA sa zvanjem Magistra Arhitekture
i paralelno pohađao časove slikarstva i
fotografije magistarskog programa College
of Fine Arts, Ball State University, Muncie,
Indiana, USA.

DaNS 50 | jun 2005 | 11

dani arhitekture novog sada 2005.

Povelje Salona za publicistiku, naučno

stručne radove i knjige
DVE JEDNAKOVREDNE NAGRADE

Obrazloženje:
Oba dela su izuzetni izdavački poduhvati.
Njihov doprinos u struci prevazilazi značaj
isključivo kao bogate dokumentacione građe
koji je rezultat dugogodišnjeg istraživanja,
već predstavljaju pomak u proučavanju gra-
diteljske baštine vojvođanskih gradova.

‘’GRADOTVORCI I’’ SUBOTIČKI

STAMBENI OBJEKTI OD BAROKA
DO MODERNE
SUBOTICA 2004.
Autor:
mr Gordana Prčić Vojnović, d.i.a.;
Viktorija Aladžić
Mirko Grlica
Izdavač:
Gradski muzej, Subotica
Štampa:
‘’Printeks’’ Subotica
Gordana Prčić Vujnović – (Subotica –1960)
Na arhitektonskom fakultetu u Beogradu
diplomirala je 1984. godine, a magistrirala
1991. godine. Od 1985. godine zaposlena je
u Međuopštinskom zavodu za zaštitu spome-
nika kulture u Subotici.
Viktorija Aladžić – (Subotica –1959) Studije na
Arhitektonskom fakultetu u Beogradu okončala
je 1985. godine, gde je 2001. odbranila mag-
istarsku tezu. Zaposlena je na Građevinskom
fakultetu u Subotici kao asistent na katedri za
Urbanizam i geodeziju.
Mirko Grlica – (Subotica – 1956) Diplomu na
Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, na gru-
pi za istoriju, stekao je 1985. godine. Od iste
godine radi kao kustos u Gradskom muzeju u
Subotici.
‘’VRATA’’ KIKINDSKI
ARHITEKTONSKI DRAGULJ
KIKINDA 2004.
Autor: Biserka Ilijašev, d.i.a.;
Izdavač: Istorijski arhiv, Kikinda
Štampa: ‘’Garmond’’ Novo Miloševo
Biserka Ilijašev, rođena je 1942. godine u seli
Grguru. Gimnaziju je završila u Leskovcu,
a Arhitektonski fakultet, 1966. godine, u
Beogradu. Od 1966. godine živi i radi u Kikindi.
Pored niza urbanističkih planova za opštine
Kikindu i Novi Kneževac u DP Zavodu za urban-
izam u Kikindi i arhitektonskih objekata pro-
jektovanih u Kikindi, Novom Kneževcu, Novoj
Crnji, Srpskoj Crnji i Čoki, aktivno je radila na
afirmaciji struke kao član Udruženja urbani-
sta Vojvodine i Srbije, predsednik Društva
građevinskih inženjera u Kikindi i potpredsed-
nik Društva arhitekata u Kikindi.
Objavila je sledeće knjige:
• Suvača u Kikindi – mlin ravnice. “Kikindski
mlin“, Kikinda i “Tiski cvet“, Novi Sad, 1999.
• Kikinda, vekovi prolaze - grad ostaje,
Istorijski arhiv Kikinda, 2002. god., prva nagra-
da na 11. salonu urbanizma u Kragujevcu,
2002. u kategoriji Publikacije
• Vrata - kikindski arhitektinski dragulj,
Istorijski arhiv Kikinda, 2004. god.

12 | DaNS 50 | jun 2005

 dani arhitekture novog sada 2005.

Povelje Salona za studentski rad

DVE JEDNAKOVREDNE NAGRADE

Obrazloženje:
Dva studentska rada istražuju istu temu koja se odnosi na rekonstrukciju novosadskog grad-
skog centralnog tkiva što je dominantni problem danas, a reflektuje se kroz interpolacije novih
objekata u zaštićeno gradsko jezgro. Različitim arhitektonsko urbanističkim pristupom shodno
studentskom nivou, radovi zavređuju pažnju kao poziv i ostalim diplomcima sa novosadske škole
arhitekture da nastave dalja istraživanja u ovoj izuzetnoj i kompleksnoj oblasti.

DIPLOMSKI RAD: ARHITEKTONSKO

URBANISTIČKA STUDIJA
REVITALIZACIJE DVORIŠTA
‘’SOKOLSKOG DOMA’’ U NOVOM
SADU
Autor:
Andrea Tamaš
Fakultet tehničkih nauka, Odsek za arhitek-
turu, Univerzitet u Novom Sadu

ANDREA TAMAŠ

Rođena 1980. u Novom Sadu

Diplomirala 2004. godine na Fakultetu
Tehničkih Nauka u Novom Sadu, na smeru
Arhitektura.
Od novembra 2003. učestvuje u radu pro-
jektnog biroa ‘’M+’’, kao saradnik na arhitek-
tonskim projektima i konkursima.
Od oktobra 2004. je saradnik-demonstrator
na smeru Arhitektura FTN-a.

DIPLOMSKI RAD: POSLOVNO TRŽNI

CENTAR, BLOK GRADSKE KUĆE
- MENRATOVA PALATA U NOVOM
SADU
Autor:
Miloš Protić
Fakultet tehničkih nauka, Odsek za arhitek-
turu, Univerzitet u Novom Sadu

DaNS 50 | jun 2005 | 13

dani arhitekture novog sada
OKRUGLI STO DANA ARHITEKTURE 2005.
T
ema Okruglog stola: JAVNI PROSTORI GRADA, okupila je rela-
tivno mali broj učesnika, ali je izazvala interesantnu i bogatu
diskusiju. Moderator rasprave bila je mr Ljiljana Vukajlov, asis-
tent na odseku za arhitekturu Fakulteta tehničkih nauka u
Novom Sadu.
Svako od prisutnih učesnika pokušao je da problematiku sagleda i prikaže
iz sopstvenog ugla, proveravajući mogućnosti rešavanja uočenih nepo-
voljnih situacija. Bilo je različitih zapažanja, komentara, pohvala i pred-
loga. Opšti je utisak Skupa da u ovakvim raspravama obično nedostaju
ljudi iz značajnih gradskih institucija koji su najuticajniji da se određene
ideje i predlozi sprovode u delo. Neprolaznost aktuelnosti teme Javni
prostori grada dokazana je i ovom prilikom.
SLOBODAN JOVANOVIĆ, arhitekta iz Novog Sada, podsetio je
prisutne da se o ovoj temi i govorilo i pisalo u prethodnom vremenu
.on je u okviru teme UREĐENJE JAVNIH PROSTORA U GRADSKIM
SREDIŠTIMA U VOJVODINI, jasno definisao javne prostore kako bi smo
ih mogli sagledavati i uočavati, a zatim istakao značaj javnih prostora
kao osnovnih mesta okupljanja ljudi u naseljima uopšte. Veoma stu-
diozno, izložio je i objasnio problematiku uređenja javnih prostora kroz
mnoštvo interesantnih primera iz većeg broja naselja u Vojvodini. Naveo
je različite pristupe i koncepte iz prakse, istakavši značaj očuvanja iden-
titeta prostora, načina i simbolike njegovog nastajanja, tradicije i kul-
ture stanovnika svakog naselja kao i važnost poštovanja potreba koris-
nika prostora. Proces uređenja javnih prostora u gradskim središtima
je prikazao kao jedan izuzetno ozbiljan, stručan, složen i permanentan
poduhvat koji treba da objedini delovanje ljudi različitih struka. Na kra-
ju je dao i vizije i izložio neke od mogućnosti prihvatljivih transformaci-
ja koje bi ljudima više prijale od trenutno prisutne i nasilne promene
životnog ambijenta.
BILJANA PAVLOVIĆ, arhitekta–urbanista iz Novog Sada, pokrenu-
la je pitanje uvođenja zahteva istoričnosti mesta u Zakon o planiranju i
uređenju prostora kao obavezan deo pri planiranju i oblikovanju pros-
tora.
SILVIJA KACENBERGER, arhitekta–urbanista iz Novog Sada istakla je
da uvek postoji odgovornost svakog pojedinačnog autora po pitanjima
sagledavanja specifičnosti naselja i njegovih korisnika, pa prema tome i
mogućnost njihovog uvažavanja pri oblikovanju prostora i ugrađivanja
u planove.
ALEKSANDAR STANOJLOVIĆ, arhitekta iz Pančeva, izložio je svo-
ja istraživanja na temu ZAKASNELI HAUSSMANN U VOJVOĐANSKIM
GRADOVIMA. On je sa velikom naklonošću svoju pažnju posvetio poja-
vi prosecanja bulevara kroz centralna područja Novog Sada, Zrenjanina,
Pančeva, i Subotice. Preispitujući neophodnost prosecanja osmanskih
bulevara kroz saobraćajno rasterećenje, ideološke razloge, želju za podi-
zanjem modernosti, istakao je daje posledica,ipak razgrađenost pros-
tora i nepovratno izgubljen značajan deo starih centralnih delova nas-
elja.
Iznenađenje kod prisutnih je bilo da autor ove urbanističke studi-
je nije zaposlen u nekoj od ustanova koje se bave urbanizmom, da mu
niko nije naložio da se bavi ovom temom sem znatiželje i ljubavi za
tematiku života naselja kao motivacije u radu.
Konstatovano je potom u raspravi da bi bilo dobro da se ovakva
vrsta studija prihvate kao model istraživanja i da se konstantno praktiku-
ju pri planiranju uređenja naselja, te da se ostvaruje saradnja stručnjaka
14 | DaNS 50 | jun 2005
2005.
raznih ustanova sklonih istraživačkom radu.
Razloge Osmanovih bulevara i radikalnih intervencija u Parizu
komentarisali su Darko Polić i Ružica Jovanović kao arhitekti – urbanis-
ti iz Novog Sada ističući potrebu provere vremenski različitih situacija u
kojima su se određene promene i intervencije dešavale.
SAŠA ASENTIĆ, performer i NATAŠA MURGE, vizuelni umetnik
iz Novog Sada, organizovali su decembra 2004. godine , na odseku
za arhitekturu FTN u Novom Sadu, seminar na temu GRAD – SCENA
privlačeći na njega veći broj predavača iz raznih oblasti. Prezentovali su
svoj rad ističući velike mogućnosti oživljavanja napuštenih ili neadekvat-
no iskorišćenih prostora i površina putem delovanja umetnika, per-
formera, slikara ili samih korisnika ili vlasnika prostora ili nedovršenih
objekata. Formirali su novu organizaciju PER- ART koja je u partnerskom
odnosu sa više organizacija i pojedinaca sa ciljem da se permanentno
radi na oživljavanju prostora.
MIODRAG R. JOVANOVIĆ, arhitekta iz Novog Sada, istakao je
važnost aktiviranja ljudi kao učesnika u oživljavanju i u organizaciji
događaja u nekom prostoru, navodeći sopstvena htenja i iskustva sa
prostorom uokolo studentskih domova koje je projektovao na Limanu
u Novom Sadu.
Saradnjom umetnika i studenata arhitekture sa odseka arhitek-
ture pri FTN u Novom Sadu došlo je, u okviru projekta GRAD –SCENA
do PROSTORNE STUDIJE NAPUŠTENIH I NEISKORIŠTENIH OBJEKATA,
POVRŠINA I PROSTORA NOVOG SADA koju su na Okruglom stolu prezen-
tovali MILIVOJ DAJIĆ i RADONJA DABETIĆ, studenti arhitekture iz Novog
Sada, objasnivši cilj, zadatak i metodologiju izrade Studije,pomalo i pro-
vokativno izrazivši svoje želje da učestvuju u promenama i sprovođenju
ideja u realnost , a nezadovoljni dosadanjim rezultatima .
RUŽICA JOVANOVIĆ je ukazala na opasnost od generacijskog suko-
ba i objasnila da neostvarivanje ideja nije posledica neaktivnosti ranijih
generacija, već postojanja mnoštva prepreka u stručnim i političkim kru-
govima sa kojima će se mladi vrlo brzo i sami suočiti.
SLAVKO ŽUPANSKI, arhitekta iz Novog Sada izneo je primer kada su
u prethodnom vremenu konstatovani bili napušteni prostori u gradu, a
sve akcije potom zakočene i oživljavanje onemogućeno iz najrazličitijih
razloga pri čemu je bitnih bilo i onih koje zavise od mentaliteta ljudi i
sredine.
Mr LJILJANA VUKAJLOV je, zaključujući Skup ukazala na značaj
vaspitno – obrazovnih ustanova koje sem edukacije moraju mlade ljude
i pripremati za budući rad i saradnju sa brojnim drugim ustanovama.
Armija mladih ljudi kojoj se svakodnevno daju najrazličitiji istraživački i
projektantski zadaci, mogla bi u okviru redovnih zadataka, na vežbama
uraditi značajna istraživanja, snimiti zatečeno stanje, dati idejna rešenja
kroz proveru na nekim budućim konkursima ili pri praktičnim interven-
cijama..
Ocenila je da je Okrugli sto pokrenuo značajna pitanja za grad , ali
da se moraju tražiti rešenja kroz komunikaciju i saradnju među ljudima
. Svi smo zapravo na istom zadatku .
Ljiljana Vukajlov
Mr Ljiljana Vukajlov, arhitekta, asistent na odseku za arhitekturu FTN
Univerziteta u Novom Sadu.

Projekat Grad Scena
P
rojekat Grad Scena (*) predstavlja
interdisciplinarni istraživački prostor
otvoren za saradnju, komunikaciju
i produkciju među umetnicima -
performeri, plesači, umetnici novih
medija, dizajneri scene, dizajneri svetla, režisere,
dramaturge - arhitektama, sociolozima,
teoretičarima umetnosti i studentima. Grad
Scena istražuje transformacijske procese urbane
sredine i demografskih tokova, njihove uzroke i
posledice, u našem društvu i tematizira ih kroz
savremenu izvođačku umetnost.
Aktuelizacija gradskih prostora
Evidentiranje i aktuelizacija gradskih prostora koji
su izgubili svoj funkciju /sadržaje i ispitivanje mod-
ela privremenog korišćenja tih prostora kroz post-
avljanje različitih procesa i produkata izvođačke
umetnosti radi uključivanja istih u razvojne pla-
nove Grada Novog Sada i razvijanje interdisciplin-
arne saradnje po pitanju ove problematike; kao i
tematiziranje drugih prostora društvene interak-
cije - trgovi, ulice , prolazi, parkovi, stanice, plaže,
čekaonice, dvorišta, stambene zgrade, itd. - u
kojima se ogledaju procesi društvenih promena
(strukturalne promene naseljenih oblasti, kretanje
stanovništva, korišćenje javnog prostora, pitanja
vlasništva, napuštanje prostora i objekata, itd.)
dani arhitekture
Analiza i stvaranje mape socio-
prostornog stanja u Novom Sadu
Projekat Grad Scena bavi se odnosom između
ljudi i prostora kao i odnosom između
umetničke i urbane sfere istražujući teatral-
nost urbanih prostora i svakodnevnog života
koristeći njihove performativne aspekte - raz-
vijanje domaće savremene umetničke scene i
informisanje o savremenim tokovima izvođačke
umetnosti; stvaranje kritičkog odnosa prema
aktuelnoj stvarnosti; pronalaženje novih modela
prezentovanja kulture i umetnosti.
Grad Scena posebnu pažnju poklan-
ja produkciji i stvaralačkom procesu. Svojim
aktivnostima Grad Scena se suprotstavlja stanju
koje uzrokuje medijska industrija komercijalne
zabave koja filtrira, ignoriše i marginalizuje ino-
vativne, nove ili eksperimentalne projekte koji
nisu za masovno tržište ili umetničke procese
koji su netržišno orijentisani. Učesnici imaju pri-
liku da propitaju, provere i da ponude nove ide-
je, obogate domaću scenu i sagledaju je u širem
(regionalnom i evropskom) kontekstu. Iskustva i
produkti stečeni u ovakvom programu saradnje
umetnika doprinosi stvaranju bogatije domaće
scene i prenošenja znanja i veština u oblasti
savremene izvođačke umetnosti.
novog sada 2005.
Projekat Grad Scena osvaja urbane prostore
i koristi njihovu arhitekturu da naglasi iskustvo
izvođačke umentosti, da otkrije (moguća / slo-
jevita) značenja koja ovi prostori žele saopštiti i
da ispita mogućnosti funkcionisanja grada kao
scene.
«...ambijenti prirodni ili pozorišni mogu se
zamisliti ne samo kao prostori, već kao i aktiv-
ni protagonisti u kompleksnom sistemu trans-
formacije. Oni aktivno učestvuju u događajima
koji se organski odvijaju u oživljenim prostori-
ma. Pozorišni ambijent je pozicija u političkom
smislu, korpus znanja u školskom smislu i realno
mesto u pozorišnom smislu.» (Ričard Šekner)
Saša Asentić
(*) Projektni tim: Saša Asentić – performer, Nataša
Murge – vizuelni umetnik, Ljiljana Vukajlov – arhi-
tekta, Olivera Kovačević Crnjanski – koreograf,
Dragana B. Stevanović – slikar, Stela Kristofolini
– kulturolog (Berlin), Katinka Marac –dizajner svetla
i scene (Amsterdam), Stefano Kolibaj – arhitekta i
dizajner svetla (Berlin) i Julija Martin – landscape
arhitekta (Edinburg). Partneri: Odsek za arhitek-
turu na Fakultetu tehničkih nauka (Novi Sad), Off
Limits International Theatre Festival and Symposium
(Dortmund), Lelastiko Art Association (Breša) i
Stealth.unlimited (Roterdam).
DaNS 50 | jun 2005 | 15
dani arhitekture
Napušteni, zaboravljeni, neiskorišćeni
U
okviru projekta Grad scena, čiji je
pokretač i autor Saša Asentić, a u
organizaciji Kamernog pozorišta
muzike Ogledalo iz Novog Sada, u
decembru 2004. godine u amfite-
atru Odseka za arhitekturu Fakulteta tehničkih
nauka, organizovan je skup pod nazivom Grad
scena. Na tom skupu pored nekoliko pre-
davanja, prezentovana je i Prostorna studija
o napuštenim i neiskorišćenim objektima,
površinama i prostorima Novog Sada.
Osnovni zadaci ove studije bili su da se pre
svega uoče takve lokacije u gradu, daju osnovne
informacije - tipologija, adresa, vlasnik, koris-
nik, trenutna namena - prikažu i opišu osnovne
karakteristike, a zatim izvrši kritička valorizacija
i predlože potrebne intervencije.
Osnovni ciljevi studije su pokušaj oživljavanja
napuštenih i neiskorišćenih objekata i prostora
u Novom Sadu i njegovom okruženju, ukazivan-
je studentima arhitekture na još jedan način
sagledavanja prostora, uočavanjem potencijala
i u manje privlačnim elementima grada, kao i
pokretanje javnog mnjenja na temu odnosa lju-
di prema objektima, površinama i prostorima
koji su iz najrazličitijih razloga postali neinte-
resantni, nefunkcionalni, zapostavljeni, vlasni-
ku nepotrebni.
Uočeni objekti, površine i prostori, od kojih
su neki postali i ruglo grada, mogli bi posta-
ti mesta kulturnih dešavanja i socijalizacije, uz
angažovanje inicijatora ovog projekta, kao i
uz pomoć samih korisnika. Istraživački rad bi
trebalo da pokrene svakog građanina Novog
Sada, pa i svakog čoveka, bez obzira da li je
on istraživač, vlasnik, potencijalni novi koris-
16 | DaNS 50 | jun 2005
novog sada 2005.
nik, učesnik budućih manifestacija, gledalac,
stručnjak, graditelj, ili političar, na duboko
razmišljanje i traganje za novim rešenjima i
akcijama.
Studenti odseka za arhitekturu izvršili su
snimanje dvadeset tri lokacije u gradu koji se
mogu izdvojiti u tri tipološke celine - objekti
(završeni, konstrukcije, kompleksi), površine (ter-
ase, platforme, platoi) i slobodni prostori (trgo-
vi, dvorišta). Snimljeno je jedanaest završenih
objekata, po tri nedovršena objekta (konstruk-
cije) i kompleksa, i po jedna terasa, platforma,
plato, trg, kao i dva dvorišta. Na karti Novog
Sada su kataloški obeležene lokacije snimljenih
objekata, površina i prostora, a svaka lokacija je
prikazana posebno. Većina snimljenih objekata,
površina ili prostora su napušteni, bez trenut-
nih korisnika. Njihovi vlasnici ili nisu poznati, ili
su trenutno odsutni. Primetna je velika nebri-
ga vlasnika za materijalna dobra, ali i društva
da preduzme hitne korake u sprečavanju pro-
cesa devastacije pojedinih elemenata grada.
Svi nedovršeni objekti su duže vreme izloženi
delovanju različitih vremenskih uticaja, pa im je
bonitet loš. Zato je za nekoliko objekata potreb-
na i provera bezbednosti pri korišćenju. Objekti
dobrog boniteta, koji ne zahtevaju nikakve
intervencije, mogu se odmah oživeti organi-
zovanjem odgovarajućih manifestacija. Za svaku
snimljenu lokaciju dati su konkretni predlozi za
njihovo aktiviranje. Prilikom planiranja rekon-
strukcija manje očuvanih objekata, površina ili
prostora, mogla bi se napraviti lista prioriteta
intervencija. Pre svega nezavršene objekte treba
sanirati, završiti, a završene rekonstruisati, revi-
talizovati, adaptirati, ili samo očistiti, preuredi-
ti, ili natkriti.
Postoji neujednačenost detaljnosti prika-
zivanja pojedinih aspekata, ili čitavih lokaci-
ja, ne samo zbog različitosti istraživača, već i
zbog različitih mogućnosti sagledavanja tih
aspekata i lokacija. Čini se ipak najznačajnijim,
što je započeta evidencija objekata, površina i
prostora i što su oni sagledani kao potencijal-
na mesta kulture i socijalizacije. Studenti su u
napuštenim, neiskorišćenim, neinteresantnim,
neuređenim, nefunkcionalnim, zapostavljenim i
vlasnicima nepotrebnim objektima, površinama
i prostorima, videli potencijalno mesto oku-
pljanja, boravka, obrazovanja i uživanja lju-
di. U pojedinačnim prikazima nema baš svih
podataka, što ostavlja mogućnost dorađivanja.
Korišćeni metod istraživanja pruža samo prve i
najvažnije informacije na osnovu kojih se može
planirati dalje intervenisanje ili organizovanje
performansa i drugih vidova okupljanja i aktivi-
ranja ljudi. Ovo istraživanje bi svakako, trebalo
nastaviti. Dalje istraživanje moglo bi da se orga-
nizuje kao detaljnije, šire i omasovljenije.
Istraživački postupak bi se mogao produ-
biti, uvođenjem još nekih dodatnih aspe-
kata analize. Na primer snimak osnova svih
objekata, utvrđivanje tačnih dimenzija objeka-
ta, nekadašnje namene površina ili pros-
tora, godina gradnje, podaci o projektanti-
ma itd. Na nivou grada moguće je organizo-
vati snimanje svih elemenata strukture grada i
sačiniti kartoteku svih pojedinačnih objekata,
površina i prostora grada. Zatim čitav postu-
pak istraživanja mogao bi se sprovesti na više
lokacije u Novom Sadu, u okolnim naseljima, ali
i u svakom drugom naselju. Takođe se nameće

i ideja da se evidentiraju pojedinačne tipologije
i neizgrađenih površina i evidentiraju promene
koje se dešavaju sa njima, sa ciljem da se dalje
planiraju što kvalitetnije intervencije.
U osmišljavanju načina oživljavanja poje-
dinih objekata, površina i prostora mogle bi se
uključiti različite ustanove, gerontološki centri,
dečji vrtići, osnovne i srednje škole, fakulteti, aka-
demije, udruženja umetnika kao i svi koji ima-
ju ideje, snage i volje da se bave nadgradnjom
prostora u kojem žive. Povezivanjem različitih
struka postigla bi se bolja reanimacija svih pro-
stora, a ne samo napuštenih i neiskorišćenih.
Predlaže se i preispitivanje zakonskih odredbi
koje se odnose na vlasništvo nad nekim pro-
storima ili objektima u slučajevima kad vlas-
nik nije u mogućnosti ili ne želi da se o njima
brine.
Kontinuitet rada, kakav se prezentuje
ovakvom prostornom studijom, omogućio bi
beleženje istorije naselja i života u njemu, a bio
bi od izuzetne važnosti istraživačima prostora
najrazličitijih struka. Ali je, pre svega, potreb-
no da javno mnenje zauzme određeni stav pre-
ma problemu devastiranih objekata, površina i
prostora grada.
Ljiljana Vukajlov
(*) Pokretač i organizator izrade studije je arh. mr
Ljiljana Vukajlov, asistent na odseku za arhitekturu
FTN-a. U radu su učestvovali arh. Biljana Pavlović.
Snimanje i valorizaciju objekata i prostora obavili
su studenti arhitekture iz Novog Sada - Katarina
Antonović, Dejan Arnautović, Tamara Babić, Vedrana
Bošković, Jadranka Bugarski, Milivoj Dajić, Deme
Sabolč, Katarina Dudaš, Ilija Gubić, Jelena Macura,
Sanja Maljković, Zoran Matković, Nebojša Milaković,
Svetlana Mojić, Aleksandar Savić, Amalija Varga,
Olivera Vukić i Branka Zeljković
dani arhitekture novog sada 2005.
Researches
DESERTED, FORGOTTEN, UNUSED
In December 2004 the meeting titled The City Stage was organised within the project
with the same title, the initiator of which was Sasa Asentic, in the amphitheatre of the
Department of Architecture of the Faculty of Technical Sciences by the Chamber Music
Theatre The Mirror from Novi Sad. In addition to several lectures, the Spatial study on
deserted and unused structures, surfaces and spaces in Novi Sad was also presented at
that meeting.
The main tasks of that study were, primarily, to find such sites in the city, give basic infor-
mation – typology, address, owner, user, current purpose of use, to present and describe
the main characteristics and after that to carry out the critical valuation and propose
necessary interventions.
The main objectives of the study were to attempt to revive the deserted and unused struc-
tures and spaces in Novi Sad and its surroundings, to point to students of architecture to
another way of space reconsideration, to find potentials even in less attractive elements
of the city and to initiative the public opinion with respect of relations of people towards
structures, surfaces and spaces that remained uninteresting, non-functional, neglected
and unnecessary to their owners based on whatever reasons.
The found structures, surfaces and space, some of which have already become the dis-
grace of the city, could become the sites for cultural events and socialisation, with the
involvement of the said project and with the assistance of users themselves. The research
work should motivate each citizen of Novi Sad, and everyone in general, regardless if they
are researchers, owners, potential new users, participants in future events, spectators,
experts, builders or politicians, to deep thinking and searching for new solutions and
activities.
The continuity of work, as presented with such spatial study, would enable the recording
of history of a settlement and life in it and it would be of an exceptional significance for
researchers of space from the most diverse professions. But, what is needed primarily is
for public opinion to take a certain attitude towards the problem of devastated structures,
surfaces and spaces of the city.
Ljiljana Vukajlov
DaNS 50 | jun 2005 | 17
dani arhitekture
Zakasneli Haussmann u
vojvođanskim gradovima
Č
etiri prosperitetna vojvođanska gra-
da pretrpela su velike transformaci-
je na planu horizontalne i vertikalne
regulacije u periodu socijalizma koje
su u mnogome izmenile dotadašnje
prostorno ekonomske i saobraćajne prilike.
Najznačajnija promena se dogodila probijan-
jem velikih magistralnih bulevara kroz grad-
ska jezgra Novog Sada, Zrenjanina, Pančeva
i Subotice. Veliki urbanistički poslovi koje su
sproveli svetski gradovi u 19. veku: London
(John Nash, Regent street), Pariz (Haussmann,
veliki bulevari), Rim (Corso Vittorio Emanuele)
i mnoštvo drugih, zahvatili su pomenute
vojvođanske gradove ali tek 70-tih godina
20. veka “kada je bilo para” i snažne političke
volje. Postupak probijanja novih ulica možemo
nazvati izrazom “osmanizacija” (haussman-
nizacija) po velikom Baronu Osmanu koji je za
relativni kratko vreme sredio Pariz po novim
principima planiranja gradova 19. veka. Naši
gradovi nemaju srednjovekovnu podlogu kao
Pariz ili Rim i odmah su u svojoj graditeljskoj
genezi dotakli period baroka koga karakterišu
između ostalog široke i prave ulice. Stoga se iz
današnje perspektive postavlja veliko pitanje
da li su ovi postupci razvoja vojvođanskih gra-
dova u 20. veku bili opravdani, jer saobraćajni
prodori su rešili neke probleme ali su doneli i
mnogo novih muka.
Da bi se probio moderan bulevar kroz
gradsko tkivo, bilo je potrebno raseliti sve
ljude koji su tu stanovali, porušiti sve objekte
u kojima se živelo, poslovalo, čak molilo bogu,
što je pravilo ogroman trošak eksproprijaci-
je zemljišta, rušenja i stambenog zbrinjavanja
raseljenih stanovnika.
Novi bulevari primaju frekventan motorni
saobraćaj i ove ulice postaju gradske magistrale
prvog reda. Pošto prolaze kroz gusto izgrađeno
područje centralne zone, oni oslobađaju glavne
gradske trgove i trgovačke ulice motornog
saobraćaja čime se najlepši javni prostori u gra-
du pretvaraju u pešačke zone.
Međutim, rešavanje tranzitnog saobraćaja
u centralnim zonama se moglo sprovesti i
nežnijim, manje bolnim metodama urbane
rekonstrukcije (povlačenjem regulacione lini-
je i proširivanjem postojećih ulica, menjanjem
režima kretanja motornog saobraćaja) ili grad-
njom unutrašnjih (u širem centru) i spoljašnjih
(na periferiji) magistralnih prstenova, kako
je uradila većina evropskih gradova srednje
veličine. Ova teza dobija na snazi nakon anal-
ize veličina vojvođanskih gradova posle Drugog
svetskog rata a pre perioda velikog mehaničkog
priraštaja stanovništva kada su postojeće ulice
mogle da prime deo saobraćajnih kretanja, dok
18 | DaNS 50 | jun 2005
novog sada 2005.
su granice kontinualno izgrađenog grada bile
na pristojnoj razdaljini od centra, pa bi i obi-
lazno kretanje u magistralnom luku ili baj-pasu
bilo optimalno sa stanovišta gubitka vremena.
Konačan utisak je da su novi bulevari probi-
jani prvenstveno iz ideoloških razloga. Lokalne
i pokrajinske vlasti u doba socijalizma svesno
su prekidale istorijski i graditeljski kontinuitet
sa građanskom prošlošću, što je začelo lag-
ani nestanak tradicionalnih srednjoevropskih
zgrada i kuća u nizu na regulacionoj liniji, na
tradicionalnoj parceli u tradicionalnom bloku.
Novi duh, čiji je koren u Atinskoj povelji, bio je
ideološki osnov za građenje novog, otvorenog
grada koji bi postepeno zamenio tradicionalni.
Stoga je trasiranje novih bulevara kroz grads-
ko tkivo bez poštovanja nasleđenih vrednosti
bio prvi korak ka realizaciji radikalne zamene
starog grada za novi. To nije bila zamena
građevinskog fonda, već zamena čitavog kon-
cepta organizacije grada i života u njemu,
posebno pogodna za bogatu Vojvodinu koja je
imala sredstava i političke volje da ovakve akci-
je i sprovede.
Polazeći od teze da je urbanizam discipli-
na koja kompromisno rešava različite interese
određenog prostora i koje mora da miri suko-
bljene aktere u životu jednog grada, svaka-
ko će prva asocijacija biti da su novi buleva-
ri vojvođanskih gradova probijeni da bi rešili
prvenstveno saobraćajne probleme. Na ovo
ukazuje izrazito saobraćajni karakter ovih ulica,
veliki kapaciteti (gradske magistrale) i dosled-
no projektovane i izvedene saobraćajne trake,
biciklističke staze i trotoari.
Sa druge strane, trase po kojima su
povučeni gradski bulevari predmet su jedne
studiozne urbanološke analize: prvi kriteri-
jum trasiranja je bio što kraće spojiti tačke A
i B bez ikakvog poštovanja zatečenog stanja,
građevinskog fonda i urbanističkih parameta-
ra počev od bloka, preko parcele do fizičkih
struktura. Onovremeni planer je osmislio širinu
saobraćajnog koridora, povukao dve paralelne
(najčešće prave) linije spojivši tačke A i B i sve
što se našlo na tom putu moralo se jednostavno
porušiti. Zbog toga su nestali čitavi vredni ans-
ambli i ulični potezi delova gradova koje su
brižno podizali građanski slojevi stanovništva
tokom 19. i prve polovine 20. veka.
Novi saobraćajni kapacitet tranzitnog i
magistralnog karaktera ulaze u drugačiji odnos
ka ulicama koje ih preseca. Stvaraju se nove
raskrsnice koje su najčešće pod oštrim ili tupim
uglom što otežava regulisanje saobraćaja.
Neke ulice nižeg ranga postaju slepe ulice bez
živog protoka saobraćaja. U preseku novog
bulevara i poprečnih ulica prvog reda stvara se
zona povećane atraktivnosti, raskršće ima ten-
denciju da postane skver, odnosno javni pro-
stor više kategorije. Neke ranije prognoze su
govorile da će raskrsnica Bulevara Oslobođenja
i Jevrejske / Futoškog puta u Novom Sadu kod
Futoške pijace biti realan centar grada, mesto
svih susreta, pandan istorijskoj nultoj tački gra-
da na Trgu Slobode.
Nakon trasiranja i postavljanja saobraćajne
infrastrukture, pristupilo se sledećem važnom
koraku - popunjavanju praznih površina duž
bulevara reprezentativnim poslovnim, stam-
benim ili objektima javne namene koji visinski
i sadržajno treba da pojačaju primaran značaj
gradskih arterija. Ovaj proces traje i trajaće još
dugo vremena, u zavisnosti od ekonomske
moći pojedinog grada. Logično je da Novi Sad
prednjači u ovom poslu, dajući šansu investitori-
ma da grade u centru grada na praznim placev-
ima i arhitektima da duž velikih bulevara realizu-
ju svoje prostorne ideje. U vremenu tržišne eko-
nomije, građevinsko zemljište duž novih bule-
vara postaje atraktivno jer frekventna ulica ili put
privlače investitore, cena zemljišta raste, fizičke
strukture se grade sa većom spratnošću, men-
jaju se urbanistički parametri, menja se silueta
grada i gradske vizure i konačno, težište grada
se pomera u pravcu novog bulevara što može
da smanji atraktivnost starih istorijskih jezgara,
samim tim manja ulaganja u dalje održavanje
ili razvoj.
Probijanjem bulevara stvaraju se nove reg-
ulacione linije koje najčešće smanjuju veličinu
naslanjajućeg bloka što negativno menja
odnos zadržanih objekata u zaleđu bloka pre-
ma novim strukturama duž bulevara. Nove
strukture su veće po volumenu i značajnije po
nameni od zadržanih objekata u zaleđu. Ovim
svi elementi bloka trpe promene i vremenom
se prilagođavaju novonastalom stanju.
Novi Sad je posle rata radikalno promen-
io tokove i funkcionisanje motornog i javnog
gradskog saobraćaja. Odlučnim intervenci-
jama u prostoru, osnovna šema kretanja u
gradu su se od nekadašnjih radijalnih pret-
vorila u ortogonalna. Novi gradski buleva-
ri (Oslobođenja, Mihajla Pupina, kralja Petra,
deo ulice Maksima Gorkog) su postali nosio-
ci saobraćaja dok je, na primer, nekadašnja
magistralna Železnička ulica postala slepa za
motorni saobraćaj. Bulevar Mihajla Pupina,
izgrađen kao reprezentativni Bulevar Maršala
Tita je gradski autoput koji se iznenada sužava
na samo dve saobraćajne trake. Snažna ver-
tikalna simetrija Brašovanovog solitera Glavne
pošte imala je poseban ideološki zadatak da
sakrije kupolu Sinagoge koja nije pristajala osi
Maršalovog bulevara. Kontinualan građevinski

Novi Sad
niz istorijske Železničke ulice / kralja Aleksandra
je prekinut dok su jake pešačke komunikacije
gurnute kroz podzemni prolaz. Voluminozne
poslovne zgrade i robne kuće, bastioni trgov-
ine u komunističko vreme, su prekroji-
li današnji Trg Galerija i okolne ulice potpuno
im zatvarajući sunce, vetar, pešačka kretanja.
Zamena grada se dogodila i u jednom bočnim
kraku ovog bulevara: čitava strana trgovačke
Jevrejske ulice ustupila je mesto Srpskom nar-
odnom pozorištu, za čije je građenje, bez
obzira na nacionalni značaj, mogla da padne
i manja žrtva.
Bulevar Oslobođenja je primaran grad-
ski potez čiji se uticaj oseća na znatno širem
prostoru od same linije Bulevara. Širenje gra-
da ka zapadu i pomeranje težišta učinilo je da
Bulevar postane poslovno središte grada. Ova
duga i monotona linija je stroga u svojoj funk-
cionalnosti, bez želje za toplim, humanim, lep-
im prostorima. Čine je stereotipna i konfekci-
jska rešenja partera i objekti naglašene sprat-
nosti, dok se zonirani urbanizam zadovoljio
rešavanjem funkcije i propisanih koeficijena-
ta. Bulevar je prosečen kroz periferne delove
Novog Sada ruralnog karaktera koji nisu bili
dani arhitekture
Subotica
primereni izgledu šireg centra grada. Danas se
na Bulevaru Oslobođenja grade najznačajniji
objekti savremene arhitekture u Novom
Sadu i svakako će u budućnosti biti ogledalo
današnjeg vremena, materijalnog i duhovnog
stanja ovog trenutka.
Zrenjanin je činio grube greške u plani-
ranju grada time što su urbanisti i vlasti izve-
li specifičnu formu “gradske magistrale”
koja je skoro paralelna sa glavnom ulicom.
Glavna ulica i glavni trg (delimično) su time
oslobođeni motornog saobraćaja. Glavna,
danas pešačka ulica, međutim, ima suviše veli-
ku širinu za trgovačko - pešačku ulicu za grad
veličine Zrenjanina i pešačka kretanja se vrše na
površinama nekadašnjih trotoara, dok su delo-
vi nekadašnjeg kolovoza pretvoreni u “zelene
površine”. Sa druge strane, tranzitni saobraćaj
se obavlja Magistralom kroz centar gra-
da jer Zrenjanin nema adekvatnu obilaznicu.
Magistrala je trasirana po gusto izgrađenom
gradskom tkivu ne poštujući nasleđene ele-
mente i danas podseća na monofunkcionalan
gradski autoput bez flankiranih novih objekata
i drugih sadržaja pored saobraćajnih.
Pančevo je isplaniralo ali nije izvelo novi
novog sada 2005.
magistralni bulevar približno na istoj trasi kao
postojeća glavna ulica, zarotiran za mali ugao.
Duž nove trase je izvedeno šest novih zgrada
od velike gradske važnosti (autobuska stanica,
pošta, sud, robna kuća) ali je do danas položaj
regulacione linije ostao nekadašnji. Novi objek-
ti su parcijalno razmešteni i građevinska linija
im je za mali ugao pomerena u odnosu na reg-
ulacionu. Ulica je zadržala komercijalni karak-
ter sa frekventnim motornim saobraćajem.
Subotica je “najbezbolnije” prošla u odno-
su prema ovoj temi. Aleja Maršala Tita ne vodi
kroz strog centar grada, rušenja zatečenih kuća
su bila manja i saobraćaj u njoj nije tranzitni.
Prostorno se ipak nadovezuje na celu priču jer
su za njenu realizaciju korišćene iste metode
kao i u prethodnim slučajevima. Ovom Alejom,
subotičke vlasti su dobile željenu ulicu u duhu
modernog urbanizma, na prostoru tradiciona-
lnog grada.
Razgrađenost je opšti utisak koji stvaraju
dodirne zone novih modernih bulevara i tradi-
cionalnih delova grada. Duž probijenih bule-
vara nižu se moderna zdanja u duhu Atinske
povelje bez poštovanja zatečenog stanja ili
ogoljeni kalkani starih kuća na koje su se
DaNS 50 | jun 2005 | 19
dani arhitekture
Zrenjanin
naslanjali danas porušeni objekti u tradicio-
nalnom nizu. Poslednjih godina smo se vra-
tili ideji tradicionalnog grada, krenuo je talas
urbane obnove i hvatanja veza sa istorijskim
kontekstom. Restitucija (na primer Jermenske
crkve) je postala međunarodno priznat metod
obnove. U savremeno graditeljstvo se vrati-
la parcela kao osnovna jedinica organizaci-
je gradskog zemljišta i vlasništva, regulaciona
linija koja razdvaja javno od privatnog, verti-
kalna regulacija. Verujem da je moguća arti-
kulacija javnih površina duž novih bulevara, da
je moguće pomirenje dva sukobljena koncep-
ta gradograđenja i da će arhitekti nove gen-
eracije uložiti puno truda i kreativnosti da bi
se dobili novi reprezentativni gradski prostori.
Moraće, jer su delovi grada oko Srpskog narod-
nog pozorišta, Futoške pijace ili Glavne pošte i
Bazara u Novom Sadu i potezi duž zrenjanin-
ske Magistrale ili pančevačke autobuske stanice
najrazgrađeniji, subjektivno rečeno najružniji
delovi gradova, dok ekonomska vrednost
naslanjajućih parcela konstantno raste. Bilo bi
dobro kada bi Direkcije raspisale konkurse za
artikulisanje čitavih poteza gradskih bulevara,
pre nego krene punjenje pojedinačnim objekti-
ma, jer su novi gradski bulevari zone sa velikim
mogućnostima i sa velikim ograničenjima.
Literatura:
Vesna Karavida - Zrenjanin, graditeljska baština,
2002.
Ðorđe Srbulović - Kratka istorija Novog Sada
Vladan Ðokić - Grad i gradski trg, 2004.
Edmund Bacon - Design of cities, 1967.
dr Ljubinko Pušić - Urbanistički razvoj gradova
u Vojvodini, 1987.
20 | DaNS 50 | jun 2005
novog sada 2005.
Pančevo
Late Hausmann in Vojvodina
cities and towns
During the period of socialism four pros-
perous towns and cities in Vojvodina have
suffered great transformations in the field
of horizontal and vertical regulation, which
have changed largely the previous spatial,
economic and transport circumstances.
The most significant changes occurred
due to cutting of large main boulevards
through the old town cores of Novi
Sad, Zrenjanin, Pancevo and Subotica.
Speaking from today’s point of view the
question could be raised if those develop-
ment undertakings in Vojvodina towns of
the 20th century were justified because
the transport solutions resolved some of
the problems but they also caused a lot of
other troubles. In order to cut a modern
boulevard through the town tissue one
needed to re-settle all the people who
had lived there, demolish all the struc-
tures used for housing, business and even
prayers, which created huge expropriation
costs for land, demolition and housing of
the re-settled population.
New boulevards accept the frequent
motorway traffic making the first class
main roads out of such streets. As they
pass through a densely built area of the
central zone, they liberate the main town
squares and shopping streets from traffic
and enable turning of the most beautiful
public spaces into car-free zones. However,
resolving of transit transport in the central
zones could also be carried out by means
of more delicate and less painful methods
of urban reconstruction or construction of
internal and external main highway rings,
as it has been done in most European
medium size cities.
The final impression is that new boulevards
have been cut primarily based on ideo-
logical reasons. In the period of socialism,
both local and provincial authorities were
interrupting conscientiously the historical
and construction continuity of the civic
past, which resulted with the slow disap-
pearance of traditional central European
buildings and houses in a line along the
regulation line, on a traditional land plot
within a traditional quarter. A new spirit,
the root of which can be found in the
Athens Charter, was the ideological basis
for construction of a new, open town that
could gradually replace the traditional
one. That is why the routing of new bou-
levards through the town tissue, with-
out observing the inherited values, was
the first step towards the realisation of a
radical replacement of the old town with
the new one. It was not only the replace-
ment of the construction fund, but also
the replacement of the whole concept of
town organisation and organisation of life
in it, which was exceptionally favourable
for rich Vojvodina disposing with both
resources

Uređenje javnih prostora u gradskim
središtima u Vojvodini
U
ređenje javnih prostora u gradskim
središtima u Vojvodini razmotrićemo
na nekoliko primera iz prakse,
tradicije i stvarnosti uređenja i
korišćenja tih prostora. Zato što
su, već izvršene intervencije, one koje se vrše
ili one koje će tek biti vršene u JP ovih središta,
od velikog značaja i uticaja na graditeljsko
nasleđe i na njegov kulturno – istorijski sloj. Za
razmatranje teme od izuzetne važnosti su tri
grupe činjenica :
I Problematika uređenja, ujedno i oplemen-
jivanja JP gradskih središta, u većem ili man-
jem obimu svejedno, obuhvata sobom pitanja
sanitarno – higijensko-komunalnog, arhitek-
tonskog, hortikulturnog i svekolikog drugog
umetničko- estetskog uređenja parternih
površina, izgleda zgrada, ulica, unutrašnjosti
dani arhitekture
građevinskih blokova, javnih prolaza, veža,
pasaža, tremova, ali i uređenja svih sadržaja
unutar i uokolo tih prostora.
II Brojni učesnici u stvaranju JP, graditelji,
korisnici ili samo posmatrači ovih pros
tora i njihove veze sa zatvorenim JP ili pros-
torima privatnog karaktera i namene, uređenje
JP čine jednim od najsloženijih zadataka, pa
upravo zato i jednom od najprivlačnijih tema
društveno – stručnog angažmana i aktivnosti
svakog od tih učesnika u najrazličitijem vidu
njihove društvene ili privatne organizovanosti
i interesa.
III Poput svih drugih intervencija u prostoru
uopšte, uređenje i oplemenjivanje JP ima ne
samo osnovnu prostornu dimenziju, već i širu
vremensku komponentu. To je trajan proces
uzvratnog uticaja i međuzavisnosti na relaciji
novog sada 2005.
čovek- društvo - prostor, tokom vremena.
Motivi, ciljevi, metodi i rezultati dejstvovanja u
JP, pri tome, one su promenljive kategorije koje
zavise od društveno- ekonomskih i društveno
–političkih odnosa i ukupnih materijalnih i kul-
turnih uslova i potencijala svake konkretne sre-
dine i doba.
Bavljenje JP podrazumeva
međutim, njegovo prethodno
definisanje.
Pod JP podrazumeva se naime, svaki onaj pro-
stor u gradu koji nema izričito status privat-
nog vlasništva i nije, kuća ili stan pojedinca
ili kako se to kaže „granični prostor“ između
„nas“ i „drugih“( cit. prema: Irena Rakočević,
Privatni život u prestonici, Politika, Bgd, 14
DaNS 50 | jun 2005 | 21
dani arhitekture
maj, 2005)
JP su prostori takozvane „javne egzistenci-
je“( Antoan Prost) ili još jednostavnije rečeno,
to su prostori javnog života i življenja. Nastali
spontano ili planski kontrolisano javni grads-
ki prostori – ti svojevrsni enterijeri grada kako
ih je svojevremeno nazvao arhitekta Bernardo
Bernardi, imaju ovde navedene kvalifikacije,
prevashodno radi mogućnosti njihove identifi-
kacije unutar grada kao celine.
Po svojoj suštini javni prostori grada jesu
prostori zajedništva – prostori društvenih,
takozvanih javnih sadržaja – prostori odvijanja
javne sfere društvenog života, ali istovremeno i
javno eksponiranih estetskih faktora i elemena-
ta gradskosti i fizionomije grada i duha grada.
U vlasničko- imovinskom smislu, JP jesu
prostori čiji su vlasnički titulari, u zapadnom
svetu inače jasno određeni i čitljivi, kod nas još
uvek nedovoljno precizno definisani i podosta
zagubljeni u tranzicijskim tokovima. Čini mi se
za očekivanje je da budu pronađeni, imenovani
i jasno definisani kako bi se mnoge neprijat-
nosti izbegle.
U našim uslovima, neobično značajnim
za dalju sudbinu i tretman JP smatram da oni,
kao prostori i mesta našeg zajedničkog života,
treba da sačuvaju ili da povrate lepotu i značaj
koji su imali ili je za očekivati da imaju. Morali
bi prestati generirati „krizu zajedništva“, gubi-
tak „vizije bolje budućnosti „( Vidi: Milan
Prelog, O krizi zajedništva, Arhitektura, 18o/1,
Zgb, 1982).
Naši gradovi – mislim tu na gradove,
a posebno gradska središta tih gradova u
Vojvodini – postaće ili će zadržati obim , nivo
i kvalitet humaniteta, identiteta i urbani teta
i biti „srećni „ ako ispune uslov za moguću
i potrebnu sreću, koji se sastoji u tome da
to mogu biti „samo oni gradovi koji i u celi-
ni i u pojedinim svojim delovima i u najman-
jim pojedinostima nose nepogrešive tragove
iskreno doživljenih ljudskih osećanja „ (Bogdan
Bogdanović, Za drugačiji Beograd, Arhitektura,
180/1, Zgb, 1982).
Pošto su JP mesta ispoljavanja i
potvrđivanja i društveno-ekonomskog siste-
ma, pa i u vlasničkom smislu takođe prostori
zajedništva, može se reći da su oni od najšireg
interesa i od direktnog ili indirektnog interesa,
ne samo za pojedinca ili određene interesne
grupe, već od najšireg interesa za sve građane
–od interesa za grad kao složenu strukturu
arhitekture i građana u prostoru i vremenu -
istorijskoj,vremenskoj i u civilizacijskoj sprezi -
međuodnosu i međuzavisnosti.
JP jeste dakle, onaj prostor čije su sve
uzročno-posledične karakteristike proizlazeće
iz načina, oblika i simbolike njegovog nas-
tanka i „proizvođenja“u Lefevrovskom smislu
tog pojma. Isto se odnosi i na obim, stepen
i kvalitet njegove uređenosti ili neuređenosti.
Određen namenom, korišćenjem, uređenošću
i održavanjem JP je re prezentant i paradigma
kulture koja se u njemu i njim samim ispolja-
va i reprodukuje. Reprezentant kulture javnog
ponašanja i odnosa pojedinaca međusobno.
JP je prostor i pozornica filozofije i kulture
življenja u određenim prostorno-vremenskim
koordinatama i rasteru. Zato, bavljenje JP pret-
postavlja najpre identifikaciju njega i njegov-
22 | DaNS 50 | jun 2005
novog sada 2005.
ih karakteristika, u fizičkom, socio-psihološkom
i simboličkom nivou a potom inventarizac-
iju i lociranje, sve na osnovama naučno-
stručno- tehničke obrade rezultata prethod-
no već provedenih istraživanja, pa valorizaciju
koja, u sebi, mora sadržavati procenu i ocenu
i ekonomskih elemenata koji se odnose na
parametre oličene u vrednosti i ceni zemljišta,
zemljišnoj renti, postojeće, potrebne – predvi-
dive infrastrukture, zatečenih i eksploataciono
mogućih kondicija te najzad i opredeljenje za
određeni planski koncept namene, korišćenja i
održavanja JP u tako određenom, nameni pri-
vedenom i višefunkcionalnom stanju.
Pošto je JP u pravilu rezultat višeslojnog
taloženja i superponiranja ukupnih urban-
ih karakteristika i vrednosti i materijalizaci-
ja čitavog spleta okolnosti i aktivnosti čoveka
i društva u prostoru, podrazumeva se da je za
nas posebno intrigantan onaj JP koji je nas-
tao i formirao se kao međuprostor objekata i
fizičkih struktura izgrađenih planski ili sponta-
no, na bazi određenih zakonitosti društveno –
ekonomskog i kulturnog razvoja ,odnosno JP u
sklopu graditeljskog nasleđa koje, svojom celi-
nom ili delovima ima karakteristike i svojstva
kulturnog dobra.
Zašto baš taj prostor?
Iz jednostavnog razloga što, upravo taj prostor
još uvek čini blizu 90%ukupnog JP u Pokrajini
danas, a iskustva koja imamo ili stičemo o tom
prostoru mogu imati i treba da imaju veliki
značaj za formiranje JP novih delova naselja te
za postepeni proces kroz koji će međuprostori
novih građevinskih blokova, zgrada, ulice,
trgovi, parkovi, šetališta i sl. poprimiti karakter-
istike JP i društvenosti. Sadržajno i formalno.
Na istorijski vredan JP upućeni smo dakle, iz dva
razloga. Najpre, zbog njega samog , a potom
zbog njegove revitalizacije i onog novog pro-
stora koji formiramo kao JP danas, a koji će
svoju istoričnost steći sutra.
Koncentrišimo se sada na JP baštinjen u
fondu našeg graditeljskog nasleđa
Podsetimo se o kom je prostoru reč.
Najpre, prostrani trgovi naših gradova,
nastali kao „žitni trgovi „ pijace, ili paradni-
reprezentativni - manifestacioni trgovi ispred,
između ili uokolo značajnih javnih građevina
sakralnog ili profanog sadržaja. Pogača u
Bečeju, Venci u Somboru, Katolička porta u
Novom Sadu, trgovi pred magistratskim zdan-
jima, sudskim palatama, bankama, crkva-
ma, rezidencijama crkvenih velikodostojnika
To su sve one karakteristično izdužene ulice u
središtima naših gradova, sa poprečnim pro-
filom određenim uglavnom jednospratnica-
ma stilski raznolike arhitekture, sa trgovačko
– ugostiteljskim sadržajima u prizemljima i sa
stanovima na spratovima. Tu spadaju svi oni
središni prostori naših naselja, skoro istovetne
šeme: Dve crkve, mesni park u međuprostoru
obodno i ugaono postavljenih javnih zdan-
ja poput gradske ili opštinske kuće, škole, ple-
banije ili parohijskog stana, kuća beležnika,
bogatih građana i kasnije podizanim vatro-
gasnim, pa sokolskim domovima, još kasnije
zadružnim domovima, mesnim hotelima, kafa-
nama i pivnicama. U pravilu, sa opekom flaster-
isanim pešačkim stazama uz kuće, kitnjastih
dekorativnih kapija, sa zaštitnim drvoredima
spolja i hladovinastim dvorištima u pozadini.
To su i svi oni prostori oko zajedničkih bunara,
česmi, spomenika, podizanih raznim povodi-
ma i ličnostima u centrima , na određenim
znalački biranim i obrazloživim mestima. To
su i groblja, kalvarije kao i prostori sporta,
igrališta, javni bazeni, vašarišta .To su „rogljevi“
na koje je sinove vodio „babo“ kada hoće da
ih ženi , jednom reči sva ona mesta na koji-
ma se, raznim intenzitetom i povodom odvi-
jao javni život , uspostavljao kontakt meštana
međusobno ili sa onima iz drugih mesta To
su nekadanje i današnje promenade, korza,
šetališta i dolme uz reke, kafanske, dvorske,
narodne bašte i parkovi, za koje se znalo tačno
kada, kome i čemu služe kao na primer „Čok
liget“ u nekadanjem Bečkereku današnjem
Zrenjaninu i slično u Vršcu, Pančevu, Subotici
ili drugde.
Koliko je svaki od pobrojanih prostora
duboko u memoriji žitelja i koliko su to prostori
identiteta i raspoznatljivosti mesta, zavičajnosti,
porekla, pripadnosti, te privlačnosti za bora-
vak i životne aktivnosti danas, govori primer
iz Subotice. Tamo, na jednom od uglova stare
Gradske kuće u centru, postojala je pivnica.
Pred njom su se i u njoj godinama, za pijačnih
dana, okupljali meštani iz susednih sela. To je
okupljanje nastavljeno generacijama potom i
pred kasnije izgrađenom i danas postojećom
Gradskom kućom bez obzira što pivnice tu
više nije bilo. Okupljali su se tu po inerciji, po
tradiciji, vođeni genima određenog lokacijskog
faktora svojih dedova, a zapravo i ne znajući
zašto. Pažljivi istraživač baštine, istoričar umet-
nosti Bela Duranci i njegovi saradnici arhitek-
ti i urbanisti i domišljati trgovci i ugostitelji,
tri decenije unazad imali su sluha i sugerisa-
li su da se tu ponovo otvori pivnica. Ona je
i danas veoma posećena, dokazujući u prak-
si pretpostavke na kojima se zasnivao i takoz-
vani Mali urbanizam Bogdana Bogdanovića na
primer.
Rezultati savremenih socioloških i
urbanoloških istraživanja domaćih autora
samo potvrđuju značaj ovakvih primera (Vidi:
Ljubinko Pušić, Čitanje grada, Prometej, NS,
1955, Dragan Koković, Pukotine kulture,
Prosveta, BGD,1977 ili Dušan Marinković i
Lazar Žolt, Regionalni identitet i lokalna odgov-
ornost, Geotakt, DD Panonija, NS, 2001)
Pri uređenju i revitalizaciji JP najznačajnija
je i polazna svakako urbanistička analiza.
Sadržajno – fizička analiza i valorizaci-
ja i funkcionalno određenje prema savremen-
im potrebama i uslovima, naravno u istorijs-
kom kontekstu, ali takođe i u smislu prognoze
i vizije o mogućnostima prostora u sprezi i na
osnovama kreativnog doprinosa svih učesnika
u procesu i postupku revitalizacije.
Primer iz Bačkog Jarka pokazuje još jedan
značajan elemenat za uređenje određenog
prostora. Kolonisti iza II svetskog rata, u centru
mesta, nekada naseljenog pretežno nemačkim
stanovnicima, pre tridesetak godina još, podig-
li su kuću brvnaru i opremili je kao simbol svog
rodnog kraja – kraja iz kog su u Vojvodinu kol-
onizovani.
Oko brvnare, sa muzeološkom post-
 dani arhitekture novog sada 2005.
avkom zavičajne zbirke, odvija se i danas,
jedan specifičan vid društvenog života koji traži
specifične elemente uređenja prostora, urbane
opreme i hortikulturnog uređenja, što se sve
dopunjava i koriguje tokom vremena.
Nije slučajno da je jedna od najatrak-
tivnijih ulica Novog Sada, od nastanka grada
do danas- Dunavska – uzeta kao ishodište u
projektu revitalizacije dela starog centra gra-
da 1968/ 7o godine i da je tokom značajnog
zahvata na rehabilitaciji „core“ grada, pešačke
zone i uređenja njenih ulica i okolnih bloko-
va , 1980/81, pa ovih godina ponovo pokaza-
la kako su navike žitelja izuzetno važne. Dugo
je naime vremena prošlo dok su se pešaci oslo-
bodili i nakon uklanjanja tramvaja 1957, mot-
ornog saobraćaja 1967, pa širenja pešačke
zone 1981, sve do najnovijih zahvata mirno
počeli koristiti sredinu ulice.
Godinama su se pešaci po inerciji i navi-
ci kretali uz kuće, a ne sredinom ulice. Tokom
vremena trebalo je još dosta intervencija par-
ternog uređenja i intervencija izvesti.
Sa zelenilom, sa urbanom opremom,
sadržajima u lokalima, u prizemljima zgra-
da, pa da se pešaci oslobode i ulicu korite u
punom njenom kapacitetu.
Navođenim primerima samo smo želeli
da ukažemo na značaj koji, pravilno izvede-
ni zaključci urbanističke analize razvojnog
puta neke sredine mogu imati za opredeljen-
je njenog budućeg usmeravanja i razvoja. fazi, konsultacija i starosedelaca ili ljudi koji ja, zavisno od materijala, tehnike i tehnologi-
Svaki nasilni pokušaj drastične izmene sadržaja su duži vremenski period korisnici konkret- je vremena postavljanja, odnosno od finansi-
koji karakteriše jedan javni prostor i njegovo nog prostora. Oni tačno znaju njegove tajne jskih mogućnosti sredine. Tako na primer, u
okruženje mimo te analize ili bez nje može i mogu pomoći da se u prostoru ne izvodi ni ulici Zlatna greda u Novom Sadu, glavnim uli-
imati samo negativne posledice na njegovo jedan ishitreni, neobrazloživ ili nasilan potez. cama Kikinde, Subotice, Zrenjanina ili Vršca,
uređenje i korišćenje. Tu se možemo takođe, naučiti i prvom od poznatom Sokačetu u Pančevu, na Pogači u
Da sadržaj, prirodnost lokacije, prirod- metodoloških postulata za zahvate u zonama Bečeju ili u drugim nekim središtima naših
nost i uvreženost pešačkih tokova, navika, na graditeljskog nasleđa. To je princip da se ništa gradova otkrivaju se bar četiri takva sloja :
određeni kompozicioni sklop, na visinu, na gab- ne čini silom i ništa ne preduzima u prostoru utabana zemlja, drvena kocka, kamena kal-
arit, pa i na način korišćenja prostora, ako se ili okolnim objektima kojima je fizički definisan, drma, žuta klinker opeka ili obična cigla, sve
poremete, mogu imati neočekivane posledice jer to može izazvati neprirodno ponašanje nje- pre poslednjih zastora asfaltom. Izvesno je
pokazao je primer iz Dunavske i bliske joj Zmaj govih korisnika. Ako je, primera radi, šaht za međutim, da se ni jedan zastor nije postavljao
Jovine ulice u Novom Sadu. Sličnosti smo mog- vodu na pravom mestu, dobro dimenzionisan mimo funkcionalnih potreba saobraćaja koji se
li uočiti i u Zrenjaninu gde su sredinom glavne i kapacitiran, na ulici neće biti zadržavanja ulicom odvijao.
ulice u jednoj od akcija preuređenja postav- vode usled retencije , bara i blata što je osnov- Kada se danas postavlja pitanje kako
ljene, u nizu, „žardinijere,“znatne po dimen- ni preduslov uređenosti i higijene. Ako je klu- prekriti površine uličnog partera ili trga koje
zijama, koje su fizički onemogućile raniji mot- pa pravilno postavljena i pričvršćena neće biti se vraćaju pešaku, možemo reći samo to da ti
orni saobraćaj, ali se nisu pokazale dovolj- pomerana, lomljena i na drugi način devastira- zastori moraju biti ne samo tehnički funkcio-
no privlačnim za stvaranje nekih novih navika na . Ako je korpa za otpatke dobro locirana i nalni , već da moraju biti primereni ambijentu,
pešaka u prostoru. dizajnirana manje su šanse da propadne ili da štimungu mesta, dakle, daleko funkcionalniji
Obrnut primer je onaj sa raskršća na Bul. smeće bude bacano mimo nje. U vreme velik- nego se čini u prvi mah. U tom smislu, ovde
Mihajla Pupina, u kontaktnoj zoni starog cen- og uređenja Novog Sada za Svetsko prvenst- u Panoniji, nema mesta, sem u ograničenom
tra Novog Sada i novih delova grada. Bez obzi- vo u stonom tenisu, 1981. godine, za čitavo obimu i izuzetno, za kamene ploče, jer one ni
ra na zabranu prelaska ulice, na mestima gde je područje starog centra grada napravljen je materijalom ni formatom nisu za ovo podne-
fizički najbliža veza određenih vrlo frekventnih poseban situacioni plan pozicioniranja korpi za blje. Kod nas ne može biti straduna, pjaceta i
sadržaja, kakvi su robne kuće, pošta, banke, i smeće, sa preciznim uslovima njihovog postavl- nekritički unošenih elemenata sa nekog drugog
sl, pešaci godinama prelaze Bulevar kao da se janja u odnosu na kretanje pešaka, mogućnosti geografskog ili klimatskog područja. Tu se misli
radi o najpešačkijoj zoni. Čak je i saobraćajna dohvata njihovih ruku, blizinu mesta prodaje i na boju i na finalnu obradu i na slog. Izvesne
policija na tom mestu popustljivija i toleriše sladoleda, bureka i sl. što se pokazalo veoma arhitektonske slobode su naravno moguće, ali
ovu prirodnost. funkcionalnim. one moraju imati osnov u kreativnom rafin-
Proizlazeći zaključak jeste da je i pri Sledeći elemenat značajan za obim i ste- manu i meri projektanta koji mora konsulto-
uređenju i intervenciji u prostorima koje smo pen dobre uređenosti JP bio bi adekvatno vati ili vladati znanjima drugih struka i speci-
naveli i sličnima, neophodno sa arhitekti- obrađen parter u tom prostoru. jalnosti uključivo i statičara i tehnologa kako bi
ma urbanistima povezati iskustva i znanja Prilikom radova na izmeni uličnog zastora se odgovorilo na složene zahteve koje korisni-
istoričara umetnosti, i istoričara, saobraćajnog ili postavljanja instalacionih vodova pod njim, ci JP imaju. Samo tako javne površine, ti „urba-
stručnjaka, pa i psihologa i sociologa koji će moguće je da se prati stratigrafija uličnog pro- ni tepisi“ kako ih je nazvao Ranko Radović u
doprineti kompleksnosti analiza i valorizaci- fila, pa se iz uvida u tu stratigrafiju u konkret- svom malom eseju o duhu arhitekture (Vidi
je koja se, pre praktičnog pristupa, trebaju nim situacijama mogu konstatovati bar po DaNS 42/2003.) mogu da postignu onu tako
provesti. Već tu je lako izvesti i zaključak o nekoliko slojeva ranije postojećih zastora, potrebnu funkcionalnost višeg reda.
tome od kolikog bi značaja bila, već u toj različitih po materijalu i redosledu postavljan- Iznesimo ovde primer Katoličke porte

DaNS 50 | jun 2005 | 23

dani arhitekture
u Novom Sadu koji je poslednji put celovito
uređivan i dobio po čitavoj površini zastor od
kamenog opločenja 1966. godine. Projektant
tadašnjeg rešenja, arhitekta Dragan Ivković
naime, nije poslušan, pa su upotrebljene
kamene ploče različite po kvalitetu i obradi od
predloženih po projektu. Išlo se na „jeftiniju“
varijantu. U vreme kiša i klizavice, negativne
posledice su se vrlo brzo pokazale fatalnim.
Tokom vremena novca za kompletnu zamenu
zastora nije bilo, pa je kasnije, u vreme, ipak
neophodnih popravki, odlučeno da se na mes-
to oštećenih „partija“ postave kamene kocke
što je dovelo do nastanka spontane kompozici-
je „zakrpe“Pokazalo se tada, 1980/81 godine
da je takvo rešenje delovalo dobro, jer su delom
bar, otklonjeni osnovni funkcionalni nedostaci,
a čak šta više i postignuti neki novi kvaliteti.
Porta je odjednom delovala ambijentalno više
i bliže svom nazivu, kako sam u jednom slo-
bodnijem komentaru to još tada konstatovao.
(Vidi: S.J., Kozteruletunk elet, HID,11/83, Život
okruženja –predavanje na TAKT-u, Temerin, jun
1962)
Godine mogu da prođu da se ljudi kreću
istom ulicom, prolaze pored istih kuća, svraćaju
u njih, žive u njima i među njima, pa da tek
jednog jutra, kada se sa fasada uklone skele
podignute radi svečarskog renoviranja njiho-
vog izgleda, ugledaju njihovo lice – lice tih svo-
jih starih poznanika u koje se nisu baš dobro
zagledali, pa da zapaze kako te kuće imaju
jedan poseban šarm, boju i detalj. Odjednom,
te kuće postaju više njihove i više naše, ljudi
zastaju pred njima, hvale ih i prikazuju ih gos-
tima, ponose se njima, doživljavajući ih vredni-
jim i osećajući se i sami vrednijima.
Opšti izgled, svežina, boja, uredno post-
avljena, održavana i renovirana malterska
plastika i obloga naših zgrada, popravljeni i
sveže obojeni prozori i vrata, cveće na balko-
nima, uredni i lepo aranžirani izlozi, obnovlje-
ni natpisi, reklame, firme trgovačkih radnji- sve
to oplemenjuje prostor i osećaje ljudi koji se
njime kreću.
Šta je dakle osnov za pravilan tretman
uličnog i ne samo uličnog izgleda zgrada u
našim ulicama i uokolo trgova? Pre svega to
je redovno održavanje spoljnog plašta zgra-
da u celini, ali to nije dovoljno bez temeljne
sanacije konstruktivno- statičkih elemenata i
vlage u zidovima na primer, održavanja krova,
limarije, stolarije, malterske plastike, dekora-
tivnih i skulpturalnih aplikacija, finalnog bojen-
og sloja. Izvođenje ovih poslova, na pravi
način, kvalitetno i temeljno, postavlja pred sve
nas više problema. Pored opštih pitanja kako
doći do potrebnog novca za sve neophodne
radove, kako obezbediti odgovarajući materi-
jal i izvođače, uvek iskrsavaju pitanja koncepci-
jske prirode i stručne procene i ocene o tome
da li ići na renoviranje zatečenog stanja , na
rekonstrukciju izvornog ili bar približno izvor-
nog – prošlog stanja ili pak na reviziju izgle-
da objekta u funkciji nekih kvazi savremenih ili
suštinski savremenih potreba korisnika objekta
ili čitavog prostora.
Pošto je reč o prostorima baštinjenog gra-
diteljstva bitna je prevashodno valorizacija tog
nasledstva. Pomenuli smo već, da bez valo-
rizacije nasleđenih vrednosti na temelju sol-
24 | DaNS 50 | jun 2005
novog sada 2005.
idno izvršenih istraživanja od strane stručno smeju žrtvovati detalji ili obratno. Ne. Radi se o
i društveno kompetentnih ekipa nema tome da se sačuva odgovarajuća mera u sve-
očekivanih pozitivnih rezultata . Istraživanje mu tome, jer tu upravo leži tajna i izazov za
otkriva neki put vrlo interesantne stvari. Neki kreativni pristup pri uređenju uličnih izgleda i
put smo se već privikli na stanje koje posma- ukupne scenografije JP uopšte.
tramo dugo vremena i ono nam se čini prirod- Postaje jasno da za sveukupan zahvat
nim . Ispostavlja se međutim da je to samo nisu dovoljni ni samo stručnjaci – specijalis-
privid i da je istina ispod maske koju su na deo ti, neophodni su i umetnici i kreativan dijalog
zgrade ili zgrada nabacali vreme i parcijalne svih njih međusobno i svih njih, prevashodno
intervencije tokom vremena vršene. Vremenom sa prostorom kao takvim. Potreban je ponovni
proširivani izlozi, prozori i drugi otvori, njihov ulazak umetnika i umetnosti u JP. Slikar, vajar,
izmešteni i izmenjeni raspored, oljuštena orna- dizajner, keramičar, plastičar, grafičar, i svi dru-
mentika fasada i niz drugih elemenata koji gi imaju široko polje za nastup u timu sa ostali-
su na fasadama menjani ili dodavani, ogru- ma, a i svaki za sebe.
beli su izgled kuća, a sve to umnoženo u uli- Pošto nije u pitanju samo obnova pročelja
ci degradirajuće je za izgled čitavog središta zgrada i njihovo koloriranje, već je tu i pitan-
javnog života. Istraživanje će otkriti pravo je niza drugih detalja, vizuelnih komunikaci-
lice zgrada, poziciju otvora, sklad i harmoni- ja, tabli sa kućnim brojem i imenom ulice
ju celine i detalja i ukazati kojim putem treba do bilborda, od dnevnog i noćnog osvetljen-
ići pri rehabilitaciji izvornih vrednosti koja će ja i svemu onome što čini imidž ulice, trga i
obnovu pročelja učiniti ne samo osvežavajućim prostora u celini. Spomenik, zelenilo, voda ,
elementom , već jednim od osnovnih elemena- famozne žardinijere ili neizbežni kiosk, javne
ta oplemenjivanja gradskog JP i javnog pros- telefonske govornice, svi vertikalni i horizon-
tora uopšte. talni nosači raznih fenjera i svih drugih svetlos-
U kontrastu sa arhitektonskim jezikom i nih armatura,klima uređaja na primer, pitanje
izrazom naših novih gradnji delova naselja, noćnog štimunga i dekorativnog osvetljenja.
kitnjasti detalji i plastika koju srećemo na objek- Svaki od ovih elemenata, u prostoru
tima graditeljskog nasleđa deluju osvežavajuće baštinjenog graditeljstva, rešen tako da
i oplemenjujuće. Svi ti detalji izvedeni majstor- uspostavlja sadržajni i oblikovni kontinuitet, a
skom rukom i u tehnologiji koja se danas već da ne remeti ambijent, ispuniće svoj zadatak i
ne primenjuje, u rasteru koji ima čoveku prime- cilj jedino ako to čini na kreativan način koji ne
reniju meru, u boji koja se sa novih zdanja jed- isključuje, već naprotiv podrazumeva , napaja-
no vreme potpuno izgubila, a poslednjih god nje sokovima iskustva i saznanjima tradicije.
dina postala preagresivna i često upotrebljava- Uređenje JP danas je više no ikad pitanje
na na neznalački način, korisnik JP danas otkri- slobode i demokratičnosti, pitanje mere, pra-
va kao stare i već zaboravljene radosti. Upravo va i odgovornosti prema zajedničkom dobru.
zato, a naravno ne samo zato,dosledan konzer- Uređivanje i oplemenjivanje JP sve više je i
vatorsko – restauratorski postupak sa starim pitanje i izraz naše savremene lične i društvene
zdanjima i u JP ima veliki značaj. Pri tome se vrednosne orijentacije - pitanje aktivnosti i
naravno, ne može zaobići pitanje šta je zapra- mogućnosti za realizaciju pojedinačnog i grup-
vo taj dosledan konzervatorsko – restauratorski nog interesa u međusobnoj sprezi i jedinstvu.
princip i pristup.
Odgovorimo sažeto i kratko: Taj prist- Slobodan Jovanović
up ne znači konzervativizam i nije brana pred
kreativnim činom. U tom smislu više puta citira-
li smo poznatu svojevremenu krilaticu arhitekte
Miloja Miloševića da biti konzervator ne znači
biti konzervativan. Konzervatorsko- restaura-
torski princip i postupak uključuje kreativnost
u sebe i podrazumeva je.
Problem je u delikatnosti i u složenom
pitanju mere stvari.
Brojni su primeri da je izgled zgrade pod-
vrgnut rigoroznoj rekonstrukciji svih detalja, a
da je posledica tog posla ipak loša i beživotna,
jer je jedan specijalistički zahvat zanemario
čitav niz drugih pitanja i problema celine i kul-
turno – istorijskog konteksta, ne samo zgrade
već ambijenta u kom je ona nastala i u kom se
tokom vremena našla. Problem dakle nije zgra-
da sama po sebi, već je to zgrada u uličnom
potezu, u ambijentu građevinskog bloka i
određenog dela grada - grada kao celine u
jedinstvu aglomeracije i njenoj poziciji u širem
okruženju i pejsažu. Neka je primer i nedav-
no završena obnova fasada u starom novo-
sadskom centru. Šetajući od zgrade do zgrade
zapazili bi i kritički bi mogli komentarisati
prilično toga. Gledajući sve to kao celinu, kao
ukupno ostvareni štimung i atmosferu, reakcija
je druga. To ne znači da se zarad celine mogu i
 dani arhitekture novog sada 2005.

PROJEKTNI STUDIO DANS

P
o prvi put u istoriji Društva Arhitekata
Novog Sada, ove godine je u okviru
arhitektonske manifestacije Dani
Arhitekture Novog Sada organizova-
na crtačka radionica - DANS Projektni
Studio. Kako je tema ovogodišnjih dana arhi-
tekture bila javni gradski prostori, tako je orga-
nizacioni odbor Društva Arhitekata Novog
Sada odlučio da i tema ovog projekta DANS-
ovog projektnog studija bude usko povezana
sa javnim površinama našeg i ostalih gradova.
U nadahnutom ambijentu izložbenog prostora
- velike sale Galerije Matice Srpske, učesnici
su ovog puta dobili zadatak da u relativno
kratkom vremenskom roku u trajanju od 30
minuta isprojektuju i daju svoj idejni predlog
za arhitektonsko rešenje gradske javne klupe.
Trajanje crtačke radionice nametnulo je da
radovi sadrže ono sto je najbitnije u našoj
profesiji a to je sama ideja koja je naravno
podržana znanjem antropoloških
mera (u ovom slučaju) a opet, očišćena
od tehničkih detalja koji su uvek predmet
daljnjih razrada.
Od skoro dvadeset kvalitetnih i zanimljivih
radova arhitekata i studenata Arhitektonskog
Fakulteta u Novom Sadu, za tri najbolja rada
dodeljene su povelje Društva Arhitekata Novog
Sada za učešće u DANS-ovom Projektnom
Studiju. Žiri u sastavu Marina Vraneš, dipl.
ing.arh., Tamara Karadžić, dipl.ing.arh. i
mr. Nemanja Radusinović, dipl.ing.arh. je za
prvonagrađeno konceptualno arhitektonsko
rešenje gradske klupe proglasio rad studen-
ta Arhitektonskog Fakulteta u Novom Sadu
Nenada Miloševa, drugu nagradu je poneo
takođe student Arhitektonskog Fakulteta u
Novom Sadu Vladimir Dukic, a treću nas arhi-
tekta Vladimir Iličić.
DANS-ov projektni studio organizo-
van je i zamišljen kao progresivno delovan-
je profesionalaca na vizuelni identitet našeg
grada. Rad u projektnom studiju DANS-a bi
se organizovao i u okviru manifestacije Dani
Arhitekture Novog Sada, a i u drugim termin-
ima tokom godine, gde bi arhitekti i studenti
arhitekture (kao i svi zainteresovani) mogli da
daju svoj dizajnerski, idejni doprinos rešavanju
estetskih i funkcionalnih celina ili delova našeg
grada. Radovi naših profesionalaca bi bili na
raspolaganju zainteresovanim investitori-
ma koji bi, posle posete izložbi radova, ideju
mogli da otkupe i da je, uz saradnju sa autori-
ma, materijalizuju u cilju ulepšavanja i kvalita-
tivnog napretka našeg grada.

Nemanja Radusinović

DaNS 50 | jun 2005 | 25

novi objekti

2+2 objekta u novosadskoj ulici

Petra Drapšina
SUSRET STARE I NOVE EKLEKTIKE

Pregled savremene graditeljske prakse je pokušaj da se neprestano dograđuje i proverava sistem

vrednosti novosadskog arhitektonskog okruženja beleženjem kvalitetnih ostvarenja - poželjnih
primera, kao jedno od funkcija društva arhitekata grada, odnosno njegovog glasila. Značaj
objekta, koje je spojila isto vreme, mesto i tema višeporodičnog stanovanja, originalnog je
i doslednog stilskog izraza. U dva slučaja iz novosadske ulice Petra Drapšina čitljiv je origi-
nalni jezik stvaranje nove vrednosti iz proverenih kvaliteta motiva/stilova neposredne prošlosti
(P. Drapšina 51) ili novo stvorenih kvaliteta korišćenjem tradicionalnog jezika oblikovanja (P.
Drapšina 44), oba primera, do detalja sprovedene kvalitetne materijalizacije. Dva objekta
potpuno drugačijeg senzibiliteta u načinu oblikovanja potvrđuju svu širinu mogućeg prostora
oblikovanja kvalitetne arhitekture višeporodičnih objekata u nizu.
u lepo građansko, klasično odelo. Drugi objekat, na drugom
uglu iste raskrsnice, jedinstven je u arhitekturi Novog Sada.
Prizemni kuća sa kupolom nad uglom objekta jedna je od ret-
kih na kojoj je primenjen neogotički plastični ukras, zanatski
izvrsno urađena, poznata po svojoj „sakrivenoj“ oslikanoj
fasadi koju je otkrio oronuli malter. Prepoznatljivost ovog
jedinstvenog objekta nije samo u kvalitetima njegove fasade,
nego i u celokupnom veoma lošem stanju. Velika je šteta ova-
kav objekat ne uvrstiti u one najvrednije, a realna opasnost
da se može otpisati i zameniti bila bi ujedno i neprocenjiv
gubitak za novosadsku istoriju. Ova dva stambena objekta,
zaštićena samo u kategoriji prethodne zaštite (koja je već
odavno istekla), dva su stilski različita ali koncepcijski slična
objekta. Sa stanovišta istorije arhitekture to su jedinstveni
primeri uspele arhitekture gradskog stanovanja prve polovine
XX veka.

Međuratna
Istorija koja prati ljude i događaje u ulici Petra Drapšina nije
ostavila mnogo zanimljivosti. Njena pozicija u širem centru
grada bila je prednost u odnosu na one brojne novosad-
ske ulice sa dugačkim nizovima prizemnih kuća izduženih
parcela, koje će se u procesu velike rekonstrukcije poslednjih
15 godina, pokazati kao izuzetna (tržišna) vrednost koja će
opredeliti brojne investitore za ulaganje u potpunu rekon-
strukciju baš ove ulice. Od mnoštva objekata koji su nestali
poslednjih godina, ističu se dva na onom delu koji ulicu Petra
Drapšina preseca ulica Laze Kostića. Jednospratna stambena
zgrada, graditelja Jovana Melke (1930), sa kasnije otvorenim
mansardnim krovom svojom posebnom finoćom malog
višeporodičnog stambenog objekta, eklektička je mešavina
stilova međuratnog perioda prve polovina XX veka. Jasno su
uočljive razmere i moduli koje donosi moderni stil ali obučen
Tranziciona
U tranzicijskom periodu u kom se, manje ili više društvo
menja u potrazi ka jasnoj viziji ali nejasnim putevima, i savre-
meno graditeljstvo, svedeno u najvećoj meri na veliki broj
stambenih objekata, prolazi kroz svoju tranziciju u kojoj je
ulica Petra Drapšina jedan od novosadskih trodimenzionalnih
prikaza te potrage. Nema novog društva bez novog stila u
arhitekturi, rekao bi Filip Džonson. U potrazi za originalnim
izrazom inspiracija autora objekata se često crpi iz dalekih
stilova istorizma (koristeći sigurne alate postmoderne), preko
Međuratne moderne, ali što je posebno značajno i original-
nih savremenih rešenja kojih u ovoj ulici ima više.
Primena elemenata postmoderne, kao što je i sam stil
fino složena slika krhotina prošlosti, i po svojoj je suštini
nepravedna prema nasleđenoj stambenoj arhitekturi Novog
Sada. Prizivanje stila međuratne Moderne u stamben-
im objektima višeporodičnog stanovanja, ima više oprav-
danja nego one iz perioda akademizma, zbog velikog bro-
ja nasleđenih primera koncentrisanih uglavnom na Malom
Limanu (okolina Varadinskog mosta), ali u određenom bro-
ju, i u nedalekoj Železničkoj ulici. Reminiscencija na arhitekt-
uru međuratne Moderne isključivo je u domenu oblikovanja
fasade. Svakako da bi bilo tendenciozno izbegavanje istine o
često velikom, pa i presudnom, uticaju želja investitora koji,
od svoje samoubeđenosti da je projektantski posao samo
lako stečena veština, kao rezultat imaju tužnu imitaciju loše

26 | DaNS 50 | jun 2005

 novi objekti
materijalizovane bezidejnosti amatera.
Kao i u mnogim stvarima više uticaja čine jedno delo vrednim
pažnje uvrštavanja u brevijar arhitektonske struke, u ovom slučaju na
lokalnom nivou grada Novog Sada.
Rekonstrukcija Drapšinove ulice postala je prepoznatljiva po
zadržavanju građevinske i regulacione linije na istom mestu koju su činili
prizemni objekti danas zamenjeni četvorospratnicama. U ime očuvanja
ambijenta, rekonstruisana ulica je postala skučena i sada prepoznatlji-
va po neprijatnoj klaustrofobičnosti prostora pomalo zagušljive atmos-
fere. Većina objekata je mnogim elementima arhitektonike ambicioz-
no želela da se samozadovoljno istakne i u tom pokušaju uspela jedi-
no da ulicu učine dodatno neharmoničnom.
Objekti koji se posebno razlikuju od ostalih svojim (arhitektons-
kim) kvalitetom u primerenoj potrazi za neponovljivošću su dva objek-
ta na brojevima 44 i 51. Svaki od njih je po stilu poseban, originalan
u idejama koje donosi ili po načinu komponovanja arhitektonskih ele-
menata. Svaki objekat dovoljno samosvesan da se istakne u odnosu na
okolne i da pleni svojom različitošću kvalitetom stila.

The meeting of the new and old eclectic

In two cases of new structures in Petra Drapsina Street in Novi
Sad one can read the original language of creation of a new value
out of the proven quality of motifs/styles of a direct past or newly
created qualities by means of using the traditional language of
shaping. Two structures of a completely different sensibility in
the method of shaping confirm all the wideness of a possible
shaping space of high quality architecture of lined multi-residen-
tial structures.
The history that accompanies people and events in the
above-mentioned street has not left too many interesting
things. Its position within the wider centre of the city has been
the advantage in relation to those numerous streets of Novi
Sad with long lines of one-storey houses built on elongated
land plots, which shall prove to be an exceptional (market)
value in the process of a large reconstruction, which has been
undertaken within the last 15 years, that will commit numer-
ous investors to investing into complete reconstruction of this
very street.
The building in no. 44 (the work of an architect Rakocevic)
was built with a special, almost interior type of sensibility,
which is unique in modern residential architecture. The main
motif of shaping can be recognised like and echo in structures
of Moderna between the two Wars, but it has also almost
baroquised the main pattern with its skilfully directed lines in
a form of an individual – authorial style additional building.
The author of the facade of the building in no. 51, an archi-
tect Siladji, plays out with several strong elements express-
ing a strong authorial attitude, which is a significant segment
of quality of this building that singles it out. The building is
unique by the marked sculpturing intervention in the field of
architecture as it sets the facade in the middle between the
architecture accomplishment and modern artistic installation.
From the aspect of style, both buildings are of a manner type
as they use motifs of architectural styles of the past times,
scaling them skilfully, and they also process them and intro-
duce new ones, directing the whole groups of elements bal-
anced in the form of well harmonised unity.

Darko Polic

DaNS 50 | jun 2005 | 27

novi objekti
Autor: Laslo Silađi, Orbis
inženjering, Novi Sad
Lokacija: Petra Drapšina 51, Novi Sad
Godina završetka radova 2004.
Spratnost objekta Po+P+4+Pk
Podrum: garaža
Prizemlje: poslovni i trgovački prostor,
Spratovi: stanovanje

Objekat se ističe svojom veoma jakom fasadom

skulptorskog senzibiliteta, time potvrđujući
osnovnu vokaciju autora. Koncept objekta
je veoma sličan objektu arh. Marinčića u
Njegoševoj ulici 10 (prethodni broj DaNS-
a), i predstavlja oživljavanje stila novosad-
skih primera Moderne, sa jasnom linijom ka
Tabakovićevoj Klajnovoj palati u ulici Kralja
Aleksandra. Autor fasadu razigrava sa nekoliko
jakih elemenata iz kojih se čita jak autorski stav
što je važan segment kvaliteta ovog objekta
koji ga ističe.
Glavni elemenat fasade je višespratni erk-
er na vertikalnoj osi simetrije fasade natkriven
konstrukcijom jakih metalnih konzola na ati-
ci. Možda prejak balkon na prvom spratu sa
zidanom ogradom se svojom horizontalnošću
suprotstavlja erkeru nepotrebno se takmičeći s
njim. Simetričnu kompoziciju vertikalnih i hor-
izontalnih elemenata remeti maniristički aug-
mentovani držač zastave na levoj strani fasade -
element takođe preuzet iz fundusa arhitekture
međuratne Moderne. Zanimljiv je motiv stepe-
nasto naglašenih pojedinačnih spratnih visina.
Svaki viši sprat za jednu je širinu sloga opeke
izbačen u odnosu na donji, naglašavajući skulp-
toralni senzibilitet fasade objekta. Zanimljivo je
i tonirano farbanje tavanice terasa u nijansama
plave boje od prvog do četvrtog sprata.
Objekat je jedinstven po uočljivom skulp-
torskom uplivu u polje arhitekture postavljajući
fasadu ovog objekta na sredokraći između arhi-
tektonskog ostvarenja i savremene umetničke
instalacije.
Tipska etaža ima pet stanova - jednoso-
ban, dva dvosobna i dvoiposoban orjentisan
prema dvorištu. Sa jednog od podesta trokrak-
og stepeništa se ulazi u stan koji se nala-
zi u dvorišnom krilu objekta. Površine stano-
va su od oko 30m2- 60m2. Kvalitetno dimen-
zionisane prostorije raspoređene su korekt-
no prema standardima kvaliteta na koje tre-
ba podsećati i ukazivati u odnosu na praksu
poslednjih godina. U potkrovnoj etaži se nala-
ze dupleks stanovi.
Oba objekta su tip ivične izgradnje na
parceli objekata u nizu. Deo objekta kojim se
pokazuje javnosti je ulična fasada opisana u
dva različita slučaja ulice Petra Drapšina. Svaki
svojim različitim senzibilitetom pokazuju svu
veštinu autora da u širokom polju delovan-
ja struke ponude svoju viziju i stil, uspešno ih
realizujući, uvek uz bitan uslov dobre sarad-
nje sa investitorom. Stilski posmatrano, oba
objekta su maniristička koristeći motive stilova
arhitekture prošlih vremena, vešto ih skaliraju,
prerađuju i uvode nove, dirigujući čitavim gru-
pama elemenata izbalansiranim u formi dobro
usaglašene celine.

Darko Polić

28 | DaNS 50 | jun 2005

 novi objekti
Autor: arh. Milan Rakočević &
Rakočević inženjering, Novi
Beograd
www.birorak.co.yu.
Lokacija: Petra Drapšina 44, Novi Sad
Godina završetka radova 2004.
Spratnost objekta Po + P + 4 + Pk
Podrum: garaže
Prizemlje: poslovni i trgovački prostor,
uređeno ozelenjeno dvorište
Spratovi: stanovanje

Objekat je urađen posebnim gotovo enteri-

jerskim senzibilitetom, jedinstvenim u savre-
menoj stambenoj arhitekturi. Osnovni motiv
oblikovanja se kao eho može prepoznati u
objektima međuratne Moderne ali svojim vešto
vođenim linijama i pokrenutim površinama je
gotovo barokizirao osnovni obrazac u nekom
vidu individualne - autorske stilske nadograd-
nje. Korišćeni arhitektonski elementi: višeetažni
prislonjeni stub, koji je težište svih vođenih
linija elemenata fasade, materijali i njihova
tekstura (tanko sečene zelene kamene ploče,
dinamične strukture), čine fasadu ovog objekta
izuzetno razigranom približavajući se granici
prave mere. Kvalitet izrade fasade jednako ple-
ni kao i sam njegov stil. Kvalitet objekta u celini
još više ističe upadljivo bezidejna fasada sused-
nog objekta. U veštom dirigovanju brojnih
elemenata fasade, zamerka u malom detalju
je, da su početne krivine parapeta terasa na
trećem i četvrtom spratu, suviše „priljubljeni“
uz stub, pa se pomalo stvara gužva različitih
elemenata na mestu dinamičnog ukrštanja
horizontala osa terasa i jake vertikale stuba.
Raspored stanova je koncipiran
neuobičajeno luksuzno u savremenoj graditeljs-
koj praksi objekata višeporodičnog stanovan-
ja. Na jednoj etaži se nalaze po dva trosobna
simetrična stana između kojih je prostor verti-
kalnih komunikacija (lift i stepenište). Raspored
prostorija je tradicionalan, jasno segregiranih
takozvanih dnevnih i noćnih zona stana, sa
dnevnom sobom od 22 m2, i spavaćim sobama
od 14 do 18 m2. Prijatnost strukture i raspore-
da prostorija stana dopunjuju prostrani balko-
ni i lođe na obe fasade, uličnoj i dvorišnoj. U
potkrovnoj etaži se nalaze prostrani dupleks
stanovi. U zadnjem dvorištu objekta nalazi je
uređeno zeleno dvorišta sa zidanim roštiljem.

DaNS 50 | jun 2005 | 29

novi objekti
Divno je živeti
Vikend kuća porodice Radenković-Ćulibrk
Lokacija: S. Kamenica, potez Popovica
Spratnost: Su + P
Netto površina: 273 m2
Površina placa: 3000 m2
Denivelacija terena: 9 m.
Godina projektovanja: 2003.
Godine izgradnje: 2003-2004.
Autor: Dubravka Đukanović, dia
Saradnici: Biserka Baričić, dig, projekat
konstrukcije objekta; Zoran Vapa, dig, pro-
jekat potpornih zidova u okviru projekta
spoljašnjeg uređenja
30 | DaNS 50 | jun 2005
P
adine Fruške gore usmerene pre-
ma Novom Sadu i bačkoj ravnici
decenijama su privlačili stanovnike i
vikendaše a sa njima arhitekte i gra-
ditelje. Po blagim brdovitim vencima
razbacano je mnoštvo kvalitetnih porodičnih
kuća, letnjikovaca i vikend kuća. Na padinama
Fruške gore postoje čitavi potezi naselja vikend
kuća, poslednjih godina često pretvorenih u
porodično stanovanje. Projektovanjem vikend
kuća tokom proteklih pola veka sigurno se
bavilo dosta arhitekata. Ta inspirativna tema
nije detaljnije istražena a ni u literaturi nije ih
ostalo mnogo toga zabeleženo. Ipak, posledn-
jih godina publikovano je nekoliko vikend kuća
- arh. Krstonošića za porodicu Mirosavljević
u Rakovcu (1966), kružne osnove od zidana
od tesanog lokalnog kamena, arh. Zora Pajkić
za porodicu Dimić na Iriškom Vencu (1968),
izgrađena od crvene opeke i sopstvena vik-
endica arh. Milidragovića na potezu Rakovac
- Salaksija (1985), sa livenim betonskim ele-
mentima. U njima se oseća određena odgov-
ornost prema specifičnom projektnom zadatku
ali i maštovitost u arhitektonskim rešenjima i
izboru materijala.
Lokacija vikend kuće na Popovici je dese-
tak kilometara od Novog Sada, na desnoj oba-

li Dunava, u neposrednom okruženju nacio-
nalnog parka Fruška gora. Na prostranoj par-
celi, relativno ujednačenog nagiba, nalazio se
zaparloženi vinograd, sa malom vinogradar-
skom kućom i bunarom. Kako je novi objekat
lociran na najvišoj tački terena, uz južnu grani-
cu parcele, ostali deo dvorišta zauzimaju zelene
površine i veštačko jezero, nepravilnog oblika,
koje se snabdeva kišnicom. Prečišćavanje vode
vrši se filterima i sistemom malih prelivnih jezera
u kojima žive ribice, kao u prirodnom staništu.
Snažni potporni zidovi, visine 2-6 m., postav-
ljeni prilikom izgradnje obezbedili su stabilnost
tla na čitavom prostoru kao i različite sadržaje
u dvorišnom delu. Na severnoj strani jezera je
platforma za sunčanje i silazak u vodu, formira-
na umesto krova stare kuće, čiji su zidovi nivel-
acijom terena sa tri strane ukopani i iskorišćeni
kao zidani trapovi. Na donjem platou sa koga
se ulazi u staru kuću sačuvan je bunar uz doda-
to igralište za košarku. Velika strmina zemljišta
vešto je iskorišćena za kaskadno nivelisanje ter-
ena čitavim ansamblom terasa od lomljenog i
tesanog kamena, ređanog bez maltera u vidu
niske ograde oko veštačkoj jezera. Inspiracija
autora su svakako bili klasični japanski vrtovi
kao i brojni svetski časopisi iz te oblasti. Izbor
drveća, šiblja, barskog bilja, cveća i ostalih bilja-
ka sproveden dosledno i bogato. U kombinaci-
ji sa travnatim kaskadama, jezerom, prelivan-
jem vode, primenjen koncept je stvorio jednu
novu, planiranu biocenozu, slikovitu tokom svih
godišnjih doba i vremenskih prilika.
Arhitektura vikend kuće na Popovici nije
ekstravagantna. Ukomponovana je u prirodno
okruženje nadahnuto i znalački. Projektovana
u širokim potezima sa naglašenom teksturom
materijala i četvorovodnim krovom. Povoljan
položaj objekta omogućava da se iz svih delova
kuće pruža veličanstven pogled na grad i ravni-
cu. Razuđena osnova, sa obodnim natkriven-
im terasama formira približno kvadratni oblik
i omogućava neposredan kontakt sa prirod-
nim okruženjem preko pristupnih staza. Veliki
otvoreni trem sa slobodnim stubovima opa-
suje južno pročelje. U suterenu su smeštene
prostrana garaža, pomoćne prostorije i vinote-
ka (150 m2). U nešto manjem prizemlju (123
m2) se nalazi dnevni boravak sa otvorenim
kaminom, kuhinja, dve spavaće sobe, kupatilo.
Ispred dnevnog boravka je velika terasa - roštilj
i zidana peć. Specifična funkcija vikend kuće po
definiciji zahteva prostrane prostore za dnev-
ni boravak, izdvojen odmor i posebno prelaze
ka dvorišnom delu u vidu terasa i otvorenih
tremova čime se integriše unutrašnji prostor i
novi objekti
dvorište u logični niz. Na tom području arhitek-
tura prelazi u enterijer i dizajn koji je uspešno i
originalno rešen. Vidljiva je dobra saradnja na
relaciji autor investitor, obostrano razumevanje
i prihvatanje sugestija.
Arh. Đukanović, inače već iskusan projek-
tant-enterijerist, sa brojnim izvedenim radovi-
ma, enterijeru vikend kuće posvetila je poseb-
nu pažnju nizom prostornih situacija koji
olakšavaju i poboljšavaju kućnu organizaci-
ju podređenu odmoru i uživanju u prirodnom
okruženju. Oslobođen strogih zahteva uređenja
porodičnog životnog prostora, enterijer vikend
kuće na Popovici je pregledan, lepo organi-
zovan i funkcionalan. Kuhinja, kupatilo i trpe-
zarijski deo detaljno su dizajnirani i savremeno
opremljeni. Unutrašnjost je dopunjena zidanim
detaljima zidnih niša, polica i lukova sa slo-
bodnim stubovima. Boje su pažljivo odabrane,
nežnih tonaliteta. Dnevno osvetljenje je maksi-
malno, enterijer prima dnevno svetlo preko
terase ali i svetlarnika i prozora. Nameštaj
uglavnom savremen, nenametljivog izbora.
Veštačko osvetljenje, raznovrsno i kvalitetno.
Materijali koji su korišćeni na uređenju
dvorišta i izgradnju kuće su prirodni, lokalni,
dobrog kvaliteta. Osnovni građevinski materi-
jal korišćen u enterijeru i eksterijeru je duplo
DaNS 50 | jun 2005 | 31
novi objekti
pečena opeka tzv. starog formata (dimenzija
30/15/7 cm.), tradicionalni materijal ovih kra-
jeva. U velikoj meri su korišćeni drvo i posebno
kamen, takođe autohtoni graditeljski materijali
kojima obiluje područje Fruške gore. Prilikom
gradnje ostvaren je planiran tradicionalni način
zidanja dekorativnih venaca, lukova i svodova.
Vidljiv je takođe i kvalitetan zanatski, izvođački
pristup tokom gradnje o kome se posebno bri-
nulo.
Posmatrajući ovu kuću, u misli dolaze
čuvene kuće iz literature utopljene u prirodne
pejzaže - Neutre, Altoa, Rajta, Džonsona itd.
Filozofija i estetika arhitekture i prostora kod
njih zapljuskuju građevinu, prelazeći u istoriju
ali i teoriju one postaju važnija i od same funk-
cije kuće. Programske i konceptualne post-
avke u njihovom projektovanju imale su poz-
itivne estetske efekte, mada neke od tih leg-
endarnih kuća, poput Džonsonove staklene
kuće, jednostavno nisu za život. To nije slučaj
sa vikend kućom na Popovici koja je, čini se,
održiva i može se koristiti tokom čitave godine
bez posebnih tehničkih priprema. Oslobođena
od važećih stilskih i lokalnih konotacija ali
duhom, enterijerom i primenjenim materijali-
ma duboko vezana za pejzaž, vikend kuća na
Popovici predstavlja svetli primer estetiziranog
sjedinjavanja životnog prostora i prirodne oko-
line kroz dinamiku godišnjih doba, nepres-
tanog kretanja vode, prisustvo riba i ptica.
Priroda i kuća se ujedinjuju kroz preplitanje
unutrašnjeg uređenja, prirodnu “scenografiju”
i svakodnevnog života.
Vladimir Mitrović
32 | DaNS 50 | jun 2005
Living is wonderful
a direct contact with natural surround-
ings across the access paths. The archi-
The holiday house at Popovica is at the
tect Djukanovic, already an experienced
distance of some ten kilometres from
designer-interior planner, with a lot of the
Novi Sad, on the right bank of the
realised works, dedicated a special atten-
Danube, in the closest vicinity of the
tion to the interior of the holiday house
National Park Fruska Gora. Located on
through a range of spatial situations that
the spacious land plot, with a relative-
facilitate and improve the house organi-
ly balanced slope, there was a neglected
sation subordinated to leisure and enjoy-
vineyard, with a small vineyard keeper’s
ing in natural surroundings. Liberated
house and a well. As the new building is
from strict requirements of regulation of
at the highest top of the terrain, along
a family space for living, the interior of a
the southern border of the land plot, the
weekend house at Popovica is well laid
remaining part of the yard is occupied by
out, organised and functional. Materials
green surface and an artificial lake, irreg-
that were used for the yard regulation
ular in shape, which is supplied by storm
and building of a house are natural, local
water. A big terrain slope is used skilfully
and of a good quality. The main building
for cascade the terrain leveling by means
material used for the interior and exterior
of a whole range of terraces made of bro-
is brick (roasted twice), which is the tra-
ken and trimmed stone laid down with-
ditional material in this region. Wood and
out plaster in the form of a low fence
stone in particular have been used large-
around the artificial lake. The inspirations
ly and they are also autochthonous build-
of an author were certainly the classical
ing materials that Fruska Gora abandons
Japanese gardens and numerous world
with.
magazines from that field. The selection
Liberated from the valid style and local
of trees, hedges, pond plants, flowers
connotations but with spirit, interior and
and other plants was carried out in a con-
applied materials that are deeply con-
sistent and rich way. In combination with
nected to landscape, this holiday house
grassy cascades, the lake and overflowing
at Popovica represents a light example
of water, the applied concept has created
of aesthetised joining of the dwelling
a new, planned biocenosis, picturesque
space and natural surroundings through
during all seasons and under all weath-
the dynamics of the seasons, permanent
er conditions.
flow of water and presence of fish and
The architecture of this holiday house has
birds. Nature and house are being united
been composed into natural surroundings
through intertwining of the interior dec-
in an inspired and expert way. The diluted
oration and natural “scenography” and
basis, with terraces roofed on the edges
everyday life.
forms almost a square shape and enables
novi objekti

DaNS 50 | jun 2005 | 33

arhitektura u svetu

Kuće od drveta i kartona

Walter Unterrainer (1952), austrijski arhitekata, živi i radi na tromeđi Švajcarske, Austrije i Nemačke gde ima
biro u Feldkirch-u, kod Bregenz-a. Fakultet je završio u Insbruku posle čega je 2 godine studirao u Londonu.
Specijalizirao je solarnu arhitekturu i drvene konstrukcije. Dobitnik je više nagrada, profesor na Arhitektonskom
fakultetu u Lithenštajnu i gost-profesor na univerzitetima u Ahenu, Stokholmu i Beču. Bavi se solarnom arhitek-
turom, nosilac je brojna priznanja iz te oblasti. Jednu od najpoznatijih solarna kuća u Österreichs-u (1985) pro-
jektovao je u saradnji sa građ. ing. Hermann Kaufmann-om i švedskim arh. Sture Larson-om. Ova škola kao jedini
izvor energije koristi solarne kolektore.

P
asivna solarna kuća koju još nazivaju
i “pasivna kuća” ili “low energy- arhi-
tektura”, štedi energiju za grejanje.
To se postiže ispravnom orijentaci-
jom kuće u odnosu na strane sveta i
osobine terena i time što se unutrašnja toplota
kuće čuva. Višak toplote koja nastaje od života
ljudi i rada mašina u njoj akumulira se u za to
posebno projektovanim toplotnim ostavama,
npr. u naslagama kamena ispod terena, da bi
se kad je to potrebno, vratio nazad po principu
toplotne pumpe, najčešće uz pomoć ventila-
cionih kanala. Toplota se uvek kreće od toplog
ka hladnom, ukoliko postoji njihova veza
- toplotni mostovi. Na južnoj fasadi, koja je
obično i jedina sa velikim prozorima, ugrađuju
se stakla koja se greju električno.
Da bi se savladao celokupni problem pro-
jektovanja jedne ovakve kuće arhitekta mora
da sarađuje sa naučnicima. Na primeru Dvojne
vile u Bregenzu (1996) ova saradnja je real-
izovana kroz zajedničke proračune iz dome-
na arhitektonske fizike i naknadni monitoring
sa kontrolnim merenjima, koji je dao dobre
rezultate. U neku ruku, ovde se radilo o eks-
perimentu koji je dobio naučnu potvrdu pošto
je na objektu primenjena inovatorska fasada
od više slojeva drvenih ploča sa termoizolaci-
jom od saćastog kartona sa vazdušnim slo-
jem za provetravanje, a kao završna obloga
korišćeno je obično armirano staklo, 7 mm,
sa Aluminijumskim nosačima koji se inače
koriste za staklene bašte. Estetski efekat ove
jeftine fasade, na kojoj se mestimično pojav-
ljuju ogledalski efekti a mestimično razni preli-
vi boja, kao refleksije sa neba, bio je odličan,
ali je glavni razlog za ovaj eksperiment ipak bio
- ekologija! Autor je ovu fasadu kasnije, vrlo
uspešno primenio i na više drugih objekata.
Spoljni zidovi dvojne kuće u Bregenzu
uglavnom su od kartonske, industrijski proizve-
dene termoizolacione lepenke, lepljenje u slo-
jevima običnog talasastog kartona uz određene
vatrootporne premaze. U kućama sličnog tipa
danas se primenjuju i drugi materijali - slama,
glina, razna mikrofiber vlakna itd, ali glavni
element njihove gradnje ipak je ostalo drvo.
Drvena arhitektura
Drvena arhitektura pojavila se 80-tih u Evropi
u modernizovanom izdanju i to prvo na severu
Švajcarske, oko Ciriha - sa arhitektama Peter
Zumptor, Gigon-Gajer, Birkhalter - Zumi, ali i
inženjerima kao Jirg Konzet koji je uspeo da
drvo kao noseći materijal poveže sa metalom
- žica, metalne zatege i sl. - i tako dobije lag-
ane modularne konstrukcije koje plene svojom
lepotom. Masovna upotreba drveta u arhitek-
turi započela je inače znatno ranije, tokom 60-
tih, uvođenjem industrije lameliranog drveta,
čija se proizvodnja danas napušta radi elimi-
nacije štetnog uticaja lepka.
Drvena arhitektura je u biti modular-
na i ograničena dimenzijama građe i ploča.
Danas se uglavnom gradi sistemom masivnih
drvenih ploča koje su pokazale izuzetna
statička i termička svojstva a čiji su preseci
znatno manji od sličnih, betonskih. Svi delo-
vi jedne kuće pa i čitave njene voluminozne
jedinice - celine, prave se u radionici a potom
montiraju na licu mesta. Istovremeno, aktuel-
noj estetici (de)konstruktivizma i minimaliza-
ma, odgovara ova modularnost i struktural-
izam drvenih konstrukcija. Uz razvoj tehnologi-
je zaštite od požara, sve to je pogodovalo pra-
vom bumu drvene arhitekture danas u Evropi.
Nove tehnologije i konstrukcije omogućavaju
i asimetričnost što ukida monotoniju - najveći
problem drvene kuće.
Estetika promišljena kroz
okruženje
Od modernizma na ovamo, arhitekte ne
interesuje samo kuća već i pejzaž. Potpuno
apstraktne i minimalističke forme Dvojne vile u
Bregenzu pokušavaju da se uklope u njega kao
neka vrsta samoniklog kristala. Drvo ne može
da bude neprirodno a strukture koje ono daje
uvek su organske. Ovu fasadu W. Unterrainera,
koji inače retko na fasadi upotrebljava i boju,
odlikovao bi purizam stakla kad on ne bi bio
narušen drvenim venecijanerima postavljenim
na južnoj fasadi spolja, sunčanim kolektorima.
Na zadnjoj strani, objektu su pridodata dva
aneksa: betonski i drveni - garaže i ostave, u
prirodnim bojama i teksturama ovih materijala,
što narušava minimalizam glavnog kubusa -
staklene kocke i objektu daje čar ležernosti.
U Nemačkoj su 20-tih godina prošlog
veka postojale dve grupe umetnika koji-
ma je pejzaž sa samoniklim arhitektonskim
strukturama u njemu bio glavna preokupaci-
ja. Glasnogovornik obe bio je nemački arhi-

34 | DaNS 50 | jun 2005


tekta Bruno Taut sa čuvenim Staklenim pavil-
jonom na Svetskoj izložbi u Kelnu (1914). Kao
i Unterrainer, obe grupe autora pokušavale su
da svoje strukture uklope u pejzaž ne na način
da one budu “što diskretnije”, već suprotno,
davši njihovoj “veštačkoj prirodi” punu slobo-
du rasta i razvoja, što je povratno trebalo da
ga obogati.
Unterrainera-ova težnja da se bude što
prirodniji - zbog čega i odbija da gradi velike
objekte - je za pohvalu. Pod pojmom: human
objekat, on podrazumeva onu veličinu objek-
ta koja je po svojim merama bliska čoveku.
Promišljeno i restriktivno prema slobodama bez
pravog povoda, ovaj vredan autor smatra da će
kroz povratak na jednostavne forme, prirodne
materijale i inženjerstvo - u izvornom smis-
lu te reči, uspeti da se svojim kućama približi
devičanskoj prirodi u kojoj one najčešće leže.
Poslednjih godina Unterrainer je u Fedkirschu
podigao i dva veća objekta - Fabriku za prera-
du drveta LOT i Novu autobusku stanicu. Velike
objekte gradio je i na početku svoje karijere da
bi od toga brzo odustao.
Manje je više
Estetika Dvojne vile u Bregenzu ekstremni
je primer minimalizama, sa kojim ulazimo u
XXI vek, i kao takvu treba je analizirati. Ona
u sebi nosi i nešto strukturalističko na način
arh. Huga Heringa i škole Rudolfa Štajnera ,
pripadnika ranog modernizma sa početka
20-tog veka, koji su se robusnošću razlikovali
od drugih modernista koji su takođe radili u
arhitektura
drvetu - Altoa ili Rajta. Razlikovali su se i od
konstruktivizma pošto u njihovim struktura-
ma konstrukcija nije bila - ono najvažnije!
Minimalizmom i jednostavnošću formi vila u
Bregenzu nas podseća i na rane apstraktne
radove Mondrijana i Maljeviča. Međutim sem
u uživanju u performansu sletanja trodimen-
zionalnog Maljevičevog “Crnog kvadrata” na
alpsku Eco- pastoralu , lepota ovog objekta leži
i u njegovoj ekonomiji, a što tvrdi i sam autor.
Maljević je u svom Manifestu suprematizma,
nagovestio - “Ekonomija je peta dimenzija”.
Ono što je nagovestio došlo je četiri decenije
kasnije.
Društvo XXI veka biće očigledno decen-
tralizovano i slobodno a što već i jeste u boga-
tim zemljama u kojima autor radi. Redukciju,
međutim ne treba mešati sa “hi-tech” arhitek-
turom, kod koje su jednostavne forme proiz-
vod tehnoloških zahteva, pošto se kod auto-
ra sličnih Unterraineru zapravo radi o “low -
tech” arhitekturi, arhitekturi koja štedi. Dvojna
vila u Bregenzu ekonomična je zbog upotrebe
jeftinog građevinskog materijala i lake izrade -
drvo, karton, armirano staklo. Ekonomične je i
forma - kocka, sa malom površinom zidova u
odnosu na kubaturu u jednostavnoj konstruk-
ciji. Vila takođe poseduje dobre termotehničke
osobine, štedi gorivo i struju. Ekonomična je
i po svom dizajnu - samo jedna kocka i ništa
više
Jadranka Bunuševac
u svetu
HOUSES MADE OF WOOD AND
CARDBOARD
Wooden architecture appeared in Europe dur-
ing the 80’s, in a more updated version, first
in the north of Switzerland, around Zurich
– with architects Peter Zumptor, Gigon-Geier,
Birkhalter-Zumi and engineers such as Jirg
Konzet, who managed to connect wood as the
main material with metal-wire, metal joints etc.
and get light modular constructions that seize
with their beauty. The mass use of wood in
architecture started much earlier, during the
60’s, by introduction of improved (compreg-
nated) wood, the production of which is being
given up for the purpose of elimination of
harmful impact of glue. Wooden architecture is,
essentially, modular and limited by dimensions
of the building material and boards. The system
of construction that is mainly used today is the
one of massive wooden boards that have proven
to posses exceptional static and thermic proper-
ties and the intersections of which are much
smaller than similar ones made of concrete. All
parts of a house and even its complete volume
unit – unity, are made in workshops and later
on assembled at site. At the same time, this
modularity and structurality of wooden con-
structions corresponds to the current aesthetics
of (de)constructivism and minimalism. Along
with the development of fire protection tech-
nology, all this was in favour of a true boom
of wooden architecture in Europe today. New
technologies and constructions enable also the
asymmetry eliminating monotony – the largest
problem of wooden houses.
DaNS 50 | jun 2005 | 35
arhitektura u svetu

3LHD
3LHD BIOGRAFIJA
3LHD je arhitektonski studio koji vode partneri – arh. Saša Begović,
Marko Dabrović, Tanja Grozdanić i Silvije Novak. 3LHD djeluje od
1994. godine i iza sebe ima mnogobrojne projekte i realizacije u
Hrvatskoj i inozemstvu koje su nagrađivane najvažnijim hrvatskim i
internacionalnim nagradama.
Za projekt i realizaciju memorijalnog Mosta hrvatskih bran-
itelja u Rijeci 3LHD je nagrađen najvažnijom svjetskom nagradom
za mlade nadolazeće arhitekte AR+D award, koju dodjeljuje naju-
gledniji svjetski arhitektonski časopis The Arthitectual Review. Za
isti projekt 3LHD je osvojio i najvažniju hrvatsku arhitektonsku
nagradu Viktor Kovačić za najbolju realizaciju 2001. godine. Most Most u Rijeci
je još dobio priznanja Piranesi (Piran, Slovenija), Bauwelt (Berlin,
Njemački) kao i nagradu najvažnijeg američkog časopisa za diza- Ime: Mosta hrvatskih branitelja
jn I. D. Magazine. Za projekt kuće Vila Klara 3LHD je nagrađen Lokacija: Rijeka, Hrvatska
državnom nagradom Vladimir Nazor za 1999. godinu, a 1996. Autor: 3LHD
pobijedili su na 24. salonu mladih sa projektom Hotel M, te su Projektni tim: 3LHD – Saša Begović, Marko Dabrović, Tanja
dobili priznanje za nacionalni muzej Koreje u Seoulu. Projekti 3LHD- Grozdanić, Silvije Novak, Siniša Glušica,
a prezentirani su u najuglednijim svjetskim časopisima kao japan- Suradnici: Koraljka Brebrić, Milan Štrbac
ski A+U, britanski The Architectual Review, njemački DB, talijans- Konstrukcija: C.E.S. Rijeka (Jean Wolf, Zoran Novacki, Dušan Srejić)
ki Interni, hrvatski Oris itd. Arhitekti 3LHD-a održali su predavanja Dimenzije: Dužina 47m, širina 5,4m, raspon nad vodom 35,7m,
na mnogim internacionalnim fakultetima i institucijama kao što su visina vertikala spomenika 9m
RIBA London (UK), Arhitektonski Trijenale u Künstlerhaus u Beču, Naručitelj: Grad Rijeka, Hrvatska
arhitektonski fakulteti u Gracu, Beču, Minhenu. Radovi 3LHD-a izl- Projekt: Prva nagrada na javnom natječaju, 1997.
agani su u Beču, Kopenhagenu, Londonu, a 3LHD je upravo pozvan Projektna dokumentacija 1998-2000.
u New York na veliku izložbu Open: new design for public space u Realizacija: 2001.
Van Alen Intitute u društvu najeminentnijih svjetskih arhitekata kao
Fotografije: Aljoša Brajdić i Arhiv 3LHD-a
N. Foster, P. Eisenman, W. Alsop, Diller&Scofidio. Posljednji uspjeh
Podaci i izvori za tekst: www.studio3lhd.hr; www.novilist.hr;
3LHD-a je pobjeda na natječaju za hrvatski paviljon za svjetsku
www.zarez.hr
izložbu EXPO 2005 u gradu Aichi u Japanu.
Detaljnije: www.studio3lhd.hr/mhb Nagrade: AR+D (2002); Nagrada Viktor Kovačić za najuspešnije
arhitektonsko ostvarenje u Hrvatskoj (2001).

36 | DaNS 50 | jun 2005


Grad Rijeka 1996. godine usvojio je inicijativu da se u čast branitelja
izgradi spomen – obeležje. Kao najpovoljnija lokacija odabrano je mjesto
na Mrtvom kanalu, kao nastavak glavne pešačke komunikaciju Korzo
– Jelačićev trg. Na taj način most postaje ujedno i spomenik i utilitarna
građevina. Most je svečano otvoren 21. decembra 2001, a projektno
rešenje izradio je Studio 3LHD iz Zagreba.
Jedan od najvećih i najuticajnijih svetskih arhitektonskih časopisa,
britanski “The Arhitectural Review” (izlazi od 1896 godine), zajedno
sa Danskom kompanijom D-Line dodeljuje svake godine nagradu ar+d
najznačajniju svetsku nagradu za mlade nadolazeće arhitekte (službeno
ime je: ar+d - the world’s leading emerging architecture award). Nagrada
se dodjeljuje za realizovano arhitektonsko delo za arhitekte do 45 godi-
na, a pobednici osim nagrade dele i ček u vrednosti od deset hiljada
funti. Među prošlim dobitnicima nagrade ar+d su danas svetski pozna-
ta arhitektonska imena Shigeru Ban, Sauerbruch/Hutton, Klein/Dytham
i dr. Na konkursu te godine bilo je prijavljeno preko 700 realizacija iz
cijelog svijeta (60 zemalja). Međunarodni žiri u sastavu; Stefan Behnisch
(Behnisch & Partners, Stuttgart, Germany), Margrét Hardardottir (Studio
Granda, Reykjavik, Iceland), Rick Joy (Tucson, Arizona, USA), Carme
Pinós (Barcelona, Spain), Hin L. Tan (Kuala Lumpur, Malaysia) i Peter
Davey (glavni urednik The Architectural Review), proglasio je pet pobe-
dnika za 2002 godinu. Jedan od pet pobednika su hrvatski arhitek-
ti iz studija 3LHD za projekat i realizaciju Mosta hrvatskih branitel-
ja u Rijeci. Projekat riječkog mosta je objavljen u decembarskom bro-
ju časopisa “The Arhitectural Review”. Pobednicima konkursa nagrada
je bila uručena na svečanosti u Kopenhagenu u Danskoj a pet dobitni-
ka je imalo čast da u proleće 2003. godine u Kraljevskom udruženju bri-
tanskih arhitekata (RIBA) u Londonu održe predavanje o svome radu. Za
projekt Mosta hrvatskih branitelja 3LHD je već dobio godišnju nagradu
Udruženja hrvatskih arhitekata
arhitektura u svetu
Rijeka - idealno premošćivanje
(Zarez 113, od 25. septembra 2003. Zagreb)
Most hrvatskih branitelja na Mrtvom kanalu (studia 3LHD) u Rijeci
njujorški arhitektonski kritičar James Russell izdvaja kao lijepu i dosto-
janstvenu obradu tradicionalnog urbanog elementa, za razliku od osta-
lih projekata koji preispituju i hibridiziraju granice urbanih elemenata i
prototipova. Točno je da je beskompromisna veza statike i najmanjeg
detalja ravna mitskim stolicama Shakera ili Mies van der Rohea, što bi
riječki most afirmiralo kao savršeni oblik urbanog mobilijara. Međutim,
besprijekorna profinjenost riječkog mosta, projekta koji je sad već doživio
toliku aklamaciju da postaje jednim od neizbježnih zaštitnih znakova
hrvatske arhitekture, samo je onaj prvi, izvanjski kontakt s projektom koji
je toliko kompleksan u radikalno razdvojenim socijalnim i arhitektonskim
obalama koje spaja. To je u prvom redu most između polisa i urbsa, i to
doslovno kao mjesto s kojeg se odlazi iz grada (u rat, natrag u selo, na
otok..) ili se u njega dolazi (u školu, kupovati, po kulturu), ali i šire, most
između provincije i centra koji ruši predrasude o marginalnoj kulturi, i
to u prvom redu u glavama njezinih protagonista. Možda arhitektura u
nas prednjači u promjeni svijesti o tome da svako inozemno gostovanje
naših kulturnih proizvoda nije samo po sebi podvig i da se mora valorizi-
rati u globalnim relacijama i kriterijima.
DaNS 50 | jun 2005 | 37
arhitektura u svetu
Hrvatski paviljon na Svetskoj izlozbi
EXPO u gradu Aichi u Japanu
KAP VODE : ZRNO SOLI
K
oncepcija predstavljanja Hrvatske na EXPO 2005
temelji se na planu i metafori solane. Inicijalna
okvirna tema «Kap vode» ovom se koncepcijom
kulturološki nadograđuje u «Kap vode - zrno
soli» s obzirom na prepoznatljivu specifičnost
hrvatskog pejzaža i istirje – solanu. So je sadržana u svakoj
kapi morske vode, ali je i njena suprotnost koja se dobiva
isključivo napornim radom ljudi. Ne treba zaboraviti da je
izvorno značenje reči “kultura” uzgajanje. Na temelju ovako
formulisanog koncepta oblikovan je prostor i sadržaji koji
bez nametljive spektakularnosti i lažnog sjajas prenose sliku
Hrvatske posetiocima. Paviljon je podeljen na dve etaže i pet
prostorno-scenskih celina.
0. prostor događanja: “DOBRODOŠLI!”
Na velikoj beloj površini pročelja ističe se natpis CROATIA i
isto ime ispisano japanskim pismom. Umesto klasične strehe
plavi stakleni svod ispunjen vodom štiti posetioce od sunca.
38 | DaNS 50 | jun 2005
1. prostor događanja “U MORU”
Tavanica prijemne hola je prozirna staklena površina tj. bazen
ispunjen vodom koji tako nastavlja igru s morskom površinom
koja je započeta pred paviljonom. Jedino svetlo dolazi odoz-
go, kroz sloj vode i prelama se kroz talase na njenoj površini.
Posetioci su u prostoru “jadranskog podmorja”.
2. prostor događanja “IZ MORA”
U prostoru glavne dvorane posetioci nastavljaju da “putuju”
morem. U plavkastoj polutami na oba bočna zida-ekrana
projektuju se motivi mora i paške solane. Projekcija je kontro-
lisana pomoću kompjutera i senzora koji registriraju kretanje
posetioca po prostoru.
3. prostor događanja “POD SUNCEM”
Potom posetioci prisustvuju potpunoj promeni ambijenta-
scene: pale se puna bela svetla koja simbolički označavaju
letni sunčani dan. Sada, obasjana jakom belom svetlošću,

cela dvorana postaje scena-prostor solane - karakteristična
podela na pravokutna polja-bazene omeđena pregradama
ispunjena humcima prikupljene morske soli.
4. prostor događanja “NAD HRVATSKOM”
Pokretnom platformom posetioci počinju da se polako dižu
na galeriju. Prostor se ponovo transformiše, a svetla se pola-
ko gase. Ono što su do sada bila bela polja solane postaje
jedan ogromni vodoravni ekran (15 x 25 m) za uspravnu
projekciju filma o Hrvatskoj. Njeni krajolici, more, gradovi,
brodovi, ljudi i kultura snimljeni su odozgo, iz ptičje pers-
pektive, dajući posetiocu osećaj da leti nad Hrvatskom.
Izmenjuju se karakteristični prizori i strukture: ribarska mreža,
polja pšenice, vinogradi, urbana struktura Dubrovnika, sta-
dion usred fudbalske utakmice, jedriličarska regata, slavon-
sko kolo, paška čipka. Gledaoci putuju laboratorijima Plive,
mrežnim prikazom kompjuterskog 3D modela broda, struk-
turom mikročipa. Film ukratko predstavlja našu tradiciju,
prirodne lepote, kulturno nasleđe, savremenu industriju i
tehnologije, kao i brigu za okruženje i čistoću mora.
5. prostor događanja “HVALA.”
Na kraju, poštujući japanski običaj darivanja, posetiocima
se nudi zrno soli kao zrno mudrosti: u maloj kutiji svako bi
arhitektura u svetu
mogao dobiti posebno oblikovanu bočicu morske vode s nat-
pisom «Kap mora - zrno soli, Hrvatska». Naravno, ta so je
samo rezultat rada i napora, znanja i kreativnosti, strpljivosti
i mudrosti hrvatskih ljudi koji žive na obalama jednog te istog
mora kojeg dele sa ljudima naizgled dalekog Japana. Taj mali
poklon na kraju njihove posete Hrvatskom paviljonu trajno
će ih podsećati na vrijedne ruke ljudi u jednoj dalekoj lepoj
zemlji.
LOGO “KAP VODE - ZRNO SOLI”
Krug simbolizira kap vode, a kvadrat zrno soli. Crveni krug
podsjeća na onaj iz japanske zastave, a crveni kvadrat na
poznati hrvatski kvadrat. Kao što je kvadrat u krugu tako je i
Hrvatska u Japanu.
Fotografije: 3LHD i iz Japan Times-a od 5. aprila 2005.
Tekst i prikazi paviljona: www.croatiaexpo2005.hr
Priredio: Darko Polić
DaNS 50 | jun 2005 | 39
arhitektura u svetu
Fudbal i arhitektura Petera Eisenmana
O
bjekti sportskih stadiona, mesta
spektakla i događaja, priredbi i
dešavanja oduvek bude posebnu
pažnju i podstiču graditelje svih
epoha i civilizacija. Neizmerna snaga
i energija koja se rađa na ovim objektima spada
u one neobjašnjive impulsivne fenomene ljud-
skog društva. Šta to može navesti stotine hil-
jada ljudi da budu u jednom ritmu, da osećaju
neke specifičnu nit koja ih veže tih devedeset
minuta? To je neobjašnjivo, mora da se oseti!
Od vremena velikih graditelja antičkih sta-
diona, postoje mislioci i vizionari koji uspevaju
da pronađu uvek nešto novo, pomere granicu
mogućeg, sagrade nešto do tada nezabeleženo
ili pak usavrše ono do tada poznato. I u vre-
menu današnjem srećemo takve ljude, velike
ljude arhitekture. Postoje, nema ih mnogo, ali
su dragoceni i cenjeni. Upravo ovi ljudi, velik-
og uma i širokog shvatanja, uspevaju da shvate
i osete tu specifičnu nevidljivu nit koja nosi hil-
jade ljudi u istom ritmu. Ako arhitekta nema i
ne oseća tu nit, on i ne može da osmisli stadi-
on koji živi. Među velikim imenima svetske arhi-
tekture koja danas potpisuju projekte stadio-
na širom sveta, svakako veliku pažnju zavređuje
graditeljski opus Petera Eisenmana. Pominjanu
nevidljivu nit u viziji ovog američkog arhitek-
40 | DaNS 50 | jun 2005
te pokušaćemo da pronađemo u njegovim sta-
dionima. Posebno je zapažen konkursni rad za
stadion u Minhenu, zatim rešenje Olimpijskog
centra u Lajpcigu, kao i dve realizacije. Objekat
novog futurističkog zdanja NFL kluba Arisona
Cardinals u Glendejlu definitvno će pomeriti
granice u arhitekturi i tehnologiji a ovom pri-
likom ćemo predstaviti nama geografski bliži
projekat u Španiji.
Estadio Riasor – La Coruna
Početkom 2001 godine ostvareni su prvi konkret-
ni potezi na ambicioznom projektu realizacije
novog stadiona fudbalskog kluba Deportivo iz
La Korunje. Arhitekta Eisenman posetio je grad
na severu Španije i tom prilikom od predsed-
nika, gospodina Lendoira dobio na poklon dres
sa imenom i brojem Brazilca Đalminje, najboljeg
igrača ovoga kluba. Lendoiro je naglasio svoj
san da klubu i gradu podari novi stadion pošto
”postojeći Riasor uz sve moguće rekonstrukcije
ne može postati objekat sa pet zvezdica”. Prvi
čovek kluba je projekat novog objekta nazvao
čudom i uporedio ga sa Gugenhajm muzejem
u Bilbaou. Klub je svestan da je novi objekat
stepenica sa kojom će klub definitivno preći u
klub onih velikih, i po ovom pitanju. Po svim
ostalim merilima, pre svega igračkim i fudbal-
skim, on je to već godinama, redovan učesnik
Lige Šampiona sa pregršt trofeja. Otvoreno je
pitanje infrastrukture i stadiona i tu na scenu
stupa Peter Eisenman sa svojim timom, uz
neizbežnu podršku stručnjaka iz grupe HOK
Sports.
Klub je izrazio spremnost da finansi-
ra projekat ukoliko grad podrži ideju sa 10%
troškova (komunalne takse, infrastruktura itd.),
kao što je i grad Vigo podržao gradnju stadio-
na Balaidos. Međutim, gradonačelnik Francisko
Vasquez nije podržao predsednika Lendoira u
njegovim planovima da projekat obuhvati celu
okolnu zonu i klub je samostalno krenuo u svo-
jevrsni poduhvat koji bi treba da korenito pro-
meni sliku grada.
Početkom maja meseca 2003 prezentovan
je novi stadion, po rečima investitora i arhitekte,
jedan od najlepših fudbalskih stadiona na sve-
tu. Projekat vredan 141 miliona E osmislio je,
naravno, Peter Eisenman u saradnji sa španskim
arhitektom Carlosom Seaoneom. Novi stadion
će pored zone postojećeg stadiona zauzeti još
okolnog prostora, imaće 36.000 mesta, nara-
vno sva sedeća kao što to UEFA preporučuje.
Pored činjenice da je to ipak samo 1.500 novih
 arhitektura u svetu
mesta cilj je ispunjen, komfor će biti neizmer-
no bolji. Unutar tribina će se nalaziti klupski
muzej, hotel, restorani, plivački bazen, fitnes
centar, squash centar, veliki šoping mol kao i
3600 parking mesta. Postojanje ovog parkinga
je posebno bitno sa stanovišta rasterećenja
saobraćaja u centru grada, gde se stadion i
nalazi. Po rečima samog Eisenmana, ”ovaj sta-
dion će biti najbolji na svetu zato što se samo
na ovom mestu može pogledati sjajna utak-
mica istovremeno kad i voziti roleri na plaži
Atlantika”. Prilikom predstavljanja projekta,
predsednik Lendoiro je interesantno predstavio
arhitektu Eisenmana, poredeći ga sa Peleom u
fudbalu i svrstavajući ga među TOP 5 svetskih
arhitekata. Ljubav prema fudbalu, gospodin
Eisenman je stekao boraveći u Engleskoj 60-ih
godina prošlog veka. Živeo je u Londonu i pra-
tio utakmice Tottenham Hotspursa na kultnom
Vart Hart Line stadionu. Posle gradnje kulturn-
og centra Galicije u obližnjoj hodočasničkoj,
Santiago de Komposteli, počeo je da gleda
mečeve sjajnog Deportiva na Riasoru i polako
zavoleo i ovaj klub. Potom je uvek praktikovao
da svoje posete Španiji kombinuje sa utakmica-
ma Deportiva.
Po rečima samog arhitekte, objavljenim na
klupskom TV kanalu, stadion predstavlja prim-
er kako se može pokrenuti razvoj celokupnog
područja, kako stadion zapravo predstavlja
generator urbanog razvoja. Deportivo trenutno
spada među deset klubova Evrope i zaslužuje
novi stadion. Pored sjajnih igrača ovog tima,
iskusnog trenera, ambiciozne uprave i vernih
navijača jedina karika koja nedostaje je upravo
moderniji i impresivniji stadion. Naravno, pro-
jektom Petera Eisenmana i to je rešeno i za koju
godinu klub će slušati himnu Lige Šampiona na
novom stadionu.
Ono što bez sumnje izdvaja Petera
Eisenmana od svih drugih arhitekata na sve-
ta, za koje možemo reći da su ”veliki”, je jedna
prirodnost i otvorenost. Čovek koji je ne tako
davno, tokom kongresa UIA u Berlinu, udosto-
jio grupu arhitekata iz Novog Sada i Beograda,
kraćeg ćaskanja i zajedničkog fotografisanja, ne
krije svoju fascinaciju ljudima, grupom, punim
tribinama, kako on to voli da kaže ”tifosima”…
Čovek koji po sopstvenom priznanju najviše voli
da ode na fudbalsku utakmicu, da bude mali
čovek u gomili, da bude anoniman i da gleda
ljude oko sebe. Čovek koji kaže da nije arhitek-
tonska zvezda! Po njemu, naime, zvezde idu u Peter Eisenman (1932), jedan od vodećih svetskih teoretičara moderne arhitekture, arhitekta
muzeje, na prijeme, u posete političarima, on koji zadaje kriterijume, ruši standarde i menja stereotipe. Iako se bavi prevashodno edukacijom
ne! Peter Eisenman, svaki boravak u Milanu, i kritikom, ipak je veoma zapažen na svetskoj sceni i svojim praktičnim radom. Sopstveni studio
iskoristi da ode na najjeftiniju tribinu stadi- koji je osnovao 1980. godine, i danas uspešno radi u New Yorku. Njegov arhitektonski opus
ona Meazza, nije bitno ko igra, da se sedne se odlikuje po veoma strogom odabiru projekata, veoma pažljivom selektiranju i investitora i
među ljude, da bude u grupi. Arhitekta kome
naručilaca. Od njegovih novijih projekata pored navedenih objekata u La Coruni i Glendejlu izd-
je najveća želja da projektuje Autogrill u Reggio
vojimo i objekat kulturnog Centra Galicije u Santiago de Komplostela. Od radova koji se realizuju
Calabriji, u znak svog poštovanja prema vatren-
im ”tifosima” juga Italije, ne može da bude navedimo Olimpijski kompleks u Lajpcigu, potom upravo otvoreni memorijal žrtvama Holocausta
umišljena zvezda, on mora da bude genije! u Berlinu, projekat muzeja u Kini i brojne druge.
Peter Eisenman je upravo to jeste. Na polju teorijskog rada Eisenman veoma je zapažen; 1967. osniva Institut za Arhitekturu i
Urbane studije (IAUS). Dobitnik je velikog broja nagrada i priznanja kako stručnih arhitektonskih
Grafički prilozi i ilustracije vlasništvo su Eisenman organizacija tako i više umetničkih laureata poput Velikog Venecijanskog bijenala i to u više
Associate Architects kojima se ovom prilikom navrata. Član je brojnih strukovnih organizacija, Američke Akademije nauka i umetnosti kao i
zahvaljujemo na pokazanom razumevanju i Akademije umetnosti i pisma. Akademska karijera je takođe bogata i trenutno je nosilac katedre
ustupanju materijala. Louis Kahn na Yale Univerzitetu i gostujući predavač na Princeton Univerzitetu. U svojoj karijeri
ima i profesure sa Coope Union, Cambridge, Ohio State, Harward itd.
Ðorđe Bajilo

DaNS 50 | jun 2005 | 41

arhitektura u svetu
Milenijumski park u Čikagu
M
ilenijumski park u Čikagu nalazi se
u srcu Čikaga, na potezu između
centra grada i Mičigenskog
jezera na površini od 24,5
ekera (oko 1 ha), omeđen uli-
cama Mičigenska avenija (Michigan Avenue),
Kolumbus (Columbus), Monro (Monroe) i
Rendolf (Randolph). Inicijator izgradnje parka
je dugogodišnji gradonačelnik Čikaga Ričard
Dejli koji je želeo fizičku rekonstrukciju pros-
tora na toj atraktivnoj lokaciji do tada zauze-
toj neodgovarajućim sadržajima kao sto je
ogroman neugledan parking prostor i čijim je
delom prolazio koridor centralne železničke
pruge Ilinoisa.
Ideja je bila da se sa budžetom od 150
miliona dolara izradi podzemna garaža, a na
nivou ulice park sa koncertnom scenom na
otvorenom, klizalište i restoran i da park bude
završen 2000. godine (otuda i njegov naziv
Milenijumski). Međutim, kako se projekat raz-
vijao, postajao je sve ambiciozniji i trostruko
premašio prvobitnu cifru, dostigavši konačnu
cenu 475 miliona dolara. Oko polovine te
sume prikupljeno je od donatora - pojedinaca,
bogatih Čikažana ili raznih korporacija i fon-
dacija. Imena svih darodavaca koji su uložili
po milion ili vise ugravirana su na mermer-
nom zidu Milenijumskog monumenta na Rigli
skveru (Wrigley Square) u parku. Najveći dona-
tori imali su pravo da izaberu autora pojedinog
umetničkog dela u parku i ujedno je po daro-
davcima nazvan određeni objekat ili prostor.
Park je rangiran među svetski najreprezen-
tativnije urbane prostore. Zbog broja pozvanih
42 | DaNS 50 | jun 2005
međunarodno priznatih autora i koncentracije
sadržaja na relativno malom prostoru, neki od
kritičara smatraju da je to manje park, a vise
svetska izložba!
Najveću atrakciju i žižnu tačku parka pred-
stavlja Prickerov muzički paviljon (Jay Pritzker
Pavilion) gledalište Veliki travnjak (Great
Lawn) arhitekte Frenka Gerija (Frank Ghery)
sa pripadajućim pesačkim mostom. Izgled
Paviljona nikoga ne ostavlja ravnodušnim bez
obzira da li komentari idu u pozitivnom ili neg-
ativnom pravcu. To je 36,5m (120 feet) viso-
ka raskošna blještava konstrukcija od rostfra-
ja, zakrivljenih i zatalasanih površina, koja nat-
kriljuje scenu dovoljno veliku da primi čitav sim-
fonijski orkestar i hor od 150 Elanova. Južno
od proscenijuma pruža se gledalište sa 4000
fiksnih sedišta i travnjak koji može da primi još
7000 potencijalnih gledalaca - slušalaca kon-
cerata.
Gledališni prostor je natkriven “akustičnom
rešetkom” - cik-cak konstrukcijom od metalnih
cevi koja potpuno zasvođuje površinu ovalnog
travnjaka poput paučinastog svoda. Rešetka
ima funkciju da o nju bude okačeno oko 200
zvučnika kako bi se omogućio ujednačen
kvalitet distribucije zvuka u svim delovima
oko 180m (600 feet) dugog gledališta. Osim
kvaliteta u akustičnom smislu, ova rešetka je
omogućila sasvim novu vizuelnu percepciju i
doživljaj okolnog prostora i istorijski čuvenog
niza nebodera uz Mičigensku aveniju. Potpuno
zadivljujuće, spektakularno!
Gerijeva magija se ne završava na muzičkoj
sceni na otvorenom već se produžava šetnjom
preko BP pešačkog mosta (BP Brige). To je
do sada prvi i jedini most koji je Geri projek-
tovao sa namerom da zaštiti koncertni pros-
tor od saobraćajne buke koja dolazi sa Ulice
Kolumbus. Meandarska putanja mosta počinje
od Velikog travnjaka uvijajući se jednim delom
paralelno Ulici Kolumbus, a onda se u luku
izdiže iznad nje i završava preko puta ulice u
Grent parku (Grant Park)u ukupnoj dužini od
oko 280m (925 feet).
I most kao i muzički paviljon izgleda pot-
puno skulptoralno. Pod je izveden od drvenih
dasaka i podseca na palubu broda, a parapet
i bocne strane mosta su od istog rostfraja kao
i paviljon. Utisak džinovske zmije koja gmize
uz i preko Ulice Kolumbus pojačan je izborom
i veličinom ploča od rostfraja kojima je most
obložen. Sa distance se te ploče presijavaju
kao koza zmije. I ponovo Gerijeva višeznačnost
i višeslojnost: pešački most nije samo masiv-
ni akustični štit, već i promenada gde se sva-
kim sledećim korakom pesak nagrađuje
novom i drugačijom vizurom parka i okoline.
Fascinantno!
Zapadno od Velikog travnjaka na SBC trgu
(SBC Plaza) “lebdi” čudesna reflektujuća skulp-
tura “Kapija oblaka” (“Cloud Gate”), teška
110t (!), čiji je autor Anis Kapur (Anish Kapoor)
- britanski vajar poreklom iz Indije. Elipsasto
oblikovana struktura dugačka je 20m (66 feet)
i 10m (33 feet) visoka. U njenom podnožju,
izveden je lučni prolaz visine 2.75m (9 feet).
Zbog svog bubregolikog oblika skulptura je
odmah u narodu dobila nadimak “The Bean”
(pasulj ili vrsta popularne tvrde bombone pod

nazivom “jellybean” istovetnog oblika).
Kapija zapravo nikuda ne vodi i nje-
na prava svrha je, po recima autora, da pru-
zi vizuelnu avanturu skulpture od dvodimen-
zionalne površine do trodimenzionalnog pro-
stora. I namera umetnika je naišla na maso-
vni i oduševljeni odziv. Jako je zabavno lično
doživeti ili posmatrati druge u igri primicanja
ili odmicanja od blještave gledajuće površine
“kapije”, u izobličenoj slici posetilaca oko
skulpture, u izvitoperenom izgledu uličnih
frontova sa naherenim neboderima, u trenut-
noj boji čikaskog neba. Autor je svojim kon-
ceptom i estetikom nesumnjivo postigao da
se skulptura tako džinovskih dimenzija i tezine
čini laganom, skoro bestežinskom, lebdećom.
Mudro, promišljeno i maestralno!
SBC plaža na kojoj se nalazi skulptu-
ra “Kapija oblaka” je zapravo krov restor-
ana izgrađenog na nižem nivou parka na
MekKormik Tribjun Plazi i klizalištu (McCormic
Tribune Plaza and Ice Rink).Taj donji trg je ori-
jentisan ka Mičigenskoj aveniji gde posetioci
parka u letnjem periodu mogu uživati u hra-
ni i picu u kafeima na otvorenom, a u zimskim
mesecima, od novembra do marta, isti prostor
se pretvara u klizalište. Tako je zaista i bukvalno
omogućena vitalnost i korišćenje parka tokom
čitave godine.
U jugozapadnom delu parka, na ukrštanju
Monro ulice sa Mičigenskom avenijom, stižemo
do još jednog izvora uzvanja i atrakcije parka
- fontane porodice Kraun (Crown Fountain),
onoga što neki nazivaju urbanom fontanom
21. veka. Njen autor je Huame Plensa (Juame
Plensa) konceptualni umetnik iz Barselone.
Fontanu čine dva naspramno postavljena 15-
metarska (50feet) tornja za čiju fasadu su
arhitektura
korišćeni stakleni blokovi poput opeka. Tornjevi
su postavljeni uz uze ivice pravougaonog
“bazena”- trga od crnog granita.”Bazen” je
izveden preciznom denivelacijom u dubini
od 1/8 inča (nešto vise od 3mm!)i praktično
stvarajući samo skramu vode po kojoj se može
hodati, šljapkati, prskati na radost dece,a i
mnogih odraslih posetilaca.
Iza fasade od staklenih blokova skrivene
su vodene pumpe koje ispuštaju vodu sa vrha
tornjeva i ona se kaskadno sliva niz stranice kula
ka dnu. Tu su i high-tech LED video skrinovi
na kojima se prikazuju lica oko 1000 stvarnih,
slučajnim uzorkom izabranih građana Čikaga.
Svako lice se prikazuje po 5 minuta i za to
vreme se menja njegov izraz - trepće, smeši se,
mršti, pući usne i iznenada iz tako napućenih
usana izbacuje se mlaz vode u bazen-trg. I
onda, svakih 15 minuta novo džinovsko lice.
Trg je ispunjen uzdasima iznenađenja i rados-
nom cikom male i one nešto veće dece.
U jugoistočnom delu parka ugođaje mogu
potražiti oni koji u parku žele mir, opuštanje
i sporiji ritam. To je prostor Luri vrta (The
Lurie Garden) čija je autorka Ketrin Gustavson
(Kathryn Gustavson). Vrt je zasađen na površini
od oko jednog ara (2.5 acre) i podeljen je
veštačkim potokom na dva dela - jedan sa viso-
kim rastinjem i drugi sa višegodišnjim biljka-
ma raznih vrsta, boja, oblika i mirisa. Očekuje
se da ce puna lepota i vrednost vrta moci da
se sagleda za nekoliko godina kada biljke i
krošnje drveća nabujaju u punoj masi i veličini.
Na samom severoistočnom uglu parka, na
raskrsnici ulica Rendolf i Kolumbus, nalazi se
mala transparentna zgrada Biciklističke stan-
ice (Bike Station) arhitekte Dejvida Stila (David
Steele) iz Čikaga. To je doslovno pravi raj za
u svetu
bicikliste, kao i za ljubitelje trcanja i vožnje
rolšua. U dva nivoa ovog objekta smešten je
grejani parking za 300 bicikla, tuševi(!) i kasete
za ostavljanje ličnih stvari, onda još i prodavni-
ca delova za bicikle, kafe - sve sto je potreb-
no da podrži i ohrabri bicikliste u samom cen-
tru grada i podstakne korišćenje ovog pre-
voznog sredstva za odlazak i dolazak sa posla.
Ohrabrujuće i jedinstveno ! Ono sto ne bi tre-
balo zaboraviti na kraju je odavanje priznan-
ja grandioznom inženjerskom poduhvatu.
Naime, čitav park je napravljen na krovu tro-
spratne podzemne garaže za 4000 vozila i
iznad željezničkog i autobuskog koridora. Za
takav zahvat u “podzemnom”svetu bilo je
potrebno izgraditi vrstu mostovske konstrukci-
je sa mnoštvom stubova podupirača, kesona i
ostalih potpornih elemenata i silu druge infra-
strukture neophodne za funkcionisanje glamu-
roznih objekata i sadržaja “gornjeg” sveta.
Iako je rok završetka Milenijumskog parka
pomeren četiri godine, vredelo je čekati. Čikago
je dobio pravu riznicu arhitekture, inženjerstva,
pejzažne arhitekture, umetnosti, kompjuter-
ske tehnologije, performansa - atrakciju za sve
nivoe posetilaca i korisnika parka bez obzira na
njihov ukus i senzibilitet.
IZVORI
Kamin, Blair- A no place transformed into a
grand space, Chicago tribune, Chicago, July
18, 2004
Chicago Suntimes, Chicago, July 11, 2004
Repeat, Observations on architecture, articles
by Lynn Becker
DaNS 50 | jun 2005 | 43
istoriografija

Arhitekta Aleksandar I. Medvedev (1900-1984) svojim brojnim ostvarenjima

u Nišu i više drugih gradova, ubraja se među naše najznačajnije
predstavnike savremenih arhitektonskih kretanja sredine XX veka. Iako
nedovoljno proučen, razvojni put njegove arhitekture, od stila MODERN do
savremenog arhitektonskog izraza u periodu posle Drugog svetskog rata,
zapažen je u krugovima poznavaoca naše graditeljske baštine, posebno
posle retrospektivne izložbe njegovih arhitektonskih ostvarenja, prikazane
u Nišu 1994. godine. Veliki broj palata, vila i javnih objekata, izgrađenih po
njegovim projektima, posebno u periodu 1935-1941. godine, predstavljaju
značajna arhitektonska ostvarenja, koja su trasirala kasniji razvoj naše
savremene arhitekture

Aleksandar Medvedev u Niškoj Banji

T
ridesetih godina XX veka, među
objekte građanske i klasične arhi-
tekture Niša, prodiru novi objekti
moderne arhitekture, koju su njeni
protagonisti najčešće označavali
kao stil MODERN. Jedan od predstavnika
ovog avangardnog arhitektonskog izraza, sa
najviše izvedenih objekata u Nišu, bio je arhi-
tekta Aleksandar Medvedev, koji se u svom
dinamičnom životnom putu, 1935. godine,
trajno nastanjuje u Nišu i otvara svoj privat-
ni projektni biro. Rođen je 1900. godine u
Melitopolju, u Carskoj Rusiji. U vihoru revolucio-
narnih zbivanja, kao gimnazijalac i kadet, posle
teških dana emigracije u Turskoj i Bugarskoj,
na putu ka Parizu, gde je nameravao da
započne studije arhitekture, ostaje sa svojim,
već ranije pristiglim drugovima, u Beogradu.
Upisuje 1924. godine studije arhitekture na
Tehničkom fakultetu Beogradskog univerziteta,
radeći paralelno, još kao student arhitekture,
u Beogradskim preduzećima Kalorija i Neimar.
Studije arhitekture završava blistavim diploms-
kim radom, projektom muzeja, 1929. godine.
Životni put i stvaralački opus
Od 1929-1935. godine arh. Medvedev,
kao opunomoćeni zastupnik građevinskog
preduzeća Bikar i Šijački izvodi radove na
gradilištima u Beogradu, Banja Luci, (Banska
palata i Banski dvor), Bosanskoj Krupi i Jajcu. U
periodu od 1935-1941. godine kao ovlašćeni
arhitekta u Nišu, projektuje i realizuje nekoliko
stotina privatnih i javnih zgrada. Pored brojnih
vila, palata sa stanovima i lokalima za rentu, to
su i značajni javni objekti kao što su Šegrtski
dom, (zgrada Gradskog poglavarstva, kasnije
Gradskog narodnog odbora), Dom Berze rada,
Vakufski dom u Nišu, više vila i hotela u Niškoj
Banji, Dom Berze rada u Kruševcu i Bajinoj
Bašti, nekoliko vila u Aleksincu i drugim gra-
dovima.
Po oslobođenju radi na osposobljavanju
vojnih objekata i javnih zgrada u Nišu - pro-
jekat Vojne parne pekare u krugu kasarne u
Nišu i dr. Od 1947. do 1950. g. kao šef grupe
projektanata u Birou Niš, filijali Projektantskog
zavoda NR Srbije, radi na projektovanju indus-
trijskih zgrada i zgrada društvenog standarda -
kružna peć ciglane u Nišu, više škola, internata
domova kulture, zadružnih domova itd.
Od 1950-1953. kao redovni profe-
sor Srednje tehničke škole u Nišu, predaje
pet stručnih predmeta na Arhitektonskom i
Građevinskom odseku. Godine 1953. osniva
Projektni biro u Nišu (današnji Niš projekat) i
vodi ga kao uspešan direktor do 1957. godine,
paralelno projektujući veći broj višespratnih
stambenih i poslovnih zgrada u Nišu, Upravu
saobraćajne sekcije i Dom železničara u
Zaječaru, mlekare u Nišu i Aleksincu i Soko
Banji, Gimnaziju, hotel i nekoliko stambenih i
administrativnih zgrada u Soko Banji i dr. Na
svoj zahtev 1957. godine iz zdravstvenih razlo-
ga, vraća se kao profesor u Tehničku školu
Nikola Tesla u Nišu, i kao šef Arhitektonskog
odseka predaje Projektovanje stambenih, pol-
joprivrednih, industrijskih i javnih zgrada i
Istoriju arhitekture sa stilovima. Godine 1960.
stiče zvanje Pedagoškog savetnika. i prelazi
za stručnog savetnika u Preduzeće za projek-
tovanje Investprojekat u Nišu, gde nastavlja da
projektuje sve do penzije 1964. godine.
Osim projektantske delatnosti, nadzo-
ra nad izvođenjem radova i pedagoškog
rada, značajnu aktivnost ostvario je i kao član
revizionih, kolaudacionih i drugih stručnih
komisija.Za svoj zapaženi društveni i stručni
rad proglašen je za zaslužnog člana Društva
arhitekata Srbije (1960.) i Društva inženjera i
tehničara u Nišu (1963.)
Arhitektura i stil
Stvaralački opus Ing. Aleksandra I. Medvedeva,
ovlašćenog arhitekta, (kako je najčešće pot-
pisivao svoje projekte), počinje klasičnim
obrazovanjem na Arhitektonskom odseku
Tehničkog fakulteta Beogradskog univerziteta.
Radovi iz studentskog perioda /1924-1929.
sačuvani u planoteci AM/, rađeni su po uku-
su njegovih tadašnjih profesora, koji su bili

44 | DaNS 50 | jun 2005


Banski dvori u Banja Luci - konkursni rad, Perspektiva,
klasičnog usmerenja - Branko Tanazević, Nikola
Nestorović i dr./.
Diplomski rad - projekat muzeja
Sledeći opredeljenje svojih eminentnih
profesora na fakultetu, koji su bili izraziti pred-
stavnici klasične arhitekture, diplomski rad
Medvedeva, projekat Muzeja iz 1929. godine,
izrađen je u autorski nadgrađenom stilu aka-
demizma, što je u to vreme, neposredno posle
Prvog svetskog rata, bio opšte prihvaćen ruko-
pis u beogradskim arhitektonskim krugovima.
Posle izložbe diplomskih radova te generacije
studenata, prikaz o njegovom diplomskom
radu objavljuje i sovjetska štampa, navodeći
da tako blistav diplomski projekat arhitekte
Medvedeva nagoveštava njegovu buduću
uspešnu karijeru, što se i ostvarilo.
Konkurs za Bansku palatu i Banske
dvore u Banja Luci
I prvi samostalni radovi (konkurs za Bansku pal-
atu i Banske dvore u Banja Luci -1930.) su pod
jakim uticajem klasicizma, koji je u to doba bio
“po ukusu” akademski orijentisanih članova
žirija. (M. Bajalović, M. Korunović, B. Tanazević
i dr.). I ako je njegov konkursni projekat, (sl.1.
Banski dvori - perspektiva, konkursni projekat,
1931.) izrađen u stilu moderno shvaćenog
akademizma, bio od strane žirija ocenjen kao
najbolji od prispelih radova, eliminisan je iz for-
malnih razloga, jer je gabarit objekta, delom
svečanog stepeništa i prednje fasade bio izašao
van utvrđene regulacione linije lokacije, što je
po tadašnjim propisima bilo nedopustivo.
Zahvaljujući svom poznavanju programa
ovih objekata, kao ovlašćeni predstavnik
beogradskog Tehničkog biroa Inž. Vasilija
Bikara i Koste Šijačkog, arh. Medvedev dobi-
ja angažman da realizuje izgradnju Banskih
dvora, po projektu arh. Branka Jovanovića,
izrađenog na bazi prvonagrađenog konkurs-
nog rada arh. Jovana Rankovića, Jovanke
Bončić-Katerinić i Anđelije Pavlović, tako da se
1931. godine, seli u Banja Luku.
Iz Banja Luke, 1932. godine prijavlju-
je polaganje državnog ispita za ovlašćenog
inženjera. Ispitni projekat stambene zgrade sa
stanovima za izdavanje u Banja Luci već poka-
zuje opredeljenje mladog A. Medvedeva ka
modernijem arhitektonskom izrazu, posebno
u rešenjima osnova, ali se u arhitektonskom
oblikovanju fasada zadržava prizvuk tradicio-
nalne građanske arhitekture.
Projekat za Vakufski dom u Nišu
Po osnovu poznanstva i uspostavljenog
prijateljstva sa Banom Vrbaske banovine,
Svetislavom Tisom Milosavljevićem, arh.
Medvedev, sigurno po banovoj želji, projek-
tuje Vakufski dom u Nišu, na ekskluzivnoj
lokaciji u Voždovoj ulici u centru grada. To
je jedan od prvih projekata iz 1933. godine
koga Medvedev overava svojim pečatom
ovlašćenog civilnog arhitekte. (sl.02. Vakufski
dom u Nišu - izgled, 1933.) Arhitektura ovog
objekta, sa vrlo karakterističnim rešenjem zao-
bljenog i naglašenog ugaonog dela, rešenjem
osnova i čistim fasadama sa proporcionalno
raspoređenim otvorima predstavlja već pre-
poznatljiv stil Modern.
Objekat po ovom projektu nije izgrađen, ali
sam projekat predstavlja kompletnu promociju
elemenata, kasnije razvijenog stila Modern arh.
Aleksandra I. Medvedeva.
Za više objekata izvedenih u Vrbaskoj
banovini po projektima Medvedeva u periodu
1933-1935. nema dovoljno podataka. Prema
fotografijama sa gradilišta može se zaključiti
da se njihova arhitektura pomera od tradicio-
nalne arhitekture ka Moderni.
istoriografija
PROJECTS AND ARCHITECTURE
OF ALEKSANDAR I. MEDVEDEV
The architect Aleksandar I. Medvedev (1900-
1984) is one of our most significant represen-
tatives of contemporary architectural trends
by the middle of the 20th century due to a
number of his works in Nis and several other
towns. Although not sufficiently studied, the
development route of his architecture from the
MODERN style up to the modern architectural
expression in the period after the World War II
was recognised in circles of those who know
about our cultural heritage, in particular after
the retrospective exhibition of his architec-
tural works that was organised in Nis in 1994.
A large number of palaces, villas and public
buildings, constructed according to his designs,
especially in the period from 1935 to 1941 are
significant architectural pieces that have traced
the later development of our contemporary
architecture.
From 1929 to 1935, Medvedev, as the
authorised representative of the construc-
tion company Bikar i Sijacki, worked at sites in
Belgrade, Banja Luka (Ban’s Palace and Ban’s
Castle), Bosanska Krupa and Jajce. In the period
from 1935 to 1941, as the licensed architect in
Nis, he designed and built several hundreds of
private and public buildings. In addition to a
large number of villas, palaces with apartments
and business premises for rent, there were also
significant public buildings such as Apprentices’
Centre (the building of the Town Magistrate,
later on of the Town People’s Committee),
Labour Market Building, Vakuf Centre in Nis, a
number of villas and hotels in Nis Spa, Labour
Market Centre in Kragujevac and Bajina Basta
and several villas in Aleksinac and other towns.
After the liberation he was involved in recon-
struction of military premises and public build-
ings in Nis – the project of the Military Steam
Bakery within the military barracks in Nis etc.
In the period from 1947 to 1950, as the head
of the group of designers in the Bureau in Nis,
which was the branch office of the Designers’
Institute of the People’s Republic of Serbia, he
was involved in designing of industrial buildings
and buildings used for social standard purposes.
From 1950 to 1953, as a full professor of the
Secondary Technical School in Nis he taught five
specialised subjects at the Architecture and Civil
Engineering Departments. In 1953 he estab-
lished the Designing Studio in Nis (contempo-
rary Nis Project) and lead it as a successful man-
ager all until 1957 designing in parallel a large
number of multi-storey residential and business
buildings in Nis – Transport Section Directorate’s
head-office and Railroad Workers’ Centre,
dairy plants in Nis, Aleksinac and Soko Banja,
Grammar School, hotel and several residential
and administrative buildings in Soko Banja etc.
On his own request based on health reasons he
returned to the Technical School Nikola Tesla in
Nis in 1957 and he taught designing of residen-
tial, agricultural, industrial and public buildings
and history of architecture with styles as the
head of the Architecture Department. In rec-
ognition to his valuable social and expert work
he was proclaimed the merited member of the
Association of Architects of Serbia (1960) and
the Association of Engineers and Technicians in
Nis (1963).
DaNS 50 | jun 2005 | 45
istoriografija
Berza rada u Nišu - perspektiva, 1938.
Prvi projekti u Nišu
Prvi projekti manjih individualnih objekata,
rađeni u okviru samostalnog Projektnog biroa u
Nišu (1935-1936), zadržavaju pojedine tragove
građanske arhitekture, posebno u oblikovanju
fasada, što je rezultat odnosa preovlađujućeg
ukusa investitora i nedovoljne autoritativnosti
mladog arhitekte. Po ukusu bogatih naručioca
on je, u početnim projektima u Nišu, primo-
ran da prerađuje svoje početno moderno
arhitektonski koncipirane fasade, unoseći u
njih detalje, koji odudaraju od ličnog čistog
Modern stila. Evidentni tragovi intervencija te
vrste mogu se pratiti po serijama skica, pre
konačnog projekta, u kojima je iz varijante u
varijantu menjana osnovna moderno koncipi-
rana arhitektura.
kasnijim projektima i realizacijama
(1937-1941), kao zreo i već afirmisan arhi-
tekta, Medvedev je mogao u potpunosti da
razvije i realizuje svoj karakterističan i autorski
prepoznatljiv stil Modern, koji se i danas, kao
originalan arhitektonski rukopis, može čitati
na većini njegovih stambenih, javnih pa čak i
privrednih objekata iz tog perioda.
Projekat Berze rada
Značajni događaj u razvoju stvaralačkog
opusa arh. Medvedeva bilo je njegovo
slučajno poslovno poznanstvo sa Dragišom
Cvetkovićem (1893-1960, političar, ministar i
predsednik vlade) povodom potrebe dogradn-
je zvonika na postojećoj Sabornoj crkvi u Nišu,
koje je zapamćeno po anegdotskoj okolnosti
njihovog upoznavanja. Cvetković, prethodno
uspešan predsednik Niške opštine, tada kao
ministar socijalne politike i narodnog zdravlja
Kraljevine Jugoslavije, pokreće, za ono doba,
vrlo savremenu i izuzetno interesantnu inici-
46 | DaNS 50 | jun 2005
Šegrtski dom u Nišu - osnova prizemlja, 1938.
jativu formiranja Berze rada, kao originalnih
institucija. Berze rada su bili objekti za prih-
vat, obezbeđenje higijenskog i medicinskog
tretmana pridošlica sa sela, potencijalnih rad-
nika i radnica, njihovog smeštaja i ishrane, do
obezbeđenja zaposlenja, za koje je organizova-
no posredovala Berza rada.
Arh. Medvedev, zahvaljujući uspostavljen-
om poznanstvu, postaje jedan od nosioca raz-
voja sistema i funkcija ovih institucija.
Po njegovim projektima i nadzorom, izvedene
su, u kratkom vremenu (1936-1938) zgrade
Berze rada u Nišu, Kruševcu i Bajinoj Bašti, a
bio je konsultant i u nekoliko drugih gradova
(Beograd, Skoplje).
Ugaona zgrada Doma Berze rada u Nišu,
sa prizemljem i dva sprata izgrađena je, 1937.
godine na ekskluzivnoj lokaciji na Nišavskom
keju u stilu čiste Moderne.
Dva posebna bočna krila za”muške” i
“ženske” spaja ekskluzivni glavni lučni ugaoni
ulaz sa dvokrilnim metalnim vratima, bočnim
posebno dizajniranim svetiljkama i bronzanim
reljefom iznad ulaza. Čista fasadna platna spa-
jaju se na akcentovanom ugaonom delu objek-
ta.
Zgrada Šegrtskog doma
Projekat ambiciozno zamišljenog Šegrtskog
doma sa dečjom ustanovom I bibliotekom
građanske kasine, u centru Niša, započet je
početkom 1939. godine, takođe na inicijati-
vu Dragiše Cvetkovića. Po prvobitnom pro-
jektu iz te godine (sačuvanom u porodičnoj
dokumentaciji) može se zapaziti neverovatna
veština projektanta da u okviru jedinstvenog,
trospratnog objekta, objedini funkcije Šegrtski
dom - sa savremenim komfornim smeštajem
za 180 šegrta, učionicama za teoretsku nas-
tavu, salom za gimnastiku, kancelarijama nas-
tavnika, pratećim prostorijama, ekskluzivnim
stanom upravnika na trećem, suženom, spratu
- Dečju ustanovu i Biblioteku građanske kasine.
U prizemlju objekta bili su predviđeni restoran,
kafana, bife, niz dućana, prostorije za poslugu
i upravu, biro - verovatno Projektantski biro
za arh. Medvedeva - i kancelarije za humana
društva. Objekat je bio koncipiran sa vrlo origi-
nalno rešenom zakrivljenom osnovom na uga-
onoj lokaciji u centru Niša.
Raspored masa objekta, sa naglašenim
centralnim, lučno ispupčenim delom i vertikal-
nim akcentom sa satom uspešnije su rešene od
sličnih primera iz tog perioda, što naglašava
i Medvedev u obrazloženju rečima: “U arhi-
tektonskom smislu dobija se lepa perspektiva
monumentalnih masa i kontura zgrade.” Po
mnogim kriterijumima, takva zgrada Šegrtskog
doma (po današnjoj klasifikaciji Internata), bila
bi verovatno, za to vreme, jedna od najek-
skluzivnijih zgrada takve funkcije u evropskim
razmerama.
Po predaji projekta, sredinom 1939.
godine, gradske vlasti Niša su uočile ekskluz-
ivni karakter novoprojektovane zgrade i
predložile da se ona prenameni za potrebe
nove zgrade Gradskog poglavarstva, koje do
tog vremena nije imalo svoju namesku zgra-
du. Arh. Medvedev uspeva da za kratko vreme,
vrlo vešto, prilagodi svoj projekat potrebama
potpuno nove funkcije, bez gubljenja njegov-
ih arhitektonskih vrednosti. Umesto učionica
isprojektovana je svečana sala sa balkonom za
skupštinske potrebe. Vrlo luksuzno su rešeni
kabineti za rukovodioce poglavarstva i orga-
na, kancelarije za sve službe i potrebne prateće
prostorije. U prizemlju je ostao restoran sa kaf-
anom u centralnom izbačenom delu i dućani
u zapadnom krilu. Objekat je počeo da se
gradi već naredne 1940. godine. Grubi rado-
vi su završeni početkom 1941. godine.. Po
oslobođenju, već 1947. godine, radovi se nas-

Šegrtski dom u Nišu - perspektiva, 1938.
tavljaju i 1948. godine zgrada se završava za
funkciju Gradskog narodnog odbora.
Prema prvobitnom projektu (1939), a i kao
izveden objekat (1948) zgrada je zadržala sve
karakteristike stila Modern. Kasniji analitičari
je asocijativno vezuju za najuspelija ostvaren-
ja ovog stila, podvlačeći hrabru kompozici-
ju osnove i ukupnog volumena sa elementima
privlačnih Mendelsonovih zaobljenih ugaonih
formi, karakterističnih za stil Modern.
Pored uspele opšte arhitektonske kom-
pozicije zgrada obiluje posebno dizajniranim
detaljima elemenata. Gradski sat, konzole za
zastave, vrata od gvozdenih profila sa ukrasnim
lajsnama, gelenderi stepeništa, izlozi dućana,
obrada podova, opšivi limom na krovu i niz
drugih detalja su smišljeni i razrađeni veštom
rukom arh. Medvedeva, kao elementi celine
arhitekture objekta.
Stil Modern, kao preovlađujući savreme-
ni arhitektonski izraz toga doba imao je svo-
je poklonike, posebno među mlađim arhitek-
tima, koji su stvarali pretežno u Beogradu -
Dobrović, Zloković, Kojić i drugi - gde su pro-
jektanti, (kao i u slučaju početnih iskustava A.
Medvedeva u Nišu), bili pod uticajem klasičnog
ukusa jakih investitora, i retko su uspevali da se
autorski u potpunosti samostalno izraze.
Poslednjih godina pred rat arh. Medvedev,
kao već priznati arhitekta, imao je prednost
da se, slobodno autorski izražava, tako da je
njegova arhitektura stilski čistija od jednog
dela slične arhitekture toga doba u Beogradu
i drugim gradovima. Osim izuzetnog afinite-
ta za rešavanje vrlo komplikovanih uzidanih i
nepravilnih osnova, u kojima je i iz nemogućih
uslova lokacija uspevao da izvuče najelegantni-
ja rešenja funkcionalnih i luksuznih stanova, sa
modernom arhitekturom (što je karakteristično
za većinu njegovih izvedenih i neizvedenih
gradskih palata).
Umeo je sa velikom veštinom da ose-
Berza rada u Kruševcu - perspektiva, 1939.
ti karakteristike prostora i svoje objekte uklopi
tako da se i danas ima utisak da su oni odu-
vek tu (zgrada Šegrtskog doma u Nišu, vila
Dragiše Cvetkovića i neizgrađeni Banovinski
hotel u Niškoj Banji i dr).
U arhitekturi Aleksandra Medvedeva
posebno mesto zauzima detalj, koji je proučen
do perfekcije, pa se stiče utisak da se ponav-
lja, a u stvari je uvek nov. Mirna horizontal-
nost fasada, presečena vertikalnim akcentima,
kružni, polukružni i zaobljeni elementi u osno-
vama i na fasadi, kružni prozori, akcenti kao
sat, držač zastave, prorezi na zaobljenim bal-
konima, metalne ograde, rukohvati stepeništa
itd, jesu elementi njegovog prepoznatljivog
arhitektonskog rukopisa. Kao pobornik
savremene arhitekture, arh. Medvedev ostavio
je u Nišu i drugim gradovima Srbije veliki broj
značajnih objekata karakterističnog arhitekton-
skog izraza u kome se može pratiti evolucija
od stila Modern ka savremenoj arhitekturi, koja
je obeležila naš period socijalističke izgradnje.
Sačuvana planoteka, koja se sasto-
ji od skica i projekata za preko 150 objeka-
ta, i veliki broj izvedenih zgrada, tek treba da
dožive ozbiljnu stručnu ocenu i valorizaciju,
koja može odrediti pravo mesto arhitekture
Aleksandra Medvedeva u ukupnom arhitekton-
skom stvaralaštvu našeg vremena. Kao preda-
ni arhitekta, profesor i pedagog Medvedev je
svoje bogato iskustvo preneo nizu generacija
arhitekata, koji su nastavili njegovu graditeljsku
misiju. Grad Niš mu se odužio nazvavši njegov-
im imenom novi bulevar pored i danas moder-
nog objekta Srednje tehničke škole, izgrađene
po njegovom projektu 1948-1949. godine.
Nažalost većina njegovih objeka-
ta izgrađenih u Nišu i drugim gradovi-
ma doživljava tužnu sudbinu. Nestručno
se dograđuju, nadgrađuju i pregrađuju.
Uništavaju se izvanredno osmišljene karakter-
istike stila Modern, tako da tragovi ostaju samo
istoriografija
u sačuvanim projektima. Ostaje poruka da se
arhitekturi Moderne Aleksandra I. Medvedeva,
posveti više pažnje, dok njegovi značajni objek-
ti u Nišu nisu potpuno nestali, od čega ne
može da ih zaštiti ni takozvana “prethodna”
zaštita, a mala je verovatnoća da će u dogled-
no vreme stići na red za proglašenje za kultur-
na dobra, što su davno zaslužili kao i svi drugi
značajni sačuvani objekti iz perioda Moderne
(1930-1940) u Nišu i Niškoj Banji.
Mr Mihailo Medvedev, arhitekt
Odabrana bibliografija
1) B. Andrejević, Spomenici arhitekture Niša od
1878. do 1944., Niški zbornik 11, Niš 1982. 90.
2) M. Živković, Graditelji Niša, Niš 1993. 9.
3) A. Kadijević, Jedan vek traženja nacionalnog sti-
la u srpskoj arhitekturi, Beograd 1997. 19. 197.
4) Retrospektivna izložba: Projekti i arhitektura
Ing. Aleksandra I. Medvedeva, ovl. arhitekta,
Salon 77, Niš 1994; Ruski arhitekti u Srbiji, Politika
24. februar 1999.
5) A. Ð. Keković, Z. Čemerikić, Moderna u Niškoj
Banji: vile i hoteli, Arhitektura i urbanizam 8,
Beograd 2001. 60-71.
6) M. Medvedev, Projekti i arhitektura Aleksandra
I. Medvedeva, Arhitektura i urbanizam 8, Beograd
2001. 79-84;
7) Graditeljska baština Niša ispisana rukopisom
arhitekte Medvedeva, Niški vesnik 14, januar
2002.
8) Aleksandar I. Medvedev, u: Leksikon srpskih
neimara, Beograd 2002. 127;
9) Pola veka plodne i raznovrsne projektantske
delatnosti Aleksandra Medvedeva, Niški vesnik
15, mart 2002.
10) M. Medvedev, Znameniti arhitekti Niša - Arh.
Aleksandar I. Medvedev, Arhitekt 10, Niš novem-
bar 2002. 16-22;
11) Priča o zaslužnom neimaru Rus koji je ulepšao
Srbiju, Politika 14. decembar 2003.
DaNS 50 | jun 2005 | 47
istoriografija
ČITANJE PROŠLOSTI VRNJAČKE BANJE
Kroz tipološke i stilske odlike arhitekture
P
rošlost Vrnjačke Banje, sudeći po
pisanim i materijalnim podacima,
odn. predanjima, proteže se čak do
rimskog, tačnije kasnoantičkog doba,
sa naznakama naseljavanja i u pre-
istorijskom periodu, i uglavnom je poznata.
Osim u knjigama, o prošlosti Vrnjačke Banje
čita se i na terenu, na sačuvanim objektima
graditeljskog nasleđa – malim i velikim vilama,
kvartirima, pansionima, hotelima. “Najčitljiviji”
period započinje 1868. godine, kada grupa
obrazovanih i znamenitih ljudi iz Vrnjaca,
Karanovca, Trstenika i Kruševca, na simboličan
praznik (Sv. Vrače Kozmu i Damjana) osni-
va dobrovoljno udruženje sa imenom
OSNOVATELNO- FUNDATORSKO DRUŠTVO
LEKOVITE KISELO-VRUĆE VODE U VRNJCIMA,
u čijem statutu, između ostalog, piše “da su
humanost i rodoljublje osnovni i jedini motiv
udruživanja i da je cilj Društva podizanje Banje
u selu Vrnjcima”.
Deo doline Zapadne Morave u kojoj se
nalazi Vrnjačka Banja, svojim povoljnim kli-
matskim i balneološkim karakteristikama od
pradavnih vremena je pružao optimalne uslove
za osnivanje i opstanak ljudskih naseobina. Na
osnovu obavljenih istraživanja,kao i povremenih
slučajnih nalaza arheološkog materijala,može
se zaključiti da se ljudski život na ovom pro-
storu odvijao i u praistoriji,dok se gotovo sa
sigurnošću konstatuje nastanjenost ovih kra-
jeva u neolitu. Pronađeni i donekle sačuvani
materijali pružaju nepobitne dokaze o razvi-
jenosti i uređenosti života u antičkom perio-
du to se,naročito, odnosi na korišćenje min-
eralnih i termalnih voda za oporavak rimskih
legionara iz obližnjih kastruma,kao i udaljenih
vojnih logora na dunavskom limesu,što doka-
zuje i slučajno otkriće starog rimskog izvo-
ra sa bazenom za kupanje (Fons Romanus),
otkopanog 1924. prilikom radova na kaptaži
tople vode . Tokom nekoliko decenija,sve do
kasnih pedesetih godina, Rimski izvor je bio u
funkciji,arhitektonski uobličen prema estetskim
merilima iz vremena između dva svetska rata,o
čemu svedoče brojne fotografije i razglednice
iz tog perioda. Zatim je, usled preuređenja
parka, jednostavno zatvoren – i donedavno
su samo retki starosedeoci i upućeni stručnjaci
znali da se pod poklopcem šahta skriva jedan
od najznačajnijih i najređih spomenika te vrste
u Srbiji.
Interesovanje za upotrebu lekovitih voda
oživljava ponovo tek u XVIII veku, o čemu
se, uglavnom, saznaje iz legendi i predan-
ja. Sigurniji podaci,na osnovu slučajnih zapi-
sa, potiču tek od početka XIX veka,a razvoj
Banje u savremenijem smislu te reči započinje
oslobađanjem Srbije od Turaka i postepen-
im političkim i ekonomskim jačanjem nove
države. Protok informacija o lekovitim svo-
48 | DaNS 50 | jun 2005
jstvima vrnjačkih voda povećava iz godine u
godinu broj posetilaca i bolesnika, koji traže
lek za svoje bolesti,a kojima Banja još zadugo,
čak i po nastanku pomenutog društva, nije bila
spremna da pruži ni najelementarnije uslove za
privremeni boravak.
Baveći se godinama istraživanjem, eviden-
cijom i valorizacijom objekata banjske arhitek-
ture Vrnjačke Banje, uz analogna istraživanja
u drugim banjama na području kraljevačkog
Zavoda za zaštitu spomenika kulture, najin-
tenzivnije sam “čitala” njenu skoriju prošlost
tokom tri letnje sezone (1993-1995), kada
su u okviru studentske prakse vršena terens-
ka istraživanja, prikupljanje građe i arhitekton-
sko i fotografsko snimanje građevina koje pri-
padaju graditeljskom nasleđu Vrnjačke Banje.
Time su nastavljena dugogodišnja nastojanja
Zavoda na staranju da se prirodna i stvorena
baština sačuva od zaborava, potcenjivanja, pa
i uništenja,ali su ove akcije imale i još jedan,ne
manje važan cilj – da ukažu i pomognu Banji
kako da povrati i zadrži svoj položaj, ugled i
važnost u sistemu banja Srbije i Evrope.
Vrnjačka Banja je jedino naselje banjsk-
og tipa u Srbiji čiji se urbanistički i arhitek-
tonski razvitak može kontinuirano pratiti u
periodu dužem od jednog veka, kroz poje-
dine primere građevina i ambijenata,i to u
nekoliko hronoloških etapa,tesno poveza-
nih sa tipološkim oblicima i stilskim odlikama.
Zahvaljujući svom skokovitom načinu razvo-
ja, Banja poseduje specifičan fond graditeljske
baštine koji zbog svoje raznolikosti i samos-
vojnosti zauzima istaknuto mesto u kulturno-
istorijskom i graditeljskom nasleđu Srbije.
Tipovi građevina
Organizovan, racionalan i regulisan razvoj stal-
nog banjskog naselja sa građevinama trajnog
karaktera - kupatila, mehane, kvartiri (stanovi),
pansioni, vile, hoteli, sanatorijumi - nastaje tek
nakon obrazovanja neke vrste banjske uprave
(Osnovatelno-fundatorskog društva) i traje, sa
promenljivim ritmom, sve do današnjih dana.
Sa stanovišta zaštite nepokretnih kulturnih
dobara i po kriterijumima i metodologiji koji se
primenjuju u praksi,najveću vrednost i značaj
poseduju objekti banjske javne i stambene
arhitekture, koncentrisani u središtu Vrnjačke
Banje. Oni su istovremeno i najbrojniji, a u
hronološkom pogledu najmlađi u ukupnom
fondu graditeljskog nasleđa.
Najmalobrojnija je grupa građevina na
kojima su primenjeni prostorni sklopovi i
konstruktivni,kao i dekorativni elementi narod-
nog graditeljstva i tradicije, prilagođeni životu
u urbanoj sredini i potrebama banjskih gostiju.
Za razliku od ruralnih celina na padinama Goča
i pojedinačnih kuća u okolnim selima, koje ima-
ju određenih etnografskih vrednosti, u samoj
Banji je sačuvano tek par građevina podignutih
u tradicijama narodnog neimarstva, mada im
je autentični izgled znatno narušen.
Drugu i najbrojniju, grupu sačinjavaju
objekti tipa manjih,ili većih banjskih vila,
građenih za porodični odmor i uživanje, a
ponekad i za prihvatanje gostiju. Zahvaljujući
ekonomskim mogućnostima i društvenom
statusu investitora - među kojima ima indus-
trijalaca, trgovaca, lekara, političkih prvaka,
zanatlija, umetnika i imućnih zemljodelaca
- Vrnjačka Banja vrlo rano postaje pogod-
no mesto za iskazivanje projektantskog i gra-
diteljskog umeća, kao i za prodore novih ide-
ja i evropske arhitektonske misli, koji se neret-
ko svode na prolaznu modu (neobarok, neok-
lasicizam, secesija, Moderna, mešavina nave-
denih i drugih, manje poznatih stilova). Iako
su različite po stilu,veličini,hronologiji,oprem
ljenosti,ili očuvanosti – svaka od tih banjskih
vila predstavlja skup spomeničkih i ambijental-
nih vrednosti,odn. kockicu bogatog mozaika,u
kome se jasno čita dokumenat jedne epohe,
sa svim njenim pozitivnim i negativnim kom-
ponentama.
Uporedo sa ovakvim zgradama,podižu se
monumentalne građevine tipa velikih vila, pan-
siona za izdavanje, hotela ili sanatorijuma, koji
se mogu svrstati u treću grupu sa namenom
smeštaja, dužeg boravka i zadovoljavan-
ja ostalih potreba većeg broja banjskih gost-
iju. Njihova reprezentativna i atraktivna arhi-
tektura, građena po ugledu na istovrsne objek-
te iz čuvenih evropskih banjskih i turističkih
centara,pokazuje izvesne karakteristike vezane
za tle i podneblje u kome je nastala, a kao
odraz umetničkih sklonosti graditelja i eko-
nomske moći vlasnika. Arhitektonski elemen-
ti i primenjeni materijali, karakteristični za nar-
odno neimarstvo, ugrađeni na nov način i
prilagođeni stilu dekorativne obrade određene
epohe, odslikavaju rađanje posebnog pravca
u banjskoj arhitekturi,svojstvenog uglavnom
samo Vrnjačkoj Banji,pod čijim uticajem se kas-
nije grade objekti u okolnim,pa čak i udaljen-
im banjama. Većina tih objekata i danas je u
upotrebi, u svom izvornom obliku, ili sa man-
jim izmenama, tako da je sasvim moguće
izvršiti restauraciju njihovog autentičnog izgle-
da.
Nezavisno od nabrojanih grupa, u Banji su
postojali, ili još uvek postoje pojedinačni objek-
ti koji se po tipologiji ne mogu svrstati ni u jed-
nu od njih,ali su po svojoj originalnosti, arhitek-
tonskim, ambijentalnim i istorijskim vrednosti-
ma zaslužni za celokupan visoki nivo i značaj
banjske arhitekture i urbanizma, te im pripada
odgovarajuće mesto u okviru celine graditeljsk-
og nasleđa (crkva Rođenja Bogorodice, kupa-
tilo, zamak i kapela Belimarkovića, kur-salon,
 istoriografija
železnička stanica, otvoreni i zatvoreni pavil-
joni, vidikovci, česme, pokrivena promenada,
izvori tople i hladne vode).
Posebno i istaknuto mesto u fondu gra-
diteljske baštine Vrnjačke Banje zauzima celi-
na, izdvojena na šumovitom uzvišenju koje se
izdiže iznad Vrnjačke i Lipovačke reke i koje se
u pisanim izvorima s kraja pretprošlog veka
pominje kao Đkrš romantične lepoteĐ . Prirodni
ambijent povelikog Čajkinog Brda odlikuje se
reljefom,neobičnim za ovo podneblje,kao i
raznovrsnom vegetacijom, a od početka nje-
gove izgradnje vođena je posebna briga o
uređenju slobodnih površina (ulice, staze,
stepeništa, česme, letnja pozornica). Svoj najb-
listaviji period današnji prostor Čajkinog Brda
doživljava početkom XX veka i u vremenu
između dva svetska rata,kada se grade privat-
ni hoteli i pansioni, porodične kuće i vile oso-
bene arhitekture, u kojima se odvija bogat
društveni i kulturni život, zahvaljujući vlasnic- Moravska kuća
ima i njihovim eminentnim gostima. Mnoge
od velikih i lepo uređenih parcela sačuvane su
do danas u gotovo nepromenjenom izgledu.
Posebnošću svoje izuzetne arhitekture izdvaja
se kompleks poznat pod imenom “Crveni Krst”
(legat Obrena Jankovića, trgovca iz Kragujevca,
namenjen lečenju i oporavku ranjenika i invali-
da iz Prvog svetskog rata).
Zbog svojih spomeničkih vrednosti Čajkino
Brdo je proglašeno za kulturno – istorijsku pro-
stornu celinu od velikog značaja za Srbiju.
Dugogodišnja nastojanja kraljevačkog Zavoda
u ukazivanju na potrebu izrade odgovarajuće
planske dokumentacije rezultirala su izradom
Regulacionog plana za Čajkino Brdo kojim su,
između ostalog, obrađeni i definisani svi prob-
lemi vezani za postojeće objekte, izgradnju
novih, infrastrukturu itd.

Periodi gradnje
Hronološka analiza pokazuje da su postojeći
objekti graditeljskog nasleđa, evidentirani
i proučavani tokom poslednjih dvadesetak
godina, izgrađeni u vremenski jasno odvojen-
Vila Kula Pansion Balkan
im fazama. Izuzev crkve, posvećene Rođenju
Bogorodice iz 1834. godine, najstariji sačuvani
objekti potiču iz zadnje četvrtine XIX veka, što
dokazuje važnost, ali i aktivnost Osnovatelno-
fundatorskog društva (Brđovića kvartiri,
Stražilovo, zamak Belimarković, Gradištanac,
kompleks Mir-Šumadija, Avala). Druga faza
započinje 1900. i traje do svršetka Prvog svetsk-
og rata, a odlikuje se brojnim vrednim objek-
tima - vile Jela, Gavrić, Grlica, Carić, Slavuj,
Agnesa, Anđelija, Desanka, Atina, Andromahi,
Mon plaisir; pansioni Zrak, Zlatibor, Dobrila,
Balkan, Kolo srpskih sestara, Banaćanka I i
II, Kosovo i hoteli Arnovljević i Sotirović. Vile
Minjon, Peć, Mišović, Zdravlje, zatim pansioni
i hoteli Luksor, Jadran, Rivijera, Florida, Ohrid,
Palas, Mon repos, Bled, Snežnik, Splendor i
sanatorijumi Sv. Đorđe i Živadinović izgrađeni
su u periodu 1920-1930. godine, kao i mnogi
drugi objekti, koji ovom prilikom nisu nave-
deni, jer ne postoje sasvim sigurni podaci o

DaNS 50 | jun 2005 | 49

istoriografija
Zamak Belimarković
godini građenja.
Uz nekoliko izuzetaka, od 1930. godine
pa do početka Drugog svetskog rata, gradi se
uglavnom u stilu Moderne - vile Vojvodina,
Maruška, Đorđević, Ebert, Mila, Zoraida, Zosik,
Hortenzija, Miletić, Ideal, LJilja, Bane, Moma-
Nada, Milanka, Petrović, Pahuljica, pansioni i
hoteli Radonić, Jugoslavija, Švajcarija, Tara i
dr.
Izazovi evropskih stilova
U svim fazama razvoja, nešto kraćeg od jednog
stoleća - ako se računa od osnivanja Društva,
do početka Drugog svetskog rata - Vrnjačka
Banja je svojom arhitekturom odgovorila na
sve izazove evropskih stilova koji su vladali u
tom periodu i čiji su odblesci, preko Srednje
Evrope, prodrli dublje na jug, do naših kra-
jeva. “Čitanje” stilskih odlika na objektima
graditeljskog nasleđa u Banji je otežano, usled
činjenice da se nijedan od poznatih, ili primen-
jenih stilova ne može sresti u čistom i jasno
prepoznatljivom obliku, kao što je to, uosta-
lom, slučaj i u drugim oblastima naše zemlje,
jer su se uticaji vladajućih evropskih stilova u
arhitekturi, putujući sa zapada i severa na jug,
prečišćavali od kitnjaste nadgradnje, ali istovre-
meno i oplemenjivali primesama lokalnih vred-
50 | DaNS 50 | jun 2005
nosti i nadahnuća.
Neoklasicističke stilske karakteristike su,
naizgled, najzastupljenije, ali i najuočljivije, bar
kad se posmatraju fasade banjskih objekata. Na
većini građevina zapažaju se ugaoni, ili podeo-
ni pilastri u vidu sloga masivnih tesanika, zatim
ravni ili kanelirani stubovi, sa kapitelima,ili bez
njih, skromno ili bogato profilisani kordonski i
krovni venci, ravne ili složene atike, timpanoni.
Četvrtaste ugaone zupčaste kulice, prozorski
okviri i parapeti,razvijena prilazna stepeništa i
drugi konstruktivni dekorativni elementi često
imaju i primesa neorenesanse, ili akademizma,
naročito kod obrade prizemnih zona velikih
zgrada.
Odvojeno, ili u saglasju, primenjuju se
neretko i neobarokni elementi, odn. detalji
dekorativne plastike u vidu balustrada i medal-
jona, razvijenih atika baroknih formi sa akro-
terijama (na pojedinim kalkanima). Izuzetno
su obrađeni balkoni, terase, stepenišni gelen-
deri, kapije i ograde od kovanog gvožđa,a
nisu retke ni manje kule, završene kupolicama,
kupastim krovovima, ili kubetima različitog
oblika i prečnika, u kombinaciji sa pseudogots-
kim obradama otvora, plastike, ili stolarije.
Najteže je prepoznati odlike secesije, jer
su krajnje stilizovane, ponekad deformisane i
osiromašene, što po mom mišljenju ne uman-
juje njihovu vrednost - tako prečišćene poka-
zuju izvestan stepen otmenosti i elegancije,
kojima se zrela srednjeevropska secesija, inače,
ne može pohvaliti. Diskretni dodiri ovog stila
očitavaju se na karakterističnim oblicima prozo-
ra i mansardi, čija stolarija dekorativnom obra-
dom i načinom zastakljivanja pokazuje visoke
vrednosti secesije, a zatim na stilizovanoj flo-
ralnoj, figuralnoj i linearnoj ornamentici fasa-
dne plastike i elemenata od kovanog gvožđa,
kojih ima u izobilju i u srećnoj simbiozi sa svim
drugim stilovima, izuzevši folklorni.
Folklorni i moderni stil
Kad se već pominje folklorni stil, iako je vrlo
malo takvih objekata sačuvano u izvornom
obliku, treba naglasiti da su neke njegove
karakteristike “čitljive” čak i na zgradama koje
su hronološki, tipološki, pa i stilski, vrlo daleko
od tradicija narodnog neimarstva. Pored
podruma, koji se često susreće i kod prizemnih
kuća, ozidanog kamenom, ili karakterističnim
slogom kamena i opeke, tradicionalna arhitek-
tura se može prepoznati u zidanim ili drvenim
tremovima, četvorovodnim krovovima pod
ćeramidom, stolariji sa rešetkama i slogom
opeke oko otvora, kao i u povremenoj upotre-
bi vidljivog ili lažnog bondruka, očigledne

Vila Ðorđević
severnjačke provenijencije.
U okviru uočenih i navedenih stilskih kara-
kteristika, a često i van njih, postoje i izvesne
odlike koje se, gotovo obavezno, nalaze na
velikoj većini objekata – četvorovodni ili složeni
krovovi (pokriveni različitim vrstama crepa), na
pogodan način upisano ime (vile, pansiona,
hotela, sanatorijuma) i godina izgradnje (što
nije uvek sačuvano), zatim specifična čipkasta
obrada drvenih elemenata na strehama, kal-
kanima i tremovima, veliki balkoni i terase u
svim nivoima, brižljivo planirana i održavana
dvorišta, vrtovi i bašte.
Moderna arhitektura u Vrnjačkoj Banji je
zastupljena u najpunijem i najlepšem značenju
reči i stila. Savršeni sklad ravnih i zaobljen-
ih linija u prostoru, asimetrija u rasporedu
masa, kao i punih i praznih površina na fas-
adama, pretežno ravni krovovi i prostrane
terase sa punim ogradama, okrugli prozori i
simbolično naglašene vertikale (koplja, akrote-
rije, ime objekta), apsolutno odsustvo dekora-
tivne obrade i suvišnih detalja, izuzetna funk-
cionalnost i čvrsta povezanost kuće sa okoli-
nom - samo su neke od zajedničkih odlika koje
poseduju banjske vile iz perioda Moderne.
Romantični identitet
Čitajući naglas nazive vila, hotela, pansiona,
može se čuti romantična muzika - sačinjena
od ličnih imena i prezimena, geografskih
pojmova, imena ptica, cveća i gradova - čiji
akordi podsećaju da su noge čvrsto usađene
u roditeljsku zemlju, a da je glava, zajedno sa
maštom i ambicijama okrenuta ka Evropi, iz
koje su korišćena iskustva i inspiracija, u svim
oblastima – od balneologije i ugostiteljstva
do arhitekture i urbanizma. Sve što je dosada
rečeno o banjskoj arhitekturi dokazuje da je
očuvanje arhitektonskih individualnosti i njiho-
vo uklapanje u savremeni koncept prostornog,
urbanističkog i graditeljskog razvoja Vrnjačke
Banje od prvorazrednog značaja za tu sredinu.
Takođe je vrlo važno da pojedini spomenički
objekti i celine, kao i objekti sa potencijalnim
vrednostima, dobiju zaslužen društveni značaj
i odgovarajući kulturni tretman. Graditeljsko
nasleđe mora da ima punu i univerzalnu
primenu u direktnom uključivanju u savre-
men kulturni, društveni i privredni život, što
jeste jedan od bitnih ciljeva zaštite nepokret-
nih kulturnih dobara, uz uslov da se baština
prethodno istraži, dokumentuje i valorizuje, u
potpunosti i na metodološki ispravan način.
Umesto zaključka, priznajem da bi bilo
previše ambiciozno, pa čak i neozbiljno ako
bih sada, na osnovu celokupnog dosadašnjeg
rada, iskustva i “čitanja” pokušala da odredim
ime pravcu, ili stilu u kome je izgrađen najveći
broj objekata graditeljskog nasleđa Vrnjačke
Banje. Kako nazvati skladno uobličenu, veliku
građevinu, čija je osnova klasicistički postavlje-
na, fasada masivnim pilastrima podeljena na
više simetričnih polja, sa ritmičnim nizom pro-
zora, a iznad složenog krova se izdiže razvije-
na atika sa akroterijama, medaljonima i relje-
fnim natpisomĐ na toj istoj građevini - stre-
he, trem i kalkani su čipkasto obrađeni u tam-
nom drvetu, a prekrasna stolarija u duhu kasne
secesije, kako spolja, tako i iznutra. Balkoni
polukružnog oblika imaju barokne ograde od
kovanog gvožđa, a na uglu je (možda!) kula sa
kubetom, pokrivenim limom u obliku krljušti.
Zbilja strašno zvuči, ali treba videti kako to
tamo, u podnožju Goča, u stoletnom parku,
sasvim skladno i lepo izgleda. Jednom reči – to
je baš ta Banja, i nijedna druga. Po meni – to
se zove identitet.
Spomenka Milošević
istoriografija
READING THE PAST OF VRNJACKA
BANJA
From the ancient times, a part of the West
Morava valley where Vrnjacka Banja is locat-
ed has provided the optimum conditions for
the establishment and survival of human
settlements thanks to its favourable climatic
and balneological properties.
An organised, rational and regulated
development of a permanent spa settlement
with buildings of a permanent character –
baths, inns, apartments, boarding houses,
villas, hotels, sanatoriums – emerged only
after the establishment of the spa manage-
ment by the end of the 19th century. It has
lasted, with a changeable rhythm, all until
today. From the aspect of protection of
immobile cultural properties and accord-
ing to the criteria and methodology that are
applied in practice, the highest value and
significance is attributed to buildings of the
spa public and residential architecture that
are concentrated in the centre of Vrnjacka
Banja. They are also the most numerous and
in chronological sense the youngest within
the total fund of architectural heritage.
In all stages of development, which
is somewhat shorter than one century,
Vrnjacka Banja has replied with its architec-
ture to all the challenges of the European
styles that ruled in that period and the
reflections of which, through the central
Europe, have penetrated deeper into the
south, all up to our region. “Reading” of the
style properties on structures of architectur-
al heritage in Banja has been made difficult
due to the fact that none of the known, or
applied styles could be found in a pure and
clearly recognisable shape, which is, any-
way, the case in other parts of our country
as well, because the influences of the rul-
ing European styles in architecture, travel-
ling from the west and north to the east,
have been purified from the ornate super-
structure and simultaneously enriched with
additions of local values and inspirations.
Neo-classicist style characteristics are,
apparently, the most represented and the
most visible, at least when we talk about
facades of the spa structures. It is the most
difficult to recognise the properties of seces-
sion because they are utterly stylised, some-
times deformed and impoverished, which
does not reduce their value. Modern archi-
tecture in Vrnjacka Banja is represented in
the most complete and beautiful meaning
of the word and style. Perfect harmony of
flat and rounded lines in space, asymmetry
in the distribution of masses as well as of full
and empty surfaces on facades, mainly flat
roofs and spacious balconies, are only some
of the common characteristics of the spa vil-
las from the Moderna period.
DaNS 50 | jun 2005 | 51
putopis
Put u Italiju
Bijenale u Veneciji - U pohode Paladiju
N
a inicijativu DaNS-a Turistička agen-
cija “Kompas” iz Novog Sada orga-
nizovala je studijsko putovanje u
Italiju za arhitekte Novog Sada na
Bienalle di Venezia koji se održao od
12. septembra do 7. novembra 2004. godine.
Uz posetu Internacionalnoj izložbi arhitekture
“Metamorph” u Veneciji predviđena je bila i
poseta Paladiju velikom arhitekti Italije iz XVI
veka uz posetu Vićenci, Veroni i Padovi. Na put
su krenuli stručnjaci iz Novog Sada, arhitekti,
urbanisti, građevinci, kolege iz pokrajinskog i
gradskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture,
javnih preduzeća, opštinskih službi i studenti
sa Novosadskog fakulteta.
Pre nego što pređem na opis ovog studi-
jskog putovanja nekoliko reči o ovom delu
severne Italije – provinciji Veneto, koji spa-
da u ekonomski najrazvijenije delove Evrope.
Italija je zemlja sa oko 57.348.000 stanovni-
ka koja se proteze na 301.000 km2. Uz dolinu
reke Po razvijena je poljoprivreda i proizvodi se
žito, pirinač, šećerna repa, duvan, a na obron-
cima Alpa se gaje vinogradi, voćnjaci, maslin-
jaci, ima šuma i razvijen je turizam. Mnoštvo
jezera i šuma sa skijaškim centrima atraktivni
52 | DaNS 50 | jun 2005
su i zimi. U Severnoj Italiji su razvijene indus-
trije, naročito automobilska industrija, rafineri-
je, brodogradilišta, tekstilna industrija itd. U
Italiji su od 1955. godine do danas izgrađena
27 autoputa, te je saobraćaj veoma razvijen i
dobro rešen.
Venecija
Venecijanski zaliv sa svojim draguljem Venecijom
predstavlja danas jedan od najznačajnijih
turističkih lokaliteta u Italiji. Svoj položaj na
ostrvima udaljena je 4 km od kopna i 2 km od
otvorenog mora. Na površini od oko 7 km2 sa
oko 100.000 stanovnika i još 200.000 na obali
predstavlja centar provincije Veneto sa burnom
istorijom. Naseljavana je od izbeglica iz sused-
nih naselja pred najezdom Varvara. Deli je na
dva dela kanal Grande dužine 3,8 km a širine
30 m do 70 m u koji se ulivaju brojni kanali.
Pravougaone blokove povezuje 350 mostova,
koji su prvobitno bili od drveta, a kasnije od
kamena. Sa obalom je povezuje železnica i put
sa drugim mostovima građenim tek u XIX i XX
veku. Danas Venecija izgleda kao u XIII veku
i predstavlja jedinstven grad u svetu. Venecija
je primer odlično sačuvanog istorijskog grada
i hiljadugodišnjeg perioda istorije umetnosti i
graditeljstva.
Za našu grupu iz Novog Sada bilo je pra-
vo uživanje prvog dana da obiđemo Izložbu
arhitekture u prekrasnom parku Giardini gde je
30 zemalja iz celog sveta imalo svoje paviljone
u kojima su predstavljali ili svoju arhitekturu u
prošlom periodu ili svoje vizije u budućnosti u
oblasti arhitekture i urbanizma. Za mene kao
urbanistu najviše su ostavili utisak Španski
paviljon sa pregledom arhitekture od 20 godi-
na u Španiji i to su objekti stanovanja, fakulte-
ti, stadioni, biblioteke i dr.
Holandski paviljon je predstavio
višedecenijsko nasipanje obala i zaliva i oduz-
imanjem prostora od mora i pretvaranjem u
životne prostore. Italijanski je predstavio arhi-
tekturu Italije u zadnjih 50 godina što je veoma
impresivno delovalo. Finska, Kanada i Austrija su
predstavili arhitekturu u drvetu. U Američkom
paviljonu neobični su bili prikazi objekata sa
automobilima kojima se stiže po spratovima
do stanova i prodavnica, zatim ogromni stadi-
oni na krovovima kula, zatim stambene zgrade
budućnosti od jedinica od plastičnog materi-
 putopis
jala, koje se nižu jedna na drugi u visinu i sl.
U Francuskom paviljonu je data velika make-
ta grada budućnosti, znači novi planirani grad
sa svim svojim funkcijama građen na praznom
prostoru – “grad budućnosti”. U Nemačkom
paviljonu su date velike perspektive u dužini
kružnog zida sa ubačenim novim objektima na
postojećoj periferiji gradova.
Sledeći dan je bio posvećen obilasku
Venecije. Sedeti na najlepšem trgu na svetu –
Trgu Svetog Marka u Veneciji i piti kapućino u
kafani “Florijan” uz tihu klasičnu muziku gde
su dolazili u prošlim vekovima velika imena
književnosti i umetnosti Evrope (Bajron, Gete,
Prust i dr.), predstavljalo je za mene izuzetan
doživljaj.

Paladio
Trećeg dana u Italiji krenuli smo U pohode
Paladiju u Vićencu. Put prema Vićenci je bio
živopisan kroz zatalasane obronke Alpa sa
voćnjacima i vinogradima, kroz manja naselja
sa izuzetnim vilama u parkovima i dobrim seos-
kim putevima. Uz put za Vićencu svratili smo u
mesto Brassano de Grappa gde smo videli jed-
nu ulicu sa spomen-drvoredom gde na svakom
drvetu oblikovanom kao zelena polukupola
stoji posveta rodoljubima iz Drugog svetskog
rata u Italiji, sa imenom i prezimenom ubijen-
og. U ovom naselju interesantan je i pokriveni
most na jednoj rečici. Dalje prema Vićenci
stali smo kod vile koju je projektovao Andrea
Paladio Barbaro-Maser. Čuveni Andrea Paladio
rođen je u Padovi (1508-1580). Počeo je kao
klesar u kamenu, a postao je najpoznatiji arhi-
tekta XVI veka u ovom delu Italije. U svoj stil je
ugradio romanski stil i zamenio tako gotski do
tada preovlađujući stil. Živeo je u Vićenci koju
je ovekovečio svojim objektima. Prvi objekat
Paladija obišli smo kao vilu Barbaro-Maser
uz put za Vićencu. To je skladna građevina,
sa spratnim centralnim delom u prizemnim
krilima, uređenim parkom i skulpturama.
Naslednici plemićke porodice Barbaro i danas
žive u jednom delu vile i od ulaznica održavaju
ovaj objekat. U centralnom delu zgrade su pro-
stori za dnevni boravak sa oslikanim zidovima
od Paola Veroneza. U Vićenci su brojni objekti
koje je izgradio Paladio i to su: Teatro Olimpico,
Vila Rotonda, bazilika Paladija i još 11 objekata
duž ulice Corso Paladio u centru grada. Takođe
je izgradio crkvu u Veneciji i Santa Madiore
u romanskom stilu sa stubovima na ostrvu.
Objekat Teatro Olimpico je veoma neobično
pozorište izgrađeno na mestu starog zatvora
sa salom po uzoru na rimska pozorišta, s tim
da je na pozornici izgrađeno tri ulice koje se
smanjuju u perspektivi, a srednja ulica ima još
dve - znači ukupno pet ulica Tebe. Objekti u
ulicama su od štukature i drveta i jedinstveni
su u svetu rađeni u perspektivi. Pozorište su
završili sin Paladija Sila i arhitekta Scamon posle
njegove njegove smrti. Vila Rotonda je posled-
nje Paladijevo delo i smatra se najuspešnije.

DaNS 50 | jun 2005 | 53

putopis
Bazilika Paladija na Trgu Piaca dei Siguori u
centru Vićence ima izuzetan izgled sa krovom
koji je u obliku obrnutog krova broda.
Vićenca je veoma stari grad, nastao na
obroncima Monte Berico, i na dve reke Astico
i Retrone. Grad je izdeljen ulicama na velike
blokove pravougaone, a posle 476 godine
(pada Rimskog carstva) izgrađen je oko grada
eliptičan zid. širenje grada je u XIV veku, u XVI
veku to je grad Paladija. U XIX i XX veku se raz-
vija ekonomski i danas ima 100.000 stanovni-
ka. To je industrijski grad i grad turizma i umet-
nosti.
Padova i Verona
Četvrtog dana studijskog putovanja u Italiju
posetili smo Padovu i Veronu. Padovu je po
predanju osnovao Antenor, izbegavši iz Troje,
i u IV veku postaje Rimski grad. Danas ima
trista hiljada stanovnika i razvijen je industrijski
grad na raskrsnici puteva i centar je regiona.
Obilazak Padove započeli smo sa kružnim
trgom Della Vale na površini od 8,8 ha, na
kojem je u Rimsko doba bilo pozorište. Trg u
sredini ima kružnu zelenu površinu sa vodom
oko koje je smešteno 78 mermernih kipova
poznatih građana Padove, kao znak poštovanja
ovim zaslužnim građanima u prošlosti. Sa trga
smo obišli čuvenu baziliku Svetog Antona,
portugalskog sveca. U nastavku smo došli do
zgrade Padovskog univerziteta osnovanog
1222., kao najstarijeg u Evropi. Poznat je po
sali za seciranje u vidu amfiteatra i po čuvenim
naučnicima koji su završili ovaj Univerzitet kao
što su: Kopernik, Galileo Galilej i mnogi drugi.
54 | DaNS 50 | jun 2005
Prva žena završila je fakultet 1679. godine.
Dalje smo došli do Palaco della Ragione
izgrađene u XIII veku sa konstrukcijom od drve-
ta i krovom u vidu obrnutog brodskog korita.
Ova gradska kuća je gorela u više mahova ali
je ponovo rekonstruisana i oslikana. Poznata je
po slikama Ðota i njegovih učenika. U XV veku
su radili slikari Donatelo i Andrea Montenja. U
XV veku je u Padovi podignuta i prva botanička
bašta u Evropi.
U popodnevnim časovima smo obišli
Veronu koja vazi za najotmeniji grad Italije.
To je jedan od najlepših i najstarijih grado-
va Italije. Danas ima trista hiljada stanovni-
ka i po važnosti je drugi grad iza Venecije u
distriktu Veneto. Nalazi se na putevima koji
vezuju Italiju sa Srednjom Evropom. Ima raz-
vijenu industriju i poljoprivredni je centar gde
se održavaju Međunarodne izložbe mašina.
Takođe je značajan kao centar izdavaštva,
štampanja i publikacija. U trgovini su čuvena
vina, voće i mermer što se izvozi u mnoge zem-
lje. Zbog svog povoljnog geografskog položaja
Verona je nazvana: “Vrata Italije”. Verona je
kulturni centar i poznata je po svojoj arhi-
tekturi i umetnosti. Danje, to je univerzitets-
ki grad sa manjim fakultetima. Turistički cen-
tar Italije, Verona je prepuna turista iz celog
sveta sa bezbroj muzeja i biblioteka. Preko leta
se održavaju čuvene opere, koncerti i drame u
areni. Grad je nastao u I veku naše ere na mes-
tu Rimskog logora. U centru grada su bili are-
na, amfiteatar, pozorišta, mostovi, lukovi i dr.
Reka Adidža prolazi kroz Veronu. U XV veku
Verona postaje deo države Venecije i sledeća
četiri veka je veliki uticaj Venecijanske vladavine
na arhitekturu i uopšte umetnost.
U Veroni smo obišli trg u centru gra-
da Pjaco Bra, zatim čuvenu Arenu podignu-
tu u I veku naše ere, eliptičnog oblika (200
x 180 m.), građena od cigle i mermera sa
susednih brda, koja je rekonstruisana u XVI
veku. Karakteristični su zid oko grada iz doba
Rimljana iz III veka naše ere. Piazza Erbe trg
voća i povrća na mestu Foruma Romana. Grad
je prepun muzeja, biblioteka, crkava i drugih
spomenika. Čuven je balkon Julije gde se sku-
plja omladina i turisti, gde se ljubavne poruke
i želje u vidu papirića lepe po zidovima i bal-
konu. Sledeći peti dan smo krenuli preko Trsta
i Portoroža za Beograd.
Umesto zaključka nameću se zapažanja
o izvanrednoj povezanosti istorije, tradicije i
umetnosti sa modernim zahtevima industri-
je, saobraćaja, stanovanja. Vićenca, Padova
i Verona su postojali još u rimsko doba i te
tradicije su očuvane do danas.
Poseban kvalitet ovih gradova je očuvana
priroda, obronci Alpa koji se spuštaju ka
Jadranskom moru. Sva tri grada su na reka-
ma sa bogatim poljoprivrednim zaleđem i raz-
vijenom industrijom, sa razvijenim turizmom
zahvaljujući očuvanim vrednostima arhitek-
ture, skulpture i slikarstva i uopšte kulture.
Rešen saobraćaj sa velikim parkinzima obod-
no oko očuvanih centara i gradski saobraćaj sa
autobusima na pogon na gas. Izdvojene radne
zone van gradskog područja, na ulazima u gra-
dove odlični autoputevi i saobraćajnice dopri-
nose usklađenom razvoju celog područja.
Fotografije: Jasna Milidragovic i autor
Gordana Milidragović

JAPAN - Reanimacija napuštene škole
Srednjoročni međunarodni volonterski radni kamp Kikući, Kumamoto, Japan
15. septembar - 10. decembar 2004. godine
V
olonterski kampovi predstavljaju
jedinstven oblik dobrovoljnog, volo-
nterskog rada namenjenog ljudima
starijim od 18 godina sa ciljem
stvaranja kontakata između učesnika
iz inostranstva i lokalnog stanovništva, čime se
doprinosi boljem razumevanju različitih nar-
oda, kultura, načina života i razmišljanja. Za
osmišljavanje volonterskog kampa obično su
zadužene nevladine organizacije koje uočavaju
neki problem i u dogovoru sa lokalnom zajed-
nicom rešavaju ga na ovim putem. Zbog toga
teme kampova mogu biti veoma različite:
ekologija, umetnost, arhitektura i renoviranje,
građevinski radovi, istraživanja, rad sa decom
ili hendikepiranim osobama i sl. Odluka da se
učestvuje u volonterskom radnom kampu je
način da se putuje i upozna neka strana zemlja
na potpuno nesvakidašnji način, da se upoznaju
novi, zanimljivi ljudi, da se steknu nova znanja,
iskustva i veštine, da se unapredi znanje stra-
nih jezika. Organizatori prvog srednjoročnog
međunarodnog volonterskog radnog kampa u
mestu Kikući, na ostrvu Kjušuu u Japanu bili su
lokalna nevladina organizacija Kikuchi Furusato
Suigen Koryukan Centar i nevladina organizaci-
ja NICE iz Tokija koja se, pored ostalog, bavi
međunarodnom razmenom volontera.
Glavni motiv za održavanje ovakvog tipa
kampa, baš na ovom mestu, bio je oživljavanje
i animiranje lokalne zajednice koja se suočava
sa problemom iseljavanja stanovništva u
velike gradske centre. Zbog toga, šume, jedan
od glavnih privrednih potencijala ovog kraja,
ostaju zapuštene i polako gube na kvalitetu jer
je sve manje, naročito mladih ljudi, koji bi u
njima radili i o njima brinuli. Takođe, sadašnja
ekonomska politika države propagira uvoz
putopis
drveta iz drugih zemalja jer je cena niža, ali to
višestruko šteti: šumama, ekosistemu i životnoj
sredini. Stoga se ideja o organizovanju radnog
kampa javila kao jedno od mogućih rešenja
problema i načina da se stanje u budućnosti
poboljša, odnosno da se šume obnove, prome-
ni opšte prihvaćeno mišljenje o nepopularnosti
rada u šumi, kao i ukaže na lepotu i privlačnost
života u seoskim regionima. Volonteri su imali
prilike da svakodnevno kontaktiraju i sarađuju
sa lokalnim stanovništvom i tako promovišu
ideje interkulturalnosti, zajedništva i steknu
nova znanja i iskustva kroz različite aktivnosti.
Na mestu današnjeg Suigen Koryukan
Centra, u kome su volonteri živeli tri meseca,
je sve do 2000. godine radila lokalna srednja
škola. Školski objekti su građeni u stilu tradi-
cionalne drvene arhitekture u periodu posle
Drugog svetskog rata. Međutim, usled depop-
DaNS 50 | jun 2005 | 55
putopis
ulacije regiona, odnosno migracije ljudi iz ove
ruralne sredine ka većim gradskim centrima,
nije bilo dovoljno učenika i škola je morala da se
zatvori. Posle ovoga, lokalno stanovništvo, koje
je izuzetno vezano ovo mesto, ne želi da ostavi
školu da propada, nego poziva nevladinu orga-
nizaciju „Kirari Suigen Mura“ da ovde osnuje
manji centar za ovaj region, pa tako nastaje
Kikuchi Furusato Suigen Koryukan Centar.
Osnovni cilj osnivanja Centra je održavanje,
briga i popravka objekata koji su se nekada
nalazili u okviru srednje škole. U toku poslednje
4 godine na glavnoj školskoj zgradi je zamen-
jen dotrajao krov, okrečena fasada, i nekim od
učionica je promenjena namena u skladu sa
novim funkcijama. Tako je napravljena tradi-
cionalna japanska soba postavljena tatamijem-
pirinčanom asurom, zatim je u dve učionice
napravljena postavka muzejskih eksponata koji
su korišćeni u nekadašnjoj školi, neke učionice
pretvorene su u sale za sastanke lokalne zajed-
nice, a u jednoj su i kancelarije NVO. Tako su
školski objekti ponovo zaživeli i ljudi je ponovo
posećuju, da bi pogledali muzejsku postavku, ili
učestvovali u nekoj od mnogobrojnih aktivnosti
Centra, kao što su: pijaca organski proizvede-
nog povrća, festivali muzike i hrane, razna kul-
turna dešavanja (koncerti, pozorišne predstave)
i edukativne radionice o ekologiji, zaštiti šuma,
56 | DaNS 50 | jun 2005
organskoj poljoprivredi i sl.
Pored ovih aktivnosti u Centru se, u sarad-
nji sa drugom nevladinom organizacijom
„Kodomo-art“ organizuju dečji vikend ili letnji
kampovi koji se zovu „Ukusno selo“. Namenjeni
su deci iz velikih gradova, da bi doživeli seoski
način života i da kroz druženje, igru i zajednički
rad sa lokalnim stanovništvom nauče koji su to
poljoprivredni poslovi u toku godine i kao se
obavljaju. Takođe imaju prilike da vide i nauče
neke stare, zaboravljene zanate ili da učestvuju
u pripremanju hrane na tradicionalni način.
Ovi programi su interesantni kako za goste koji
otkrivaju mnogo toga novog i zanimljivog, tako
i za lokalnu zajednicu kao jedan vid turističke
ponude koja ne traži puno sredstava .
Svakako još jedan od razloga za razvoj
turističke ponude je predivna priroda u ovom
kraju koji je naročito poznat po prelepim vodo-
padima koji se nalaze na samo 15 min. hoda
od Centra. Lokalna zajednica se trudi da ih
učini pristupačnim, trasirajući šumske staze do
posebno interesantnih lokacija, najboljih vidika,
zatim postavljanjem urbanog mobilijara, javnih
toaleta i sl. Takođe u zadnjem, napuštenom
delu školske parcele se počelo sa konstrukci-
jom novog parka, kao još jednog vida turističke
ponude. U budućnosti se očekuje povezivanje
ovih manjih celina u sveobuhvatnu, turistički
atraktivnu, mrežu.
I kao još jedna od aktivnosti u cilju promo-
cije, animacije i proširenja delatnosti u staroj
školi je i organizovanje međunarodnih radnih
volonterskih kampova. U periodu od septem-
bra do decembra 2004. godine po prvi put je
organizovan ovakav kamp, na ovom mestu.
Glavni zadaci volontera i organizatora su bili
da uspostave vezu sa lokalnim stanovništvom
kroz različite aktivnosti, a sve u cilju inter-
kulturalne saradnje, razumevanja, shvatanja
međunacionalnih sličnosti i različitosti i želje da
se upoznaju i drugi narodi i kulture.
Volonteri su učestvovali u svakodnevnim
aktivnostima žitelja Suigen regije kao što su
briga o šumama kroz različite poslove: podi-
zanje mladih sadnica, uklanjanje starog drveća,
čišćenje tla od starih grana, košenje trave i
sl. Volonteri su sarađivali i u poljoprivrednim
poslovima, kao što su žetva pirinča, branje
mandarina, uzgajanje pečurki, berba povrća i
sl. Takođe u saradnji sa Kikuchi Furusato Suigen
Koryukan Centrom, volonteri su učestvovali u
programu „Ukusno selo“ kao osoblje, a jedan
od najinteresantnijih programa je bila škola
stranih jezika za decu osnovnoškolskog uzrasta
u kojoj su volonteri podučavali decu engles-
kom, ali i njihovom maternjem jeziku kroz igre,
razgovore i pripremanje tradicionalnih jela iz
 putopis

pojedinih zemalja.
Kroz radionice volonteri su imali prilike da
se upoznaju sa aktuelnim stanjem i razmene
mišljenja o stanju životne sredine, posebno
šuma, globalnom zelenom pokretu, zatim o
načinu organizovanja i rada nevladinih orga-
nizacija, lokalnom jeziku, kulturi, hrani...
A sve je počelo od napuštenog školskog
objekta, koji je volonterskim doprinosom
lokalne zajednice i promenom funkcije postao
Kikuchi Furusato Suigen Koryukan Centar.
Objekat građen u stilu tradicionalne drvene
arhitekture tako je obnovljen i kroz, zaista
mnogobrojne aktivnosti Centra, on ponovo
živi i ljudi ponovo tu navraćaju. Organizovanje
međunarodnog volonterskog kampa na ovom
mestu, takođe je doprinelo aktiviranju, ani-
miranju, oživljavanju ruralne sredine, razmeni
ideja i mišljenja između stranih volontera i
lokalnog stanovništva, i sami tim upoznavan-
ju različitih kultura, naroda, običaja, jezika;
ali i promovisanju bogate turističke ponude
ovog regiona na kojoj će se zasnivati buduće
aktivnosti.

Svetlana Sabolović

DaNS 50 | jun 2005 | 57

reagovanja
PITANJE TEME U ARHITEKTURI
U
ovom su društvu svi relevantni
kriterijumi temeljno relativizovani,
tačnije – izvrnuti naopako, i to uz
dugogodišnji trud. Naravno da su
ovdašnji, današnji arhitekti – odavde.
Delirijum tremens ovoga društva se, po prirodi
stvari, čita i na arhitekturi koju emituje. Atributi
- kič, surogat, šlingeraji umesto arhitekture, bili
bi komplimenti za ovovremsku masovnu arhitek-
tonsku hiperprodukciju. Sa druge strane, svaka
strahovlada ima svoje disidente, tako se i dešava
da nikne ovde i pismena arhitektura. Nesumnjivi
talenat i izvanredni arhitekti koje imamo, pali
su, po prirodi stvari - sa neba, bez zasluga
društvenog ambijenta. Ali i takvi ipak rastu u
ovom klimatskom području relativizacije svega i
ignorancije ikakvih argumenata. U takvoj klimi
je već dugo notorna navika da se Arhitektura
misli, vrednuje i čita samo prosto - kao likovni
artefakt. Naravno, likovnost arhitekture je samo
naslovna korica jedne debele knjige koju čini
jedna arhitektura.
Pitanje Teme u Arhitekturi smisleno možemo
razmatrati samo kroz pismenu arhitekturu, pis-
menih stvaralaca, arhitekata od potencijala,
odlikaša u njenoj Izgradnji. Tema u Arhitekturi
je, međutim - pitanje njene Nadgradnje.
Minimiziranje banalne funkcionalnosti arhitek-
ture je ovde odavno opšti trend. Ni za najbolje
današnje arhitekte funkcionalnost arhitekture
nije determinanta zbog koje bi žrtvovali išta
od svojih likovnih (formalnih) preokupacija. Ali,
dešava se, da taj „umetnički“ žar obesmisli i
ono što bi bila sama - TEMA Arhitekture, njen-
oj funkciji primereni Duh, Karakter, Značenja,
Priča.
Jugoslovensko Dramsko Pozorište,
četvrto izdanje
Razmere i kompleksnost poduhvata ove rekon-
strukcije su impresivne, savladane od veoma
mladih, talentovanih arhitekata, i omogućene
od veoma sirotog grada. Podizanje objekta iz
oblasti kulture, u našim životnim okolnostima
znači podvig, jer isti ovde opstaju na društvenoj,
državnoj brizi, savesti i oskudnim sredstvima,
u ovom slučaju – Beograda. Pošto arhitektura
ovog objekta nema premca u toj svojoj dimen-
ziji, što je podvig Beograda, zaslužuje prvenstvo
u interesu za njeno držanje Teme.
Pozorište ”Manjež” otvoreno u Beogradu
1920-e, na mestu Vojne škole za jahan-
je, (osnovao knez Mihailo Obrenović 1860),
stradalo je u požaru 1927. Na istom mestu je
podignuto novo pozorište (1929), po projek-
tu arh. Nikolaja Krasnova, u duhu akademiz-
ma, koje je zatim pretrpelo tri rekonstrukcije
- po projektu arh. Momčila Belobrka, otada -
Jugoslovensko Dramsko Pozorište (1948). Tada
je dobilo otvoreni atrijum sa fontanom, u čijem
središtu gracilni ženski akt skulptora Borisa
Kalina. Drugu rekonstrukciju su izveli arh. Đorđe
Bobić i slikar Čedomir Vasić (1985-1987). Posle
požara (1997), koji je zgradu uništio, raspisan
je javni arhitektonski konkurs za njenu – rekon-
strukciju. Prvu nagradu su dobili a potom izve-
58 | DaNS 50 | jun 2005
li objekat arh. Zoran Radojičić i Dejan Miljković.
Na enterijeru je radila arh. Ivana Milenković.
Arhitektura četvrtog izdanja zgrade ovenčana je
najvišim stručnim priznanjima - Glavna nagrada
XXVI beogradskog Salona Arhitekture; Nagrada
Večernjih novosti; Nagrada grada Beograda za
arhitekturu; BPB Trophy SCG 2003 za projekat
enterijera; i ove godine - Nagrada za arhitektu-
ru Saveza Arhitekata Srbije za 2004.
Simbioza svih mnogobrojnih aspekata arhi-
tekture: svrhovitosti, funkcije, ambijentalnih
i likovnih, estetskih karakteristika, jeste njena
mentalna karta, u kojoj je prvi podatak, ime i
prezime – Tema. Pitanje je svih pitanja na arhi-
tekturi JDP-a, koliko je i da li je inače - pismena
arhitektonska artikulacija ove zgrade adekvatna
Temi i karakteru jednog dramskog pozorišta.
U atmosferi te zgrade naprosto ne stanuje -
pozorište. Zašto?
Vaclav Havel (Pisma Olgi) će umesto mene
reći zašto: « ...Pozorište uvek predstavlja nešto
više nego samo ustanovu: ono je ognjište
(tačnije: jedno od ognjišta) društvenog života
i misli, nezamenljivi sastavni deo ‘duše naro-
da’, mali organizam, povezan hiljadama niti sa
velikim organizmom društva, u kojem odigrava
svoju nezamenljivu aktuelnu društvenu ulogu.
Ono poseduje sopstvenu opštinu gledalaca,
koja nije samo mehanički zbir njegovih stalnih
ili slučajnih posetilaca, već nešto više: određena
vrsta zajednice... Ti ljudi zapravo ne odlaze
na ovu ili onu pretstavu, već odlaze u ‘svo-
je’ pozorište pomalo kao u svoj duhovni dom,
posećuju ga pomalo kao svoj klub, tj iz želje
da budu zajedno. Zato smatram da je važno
i sve ‘oko’ pozorišta: atmosfera sale i zgrade,
genius loci, život u foajeu, izložbe, plakati,
blagajna i blagajnik, razvodnice itd. Socijalnost
pozorišta predstavlja dakle, ipak nešto trajnije,
složenije i dublje nego što je to samo atmosfera
dvočasovnog doživljaja...» U ovom, poslednjem
izdanju zgrade JDP-a, Vaclav Havel bi, bojim se,
teško mogao da pronađe išta od onoga što mis-
li da je važno za pozorište, osim - dvočasovnog
doživljaja. A ni ja, odani poklonik Taliji.
Ta opština gledalaca - publika je svrha svake
pozorišne kuće, njen pravi i verni stanar. Njoj
jeste neophodno da se u dramskom pozorištu
oseća drugačije nego u holu neke korporacije.
Kako je to razumela arhitektura JDP-a?
Foaje, centar okupljanja opštine gledalaca,
ne postoji u slučaju JDP-a. Bukvalno je ”pojeden”
rampom u priličnom nagibu, u skoro celoj svo-
joj širini i dubini, a kojom je savladana denivel-
acija između ulaznog portala i sale. Ova ram-
pa uspešno izbacuje hodočasnike iz pozorišta,
jer nema govora da iko poželi da na njoj zas-
tane sa prijateljem i prosto ga upita: Kako ti
se sviđa predstava? Prepuno gledalište, posle
predstave, evakuiše se niz rampu – foaje film-
skom brzinom. Iluzija - foaje je u crnom poli-
ranom mermeru na podu i zidovima, sa maso-
vno primenjenim dekorativnim „tranzenama”
od inoxa. Longitudinalno na foaje, brutalno je
naslonjen hodnik sa garderobom i barom, skoro
celom svojom dužinom. Prepunjena kaputima,
garderoba je boemski akcenat u mermernom,
poliranom foajeu, a maleni bar, za troje, uz nju
je sasvim nemušto formulisan. Friz postera sa
portretima slavnih velikana i prizorima iz velikih
predstava ovoga pozorišta, plasiran na zidovi-
ma iznad crnog mermera, definitivno je pre-
bukirao nepostojeći foaje, i pri tom ostao bez
značaja za publiku u filmskoj bežaniji.
Ulazni zastakljeni atrijum, iz koga se ulazi u
foaje, ogromne je visine, koja znatno premašuje
njegove bazne dimenzije, dubinu i širinu, te
ima sakralni karakter. Formiraju ga neminov-
ni ovde „u modi” okrugli stubovi iste visine.
Monumentalnost ovakve ulazne konstrukcije bi,
samo eventualno, ako bi neko voleo, bila prim-
erena zgradi neke velike moderne opere, u sta-
tusu i po dimenzijama, recimo - Metropolitena,
sa glomaznom, glamuroznom salom, scenom
i foajeima, u kojoj se izvodi Vagner, i za koju
ulaznica košta 500 $. Za dramsko pozorište,
koje je sasvim drugog karaktera, u koje ljudi
dolaze da se druže sa glumcima na sceni, i kao
sa najbližim prijateljima preživljavaju isto što i
oni, nema mesta otuđenoj grandioznosti i kate-
dralskim visinama, masovnoj upotrebi masivnog
mermera. Raskoš, reprezentativnost, glamur,
večitost i tvrdoća materijala samo oduzima-
ju jednom dramskom pozorištu od neophodne
mu atmosfere, od njegove intelektualne misi-
je, avangardne uloge, pripadajućeg mu asketiz-
ma, usidrenosti u ovde i sada, uz tako mu ima-
nentne - promenljivost i prolaznost.
Umesto da ovaj atrijum kompenzuje
nedostajući foaje, na njegovoj sredini, a u oso-
vini oba ulaza, (u atrijum i zatim u foaje), post-
avljen je bazen, koji ”jede” trećinu njegove
površine. Tako je sasvim iščašena komunikaci-
ja između dva ulaza, osim ako neko ne reši da
prepliva bazen, a preostala površina je krajn-
je teskobne prolaznosti, svedene na hodničke
širine, te nema nikakvog govora da se tu neko
zadrži. Bazen je obogaćen skulpturom Mrđana
Bajića, enormne visine, u zarđalom čeliku, među
poliranim mermerom i sjaktećim inoxom....
”Atrijum je zapravo estetičan prostor čija je
dominanta ekspresivna konstruktivna apoteoza
vizuelne komunikacije skulptora Mrđana Bajića.”
– kažu autori objekta. Prostor - esencijalni med-
ijum arhitekture, morao bi da artikuliše životne
potrebe, u njihovim filozofskim, psihološkim,
sociološkim, antropološkim dimenzijama.
Estetičan – samo (poželjan) atribut, dogradnja
na sve prethodno...
Ulazna vrata u atrijum, a zatim, naspram-
na ista takva u foaje, su visine oko pet meta-
ra! Promaja je tako obezbeđena do samog
ulaska u salu. Nije moguće videti za tu neu-
dobnost i nelogičnost ikakav drugi razlog osim
”estetičnosti” u modulaciji fasadne staklene
podele, i to za ulaz u Intimu, Toplinu, Dom,
Dramsko Pozorište!! Iza tih vrata, a u okviru atr-
ijuma je plasirana blagajna pozorišta. Potreban
je visok stepen inteligencije da je namernik sa
ulice otkrije, a potom da, pametnica, upotre-
bi svu snagu da otvori metalna zastakljena vra-
ta, dva i po puta viša od njega ... Ovaj ulaz-
ni doživljaj je inače (ne) zaštićen nadstrešnicom
na visini od jedno 20 m iznad prilaznog platoa.

Kišobran se mora imati, da bi čovek sačekao
nekoga pred ulazom, kada pada kiša. Takve
nadstrešnice su inače ovde modni krik, nose se
u Beogradu...
Posle uglancanosti ulazne partije ukazuje
se Sala, jedini uverljiv dokaz da u kući stanuje
pozorište. Zbog uverljivosti ovog dokaza, a da bi
se držali teme u naslovu, samo najkraće o njoj:
Ogromna visina, nedostatak neophodne kohezi-
je nivoa („odlepljeni”su, ne drže se međusobno
parter, balkon, lože i galerije), zbog čega je na
izvestan način – razvaljena. Sa tim osobinama
sale izostaju gledaocu - „cosy” osećaj bliskosti i
prisnosti sa ukupnim gledalištem, „uvlačenja” u
događaj na sceni.
Mnogi Beograđani su oduševljeni fasa-
dom zgrade JDP-a, koja blješti zasenjujuće kao
da je nova godina - svako veče. Izronila je u
surom Beogradu kao nimfa iz morske pene.
Neodoljivo me asocira na Felinijev Amarkord,
kada Gradiska iz svoje pomrčine, samo što ne
umre od sreće kada ugleda blještavi brod, sav
u svetlećim girlandama, koji se iznenada poja-
vio u njenoj oronuloj zabiti. Svi smo Gradiska.
Na žalost, preko dana, nema te fatamorgane.
Učešće zgrade u ulici je anonimno, sterilno, kao
i svake druge, obavijene staklom kuće. Ono što
je iza staklenog izloga - originalna fasada arhi-
tekte Krasnova, samo se tek nazire. Šteta. Da li
je stavljanje originalne fasade u izlog, što apso-
lutno niko na planeti ne radi, izraz naše iskom-
pleksiranosti zbog strašnog našeg nehata pre-
ma našem nasleđu? Ili je to izraz novovalskog,
vladajućeg glamura, koji ne poznaje i ne priznaje
lepotu patine, pa su staklo i inox postali jedini
građevinski materijal ovde? U svojoj sterilnosti
takva fasada ne dozvoljava nikakve naznake na
sebi da se iza nje događa pozorište... Najnovije
slikarije scena iz predstava, kojima se šara stak-
leni izlog – dezavuišu ga, a još više to čine –
originalnoj fasadi.
Promašaj Teme Dramskog Pozorišta rezul-
tat je vladajuće mode u ovdašnjoj i ovovrems-
koj arhitekturi: „Likovnost” po svaku cenu, uz
nezaobilazne: staklo, inox, visoke okrugle stu-
bove (trebalo na trebalo), kačkete itd. Ili jesi...Ili
nisi – taj arhitekta...
Kuća bez tajni
Poslovni objekat MPC u novobeogradskom bloku
21 slučaj je svesnog ignorisanja Teme. Izuzetno
talentovan i posvećen arh. Vasilije Milunović,
dobio je za ovaj projekat, prošle godine
Nagradu za Arhitekturu Saveza Arhitekata Srbije
za 2003-u. To je mali poslovni objekat, 2.000
m2, privatnog investitora. Arhitekti je bio cilj da
unutrašnjost, radni prostor poslovne kuće izloži
znatiželjnim prolaznicima glavne saobraćajne
arterije Novog Beograda, kako bi kuća delovala,
po rečima arhitekte „kao kuća koja nema svojih
tajni.” Fasada objekta ima tretman opne, zastak-
ljena providnim staklom otkriva unutrašnju
kompoziciju kuće, te se njeni unutrašnji kon-
struktivni elementi čitaju kao višeslojnost fasa-
dnog platna. Da li je ova višeslojnost fasade
bila cilj, ili je to bila ideja potpuno transpar-
entne „kuće bez tajni”, nema značaja, jer su
takvi ciljevi mogli biti postavljeni samo kurioz-
iteta radi. Od značaja je pitanje Teme, tj da li je
ona „pogođena” ako poslovni objekat postaje
prozračni izložbeni paviljon, što arh. Milunović
ističe kao okosnicu svoje ideje. Naravno,ova je
zgrada scena unutrašnjeg događaja samo u
dnevnih osam sati radnog vremena, te je pitanje
kada i koga ona može da animira kao izložbeni
paviljon, zašto bi joj uopšte takva ideja pris-
tajala. Ako blješti iznutra noću, što nije prim-
ereno ni izložbenom paviljonu, jedina publika
iz automobila u četvrtoj brzini, može da se seti
da samo prodavnice lustera u svetu tako blješte
noću, pa da neko i stigne sutradan da tu pazari
neku lampu.
Ako se neko pita otkud u ovako malom
objektu trafostanica, odgovor je jasan: fasad-
na opna znači - neophodnost klimatizacije cele
godine, iako ovdašnja klima dozvoljava skoro
pola godine bez nje. Providna kuća otkriva svoj
enterijer eksterijeru, pa tako i spolja ulazi unu-
tra, ali samo vizuelno, bez - vazduha. Ali, to su
ovde zanemarive sitnice.
Neodoljivo je podsetiti se da je arhitekta
Milunović jedan od autora zgrade Zepter u uli-
ci 7. Jula u Beogradu. U tretmanu fasade ovog
poslovnog objekta dijametralno je drugačiji
kreativni stav. Tvrdi bunker sa puškarnicama
reagovanja
preko normalnih prozora duple fasade. Takođe
ovenčan svim arhitektonskim nagradama.
Fasada kao apstraktna slika, kažem – odlična,
čista desetka. Ali iza nje rade neki ljudi koji nika-
ko ne uspevaju da apstrahuju svoju zabunker-
isanost u krtičnjaku,svih osam sati radnog vre-
mena, svakoga dana.
Njujork Tajms, (New York Times) podiže
novu zgradu, na stotinak metara od svo-
je postojbine na Menhetnu, po njemu nazva-
nog, legendarnog Tajms skvera. Renco Piano,
arhitekta visokog svetskog renomea, dobitnik
najprestižnje Prickerove nagrade za arhitekt-
uru jeste Arhitekta nove zgrade velike novine.
Investitor je zahtevao da zgrada ima transpar-
entnu strukturu i prozirnu fasadu, otvorenu pre-
ma spoljašnjem svetu, da simbolizuje iskreno-
st i otvorenost novinske kuće prema javnos-
ti (konačno –TEMA!), da se prostor u kome se
„prave vesti”, kao i aktivnosti novinara „vide
kao na dlanu”. Pošto je novinska zgrada aktiv-
na i danju i noću, baš kao i život u NY, vizuel-
na komunikacija onih spolja i onih iznutra biće
neprekidna, produktivno osvetljena.
Pored maksimalnog iskorišćenja prirodnog
osvetljenja, zahtev klijenta je bio i održavanje
željene temperature u objektu što je više
moguće prirodnim putem. Arhitekta Piano je
najviše vremena i umeća na projektu posvetio
fasadnoj mreži od tankih keramičkih elemena-
ta sa dvostrukom funkcijom: da akumuliraju
spoljnu temperaturu, i da usmeravaju spoljnje
svetlo na željene površine u objektu. Rezultat
je 70% prirodnog svetla više nego u drugim
objektima ovoga tipa i ušteda energije u pogle-
du grejanja, hlađenja i rasvete prostora na nivou
cele zgrade 25%, a zgrada transparentna...
To je taj prebogati svet, u kome se radi
vrhunska arhitektura, uz neprikosnoveni, prvi
zahtev - ušteda energije. Svet u kome svaka
zapeta u rečniku arhitekture mora da ima svoju
svrhu i opravdanje. Svet u kome bi se za smisle-
nost arhitekture tražio jači dokaz od istaknute
likovnosti arhitektonskog artefakta.
Ljiljana Bakić
DaNS 50 | jun 2005 | 59
istrazivanja

Gradsko polje: Nedovoljno iskorišćena

urbana forma naših gradova
Smederevska tvrđava zauzima prostor od oko 11 ha i smeštena je na desnoj obali Dunava, na ušću reke Jezave. Ove
reke su, zajedno sa sada zatrpanim Petijevskim potokom, uslovile trougaonu osnovu građevine koja je u prostor-
nom smislu podeljena na Mali i Veliki grad. Tvrđavu je sagradio despot Ðurađ Branković sa namerom da u nju smesti
sedište civilne i crkvene vlasti. Posebno je obraćena pažnja prema kopnenoj, lako pristupnoj strani. Stoga se tu nala-
zi i najviše kula. Mali grad je posebno utvrđeni vladarski dvor, sa svih strana okružen vodom. U njegovom centralnom
delu nalazi se zidani bunar, dok je ulaz bio sa jugozapadne strane, kroz dvojni sistem kapija. U Velikom gradu posto-
jao je mitropolitski kompleks sa pratećim prostorijama i građevine za stanovništvo. Na varoškom bedemu su bile
dve kapije. U Malom gradu nalazi se šest kula, od kojih je na jednoj natpis iz koga se vidi da je grad podigao Ðurađ
Branković. Veliki grad opasuje devetnaest kula koje su široke oko 11, a visoke oko 20 m. Izgrađene su od lomljenog
kamena u dobrom krečnom malteru. Debljina zidova dostiže i do 4,5 m. U vreme turske vlasti - od 1459. do 1867.
kada je konačno napuštaju - dozidane su po jedna poligonalna kula na sva tri ugla tvrđave, kao i kula na sredini
varoškog bedema (1480). Stara tvrđava je veoma dobro očuvana ali je teško postradala u oba svetska rata. Radovi na
istraživanju i obnovi, koji sa prekidima traju već pet decenija, još uvek su u toku.

G
radsko polje je, najjednostavni- dobija i istorijska činjenica da je Smederevo
je rečeno, neizgrađen pros- poslednja prestonica srednjevekovne Srbije.
tor između tvrđave i varoši. U Pre 130 godina Emilijan Josimović, prvi
prošlosti ovaj je brisani prostor srpski urbanista (1821, Stara Moldavija-1897,
imao odbrambenu ulogu u svojoj Sokobanja) zapazio je prostorni i estetski
širini i neizgrađenosti. Pošto su utvrđenja izgu- potencijal Gradskog polja u Beogradu osmislivši
bila svoju primarnu ulogu razvojem naoružanja veličanstven park koji je do danas zadržao svoj
tokom XIX veka i promenila namenu, tako su i turski toponim - Kalemegdan, danas jedan od
Gradska polja dobila svoje novo mesto i ulogu najlepših prostora prestonice. Ostala Gradska
u gradu postavši prostorna veza između mon- polja u zemlji su zapuštena i neiskorišćena, u
umentalnih tvrđava sa kulturno-reprezenta- Nišu, Kladovu, Smederevu i Šapcu. Imperativ
tivnim ili rekreativnim sadržajima, kao funkcije situacije u Smederevu i Šapcu je uklanjanje
slobodnog vremena, i čitavih četvrti Varoši koja železničkih postrojenja, pomeranje stanice u
su poslovno trgovački centri grada. stranu i povezivanje širokim pešačkim potezi-
Baviti se Gradskim poljem u našim gradovima ma varoši sa Tvrđavom i rekom.
znači razmišljati o jednom značajnim gradskom
prostoru sa velikim razvojnim potencijalima. Smederevsko polje - prepoznatljiv
Mnoge metropole su od svojih Gradskih polja
landmark
kao (ne) urbanih delova napravili reprezenta-
tivne prostore koje prepoznaje čitav svet. Neka
Infrastrukturno i parterno uređenje ovako
od najpoznatijih Gradskih polja su Crveni trg
oslobođenih površina ne bi trebalo da iziskuje
ispred moskovskog Kremlja i Tjenamen ispred
mnogo materijalnih i planskih napora. Zbog
Zabranjenog grada u Pekingu. Beč je svoja
utiska kojeg stvara stabilna silueta tvrđave, koju
polja zatrpao blokovima oko Ringa, dok je
ritmično prekidaju vertikale kula, nije potrebno
Pariz svoja pretvorio u opštepoznata, Jelisejska
detaljno pejzažno uređenje zelenih površina.
polja.
Najbolja je kombinacija popločanih pešačkih
Crveni trg u Moskvi skoro je potpuno
poteza sa velikim travnatim površinama i
popločan prostor, izrazito javnog karaktera -
mestimično zasađenim kvalitetnim stablima.
najreprezentativniji gradski trg, paradni plac i
Južni zid Tvrđave je paralelan sa regulacionom
omiljena slika na suvenirima urezana u skoro
linijom blokova centra Smedereva i zajedno
svakog stanovnika planete (mada većina nika-
stvaraju dugačak, ali dovoljno širok javni pros-
da nije tamo bila). Kroz Crveni trg se čitav nar-
tor, koji bi uz male prostorne intervencije, lako
od urbano materijalizuje u svojoj domovini; on
mogao postati manifestacioni. Ako bi se obod
simboliše ne samo Moskvu, već čitavu Rusiju i
novonastalog Paradnog trga ojačao jakim
slovenski Istok.
gradskim sadržajima, ovaj gradski prostor bi
Izvlačimo paralele Crvenog trga sa sme-
oživeo i postao deo svakodnevnih kretanja nje-
derevskim poljem, poredimo dramatičan uti-
govih stanovnika, a ne samo rekreativaca i tur-
sak koga stvaraju tvrđavska platna Kremlja i
ista. Smederevo bi logično trebalo da postane
Smedereva koja izlaze na široki pretprostor. Neki
pristanište za brodove bele flote na krstaren-
istraživači oba grada poetski dovode u vezu sa
ju Dunavom jer je grad sa svojom tvrđavom
Svetim Trojstvom (kao i Konstantinopolj) zbog
prvorazredna turistička atrakcija i spomenik
trougaonog oblika grada u osnovi. Na značaju
kulture od izuzetnog nacionalnog značaja.

Sec12:60 | DaNS 50 | jun 2005

 istrazivanja
Stoga bi obodni sadržaji Gradskog polja bili
putničko pristanište, informacioni punkt,
mali etno bazar i početak dugačkog šetališta
obalom Dunava na jednom kraju i pomerene
železnička i autobuska stanica na drugom kra-
ju poteza. Zamislite samo utisak na posetioca
grada koji bi, izašavši iz putničkog broda ili
stanične zgrade, ugledao širok pojas Gradskog
polja omeđen srednjevekovnom prestonicom
sa jedne i savremenim blokovima dinamične
varoši Smedereva sa druge strane.
Stoga raduje akcija čišćenja obale Dunava
u zoni Tvrđave, premeštanje teretne luke na
lokaciju šest kilometara nizvodno i uklanjan-
je dela železničkih šina i pratećih saobraćajnih
postrojenja. Akciju vodi Direkcija za izgradn-
ju Smedereva a podržava je resorno republičko
ministarstvo. Ukoliko se akcija uspešno obavi-
la, slike Smedereva sa novim gradskim
pejzažom imaju veliku mogućnost da se nađu
na reprezentativnim katalozima i prospekti-
ma zvanične propagande Srbije. Adekvatnim
uređenjem tvrđave i okruženja Smederevski
grad bi mogao za širi region donjeg Podunavlja
i severnog Pomoravlja postati ono što su
Hradčani za Češku ili pulski Amfiteatar za Istru
- simbol kulture - prepoznatljiv landmark.

Aleksandar Stanojlović

Odabrana literatura: A. Deroko, Smederevski

grad, Starinar II, Beograd 1951; Smederevska
tvrđava, u: Spomeničko nasleđe Srbije, Beograd
1998; M. Popović, Smederevska tvrđava, u:
Utvrđenja u Srbiji - Dani evropske baštine,
Beograd 2003.

DaNS 50 | jun 2005 | Sec12:61

studentski radovi
Arhitektonska studija Studentskog
društvenog centra u Novom Sadu
Diplomski rad Dragane Konstantinović iz arhitektonskog projektovan-
ja, Fakultet tehničkih nauka - Arhitektura, Univerzitet u Novom Sadu;
Mentor: Dr Radivoje Dinulović, dia; Jun-decembar 2003. godine
Obrazloženje teme
Kampus Univerziteta u Novom Sadu jasno je
izdiferencirana gradska zona, definisanih grani-
ca i jednosmisleno određena svojim sadržajem-
edukacijom. Uočena potreba za daljom i sveo-
buhvatnijom (re)animacijom ovog prostora
izuzetnog socijalnog potencijala poslužila
je kao polazište za arhitektonske studiju.
Na nivou grada, i u odnosu na neposredno
okruženje, predviđanje sadržaja kao što je
Studentski društveni centar ponudilo bi novi
motiv ljudske koncentracije, kao odgovor na
promene gradske fizičke strukture i tendenciju
stvaranja novih urbanih centara. Integracija
objekta u postojeću urbanu strukturu kom-
pleksna je i izazovna, zbog njene složenosti i
šarolikosti sadržaja, forme i estetskih afiniteta.
Lokacija
Dispozicija centra na obodu univerzitetskog
kampusa, na uglu Fruškogorske ulice i ulice
dr. Ilije Ðuričića, gde se nalazi objekat “TMD”
(nekadašnja Tvornica mašinskih delova, adap-
tirana za potrebe Fakulteta tehničkih nauka)
omogućuje da centar gravitira jednako ka
gradu i kampusu, postane urbano stecište,
cilj studentskih kretanja i središte dešavanja.
Pozicija uz studentske domove sa kojima zat-
vara višenamensku urbanu atrakciju - trg,
omogućuje najcelishodniju i najlogičniju inte-
graciju u kampus, zaokružujući ga kao celinu,
a opet čineći neizostavni deo gradskog miljea.
Koncept i prostorna organizacija
Projektovanje objekta ovog tipa i uopšte logika
62 | DaNS 50 | jun 2005
njegovog postavljanja u date okvire zahteva-
lo je pažljivo predviđanje sadržaja, njihovo
promišljeno pozicioniranje i logičnu organizac-
iju. Zgrada Studentskog društvenog centra kao
svojevrsni omnibus društvenih aktivnosti teži
da prevaziđe nivo kampusa i postane gradska
prostorno-socijalna dominanta.
Kompleksnost ovakvog cilja uz date
specifičnosti lokacije uslovila je da se objekat
obrazuje kao grupna forma. Sadržaj je uslov-
no podeljen u programske celine, od kojih su
neke disponirane u jasno definisane prostor-
no- oblikovne entitete, dok se druge prepliću
u okvirima jedne iste. Ove svojevrsne edikule
dobile su specifični vizuelno-oblikovni tretman
kako bi se jasno identifikovale, a opet ostale
integrisane u celokupnu kompoziciju. Njihovo
nasprampostavljanje kako u smislu spratnosti,
tako i vizuelnog identiteta učinilo je da celok-
upna forma dobije na dinamici , a vizure post-
anu neočekivana vizuelna atrakcija.
Različiti sadržaji čiji broj korisnika varira u
zavisnosti od perioda dana i od samog kara-
ktera funkcije, distribuirani su upravo u skla-
du s frekventnošću njihovog korišćenja, odnos-
no njihovog značaja za veću grupu korisnika i
što boljeg opsluživanja. Fleksibilnog sadržaja,
objekat teži da prevaziđe standardne forme
omladinske animacije i pruži svojim korisnici-
ma brojne mogućnosti-niz većih funkcionalno-
tehnoloških celina (multifunkcionalna sala za
skupove-bioskop/pozorište, manja sala za pre-
davanja i promocije, izložbeni prostori, pros-
tori za muzička dešavanja, medijateka, kugla-
na, uprava...) upotpunjen je prostorima alter-
nativne namene, koji se redefinišu funkcional-
no i vizuelno u skladu sa aktuelnom funkcijom.
Program nudi i niz edukativno-istraživačkih
radionica-studija, koji potpomažu realizaci-
ju izbornog fakultetskog programa, vizuelna
istraživanja, umetničku edukaciju i proučavanje
umetničkih sredstava izražavanja.
Preplitanje sadržaja prateća je okolnost
težnje za multifunkcionalnošću, lakom i brzom
prenamenom pojedinih prostora. Potreba
za što boljom integracijom i preplitanjem
sadržaja zahtevala je efikasne i logične komu-
nikacije. Centralni hol u prizemlju predstavlja
polazište za pristup svim funkcionalnim zona-
ma, a pristup njemu je sa obe strane objek-
ta - iz Fruškogorske ulice i sa platoa u zaleđu.
Svi sekundarni komunikacijski traktovi počinju
sa ovog čvorišta i dalje se hijerarhijski razvijaju
objektom.
Konstrukcija
Objekat je izveden u armirano-betonskom
skeletnom sistemu, sa rasponom koji varira
između 6- 8 m. i krstasto-armiranim betonskim
pločama za međuspratne konstrukcije. Pojedini
segmenti izvedeni su sa masivnim nosećim
zidovima. Izdvaja se više konstruktivno-oblikov-
no-funkcionalnih celina, dok su njihovi spojevi
izvedeni sa dilatacionim razdelnicama.
Fundiranje je na armirano-betonskim
temeljima samcima sa temeljnim gredama, u
slučaju kada ispod objekta nije formirana sute-
renska etaža. Kod temeljenja delova objekta
ispod suterenske etaže, na koti -5.03m, odnos-
no 3.40 metara ispod nivoa terena izvodi se
 studentski radovi
armirano-betonska temeljna ploča i zaštitna
Dragana Konstantinović nije odlučila da svoj rad zasnuje na programu koji već sam po betonska ploča, kako bi se objekat obezbedio
sebi donosi visok stepen dramatičnosti (a kakvi su bili, naprimer: zatvor, škola za decu od prodora podzemnih voda.
sa posebnim potrebama, domovi za decu ili stare, savez slepih, Romski ili vojni kul- Kao vertikalne komunikacije predviđaju
turni centar...), niti na uobičajenim temama sa „umetničkim potencijalom“ (pozorišta, se armirano-betonska liftovska jezgra i ab
galerije, muzeji...). Ona je odlučila da se bavi temom studentskog društvenog centra, stepeništa različitog tipa oslanjanja. Krov je
koji je, zatim, izborom lokacije i programa, uvela u složen prostorni, morfološki i ambi- izveden kao prohodna krovna terasa na mes-
jentalni kontekst univerzitetskog kampusa, kao i ekonomski, socijalni i estetički kon- tima gde je to funkcionalno zahtevano (tera-
tekst sredine i vremena u kojima živimo. sa trećeg sprata, prilazni plato, terasa balko-
Osim visoke lične, arhitektonske i likovne kulture, Dragana poseduje izuzetan projek- na velike sale) i kao neprohodan ravan krov
tantski senzibilitet povezan sa sposobnošću za kontinuiran, naporan i zahtevan pro- sa odgovarajućim padom koji omogućuje
fesionalni angažman. Njena sasvim posebna vrednost se na najizrazitiji način ogleda adekvatno odvodnjavanje. Odvodnjavanje kro-
u potpunoj samostalnosti u radu (koja podrazumeva sposobnost i želju za donošenje va rešeno je olučnim vertikalama koje prolaze
odluka), izgrađenoj uporedo sa visokim stepenom kooperativnosti, samokritičnosti kroz objekat uz konstruktivne elemente.
i spremnosti za preispitivanje sopstvenih stavova. Smatram je mladim arhitektom Fasadni zidovi izvedeni su kao sendvič
velikog potencijala i gotovo idealnim učesnikom u timskom ili institucionalnom radu. zidovi od opeke, klasične zid zavese sa zidanim
parapetima i termoizolacionim panelima zat-
Radivoje Dinulović vorenim u aluminijumske profile, i od opeke
sa keramičkom oblogom na aluminijumskoj
podkonstrukciji. Zaštita od prekomerne inso-
lacije velikih staklenih površina obezbeđena je
primenom reflektujućeg stakla i zasenčenjem
istih rešetkom od aluminijumskih profila, ili
pokretnim brisolejima, gde ovi sistemi imaju
značajnu oblikovnu ulogu i identifikuju poje-
dine celine objekta.

Dragana Konstantinović

DaNS 50 | jun 2005 | 63

aktuelnosti

REANIMACIJA ULICA NOVOG SADA

Grupa CULTART, nastala na inicijativu novosadskih studenata arhitekture i građevine
(Vedrana Bošković, Marija Ðurić, Milana Šećerov, Bogdan Mijović, Milan Šijakov i Siniša Kuzmanović), izvela je, 12. juna,
2005. godine, u ulici Laze Telečkog u Novom Sadu, svoju prvo planiranu akciju projekta reanimacije novosadskih ulica.
Cilj je da se muzičkim priredbama i nastupima, svetlom i zvukom, radom i prisustvom slikara, vajara, fotografa, per-
formera i građana pre svega, „ na novi način izmeni gradski prostor“, da se „stvarajući teme atelje i galeriju pod otvorenim
nebom „ pokuša „rešavanje problema identiteta grada i njegovog brenda“, ukazivanjem na „nedostatak svesti o onome šta
predstavlja nas i naš grad u drugim sredinama“ kako je to napisala Branka Zeljković u javnom pozivu Grupe svim mladim lju-
dima sličnih ideja i želja da im se pridruže u namerama da promene grad. Ova jednodnevna akcija je uspela. Tog 12. juna,
ulica Laze Telečkog je bila zbilja i življa i bogatija i gradskija no obično.
Sledeća adresa reanimacionog procesa i akcije najavljena je za početak meseca jula u Štrosmajerovoj ulici u podgrađu
Petrovaradinske tvrđave. Javni angažman mladih, studentske i srednjoškolske omladine svakako je za svaku pohvalu. Za poh-
valu je i podrška koja je došla od strane brojnih umetničkih ateljea i umetnika, od zanatskih, trgovačkih i ugostiteljskih rad-
nji, od raznih udruženja, EXIT-a, Zlatnog oka, srednje umetničke škole „Bogdan Šuput,“ od građana posebno.
Nešto se dešava, opet se nešto se kreće. Kada kažemo OPET, kažemo to, jer je Novi Sad imao tradiciju i bogatu praksu
niza javnih manifestacija, revitalizacionih i reanimatorskih akcija sa permanentno, od gradske uprave pomaganim realizaci-
jama plemenitih zamisli oživljavanja ili kako se to ranije govorilo : humanizacije grada.
Uvereni smo da će studenti CULTART grupe sami, ako ih stariji prijatelji, mentori, učitelji ili institucije ne podsete na to,
naći dokumente i sresti se sa idejama i konceptima svojevremeno čuvenih Igara sa suncem, kojima su oživljavane ulice i trgovi
Novog Sada, sa programima Sterijinog pozorja, Zmajevih dečijih igara ili Brankovog kola kada je Novi Sad živeo životom kul-
ture i umetnosti najvišeg kvaliteta, te da će analizirati sva ona iskustva turističkih, političkih i svih drugih promotivnih seansi
i festivala cveća, meda, zanata,vina,
kulinarskih specijaliteta, od mažoretkinja sa mimozama, maškara, turinaca sa kobasicijadama, do promenadnih i drugih
koncerata, uličnih svirača i zabavljača do sajmova knjiga ili antikviteta, sve ono što je decenijama unazad obeležavalo vreme i
život Novosađana i davalo živost njegovim javnim prostorima, dvorištima, kućama, dunavskim obalama, i Tvrđavi preko reke.
Svega onoga što čini i jeste prebogati fond dešavanja i eksponata u Novom Sadu, toj galeriji na otvorenom kako smo gov-
orili o njemu i za što smo se zalagali da bude decenijama već unazad. S.J.

64 | DaNS 50 | jun 2005

 aktuelnosti

SUSRET URBANISTA SRBIJE U TRAGANJU ZA IDEALNIM GRADOM

Udruženje urbanista Srbije i Vojvođansko udruženje urbanista sa Domom kulture Opštine Novi Bečej, 23. i 24. juna 2005.
godine organizuju Osmi susret urbanista Srbije u traganju za idealnim gradom. Tema je DEDUCTIO AD ABSURDUM.
Posle Traganja za idealnim gradom započetim 1997. godine, Oslobađanja od plašta gluposti
1998, Bombardovanja 1999, Udvaranja istoriji 2000, Novobečejske povelje 2001, Straha od promena 2002, Skoka iz
mesta 2003. i Idem putem i posrćem 2004. godine, ovogodišnja tema i nije slučajno odabrana. Prateće manifestacije su
najavljene kao moguće.

SAVREMENA GRAÐEVINSKA PRAKSA, 2005.

Na Iriškom Vencu, na Fruškoj gori, 31. marta i 1. aprila 2005. godine održana je Konferencija Savremena građevinska
praksa 2005. Organizatori su bili, kao i ranije, FTN, Institut za građevinarstvo i Društvo građevinskih inženjera i tehničara
Novi Sad.
Brojni referati, saopštenja i diskusije publikovani su u Zborniku radova koji treba nabaviti i pročitati, pa shvatiti koliki je
značaj i koje su poruke ove izuzetno dobre i korisne Konferencije. S.J.

PREDAVANJA
Prof. Dušan Krstić je, 25. maja 2005. godine u amfiteatru Odseka arhitekture FTN u Novom Sadu i u organizaciji Društva
arhitekata Novog Sada održao još jedno zapaženo i značajno javno predavanje.
Govorio je o arhitekti Rudolfu M. Šindleru (1887-1953) otkrivajući ga kao ključnu ličnost Moderne arhitekture iz vremena
prve polovine 20. veka.
O Šindleru koji je sarađivao sa F. L. Rajtom i R. Nojtrom i ostvario, kako bi to Dobrović govorio, pobornička i pionirska
dela, o njegovom radu, delu i mestu u istoriji moderne arhitekture, prof. Krstić je, za DaNS obećao poseban prilog za
jedan od sledećih brojeva. (S.J.)

DaNS 50 | jun 2005 | 65

 izlozbe
13. SALON URBANIZMA
U Novom Sadu, od 8. do 10. juna 2005. godine, u organizaciji
Vojvođanskog udruženja urbanista i u saradnji sa Kulturnim centrom
Novog Sada, reprizno su postavljeni radovi 13. Salona urbanizma
održanog novembra meseca 2004. godine u Banja Luci.
Izložbenu postavku, upriličenu povodom 50. godina udruženja urbani-
sta Srbije, u Galeriji
Kulturnog centra i Art-Kluba, u Katoličkoj porti 5, u Novom Sadu otvori-
la je Vesna Prosenica Gradski arhitekta Novog Sada i Predsednik V.U.U.
Među izloženim radovima, iz oblasti planiranja i uređenja prostora,
urbanističkog planiranja i realizacija, studijskog i publicističkog rada,
primene novih tehnologija, domaćih urbanista studenata i gostiju iz
drugih zemalja, bili su i radovi kolega iz Novog Sada i iz drugih mesta u
Vojvodini. O radovima i dodeljenim nagradama iscrpne podatke pruža
prigodni Katalog Salona.
Nakon otvaranja Salona, održani su i prateći programi: mr. Darko
Reba je predstavio Školu urbanizma prof. dr. Ranka Radovića, preda-
vanjem “Urbanističko projektovanje na novosadskoj školi arhitekture, a
Smilja Simeunčević je govorila o svom diplomskom radu “Rekonstrukcija
Almaškog kraja u Novom Sadu.“
Drugog i trećeg dana Manifestacije, zainteresovani su mogli da
izložbe

slušaju predavanja mr. Mirjane Vukajlov “Pristupačnost i urbani diza-

jn”, Bojana Tepavčevića “Lokalno i internacionalno u budućim gradovi-
ma”, Milice Kostreš “Trgovi-javni prostori najviše klase“ i mr. Jelene
Atanacković “Javni prostori obala naselja u Vojvodini.“
Promovisana je takođe i knjiga mr. sociologa Svetlane Radović,pod
naslovom “Tipovi stanovanja i način života u Novom Sadu“. Promoteri
knjige bile su profesorke, dr. Ksenija Petovar i dr. Nađa Kurtović-Folić.
Knjigu je izdala izdavačka kuća Agora iz Zrenjanina. (S.J.)

HRAM SVEHRIŠĆANSKOG SUSRETANJA I POMIRENJA

U galerijskom prostoru Vojvođanske banke na Trgu slobode 5. u Novom
Sadu, za Uskršnje praznike, od 12. do 22. aprila 2005. godine novosads-
ki arhitekta Vojislav Dević priredio je samostalnu autorsku, urbanističko-
arhitektonsku izložbu radova i dokumentacije koja prati njegov predlog
za podizanje Hrama svehrišćanskog susretanja i pomirenja po projektu
koji je izradio i za koji se zalaže još od 1991. godine.
Izložba je praćena katalogom, na srpskom i engleskom jeziku, sa
pohvalnim tekstom Branka B. Bojovića, arhitekte i člana Akademije arhi-
tekture Srbije. U katalogu je navedena Stručna i umetnička biografija
Vojislava D. Devića koji je, uz ostalo i akademik Međunarodne Slovenske
Akademije nauka, kulture i umetnosti u Moskvi. (S.J.)

STANJE STVARI
Grupa od četvoro umetnika, iz Ljubljane i Zagreba (Lara Badurina,
Barbara Blasin, Saša Kerkoš i Fedor Kritovac) otvorila je, 14. juna, 2005.
godine, u Kafe-galeriji Izba, u Željezničkoj ulici u Novom Sadu izložbu
pod naslovom „Stanje stvari“. Radove je odabrala, tumačila i promo-
visala Rosana Radenković, kustos i istoričar umetnosti iz Zagreba. U
pratećem katalogu Izložbe, Radenkovićeva objašnjava da je ideja Izložbe
zasnovana na „istraživanju mogućih odnosa koje umjetnost uspostav-
lja prema imperativima potrošačkog društva, prema potrošnji robe i
prema potrošnji znakova kao reklamnih kodova koji posreduju impera-
tiv potrošnje,“ te da „sintagma Stanje stvari sadrži dvostruko značenje
stanja stvari: kao predmeta fizičkog svijeta i stanja stvari kao okolnosti
koje utječu na naše postupke“, a da „Ideja za naslov izložbe potječe
iz naslova starog filma Wima Wendersa iz 1982. godine (The State of
Things), gdje se na kraju filma snimatelj sa kamerom u ruci suprotstavlja
vatrenom oružju, kao trajna metafora (ne)mogućnosti suprotstavljanja
umjetnosti agresiji koja dolazi iz svijeta na koji se referira“.
Za nas, posebno je intrigantan rad arhitekte Fedora Kritovca, jer
ilustruje njegovo kontinuirano zanimanje za sve različite manifestacije

66 | DaNS 50 | jun 2005

 izlozbe
urbaniteta u javnim prostorima gradskih središta posebno, ovog puta
kao jednog staro-novog viđenja direktnih i indirektnih mogućnosti
komuniciranja stanovnika svih uzrasta i socijalnih slojeva, kroz direktnu
ponudu i potrošnju roba ili usluga na svekolikom tržištu potreba.
Sakupljanjem, selektiranjem, kolažiranjem i istraživanjem svih vido-
va pismenih poruka sa tog specifičnog tržišta i njihovim sagledavanjem
kao osobenog, često i bizarnog vida vizuelnih komunikacija, Kritovac,
kao arhitekta, urbanista, teoretičar i praktičar dizajna upozorava na
stalnost potreba za komuniciranjem i na permanentnu inovativnost
mogućih vidova komunikacija, izvlačeći iz svega i podvlačeći u sve-
mu ovome, spontanost i kreativnost gesta koji ovakvu komunikaciju i
u funkcionalnom i u likovnom aspektu, a pogotovo u urbanološkom i
komunikološkom pogledu prati. (S.J.)
čekuje se“redovna i delimično izborna“ Skupština Vojvođanskog
udruženja urbanista, te dodela nagrade „Arh. Vojislav Midić“. Šetnje
Tisom i posluženje neće izostati. S.J.

IZDALEKA IZBLIZA
Slikar, sa diplomom novosadske Akademije umetnosti (1984), posle-
diplomac Akademije likovnih umetnosti u Ljubljani (1987), sa zvanjem
redovnog profesora predmeta Intermedijalna istraživanja, na Akademiji
u Novom Sadu, izložila je u Galeriji Centra za vizuelnu kulturu u ulici
Laze Telečkog 3/I. u Novom Sadu, početkom juna meseca ove godine,
seriju foto- zapisa pod naslovom Izdaleka izbliza.
Inspirisana susretom sa porodičnim fotografijama iz perioda šezdesetih
godina prošlog veka, njihovim skeniranjem, uvećavanjem, kadriranjem i
dopunjavanjem zapisima preko
njih, Lidija Srebotnjak Prišić je uspela da pokrene, ne samo lično osećanje
efemernosti predmeta i prostora koje fotografije beleže, već da stvori
i kod posmatrača iluziju stanja promena, odnosno da kombinacijom
foto-beležaka sa zapisima, izvuče, negde iz drugog plana prostora,
faktički i simbolički, neke u prvi mah nesagledane činjenice.
Lidija Srebotnjak je, čini nam se, u izložbenom prostoru Zlatnog oka,
u tom ambijentu građanskog stana starog Novog Sada, sa alkovnom
i balkonom prema Zmaj Jovinoj ulici, radovima koje je izložila, uspela
da nas, snagom umetničkog izraza usmeri ka, danas već pomalo zabo-
ravljenim, a nikada ne prevaziđenim mogućnostima sinteze vremena,
prostora i arhitekture.
Možda se sve to danas samo nekim drugim imenom zove. (S.J.)

IZLOŽBA ARHITEKTONSKI PROJEKTI I REALIZACIJE

ARH. LAZARA KUZMANOVA
GALERIJE UPIDIV-A, 24. MAJ - 2. JUN 2005.
Povodom prijema u Udruženje likovnih umetnika primenjenih umet-
nosti i dizajnera Vojvodine arh. Lazar Kuzmanov priredio je svoju pris-
tupnu izložbu u matičnoj galeriji. Kao jedan od najaktivnijih pripad-
nika mlađe generacije novosadskih arhitekata, Kuzmanov je izložio
više konkursnih radova i izvedenih objekata nastalih samostalno ili u
saradnji sa arh. Iljom Mikitišinim. Od zajedničkih radova, na izložbi su
prikazani konkursni radovi za Cepter u Banjaluci, Novosadsku banku
u Novom Sadu i arhitektonsko-urbanističko rešenje centralnog bloka
u Kikindi, kao i poslovni objekat u ulici Kralja Aleksandra i stambene
zgrade u ulicama Danila Kiša i Alekse Šantića. Od samostalnih radova
Kuzmanov je prezentovao stambene objekte u ulicama Petra Drapšina
i Cara Dušana. Projekti za konkurse nastali su u periodu 2000-2002.
godine, dok realizacije potiču iz prethodnih godine. Radovi ova dva
autora uneli su svežinu u savremenu arhitekturu Novog Sada. Izložbu
je otvorio potpredsednik UPIDIV-a, akad. slikar i arh. Miroslav Šilić, o
izloženim radovima govorili su Vladimir Mitrović i autor. Izložbu je pra-
tio i odgovarajući katalog. (V.M.)

DaNS 50 | jun 2005 | 67

 nove knjige
MANASTIRI
OVČARSKO-KABLARSKE
KLISURE
Delfina Rajić, Miloš Timotijević
Narodni muzej, Čačak 2004.
(303 str.: 250 ilustr.; 24 cm.)
… Autori su pristupili izradi rukopisa vrlo
nove knjige
savesno. Sa jedne strane proučili su sve
članke, rasprave i druge publikacije koje se
tiču ovčarsko-kablarskih manastira, čiji spisak
je dug preko sto dvadeset naslova. Sa druge
strane, oni su pri terenskim istraživanjima pom-
no ispitali arhitekturu, slikarstvo, ikonostase,
dela primenjene umetnosti, kao i retke ruko-
pisne knjige i još ređa skulptorska ostvarenja.
Rezultat je obiman rukopis… U sintetičkom
delu autori prate hronološku istoriju ovčarsko-
kablarskih manastira od srednjeg veka do dan-
as. Ovo delo daje iscrpnu sliku o manastirima
u trajanju od nekoliko stoleća. Posebno je
dragoceno što autori poklanjaju pažnju životu
manastira kroz XIX i XX vek o čemu se dosta
malo i, začudo, ne uvek tačno pisalo. U prvim
poglavljima knjige - sintetičkom pregledu
- autori se osvrću i na rezultate arheoloških
iskopavanja, koja su otklonili bar neke nedou-
mice o najranijem razdoblju u klisuri Ovčara i
Kablara. Obimnim konzervatorsko-restaurator-
skim radovima obavljenim u XX veku, autori
se bave dosta podrobno. To je vrlo važno, jer
se uvek ne publikuju valjano obim i karakter
ovih poslova, tako da tekstovi dvoje stručnjaka
ostaju važan putokaz budućim konzervatorima
i restauratorima. U delu, u kome autori pišu
neku vrstu malih monografija o svim crkvama i
starinama uopšte u ovčarsko-kablarskoj klisuri,
podrobno se iznose svi važni podaci o svakom
od manastira posebno. Zavisno šta je očuvano
od pojedine manastirske celine, poglavlja se
dela na podpoglavlja: Istorija, Arhitektura,
Zidno slikarstvo, Ikonostas i Riznica, što unosi
lepu preglednost u razmatranju… (Iz recenzije
prof. Sretena Petkovića)
68 | DaNS 50 | jun 2005
SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA slikara toga doba Arsenija Teodorovića, Nikole
SVETOG SAVE U MOLU Aleksića i Novaka Radonjića. Ovakve pub-
Sava Ljubičić likacije namenjene su širokom krugu čitalaca,
od stručnjaka i lokalnog stanovništva do
Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika
kulture, Subotica 2004. gostiju i turista koji posećuju Suboticu i oko-
Srpski i mađarski (22 str.: ilustr.; 17 cm.) linu. Štampanje ovih svezaka omogućilo je
Pokrajinsko ministarstvo za obrazovanje i kul-
turu koje je i ovom prilikom pokazalo da ima
SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA razumevanja za praktične projekte institucija
SVETOG DIMITRIJA za kulturu. (VM)
VELIKOMUČENIKA
U ALEKSANDROVU
Sava Ljubičić
Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika
kulture, Subotica 2004.
Srpski i mađarski; (40 str.: ilustr.; 17 cm.)
Nastavljajući svoju seriju naučno-popularnih
svezaka, subotički Međuopštinski zavod za
zaštitu spomenika kulture krajem prošle
godine objavio je još dve sveske u kojima
se na kratak i popularan način, ali stručno
i naučno, govori o pojedinim spomenicima
kulture koji se nalaze pod nadležnošću ovog
zavoda. Mada skromne po obimu i veličini,
ova izdanja predstavljaju ujedno i nastavak
pionirskog projekta ove vrste na prostorima
Vojvodine što je i znak njihove zrelosti i zain-
teresovanosti za publikovanje saznanja o arhi-
tektonskim i slikarskim spomenicima sa severa
Vojvodine. Pravoslavni hramovi u Molu (1808-
1824) i Aleksandrovu (1818) pripadaju grupi
arhitektonskih i slikarskih spomenika nastalih
na baroknim i klasicističkim uzorima, čije je
bogatstvo istorijsko-umetničkih repertoara već
dugo poznato u stručnoj literaturi kao jedno
od vrhunskih dela srpske baštine prve polovine
XIX veka. Njihova arhitektonska struktura - jed-
nobrodne građevine sa polukružnom apsidom
i naglašenim pevničkim prostorima - pripada
klasičnom tipu pravoslavnih hramova nastalim
na ovim prostorima. Bogata fasadna struktura
molskog hrama jedna je od najzanimljivijih
pojava u arhitekturi seoskih hramova. Ikonostas
crkve u Aleksandrovu potiče iz starijeg peri-
oda (1766) a njegova atribucija do dana nije
razrešena. Ikonostas molske crkve, nastao
tokom IV decenije XIX veka delo je vodećih

VODIČ KROZ ARCHICAD 9
Thomas M. Simmons
hiCAD, Novi Sad 2005.
(264 str.: kolor ilustr.; B5)
www.hiCAD.co.yu
Od ArchiCAD verzije 4.55 ovo je sedmo izdanje
istog izdavača na našem jeziku. Okosnica ovog
Priručnika je prevod sa engleskog - ArchiCAD
9 Training Guide od Thomasa M. Simmonsa.
Autor, je poznati američki arhitekta, predsed-
nik kompanije Archivista, najuspešnijeg pro-
davca ArchiCAD-a u Americi. Autorov priručnik
pod nazivom: Step by Step je dugo godina bio
standardni deo ArchiCAD dokumentacije od
verzije 5.0 Sam Priručnik se sastoji od 16 vežbi
koje pažljivog čitaoca uvode u mogućnosti
ArchiCAD-a. Posle upoznavanja sa osnovnim
tehnikama, čitalac počinje da gradi realizovanu
dvoetažnu rezidenciju Drukner-Braunštajn od
prvog zida pa sve do štampanja/plotovanja,
renderinga i animacije. Kao što je uobičajeno
u ovakvim izdanjima, tekst sadrži preko 1200
prikaza ekrana koji znatno olakšavaju upozna-
vanje sa ArchiCAD-om. Uz Priručnik se dis-
tribuiraju dva CD-a u posebnoj plastičnoj
kutiji, koji sadrže demo verziju ArchiCAD-a i
startne fajlove vežbi. U uvodnom delu nacio-
nalizovanog Priručnika nalazi se tekst arh.
Petra Arsića prof. Arhitektonskog fakulteta u
Beogradu - ArchiCAD i ArhiTEKTA i tekst arh.
Ivana Jovanovića, projektanta u firmi BDSP YU
- Vreme je za sutra. Dodatak se sastoji iz tri
priloga: Praktični saveti za ArchiCAD, namenjen
pre svega zahtevnijim korisnicima ArchiCAD-
a na osam kolor strana strana, Arhitektonski
projekti urađeni u ArchiCAD-u, izbor radova
primenjenih od enterijera do urbanizama i
uobičajeni engleski izrazi u ArchiCAD-u, sa
preko 500 odrednica. Izdavač je nacionalizova-
noj verziji priručnika dodao: Rečnik ArchiCAD
izraza, Izbor priloga naših saradnika i korisnika
ArchiCAD-a, i dva teksta arh. Ivana Jovanovića
i Praktični saveti za ArchiCAD od Zsolta Varge.
Priručnik je dobra literatura za učenje i koristan
podsetnik.
TERAZIJE - URBANISTIČKI I
ARHITEKTONSKI RAZVOJ
Tijana Borić
Zlatousti, Beograd 2004
(203 str. : ilustr. ; 24 cm)
Ako ste mislili da o Terazijama znate sve, knjiga
Tijane Borić će vas sigurno razuveriti. Ova mla-
da autorka koja iza sebe ima više publikovanih
radova i učešća na naučnim skupovima, don-
osi pred nas knjigu kojom se obraća ne samo
stručnoj, već i široj publici, zapravo svima nama
koji smo zainteresovani za sudbinu Beograda,
kao i za njegovu slikovitu prošlost. U knjizi
vaskrsavaju zaboravljeni objekti, njihovi vlasnici i
anegdotski duh koji ih obeležava, razotkrivajući
mnoge tajne i nepoznanice, ovog nama tako
poznatog mesta. Prikazujući nastanak arhitek-
tonsko-urbanističkog okvira Terazija, autorka
precizno atribuira, datuje, analizira i vrednuje
graditeljske domete koje su neimari Terazija
ostvarili, posmatrajući sve burne i nepredvidive
promene na koje su uticali različiti sociološki,
ekonomski, prostorno-ambijentalni i kulturno-
istorijski činioci. ¨Arhitektonski okvir Terazija,
formirao se tokom burnih stotinu godina, od
poslednjih decenija XIX, do osamdesetih godi-
na XX veka. Nepredvidive stihijske transformaci-
je grada, od orijentalne varoši do moderne,
evropske prestonice, reflektovale su se veoma
jasno na urbanistički lik Terazija. Graditeljski
korpus Terazija dragoceno je svedočanstvo
rađanja i stvaranja jednog mladog grada, kao
i svih krupnih problema sa kojima se Beograd
suočavao u trenutku kad je stupao u red
evropskih metropola¨. Ona se kritički osvrće
¨...na stavove i idejno estetske zablude minulih
vremena, koji su značajno doprineli zaboravu,
izmenama ili devastaciji spomeničkog nasleđa
Terazija¨. Takođe nas podseća na ne ostva-
rena ili izgubljena znamenja ovog prostora,
dajući omaž Terazijskoj terasi i zaboravljenoj
Terazijskoj fontani. Knjiga obiluje napomenama
i korisnom literaturom, kao i mnoštvom intere-
santnih i do sada neobjavljenih fotografija iza
kojih se često krije predusretljivost strastvenog
kolekcionara starih fotografija i razglednica i
poznavaoca arhitekture Beograda, g. Miloša
Jurišića.¨Terazije, su, dakle, prava slikovnica
naše skorije arhitektonske prošlosti, ... istovre-
meno riznica velikih arhitektonskih vrednosti i
nezamislivih promašaja¨. (Milan Prosen)
nove knjige
OSOBENOSTI PAŠTROVSKE
KUĆE
Mr Aleksandar Ð. Keković
Zadužbina Andrejević, Beograd 2005.
(106 str.: ilustr.; 24 cm.)
Naša tradicionalna arhitektura, kojoj pripada
i arhitektura paštrovske kuće, kao jedan od
primera narodnog graditeljstva na primorju,
odlikuje se funkcionalnošću i čovekomernošću.
Graditelji ove u suštini jednostavne arhitek-
ture vodili su računa o svakom detalju, pro-
porciji i meri, prilagođavajući se okruženju i
materijalu koji im je bio dostupan. Analizom
unutrašnjeg i spoljašnjeg prostora, te njegovim
rasčlanjavanjem na segmente, kao i analizom
prostornih elemenata niza, grupacije i sklopa,
kao i javnih sadržaja, pokušalo se doći do ove
endemične arhitekture, kao i načina i uslova
pod kojim je ona nastala i opstala. U poruka-
ma koje ona emituje, element kosog jednovod-
nog krova u oblikovnom smislu, jednostavna
osnova kuće u nizu u funkcionalnom smislu i
grupisanje nizova stvaranjem ulica u prostor-
nom smislu, nalazimo elemente posebnosti
u odnosu na druge kuće Jadranskog primor-
ja. Stoga ovu jedinstvenu formu kuće u nizu
možemo smatrati za posebni tip primorske
kuće naše Jadranske obale. (Iz Sažetka) U radu
su detaljno analizirani faktori koji su uticali na
stvaranje ovakvog tipa kuće u našem graditeljs-
kom nasleđu poput geografsko-klimatskih,
društveno-istorijskih, prostorno-rurističkih.
Izvršena je i detaljna analiza arhitektonskog
sklopa i proporcijskih odnosa unutar njega,
kao i analiza detalja unutrašnjeg prostora.
Sa stanovišta izbora teme, njenog detaljnog
proučavanja i izvedenih zaključaka, monografi-
ja predstavlja izuzetan doprinos proučavanju
narodnog neimarstva kod nas. (Iz Recenzije)
DaNS 50 | jun 2005 | 69
 nove knjige
NOVI SAD - TIPOVI STANOVANJA
I NAČIN ŽIVOTA
Svetlana Radović
Agora, Zrenjanin 2004.
(199 str.: ilustr.; 24 cm.)
novi časopisi
Ova studija sa podnaslovom Kritička valorizacija
tipologije stanovanja sa prostorno-sociološkog
aspekta, magistarski je rad Svetlane Radović,
odbranjen na Arhitektonskom odseku FTN u
Novom Sadu. U šest poglavlja autorka anal-
izira niz faktora koji presudno utiču na činioce
vezane za život i rad u tretiranim područjima
Novog Sada - delovi Bistrice, Detelinare, Limana
III, Bloka IV na Bulevaru Oslobođenja, kao
spratna naselja i deo Salajke i kraja oko ulice
Cara Dušana, klo prizemnih naselja. Posebno
su zapažena poglavlja u kojima se donose pro-
storno-morfološke karakteristike stambenih
tipova. Velike promene na polju stanovanja
u Novom Sadu koje su zadesile grad tokom
poslednjih desetak godina, kada je zabeležen
i najveći indeks porasta broja stanovnika, u
urbanističkoj i sociološkoj literaturi nisu imale
odgovarajuću stručno-naučnu valorizaciju.
Autorka se odlučila da “ispravi grešku” i da
izvrši detaljno istraživanje navedenih delova
grada kroz literaturu, plansku dokumenatciju
i opširne ankete, kako bi dala prikaz tipova
stanovanja i načina života protekle decenije.
Autorka takođe pravi rekapitulaciju dosadašnjih
teoretskih napisa o tipologiji stanovanja kod
nas stvorivši jednu vrstu udžbenika sa ute-
meljenim teoretskim karakteristikama putem
različitih kriterijuma ocenjivanja, od prostornih
do svojinskih. Posebno su analizirani javni pros-
tori u stambenim ambijentima. Anketa sprove-
dena na sistematskom slučajnom uzorku (284
stanovnika pomenutih naselja) bila je okosnica
socioloških razmatranja i posebno je štampana
na kraju knjige koja je pisana zanimljivo, lako
razumljivim jezikom. (VM)
70 | DaNS 50 | jun 2005
ŽIVOT I ISTORIJA U NOVOM
SADU
Agneš Ozer,
Forum, Novi Sad, 2005.
Zbirka eseja mr. Agneš Ozer, kustosa muzeo-
loga, Savetnika u Muzeju grada Novog Sada,
a istoričara po struci objavljena je u izdanju
Foruma, aprila meseca 2005. godine, kao pre-
vod
istog naslova štampanog na mađarskom jezi-
ku 2002. godine.
U pitkom i jezički sjajnom prevodu Vladimira
Popina, čitaoci sada izašle knjige mogu da
uživaju u skoro pedesetak tekstova, svojevre-
meno pročitanih u emisijama Radija Novog
Sada na mađarskom jeziku u ciklusu o istoriji i
životu Novosađana.
Knjiga A. Ozer otkriva nam kako je Novi Sad
nastao i razvijao. Kako su nastali i kakvi su
bili njegovi kvartovi, njegove kuće, institucije i
građani. Kakve su bile novosadske zime i leta,
gde su ih i kako su ih Novosađani provodili.
Gde su i kakve su nam bile pijace, kako je
Novi Sad postao banjski, a potom i sajamski
grad, kako mu je i od koga pisana prva isto-
rija, kako se uzdizao kao trgovačko i kulturno
središte.
Agneš priča o gradu, o Dunavu, o novosads-
kim Mađarima, o duplom mandatu Svetozara
Miletića na mestu gradonačelnika, o istorijs-
kim događajima, ali i o zbivanjima na prom-
enadi, u pozorištu, na ulicama. O tramvaju i
fijakerima i bezbroj drugih detalja društvenog
i javnog života i običaja Novosađana.
Budući je istraživač, istoričar i muzeolog, A.
Ozer je rezultate svog traganja za dokumen-
tima, materijalnim ostacima i za pričama o
životu u Novom Sadu izložila faktografski
tačno, provereno i precizno. Njeni su prikazi
i svedočenja istoriografska, ali sa zapažanjima
kulturologa i žene sa senzibilitetom za detalj i
rafinman u odnosima multietničke zajednice
dragoceni.
Za odbranu grada pred poplavama i nanosi-
ma, knjige poput ove uvek su dobrodošle i
imaju trajnu vrednost. (S.J.)
VOJVODINA NA STARIM
RAZGLEDNICAMA
Slavko Košutić
Slavija d.o.o. Novi Sad 2004.
(156 str.: ilustr.; 33 cm.)
Deo jedne od najvrednijih kolekcija starih
razglednica Novog Sada i Vojvodine g. Slavka
Košutića ovih dana je ugledala svetlo dana
kroz knjigu Vojvodina na starim razgledni-
cama. Isti autor je već publikovao knjigu Novi
Sad kroz uspomene starih razglednica u dva
izdanja (Novi Sad 1996; 1998) sa različitim
izborom razglednica koja je prikazala ozbil-
jan i studiozan rad ovog kolekcionara. Nova
Košutićeva knjiga donosi značajne novine
kada je u pitanju sadržaj i odabir materijala.
Prateće tekstove pisao je sam autor koji je
kroz formu kratkih zapisa pokušao da isprati
vizuelnu prezentaciju vojvođanskih gradova.
Knjiga je koncipirana tako da je većim gra-
dovima posvećeno više pažnje (Novi Sad,
Zrenjanin, Kikinda, Subotica….) dok su manja
mesta, varošice i sela, predstavljana verovatno
po prvi put kraćim izborom starih razglednica
i propratnim tekstom. Izbor starih razglednica
odabran je pažljivo dok je nešto od materi-
jala publikovano premijerno. Košutić se ovoga
puta odlučio za razglednice koje su uglavnom
crtane i na kojima ima dodatnih intervencija ali
nisu zanemarene ni tradicionalne razglednice
na kojima su motivi grada dati u foto tehni-
ci. Posebnu vrednost predstavlja želja autora
da prikaže razglednice sa hramovima raznih
veroispovesti što bi mogao biti i jedan korak
ka novom Košutićevom projektu u kome će se
njegova bogata kolekcija naći u tematskom
okruženju. Knjiga je solidnog dizana i odlične
štampe (Publikum, Beograd) i nastavlja proces
u kome autor sa uspehom promoviše svoju
bogatu kolekciju starih razglednica. Knjiga se
može nabaviti u svim novosadskim knjižarama.
(VM)

ARHITEKT 17/MART 2005.
Glasnik Društva arhitekata Niša
Novi broj Glasnika DaN-a, ovoga puta bogati-
jeg dizajna i kvalitetnijeg poveza, otvara izveštaj
sa prošlogodišnjih Dana arhitekture Niša i pri-
kazom nagrađenih radova. Blok novog broja
posvećen je i funkciji Glavnog gradskog arhi-
tekte i predstavljanju niškog gradskog arhi-
tekte Jovana Mandića. 50 godina Instituta za
arhitekturu i urbanizam Srbije obeležen je pri-
godnim tekstom i izborom radova sa istoimene
izložbe. Sledi detaljni prikaz 13. Salona urban-
izma u Banjaluci. U rubrici Istoriografija arh.
Zoran Čemerikić se pita Da li dovoljno brinemo
o našem arhitektonskom nasleđu? Arh.
Ivan Bogdanović autor je iscrpnog izveštaja
sa Bijenala u Veneciji dok grupa studenata
(Mladenović, Bojić, Stanković) piše o heroju
moderne arhitekture - Danijelu Libeskindu. O
nagradama u srpskoj arhitekturi pišu Vladimir
Mitrović (Tabakovićeva nagrada arhitekture) i
Dijana Milašinović-Marić (O nagradama za arhi-
tekturu). Prilozima iz Berlina i Egipta časopis
nastavlja praksu u kojoj arhitekti donose svoje
zapise sa stručnih putovanja. Tu su i redovne
rubrike, prikazi izložbi (Alvar Alto u Nišu), nove
knjige i časopisi. Redakcija uskoro najavljuje
i svoje elektronsko izdanje. Arhitekt se može
nabaviti u sedištu DaN-a (Generala Milojka
Lešjanina 52, Niš) ili mejlom: dan-arh@eunet.
yu. (VM)
novi `asopisi
ARHITEKTURA 89/ MAJ 2005.
Klub arhitekata, Beograd;
Arhitektonski forum, Podgorica
Novi broj Arhitekture otvara tekst sa zaključcima
Uprave Kluba arhitekata u kome se najav-
novi časopisi
ljuje budući koraci u radu ove organizacije
- Konkursi (Klub arhitekata će se angažovati,
bilo kao organizator ili učesnik, samo u zaista
anketnim i zaista investitorskim konkursima);
Nagrade (Klub arhitekata želi da povremenim
dodeljivanjem nagrade za životno delo proširi i
obogati listu klasika srpske arhitekture, nagra-
da se može dodeliti i posthumno); Izložbe
(Svoju prvu izlagačku manifestaciju Klub arhi-
tekata će održati krajem avgusta u Galeriji na
Andrićevom vencu. Tema će biti Srpska arhi-
tektura na međi vekova: ličnosti, dela, metodi);
Leksikon (U pripremi je treće izdanje Leksikona
srpskih neimara. Projekat je zasnovan na entuz-
ijazmu istraživača i dobroj volji arhitekata). U
rešavanju staleških problema Klub će se zala-
gati za zaštitu autorskih prava arhitekata, za
verifikovanje cenovnika kojim će se adekvatno
nagraditi njihov trud kao i za sprečavanje div-
lje gradnje i nelojalne konkurencije svake vrste.
Dalje, novi broj Arhitekture donosi intervju
sa doajenom beogradske arhitekture Irenom
Roganović koji potpisuje Mare Janakova. Arh.
Tamara Tasić piše o obnovljenoj Pupinovoj kući
u Idvoru. U stalnoj rubrici Lazar D. Kesić ovo-
ga puta analizira ličnost i delo arh. Luja Kana
(Arhitekta po želji kuća). U rubrici Hronika, novi
broj donosi Program, pozivnu anketu i više pri-
kaza za prostorno-programsku proveru pote-
za ulice Jurija Gagarina u Novom Beogradu.
Mesečnik se može nabaviti isključivo pre-
platom na adresu Kluba arhitekata (Nehruova
214, Novi Beograd) ili mejlom: klubarh@yubc.
net (VM)
DaNS 50 | jun 2005 | 71
 DaNS 43
IZLOG GRADA
JAVNO PREDUZE]E
POSLOVNI PROSTOR
21000 NOVI SAD, Narodnog fronta 53
zapisi iz
tel/fax: 021/489-00-11 arhitekture
urbanizma
JP POSLOVNI PROSTOR osnovano je 23. decembra 1991. i dizajna
godine Odlukom Skupštine Grada Novog Sada, a zvani~no

43
je po~elo sa radom 1. januara 1992. godine.
Osnovna delatnost preduze}a je izdavanje poslovnog prostora u zakup.
Preduze}e raspolaže sa više od 160.000 m2
komercijalnog poslovnog prostora, smeštenog u preko
1800 poslovnih objekata.
Najatraktivniji poslovni objekti nalaze se u centru grada,
gde je i ponos preduze}a Poslovni centar APOLO. septembar
2003

tema broja: urbana rekonstrukcija