Naslovna | O nama | Pomo | Kontakt

Sr | En

Info Servisi Prodaja Aukcije Izlobe Ustanove Galerije Umetnici Moj Arte

Arhitektura i urbanizam u Srbiji od 1854. do 1904. godine Prouavanje istorije novije srpske arhitekture, zaeto u pojedinim opisima F. Kanica, M. . Milievia, V. Karia i S. Stojanovia,1 utemeljeno je tek u periodu izmeu dva svetska rata ogledom M. Kaanina u knjizi Srpska umetnost u Vojvodini" (1927) i antologijskim delom N. Nestorovia Graevine i arhitekti u Beogradu prolog stolea" (1937).2 U pionirskim radovima Branka Maksimovia tridesetih godina je zaeta i istorija naeg novijeg urbanizma.3 Prouavanje ove sloene problematike u narednim decenijama upotpunili su B. Nestorovi, B. Koji, D. Medakovi, D. uriZamalo, 3. Manevi, M. Jovanovi, . kalamera, B. Vujovi, V. Macura i drugi istraivai naeg graditeljstva devetnaestog i dvadesetog veka.4 Uprkos nesumnjivim rezultatima, objavljenim u monografskim i sintetikim studijama, mnogi spomenici iz tog perioda su ostali neistraeni, bitna pitanja i dalje otvorena, pojedine ocene nezaokruene i nedoreene. U takvoj situaciji, optereenoj nedovoljno iskristalisanim kriterijumima naune kritike, ni sluba za zatitu spomenika kulture nije mogla adekvatno da zatiti sve znaajne primere srpskog graditeljstva tog doba.5 Razvoj naeg graditeljstva od 1854. do 1904. godine u velikoj meri je bio zavisan od primarnih drutvenih potreba i kulturne politike voene na rascepkanom srpskom nacionalnom prostoru. Kako u samoj Srbiji, tako u okupiranim krajevima, ostvarena je obimna graditeljska produkcija za potrebe srpske drave, crkve i naroda u celini. Procvatom trgovine i industrije, uspostavljanjem ekonomskih veza sa zapadnom i srednjom Evropom, u Srbiji je omoguen prosperitetan razvoj graditeljstva u svim njegovim domenima - drutvenim, tehnikim i estetikim. Graditeljska delatnost se ubrzano unapreuje po uzoru na razvijene evropske sredine. Grade se nove, obnavljaju i prepravljaju stare graevine. Uporedo sa borbom za osloboenje od turske vlasti, u srpskoj kulturi druge polovine prolog stolea zamire orijentalna gra-diteljska praksa u korist evropskih metoda graenja. Od 1861. do 1904. godine, pa i kasnije, odvija se proces rekonstrukcije grado-va.6 Oni se od orijentalnih arija pretvaraju u moderne evrop ske varoi sa definisanim gradskim centrom i pravilnom strukturom urbanistikih jedinica. Evropeizacija je mnogo bre i potpunije uticala na arhitektonsko oblikovanje zgrada, dok je usvajanje

zapadnoevropskih urbanistikih modela u irem smislu (lokacija javnih zdanja, formiranje ulica, blokova, oblikovanje trgova), teklo neuporedivo sporije, uz dosta neujednaenosti, improvizacija i kolebanja. Potpuni preobraaj nasleene stare strukture Beograda i omoguavanje zdravijeg, funkcionalnijeg i savremenijeg ivota u njemu, bio je teorijski i praktini cilj Emilijana Josimovia, naeg prvog urbaniste, koji je preduzeo rekonstrukciju beograd-ske varoi u ancu 1867. godine. Ovaj istaknuti inenjer, urbanista i naunik, predstavlja linost od prekretninog znaaja za nau urbanu kulturu u drugoj polovini prolog veka. Utemeljujui urbanistiku praksu u Srbiji na iskustvima razvijenih svetskih sredina, Josimovi je doprineo sazrevanju u svesti o potrebi stvaranja funkcionalnijeg i savremenijeg grada, baziranog na zdravijim i humanijim principima ivljenja. Posebnu panju on je poklanjao ulozi zelenih povrina u rekonstruisanoj prestonici, podjednako se zalaui za estetsko i tehniko osavremenjavanje nae gradske arhitekture. Razvoj srpskog urbanizma pratila je odgovarajua urbanistika politika, voena iz centra, koja je regulisala i principe naeg urbanistikog zakonodavstva. Pored Josimovia, u procesu rekonstrukcije srpskih varoi, kljunu ulogu odigrali su strani inenjeri-urbanisti, zaposleni u Srbiji. Preduzete rekonstrukcije mogu se podeliti na potpune i konzervativne. Potpune rekonstrukcije, kao dosledni nastavak perioda izgradnje novih gradova (1831-1861), podrazumevale su brisanje stare uli-ne mree i postavljanje nove ortogonalne, uvoenje pravolinijskog poretka i krunog trga kao dominante u planskoj kompoziciji, princip modularnosti u formiranju stambenih blokova, usklaivanje arhitektonskog razvoja i komunalne mree u grado-vima (Kurumlija, Dunavska padina Beograda, Prokuplje, Surdulica, delimino Ni i Leskovac, varoice Raka, Arilje, Kosjeri, Vlasotince). Konzervativne rekonstrukcije, s druge stra-ne su bile prilagoene zateenoj ulinoj mrei i starim blokovima (Kragujevac, Uice, Knjaevac, Jagodina, Vranje, Pirot, Zajear, Parain, abac, aak, Poarevac). Nakon nestanka starih, orjentalnih zgrada javnog karaktera, javila se potreba za graenjem monumentalnih profanih i sakralnih objekata, kao stoera urbanistikih kompozicija slobodnih srpskih gradova, to je predstavljalo veliki izazov za arhitekte i urbaniste. I pored sporog, mnogim tekoama optereenog razvitka, u veini gradova je do 1904. godine izvren manje ili vie korenit preobraaj urbanistike strukture. Taj preobraaj, bio je propraen modernizacijom sanitarno-tehnikih, saobraajnih i drugih komunalnih uslova ivota u gradovima. Nehigijenska gradnja i stihijnost karakteristini za urbanizam pod Turcima, pre-vazieni su tokom plodnog i prosperitetnog perioda od 1861. do 1914. godine. Nastava arhitekture u kneevini Srbiji zaeta je na Liceju 1841. godine uvoenjem predmeta Graanska arhitektura", koju je predavao Anastasije Nikoli.7 Njega je 1842. godine zamenio Simeon Prica (umro 1845. g.), koga e naslediti Emilijan Josimo-vi, pisac prvih udbenika za taj predmet. Prema novom Zakonu o Liceju, 1853. g. je osnovano Jestastvenoslovno-tehniko" odeljenje, na kome su se izuavale tehnike i prirodne nauke. Ovo odeljenje je 1863. g. preraslo u Tehniki fakultet Velike kole,8 smeten u delu novoizgraenog Kapetan-Miinog zdanja. Krajem stolea, dolazi do razdvajanja tehnikih i ue arhitektonskih studija. Na Tehnikom fakultetu osniva se 1896. g. samostalan Arhitektonski odsek,9 koji e poetkom dvadesetog veka postati znaajan segment Beogradskog Univerziteta. Budui da su studije arhitekture u Srbiji tokom prvih decenija bile veoma skromne, pruajui nedovoljno, parcijalno obrazovanje, sve do potpune konsolidacije beogradskog Arhitektonskog fakulteta, veina naih neimara se nakon zavrenih studija usavrila u stranim, preteno srednjoevropskim univerzitetskim centrima (Be, Minhen, Berlin, Cirih, Budimpeta).10 Osim pomenutih kolskih ustanva, na razvoj graditeljstva u Srbiji presudan uticaj imala je arhitektonsko-urbanistika praksa organizovana pod okriljem drave, koncentrisana u resornim ministarstvima graevine, vojske, prosvete i crkvenih dela, okrunim i optinskim slubama.

Arhitektonski odsek Ministarstva graevina nastao je nakon temeljne reorganizacije dravne uprave 1882. g. od postojee Glavne uprave graevina, osnovane 1859. godine. U njemu e se okupiti vodei srpski nei-mari, koji e obeleiti period do Prvog svetskog rata - Bugar-ski, Milutinovi, Ivakovi, ivanovi Ilki, Leko, Stevanovi, Nestorovi, Ruvidi, orevi, Popovi.11 Kolektiv tog odeljenja, kontrolisan od politikih faktora, usmeravao je razvoj arhitekture, prilagoavajui ga potrebama izgradnje mlade i poletne srpske drave. Centar je odreivao i pratio razvoj graditeljstva u manjim sredinama, udaljenim od prestonice. Graditeljstvo u okupiranim srpskim krajevima, razvijalo se pod jakim uticajem ustanova germanske i otomanske kulture, ali ne i bez uea arhitekata iz matice. Uprkos jake konkurencije stranih strunjaka, pojedini neimari iz Srbije s uspehom grade u Sremskim Karlovcima, Novom Sadu, Panevu i drugim vojvoanskim mestima.12 U samoj Srbiji privatna praksa je bila potpuno nerazvijena. Prvi graditelj koji je osnovao samostalan arhi-tektonski biro bio je Milan Antonovi.13 Kada je Velika kola 1905. g. prerasla u Univerzitet,14 javila se potreba za novim profesorima, pa su se za paralelne karijere nastavnika i graditelja opredelili M. Ruvidi, D. orevi, A. Stevanovi, N. Nestorovi, B. Tanazevi.15 U drugoj polovini prolog stolea utemeljeni su i delimino profilisani pravci naunog rada u naoj arhitekturi i urbanizmu.16 Pojavljuju se prvi udbenici i strune studije (E. Josimovi, D. Milutinovi). Konsolidacijom arhitektonskih studija na beogradskoj Velikoj koli, smanjena je zavisnost domae sredine od stranih graditelja i univerzitetskih centara. Go-dine 1890, osnovano je Udruenje srpskih inenjera i arhitekata.17 Ono je odmah pokrenulo svoje struno glasilo Srpski tehniki list", u kome su osim tema i izvetaja iz inenjerske struke, publikovani i prilozi o tekuoj arhiktektonskoj produkciji u Srbiji, predstavljeni novi projekti i konkursni nateaji, saznanja o graevinskim materijalima i tehnikama primenjivanim u Evropi. Time su stvoreni uslovi za daleko samostalniji i savremeniji razvoj graditeljstva na srpskim prostorima, nego to je to bio ranije sluaj. Nikola Nestorovi u svojim seanjima navodi da je na palati Uprave fondova u Beogradu (1902) pri put upotrebljen trek metal izmeu gvozdenih greda za izradu tavanica, a u sloju betona od 10 st, to se moe smatrati preteom armiranog betona kod nas".18 Tavanice od armiranog betona javie se instovremeno i na Antonovievom Grand" hotelu u Beogradu (1902).19 Armirani beton primenie se i pri fundiranju zidova Beogradske zadruge Nestorovia i Stevanovia (1908).20 Do 1904. godine na arhitektonskoj sceni Kneevine, a potom Kraljevine Srbije, javlja se vie razliitih stilskih tendencija, koji su uglavnom paralelno egzistirale, sa veom ili manjom prevlau u pojedinim decenijama. Sve te pojave i orijentacije, pripadaju epohi istorizma, koja je obeleila arhitekturu najveeg dela devetnaestog i prve polovine dvadesetog veka.21 Nakon prvog perioda srpskog klasicizma, zaetog jo u Miloevo vreme,22 u treoj etvrtini stolea preovlauju romantizam kao glavni i najrasprostranjeniji stil. Usvajajui evropsku arhitekturu, Srbija je polovinom devetnaestog veka prihvatila i njenu novu tendenciju - romantiarski duh. Austrofilska politika Obrenovia posebno doprinosi brem i neposrednijem usvajanju popularnih romantiarskih metoda graenja srednje Evrope. Okrenuti svetovima mate i istorije, arhitekti romantizma oivljavaju vekovima zaboravljene oblike srednjovekovne arhitekture, u emu preteu seanja na romanske, gotske, ranorene-sansne crkve i zamkove. Mada se romantizam u arhitekturi Srbije pojavio jo pre dolaska eha Jana Novle (1812-1903), ba sa Novolom on dobija svog glavnog protagonistu (sagradio Kape-tan-Miino zdanje u Beogradu 1863. g.).23 Romantizam je prema miljenju B. Nestorovia primljen i prihvaen u srbiji bolje od klasicizma, jer je svojim romanskim elementima podseao na staru srpsku srednjevekovnu arhitekturu.24 Razvijajui se u doba drutvenih previranja i evoluciji nacionalne svesti, kada su traeni oslonci na staru tradiciju, razumljivo je to se roman-tizam javio pre u crkvenoj, nego u profanoj arhitekturi. Stara medijevalna

arhitektura mogla se pre evocirati ugledanjem na postojee crkve i manastire, nego na malobrojne sauvane primere profanog neimarstva. Integritet fasadne povrine i slobodni, esto bizarni ornament, kao i tenja ka piramidalnoj kompoziciji masa, bili su stalni romantiarski oponenti klasicistiki ustaljenom poretku u sistemu plastine dekoracije i strogoj geometriskoj strukturalnosti kubine mase.25 U crkvenoj arhitekturi pre 1855. g. javljaju se romantiarske forme, neretko izmeane sa klasicistikim i baroknim oblicima.26 Takva praksa nastavljena je i kasnije na mnogim crkvenim graevinama u Srbiji do 1905. godine. Crkva u Velikom Graditu iz 1853. g., sa kubinim, podunim volumenom izvedenim u duhu klasicizma, ima zvonik obraen u stilu romantizma.27 Celokupni arhitektonski sklop crkve Sv. Trojice u Grockoj (1883), kao i obrada njenih fasada, zasniva se na klasicistikoj koncepciji sa elementima roman-tizma.28 Crkva u abarima (1860), s druge strane, ima romanti arski obraene fasade, zamiljene po uzoru na srednjovekovnu arhitekturu, ali i zvonik u baroknom maniru,29 kao, uostalom, i hramovi u Aranelovcu (1862) i Gornjem Milanovcu (1867).30 U istije primere naeg romantizma spada Vaznesenska crkva u Beogradu (1864),31 graena sa odreenim nacionalnim" stilskim ambicijama, kao i hramovi u Natalincima (1860), Popoviu (1863-1864), Nemenikuama (1864-1868), Obrenovcu (1869-1870), Ritopeku (1868), Konaticama (1878-1880).32 Na fasadama pomenutog Kapetan-Miinog zdanja, viefunkcionalnog prestonikog objekta,33 graenog sa ambicijom da postane stoer urbanistike kompozicije kod velike pijace, upadljive su reminiscencije na romansko, renesansno i orjentalno graditeljstvo, ukomponovane u simetrinu i skladnu, ali veoma ivopisnu arhitektonsku celinu. Njegova kompozicija ili deko-racija izvedena iz morfologije raznih istoriskih stilova, pribliava ga tada popuralnom bekom stilu polukrunog luka, jednom od smerova romantiarske srednjoevropske arhitekture, oslonjenog preteno na romansko naslee. Nevolin saradnik, prerano preminuli Kosta replovi (1836-1872), ponavlja neke bitne elemente beogradske palate na aranelovakom Starom zdanju (1865-1872),34 letnjikovcu kneza Mihaila, bazirajui ga vie na romanskom, nego na renesansnim i orjentalnim uhzorima. Zatvorenijeg volumena i umerenije, svedenije dekoracije, replovieva graevina pripada naglaeno strukturalnijoj, stroijoj srpskoj recesiji srednjovekovnog romantizma, od slobodnije i lepravije komponovane beogradske palate. Sala kneeva u Starom zdanju je po miljenju D. . Zamolo najreprezentivnija dvorana tog doba u Srbiji.35 Uostalom, romantiarski elementi odredili su ranije arhitektonski koncept dvorca kneza Mihaila u Beogradu iz 1860. g., takoe delu K. replovia, naknadno sru-enom zbog podizanja Novog dvora. Romantiarski bogenfriz i umereni ritam proelja odlikuje arhitekturu Varoke bolnice u Beogradu (1865-1868), pri-pisane J. Frenclu.36 Bolnica se po disciplinovanosti strukture, strogosti dekoracije i umerenom izrazu nadovezuje na re-plovievo aranelovako ostvarenje, dok je po akcentuaciji sredine proelja (kula) bliska Novolinom motivu atike. Procvatu romantiarske profane arhitekture u srpskoj sredini doprineo je i talentovani Andrija Vukovi, reprezentativnim hotelima Balkan" (1862) i London" (1868).37 Od ostalih primena arhitekture romantizma u prestonici treba pomenuti Viu ensku kolu u ulici Narodnog fronta (1862-1864, sruena oko 1930. g.), Krstinu mehanu u Ulici Knez Mihailovoj (1870), Izraelsko poslanstvo u Ulici Zmaj Jovinoj 24 (1870).38 U apcu je jo 1856. g. izgraena polugimnazija u duhu romantiarskog istorizma,39 sa dominantnim neoromanskim karakterom. Od ostalih profanih graevina tog tipa u Srbiji izdvajaju se kola u Svilajncu (1874-1876)40 i gimnazija u Negotinu (1876).41 Krajem sedamdesetih godina zavrava se prvo romantiarsko poglavlje u novoj srpskoj arhitekturi. Doba koje sleduje nije sasvim lieno romantiarskih pojava, ali je ideal postao bitno drugaiji.42 Stvara se domaa varijanta nacionalnog stila, koja traje sve do polovine dvadesetog stolea.43 Meutim, do 1905. g. u Srbiji e se i dalje graditi u duhu zakasnelog romantizma, o emu svedoe brojne graevine, kao

to su Oficirski dom u Beogradu J. Ilkia (1895),44 Vojna bolnica u Beogradu45 i Inenjerijska kasarna u Niu D. Vladisavljenvia,46 sagraene poetkom dvadesetog veka, crkve u Ritopeku (1894),47 Kodelju,48 obnovljena crkva manastira Sv. Prohor Pinjski (1898),49 crkva u Pridvorici kod Leskovca (1899)50 itd. Iz spontane i matovite, nacionalne neoptereene arhitek-ture romantizma, pod uticajem prouavanja starih srpskih spomenika i procvata nacionalne orjentacije u kulturi, u poslednjoj etvrtini devetnestog veka izrasta domaa varijanta nacionalnanog stila. Graenje crkava u vizantijskom duhu, umesto Srbima toliko stranom katolikom barokno-klasicistikom maniru, u Kneevini je bilo podsticano i zakonskim aktima (1862). Nakon prve faze nacionalnog stila, u kojoj su se srpski srednjevekovni arhitektonski oblici meali sa romantiarskim elementima (crkve u Smederevu, Niu i Sarajevu tajfe Damjanova),51 nastupa period neovizantiske varijante srpskog stila (1874-1900), oli-ene u delima uenika uvenog bekog profesora Teofila Hanzena velelepnoj Preobraenskoj crkvi u Panevu, kapeli Hari u Zemunu, crkvi Sv. Nikole na beogradskom Novom gro-blju i petokupolnoj crkvi Sv. Petra i Pavla u Jagodini S. Iva-kovia, crkvi Sv. ora u Kruevcu D. ivanovia, hramu u Parainu i Domu Sv. Save u Beogradu J. Ilkia, kapelama na grobljima u Sremskim Karlovcima i Melencima V. Nikolia.52 Oslanjanje na srednjoevropske metode istoriarskog zahvatanja u vizantijsku graditeljsku tradiciju, obeleie srpsku arhitektu ru u dijaspori, naroito koncept crkva Sv. Spiridona u Trstu i Sv. Blagovetenja u Dubrovniku.53 U novovizantijski tok srpske arhitekture poslednje etvrtine prologa veka, lien hanzenovskih motiva, moe se svrstati crkva Uspenja Bogorodice u Kragujevcu,54 izvedena pod jakim uticajem ruske crkvene arhitekture K. A. Tona, kod koga se njen neimar Andreja Andrejevi formirao. Pravougaoni oblik oltarske apside i kompozicija masa petokupolnog hrama, odjek su klasicistikih reminiscencija prisutnih na glavnom Tonovom delu, romantiarski koncipovanoj crkvi Hrista Spasitelja u Moskvi. Poetkom dvadesetog stolea, sazreva specifino srpska, preteno moravskim spomenicima inspirisana varijanta nacionalne arhitekture, u kojoj se mogu prepoznati i odreeni uticaji secesije. Okretanje sopstvenim, umesto vizantiskim i akademskim srednjoevropskim graditeljskim uzorima, pospeile su izlobe o srpskim starinama (Valtrovi i Milutinovi),55 kao i Inkiostrijevi apeli ka ulagledanju na vlastitu umetniku tradiciju.56 Glavne primene novomoravskog toka u crkvenoj arhitekturi s poetka veka, najavljene dvadesetak godina ranije u Baevcima, Belom potoku i Vraniu,57 predstavljaju crkve u Trsteniku, Badnjevu i Radujevcu D. ivanovia,58 hramovi u Kniu, Bresnici, Tumanu i Divljanu M. Ruvidia,59 crkve u Mladenovcu i Lapovu J. Stanojevia.60 Kako bi oblik osnove, otvora i kompozicija masa, tako i u obradi fasada, ove crkve oivljavaju duh sta rih moravskih zadubina. U profanoj varijanti srpskog stila znaajan je paviljon Srbije na izlobi u Parizu 1900. godine, rad Kapetanovia i Rudovia,61 koji e uticati na procvat nacional-no opredeljene arhitekture u prestonici i ostalim srpskim gradovima (v. dela B. Tanazevia - Telefonsku centralu, kuu brae Nikoli i fasadu Ministarstva prosvete u Beogradu,62 niz ostvarenja J. Novakovia,63 prepravljenu kuu Laze Lazarevia 1910).64 Procvat srpskog stila, lienog srednjoevropskog akademskog stega, naroito je stimulisala nova dinastija Karaorevia, populariui ujedno ideje integralnog jugoslovenstva i oslanjanje na tradicionalno jake ruskosrpske kulturne veze. Upravo je konkurs za podizanje mauzoleja dinastije Karaorevi na Oplencu oznaio bitnu prekretnicu u naoj monumentalnoj crkvenoj arhitekturi.65 On je inicirao i znaajnu polemiku o karakteru razvoja nacionalnog crkvenog graditeljstva, voenu izmeu A. Stevanovia i D. T. Leka 1904. godine.66 Kao to su krajem ezdesetih godina devetnaestog veka Srbi iz Vojvodine poeli da zamenjuju strance, tako isto krajem devedesetih godina Srbi iz Srbije zamenjuju Srbe iz Vojvodine. Generacija roena od 1865. do 1870. godine preuzima poetkom devedesetih godina aktivnu ulogu u arhitekturi itave Srbije. Tek to se pojavila,

generacija je pokazala ne samo da je jedinstvena. Ona je nosila duboko u sebi konceptulane sukobe razliitih kola u kojima se kolovala, pa i opte sukobe svog vremena: politike, nacionalne, socijalne. Jedni su naginjali akademskom idealu, drugi romantinom, jedni su bili za opte-evropsku, drugi za strogo nacionalnu umetnost. Najvie je bilo onih koji su sa jednog ideala prelazili na drugi, ili su se trudili da prevaziu njihove otre granice, meajui elemente jedne sa drugima.67 Meu najsvestranijim autorima koji su se uspeno oprobali u razliitim stilovima, naroito su se istakli J. Ilki, S. Ivakovi, D. ivanovi i A. Stevanovi. Posle definitivnog odlaska Turaka 1867. g., kada se ivot poeo jae razvijati na svim poljima, kao protivtea popularnim romantiarskim i nacionalnim stilskim stremljenjima, od 1870. godine u Srbiji cveta internacionalno orjentisana arhitektura, okrenuta eklektikom tumaenju antikih, ali i novijih istoriskih stilova, kao to su renesansa, barok i neoklasi-cizam. u eklektikom duhu preteno grade neimari formirani u vodeim srednjoevrpskim centrima akademske arhitekture, Prvo Bugarski i Jovanovi, a potom Stevanovi, Nestorovi, Iliki, orevi. Iako su u tadanjoj crkvenoj arhitekturi preovlaivale popularne romantiarske forme, kao pokuaji ostvarenja nacionalnog stilskog izraza, pomenuti autori su u arhitekturi najreprezentativnijih profanih zdanja preteno primenjivali akademski koncept, varirajui sa nejednakim uspehom elemente antike, renesansne i barokne arhitekture. Bazirane na formalnoj perfekciji i strukturalnoj vrstini, njihove monolitne graevine sa bogatom, eklektiki probranom dekoracijom, spadaju u najznaajnije primene akademske arhitekture u jugoistonoj Evropi. To pogotovo vai za prestonike palate Starog dvora A. Bugarskog (1884)68 i Narodne banke (1889) K. Jovanovia,69 koje predstavljaju najvie domete toga smera nae novije arhitekture. Na veini akademski koncipovanih graevina u Beogradu preovlauje klasicistiki koncept (Narodno pozorite Bugarskog 1867-1869, Ministarstvo pravde S. Ivakovia i S. Subotia 1883, eleznika stanica Fon Flatiha i D. Milutinovia 1884, Ministarstvo vojno J. Ilikia 1894, Dom Ankera M. Anto-novia 1899, niz stambenih zgrada, itd.).70 Na mnogim reprezenta-tivnim objektima moe se zapaziti i prisustvo baroknih motiva (palata Krsmanovia 1885, zadubina N. Spasia 1889, kua J. Ristia 1891. i hotel Srpski Kralj").71 Osim prestonice, itavu Srbiju preplavljuju objekti u aka-demskom duhu, meu kojima se izdvajaju osnovne kole u Valjevu (1871) i Aleksincu (D. ivanovi i D. orevi, poetak dvadesetog veka), gimnazije u Kraljevu (1875-1880), Kragujevcu (1885-1887), Leskovcu (V. Nikoli 1902), Zajearu (1892) i Pi-rotu (M. Ruvidi, poetak dvadesetog veka), okruna naelstva u Smedervu (A. Bugarski 1885.), Poarevcu (F. Gizel 1888), Kruevcu i Kragujevcu (N. Nestorovi 1900 i 1901) i Leskovcu (S. Stojanovi stariji 1904), okruni sud u Kraljevu (sedma decenija devetnestog veka) i aku (1875), Dom Miloa Velikog u Gornjem Milanovcu (N. Nestorovi 1902), dvorac Belimarkovia u Vrnjakoj Banji, stara optina u Despotovcu (poetak dvadesetog veka), crkve u apcu (obnovljena 1857), Velikoj Motanici (1858) i Negotinu (1872-1876).72 Poetkom dvadesetog stolea akademizma u Srbiji potpada pod uticaj francuske dekorativistike arhitekture, promovisane na izlobi u Parizu 1900. godine,73 (palata Beogradske zadruge 1907. n Nestorovia i A. Stevanovia, Zgrada SKA orevia i Stevanovia 1914-1924).74 Klasicistiki koncept monumentalne palate narodne Skuptine,75 (konkurs zavren 1902. godine pobedom J. Ilkia, graena od 1906. do 1933. godine), obogaena neorenesansnim i neobaroknim elementima, sugerisao je proverene vrednosti klasinoh ukusa i simbole autoriteta drave, podstakavi razvoj monumentalne akademske arhitekture u kasnijim decenijama.76 Srpski stil, akademizam i pozni romantizam koegzistiraju u naoj arhitekturi do 1900. g., kada je zapljuskuje neizbean talas secesije i pomenute francuske dekorativistike arhitekture. Hotel Kren" u aku (1898-1900), arh. Paula Branga i kua s apotekom Jovana Smederevca u Beogradu (1901), spadaju u prve primere secesije u Srbiji.77

Njihove klasino komponovane, slojevite akademske fasade, sa naglaeiim uglom, obraene su secijski, jer su prekrivene floralnim i geometriskim motivima, karakteristinim za ovaj popularni beki stil. Secesija se u arhitekturi Beograda i Srbije javlja se preteno na profanim objektima sa novim, originalnim ornamentom senzibilnih, izvi-jenih ustreptalih linija i floralnih i geometriskih stilizacija koje zamenjuju klasian dekorativni repertoar. Najreprezentativniji i najpravedniji primeri secesije u srpskoj arhitekturi ostvareni su u periodu izmeu 1906 i 1914. godine (hotel Moskva", kua trgovca Stamenkovia i Robni magazin u Beogradu). Secesija e imati svoje recidive u arhitekturi izmeu dva svetska rata. Secesijko okretanje prirodi u ornamentisanju fasada i rastvaranje usiljenih kompozicionih shema akademizma, samo su delimino sprovedeni u naem graditeljstvu do Prvog svetskog rata. Umesto da izvri radikalnu, funkcionalnu reformu srp-skog neimarstva, secesijska metodologija graenja ostala je podreena kompozicionoj i strukturalnoj logici drugih stilova. Iako nepotpuno pripremljeni, secesijski elementi su obogatili srpsku arhitekturu, doprineli veoj dinamici proelja i meovitoj dekoraciji tradicionalno zatvorenih arhitektonskih volumena. Naa konzervativna sredina, optereena sporim prevazilaenjem orjentalnog naslea i provinciskog mentaliteta, poslovino nepoverljiv prema novinama sa strane", sa zakanjenjem je prihvatila konstruktivne i tehnike inovacije iz razvijenih sredina, ostavljajui sve do 1928. godine prilino indiferentna prema pojavi bezornamentalne, fukcionalne moderne arhitekture78. 1 F. Kanic, Srbija - zemlja i sanovnivo /-//, Beograd 1986; M. . Mili-evi, Kneevina Srbija 1-N, Beograd 1876; Isti, Kraljevina Srbija, Beograd 1884; V. Kari, Srbija, Beograd 1887; S. Stojanovi, Srpski neimar, Beograd 1912. 2 M. Kaanin - V. Petrovi, Srpska umetnost u Vojvodini, Novi Sad 1927; N. Nestorovi, Graevine i arhitekti u Beogradu prolog stolea, Beograd, 1937. 3 B. Maksimovi, Urbanizam u Srbiji, Beograd, 1938. 4 Videti glavne radove pomenutih naunika: B. Nestorovi, Razvoj arhitek-te Beograda od,Kneza miloa do prvog svetskograta (1815-1914), GGB I, Bsograd 1954, 159-174; Nosioii arhitektonske misli u Srbiji XIX veka, Saoptenja IAUS 2, Beograd, 1969, 49-55; Pregled spomenika arhitekture u Srbiji XIX veka, Saoptenja RZZZSK X, Beograd, 1974, 141-169; Graditelji Beograda od 1815. do 1915. Godine, u Istorija Beograda (2)", Beograd, 1974, 335-347; B. Koji, Varoiie u Srbiji XIX veka - regionalnourbanistika studija, Beograd, 1970; Stari balkanski Gradovi, varoi i varoice, Beograd 1976; D. Medakovi, Istorizam u srpskoj umetnosti XIX veka, Prilozi KJ1R XXXIII, 3-4, Beograd, 1967, 197-211; Srpska umetnost u XIX veku, Beograd, 1981, 69-72, 256-274; D. uri-Zamolo, Beograd, 1898-1914; Iz arhive Graevinskog odbora, Beograd, 1980; Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu, Beograd, 1988; Graditelji u Srbiji u XIX veku, u Putevi srpskog ininjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994, 18-27; 3. Manevi, Jedna polemika iz 1904. godine, Arhitektura-urbanizam 50, Beograd, 1968, 114-115; Promenljivi ideali srpskih arhitekata u 19. veku, Saoptenja IAUS 2, Beograd, 1969, 57-63; Novija srpska arhitektura, u Srpska arhitektura 1900-1970", Beograd, 1927, 7-38; Srpska arhitektura XX veka, u Jugoslovenska arhitektura XX vijeka", Beograd, Zagreb, Mostar, 1986, 19-31; Palate na tlu Srbije u devetnaestom veku, u Okruno zdanje 1889-1989", Poarevac, 1989, 5-6; Romantina arhitektura, Beograd, 1990; Sukob izmeu ipinog i atipinog u srpskom crkvenom Graditeljstvu novijeg doba, u Tradicija i savremeno srpsko crkveno graditeljstvo", Beograd, 1995, 135-140; M. Jovanovi, Teofil Hanzen, hanzetika" i Hanzenovi srpski uenici, ZLUMS 21, Novi Sad, 1985, 235-260; Srpsko crkveno Graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac, 1987; Oplenac, Topola, 1990; Me javom i med snom, Beograd, 1992, 205-213, 276-284; . kalamera, Secesija u arhitekturi Beograda 1900-1914, ZLUMS 3, Novi Sad, 1967, 315-342; Obnova srpskog stila"u arhitekturi, Zbornik Narodnog Muzeja, HI-2, Beograd, 1985, 7-13; B. Vujovi, Crkveni spomeniii

na podruju Grada Beograda II, Saoptenje ZZZSKGB 13, Beo-grad, 1973; Beograd u prolosti i sadanjosti, Beograd, 1994; V. Macura, arija i gradski centar, NiKragujevac, 1984; O naem graditeljstvu ovog razdoblja u razliitim publikacijama i naunoj periodici takoe su pisali M. Mini, O. Mi-ni, I. Zdravkovi, M. Kolari, M. S. Filipovi, J. Kruni, Lj. Niki, J. Seku-lovi, K. Tomovski, P. Vasi, L. Pavlovi, S. Nedi, S. Bogdanovi, Lj. Babi, G. Gordi, B. Duranci, K. M. Cvijin, A. Folgi-Korjak, Lj. Pui, R. Findrik, D. St. Pavlovi, N. Kurtovi-Foli, 3. ipka-Ergelaev, M. Vojinovi, 3. Jakovljevi, J. uri, B. Andrejevi, O. Noini, M. Lei, B. Mili, B. Deljanin, S. Marko-vi, J. Milievi, M. Dabii, B. Kosti, Lj. Konstantinovi, V. Trifunovi, V. Kasalica, N. Pei-Maksimovi, M. urevi, D. Radovanovi, G. Mitrovi, M. ivkovi, D. Jovanovi, N. Makuljevi, A. Kadijevi. 5 O stepenu i obimu zatienosti znaajnih primera srpske arhitekture od 1855. do 1905. godine videti: Kulturno naslee Srbije, Zatita i ureenje, Beo-grad, 1982; videti i pojedine elaborate u Zavodima za zatitu spomenika kulture, kao i publikovane izvetaje u asopisima Glasnik drutva konzervatora Srbi-je", Saoptenja RZZZSK", Graa za prouavanje spomenika kulture Vojvodine", Starine Kosova i Metohije", itd. 6 O razvoju urbanizma od 1855. do 1905. g. i kasnije v.: E. Josimovi, Obja-njenje predloga za regulisanje onogdela varoi to lei u ancu, Beograd, 1867; B. Maksimovi, Urbanizam u Srbiji, Beograd, 1938; Isti, Urbanizam u Srbiji -osnivanje i rekonstrukcija varoi u XIX veku, Beograd, 1962; Isti, Idejni razvoj srpskog urbanizma, Beograd, 1978; Isti, Ideje i stvarnost urbanizma Beograda 1830-1941, Beograd, 1983; V. Macura, arija i gradski cenar, Ni-Kragujevac, 1984; 3. Manevi, Novija srpska arhitektura, u Srpska arhitektura 1900-1970", Beograd, 1972, 7-38; Isti, Plate na tlu Srbije u devetnestom veku, u Okruno zdanje 18891989", Poarevac, 1989, 5-6. 7 O tome opirnije v.: V. Anus, Profesori visokog ehnikog obrazovanja u Srbijido 1914. Godine: Licej, Indinirska kola, Velika kola, Univerzitet, u Putevi srpskog inenjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994,129-147 (sa starijom literaturom). 8 Isti, nav. delo, 133-143. 9Nav. delo, 141-143. 10 O kolovanju i usavravanju naih graditelja u inostranstvu, v.: N. Nesto-rovi, nav. delo, 3. Manevi, Novija srpska arhitektura... 13, 36; D. uri-Za-molo, Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; Isti, Graditelji u Srbijiu H1Hveku, u Putevi srpskog inenjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994,19-20; Lj. Trgovevi, Srpski inenjeri na studijama u inostranstvu do 1918, u Putevi srpskog ininjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994,148-167; V. Anus, nav. delo. 11 O tim autorima v.: N. Nestorovi, nav. delo; . kalamera, Secesija u ar-hitekturi Beograda..., Novi Sad, 1967; Isti, Obnova srpskog stila"..., Novi Sad, 1969; 3. Manevi, Novija srpska arhitektura..., Beograd, 1972; 3. ipka-Erge-lave, Pera J. Popovi, ivot i delatnost, ZLUMS 16, Novi Sad, 1980,159-202; D. uri-Zamolo, Graditelji Beograda 18151914, Beograd, 1981; M. Jovanovi, Teofil Hanzen, hanzenatika " i Hanzenovi srpski uenici, ZLUMS 21, Novi Sad, 1985, 235-260; Isti, Srpsko crkveno Graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac, 1987; A. Kadijevi, Jedan vek naiionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina XIX- sredina HHveka), rukopisi doktorske disertacije na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1995. 12 M. Kaanin - V. Petrovi, nav. delo; P. Vasi, Umetnika fotografija Sremskih Karlovaca, Novi Sad, 1978; Isti, Umetnika fotografija Sombora, Novi Sad, 1984; M. Jovanovi, Srpsko irkveno Grditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac, 1987; P. Vasi, Umetnika topografija Paneva, Novi Sad, 1989. 13 O radu M. Antonovia v.: D. uri-Zamolo, Graditelji Beograda... 17-19 (sa starijom literaturom). 14 V. Anus, nav. delo, 143-145. 15 O linosti i delu ovih graditelja v.: D. uri-Zamolo, Graditelji Beogra-da 1815-1914, Beograd, 1981, 8890, 36-39, 96-99, 79-83,100-102. 16 O tome v.: D. uri-Zamolo, nav. delo; V. Anus, nav. delo; Lj. Trgovevi, nav. delo; A. Kadijevi, Arhitekti nauniii u novijoj srpskoj arhitekturi, Flogiston 2, Beograd, 1995,131-139. 17 V. Anus, nav. delo,

137-138. 18 N. Nestorovi, Graevine i arhitekti..., 76. 19 3. Manevi, Novija..., 36. 20 Isti, nav. mesto; O razvoju konstruktivnih metoda graenja u naoj novijoj arhitekturi v.: 3. manevi, Novija..., 36; M. Ivkovi, Osvrt na savremeno konstrukterstvo Beograda, Izgradnja 9-10, Beograd, 1984, 63-6; A Kadijevi, Shvatanje konstruije u novijoj srpskoj arhitekturi, Univerzitetska misao 2, Pritina, 1994,1521; M. urevi, Shvatanje konstrukiije u posleratnom srp-skom Graditeljstvu, Univerzitetska misao 2, Pritina, 1994, 2-26. 21 O istorizmu u srpskoj umetnosti tog vremena v.: D. Medakovi, Istorizam u srpskoj umetnosti XIX veka, Prilozi KJIF XXXIII, 3-4, Beograd, 1967,197-211; M. Jovanovi, Istorizam u umetnosti XIX veka, Saoptenja RZZZSK HH-HH1, Beograd, 1988/1989, 275-284. 22 O klasicizmu u srpskoj arhitekturi v.: M. Kolari, Klasicizam kod Srba: Graevinarstvo, Beograd, 1966; 3. Manevi, Novija srpska arhitektura..., 7-8; D. Medakovi, Srpska umetnost u XIX veku..., 69-72; B. Vujovi, Umetnost obnovljene Srbije 1791-1848, Beograd, 1986,101-180. 23 O radu J. Novole u Srbiji v.: B. Nestorovi, Pregled siomenika..., 154; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 73-76. 24 B. Nestorovi, Nosioci arhitektonske misli..., 50. 25 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 59. 26 O elementima romantizma u srpskoj crkvenoj arhitekturi pre 1855. godine v.: B. Vujovi, Umetnost obnovljene Srbije..., 101-180; M. Jovanovi, Srpsko irkve-no Graditeljstvo..., 97-98. 27 B. Nestorovi, Pregled spomenika..., 144. 28 B. Vujovi, Crkveni spomenici na podruju Grada Beograda..., 124-125; B. Nestorovi, nav. delo, 135. 29 B. Nestorovi, nav. delo, 146. 30 Isti, nav. delo, 142,145. 31 O Vaznesenskoj crkvi v.: G. Gordi, Arhitektonsko naslee Grada Beograda, Saoptenje ZZZSKGB, Beograd, 1966, 25; 3. Manevi, Novija..., 11; B. Nestorovi, Pregled..., 143; Lj. Konstantinovi, Arhitektura Vaznesenske crkve u Beogradu, u Vazneenska crkava u Beogradu", Beograd, 1984, 24-31; M. Jovanovi, Srpsko crkveno graditeljstvo..., 99, 102; A kadijevi, Jedan vek nacionalnog stila..., 23-24. 32 O tim crkvama v.: B. Vujovi, nav. delo, 242-247, 196-202, 203-109, 290-269, 165-176; B. Nestorovi, nav. delo, 147-151. 33 O Kapetan-Miinom zdanju v.: G. Gordi, Arhitektonsko..., 26; B. Nesto-rovi, Nosioci..., 50; Isti, Pregled..., 154; 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 589-60; Isti, Novija srpska arhitektura..., 9-10; D. . Zamolo, Graditelji Beo-Grada..., 74; D. Medakovi, Srpska umetnost u XIX veku..., 258; M. Jovanovi, Me javom i med snom, Beograd, 1992, 207,280. 34 O delu K. replovia v.; 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 60; Isti, Novija..., 10; B. Nestorovi, Nosioci..., 50; D. Medakovi, nav. delo, 260; D. uri-Zamolo, Graditelji Beograda..., 110-111; Isti, Graditelji u Srbiji..., 22. 35 D. uri-Zamolo, Gradielji u Srbiji..., 22. 36 O Varokoj bolnici v.: J. Sekuli - . kalamera, Arhitektonsko naslee Grada Beograda II, Saoptenje ZZZSKGB 4, Beograd, 1966, 22-23; B. Nestorovi, Pregled..., 154; 3. Manevi, Novija..., 10; D. uri-Zamolo, Graditelji Beograda..., 115; Isti, Graditelji u Srbiji..., 22. 37 O graevinama A. Vukovia v.: B. Nestorovi, Nosioci ahitektonske misli..., 50; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 32-33; Isti, Hoteli i kafane H1Hveka u Beogradu, Beograd, 1988, 9-13, 44-46. 38 O objektima v.: G. Gordi, Arhitektonsko naslee Grada Beograda, Sa-optenje ZZZSKGB, Beograd, 1966, 2829; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 11. 39 B. Nestorovi, Pregled spomenika..., 167. 40 Isti, nav. delo, 166. 41 Nav. delo, 163. 42 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 61. 43 O Nacionalnom stilu u srpskoj arhitekturi novijeg doba v.: . kala-mera, Obnova srpskog stila"u arhitekturi, ZLUMS 5, Novi Sad, 1969,191-236; M. Jovanovi, Teofil Hanzen, hanzenatika"'..., Novi Sad, 1985; Isti, Srpsko irkveno Graditeljstvo i slikarstvo..., 99-242; Isti, Oplenac, Topola, 1990; 3. Manevi, Promenljivi..., 59; Isti, Novija..., 15,19-21; Isti, Romantina arhitek-tura, Beograd, 1990, A. Kadijevi, Jedan vek nacionalnog stila u srpskoj arhitek-turi..., Beograd, 1995. 44 J. Sekuli - . kalamera, nav. delo, 26-27; D. . Zamolo, Gradielji BeoDada 1815-1914..., 48. 45 3. Manevi, Novija..., 14; B. Nestorovi, Pregled..., 158; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 29-30. 46 3. Manevi, Novija..., 14; B.

Nestorovi, Pregled..., 164. 47 B. Vujovi, Crkveni spomenici na podruju Grada Beograda..., 290-292. 48 A. Kadijevi, Jedan vek nacionalnog stila... 75-76. 49 Isti, nav. delo, 75. 50 Nav. delo, 76. 51 O Graevinskoj delatnosti tajfe Damjanov u srpskim krajevima v.: M. S. Filipovi, Andreja Damjanov iz Velsa, zograf i neimar, Muzeji 2, Beograd, 1949, 33-50; K. Tomovski, Majstor Andreja Damjanov, Skopje, 1966; 3. Manevi, Promen-ljivi ideali..., 59; Isti, Romantina arhitektura..., 5-6; M. Jovanovi, Srpsko crkveno..., 97-101; Isti, Me javom..., 207-210; A. Kadijevi, Jedan vek..., 12-22. 52 O uticaju Henzenove arhitekture na razvoj nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi v.: B. Nestorovi, Nosioci..., 52; M. Jovanovi, Teofil Hanzen, han-zenatika" i Hanzenovi srpski ueniii, ZLUMS21, Novi Sad, 1985,235-247;: Isti, Me javom i me snom..., 279-282; 3. Manevi, Romantina..., 6-8; A. Kadijevi, Jedan vek..., 31-61. 53 O tim hramovima v.: M. Jovanovi, Srisko crkveno..., 99,102105; A. Kadi-jevi, Jedan vek..., 28-30. 54 B. Nestorovi, Pregled spomenika arhitekture..., 147; M. Jovanovi, Srp-sko irkveno..., 129-130; 3. Manevi, Romantina arhitektura..., 6; A. Kadijevi, Jedan vek..., 28-30. 55 O naunoj delatnosti D. Milutinovia i M. Valtrovia i njihovom uticaju na razvoj naeg nacionalnog stila v.: S. Bogdanovi, M. Valtrovi i D. Milu-tinovi kao istraivai srpskih starina, u Izlozi Srpskog uenog drutva", Beograd, 1978; 3. Manevi, Romantina..., 8; A. Kadijevi, Jedan vek..., 30-31. 56 O ulozi D. M. Inkiostrija u srpskoj kulturi prve polovine dvadesetog veka v.: X. Lisii, Dragutin Inkiostri Medenjak, ZLUMS 1, Novi Sad, 1965, 337-350 S. Vuleevi, Dragutin Inkiostri (rukopisi magistarskog rada na Ode-ljenju za istoriju umetnosti filozofskog fakulteta u Beogradu, 1994). 57 O tim crkvamav.: B. Vujovi, Crkveni spomeniii..., 24-31, 3740, 91-113; A. Kadijevi, Jedan vek..., 64-65. 58 O tim crkvama D. ivanovia sa poetka dvadesetog veka v.: B. Nestorovi, Pregled spomenika..., 143,147,151,153; A. Kadijevi, Jedan vek..., 77-78. 59 O crkvama M. Ruvidia v.: B. Nestorovi, nav. delo, 144,146; A. Kadijevi, nav. delo, 79-80. 60 O crkvama J. Stanojevia v.: B. Nestorovi, nav. delo, 147-148; A. Kadi-jevi, nav. delo, 81-82. 61 O paviljonu Srbije na pariskoj izlobi v.: Srbija na pariskoj ilobi, Brankovo kolo, Sremski Karlovci 1900, 505; . kalamera, Obnova..., 207-208; 3. Manevi, Romantinna arhitektura..., 8; V. Dukovi, Srbija na svetskoj izlo-bi u Parizu 1900, Beograd, 1995; A. Kadijevi, Jedan vek nacionalnog stila..., 66-69. 62 O Tanazievim beogradskim objektima v.: G. Gordi, Arhitektonsko..., 49, 74, 77, 82, 83, 92; . kalamera, Obnova...,220-223; 3. Manevi, Novija..., 16; Isti, Romantina..., 8-9; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 100-102; A. Kadijevi, Jedan vek..., 85-90. 63 O beogradskim objektima J. Nokovia u nacionalnom stilu v.: G. Gordi, nav. delo, 78, 91; . kalamera, nav. delo, 224; D. . Zamolo, nav. delo, 84-85; A. Kadijevi, nav. delo, 91-93. 64 O arhitekturi Laze Lazarevia v.: J. Sekuli - . kalamera, nav. delo, 30; S. Nedi, Kua Laze Lazarevia, GGB XXVI, Beograd, 1979,151-157. 65 O arhitekturi crkve Sv. ora na oplencu v.: M. Jovanovi, Oplenac, Topola, 1900; A. Kadijevi, Jedan vek..., 71-75. 66 3. Manevi, Jedna polemika iz 1904. Godine, Arhitektura urbanizma 50, Beograd, 1968,114-115. 67 Isti, Novija sriska arhiekura..., 13. 68 O Starom dvoru v.: J. Sekuli, . kalamera, Arhitektonsko naslee..., 32; B. Nestorovi, Nosioci..., 51; Isti, Pregled..., 154; 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 61; Isti, Novija..., 12; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 2324. v9_ O palati Narodne banke v.: 3. Manevi, Novija..., 13;: B. Nestorovi, PreGled siomenika..., 156; D. . Zamolo, nav. delo..., 56. 70 O ovim graevinama v.: B. Nestorovi, Pregled..., 155-157; D. uri-Za-molo, Gradielji Beograda..., 12,18,23-24, 4445,49. 71 J. Sekuli - . kalamera, nav. delo, 27-28; B. Nestorovi, Pregled..., 155; D. uri-Zamolo, nav. delo, 49,56,; Isti, Hoteli i kafane..., 91-96. 72 O tim graevinam v.: B. Nestorovi, Pregled siomenika..., 153167; Okru-no zdanje 1889-1989, Poarevac 1989; D. uri-Zamolo, Graditelji u Srbiji u XIX veku..., 23-24; M. Vojinovi, Zgrada Okrunog suda u Leskovcu, zatita i

revitalizacija, Glasnik DKS 19, Beograd, 1995, 207-209. 73 D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 13-14; V. Dukovi, nav. delo. 74 O ovim palatama v.: B. Nestorovi, Pregled..., 158,160; D. uri-Zamolo, Graditelji Beograda..., 37-38. 97-98; Isti, Graditelji u Srbiji..., 25. 75 B. Nestorovi, Pregled..., 158; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 48. 76 3. Manevi, Novija..., 17-19, Isti, Jueranje Graditeljstvo I, Urbanizam Beograda, 53-54, Prilog 9, Beograd, 1979; B. Nestorovi, Postakademizam u arhitekturi Beograda (1919-1941), GGB XX, Beograd, 1973, 339382; . kalam-era, Arhitekta Nikola Krasnov (Moskva, 1864 - Beograd, 1939), Sveske DIUS 14, Beograd, 1983, 209-229; A. Kadijevi, Doprinos ruskih neimara emigranata srp-skoj arhitekturi izmeu dva svetska rata, u Rusi bez Rusije. Srpski Rusi", Beograd, 1994, 243-254. 77 O secesiji u srpskoj arhitekturi v.: . kalamera, Secesija u arhitektu-ri Beograd 1900-1914, ZLUMS 3, Novi Sad, 1967, 315-342; Isti, Secesija u srpskoj arhiekuri, Zbornik Narodnog muzeja HI-2, Beograd, 1985, 7-13: 3. Manevi, Novija..., 16-17; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..,, 13; A. FogliKorjak, Seiesija u aku, Zbornik Narodnog muzeja HP-2, Beograd, 1985, 33-43; B. Kuli -K. M. Cvijin, Ag1 Ioiueai 5(u1e t Uioz1au1a - A tgueu o/ 5esetotz1 AgIesge t Ui%oza, u Ag11oiueai/Jiep Zato ARTE? Arte je namenjen umetnicima, udruenjma umetnika, likovnim kolonijama, izlobenim i prodajnim galerijama, likovnim kritiarima, istoriarima umetnosti, muzejima, aukcijskim kuama i drugim institucijama kulture. Svako se kroz portfolio predstavlja biografijom, sadrajem predstojeih dogaanja, strunim kritikama, galerijom dela iz opusa, prodavnicom i kontakt informacijama. Angaovanjem kompetentnog redakcijsko-urednikog tima, savremenim tehnikim i vizuelnim reenjima Arte svakom korisniku portala prua jednostavnost i sigurnost prisustva. Kako do paketa? Registracija Kupovina paketa Pravila i uslovi korienja

Prijava na mailing listu Unesite vau e-mail adresu

Prijavite se

Unesite kod Neitljiv kod? Generiite novi Zato se prijaviti?

Garancija privatnosti. Registracija

Email Lozinka
Login

Zaboravljena lozinka Niste lan? Registrujte se

Arte media | Takovska 20, 11000 Beograd, Srbija | Tel: +381 11 32 41 641, Fax: +381 11 32 41 414 | E-mail: info@artemedia.rs Copyright 2007 Sva prava zadrana.