UNIVERZITET U NOVOM SADU PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO

Nauno-struni asopis iz turizma

TURIZAM
br. 11 Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2007.

YU ISSN 1450-6661
UNIVERZITET U NOVOM SADU PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO Nauno-struni asopis iz turizma

TURIZAM br.11
Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2007.
Glavni i odgovorni urednik
dr Miroslav Veskovi, dekan

Urednik

dr Jovan Plava

Redakcija

dr Jovan Romeli dr Lazar Lazi mr Tatjana Pivac mr Vuk Garaa Igor Stamenkovi Vanja Dragievi Ugljea Stankov Departman za geografiju, turizam i hotlijerstvo

Lektor i korektor
Jasna Tati Anadol Gegi

Izdava

Prirodno-matematiki fakultet Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo Trg Dositeja Obradovia 3 21000 Novi Sad tel + 381 (0)21 450 104, 450105 fax + 381 (0)21 459 696

Design & Prepress

Lazarus, Ka

tampa Tira
300

Futura, Petrovaradin

tampanje asopisa pomogao

Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnoloki razvoj, Novi Sad.

Sadraj
Savremeni oblici u turizmu............... 5 Contemporary Forms in Tourism... 5
Dr ore omi Lazar Kalmi Analiza multifaznih turistikih doivljaja . ...7 Dr Ljiljana Kosar Prilagoavanje hotelijerstva savremenim oblicima turizma..................................................10 Dr Svetislav Milenkovi Svetski turizam u budunosti..........................14 Slaana Nedeljkovi Dr Slobodanka Markov Motivacija za putovanje religioznih turista u Srbiji kvalitativna analiza.....................................17 Mr urica Perovi Turistiki znaaj manifestacija kao segment kulturnog turizma Kotora................................... 21 Dr. sc. Zvonko Greti Sreko Favro, dipl.ing. Iva Sagani, prof. Nautiki turizam perspektiva razvoja hrvatskog jadranskog prostora..................... 23 Dr Andriela Viti Dr Ivona Jovanovi Cikloturizam i razvoj ruralnih podruja Crne Gore . ..........................................27 Mr.sc. Amer Konjhodi Aeroturizam u Hrvatskoj.................................. 29 dr Jasna Jovanov Kulturna elita u turizmu sagledavanje turistike frekventnosti kao preduslov za strategiju kulturnog turizma, kroz sluaj Spomen-zbirke Pavla Beljanskog....................... 33 Dr Dragoslav Pavi dr Vladimir Stojanovi Minuer Mesaro Znaaj kanalske mree hidrosistema DunavTisaDunav u nautikom turizmu Vojvodine...............................................37 Vedrana Babi Ruralni turizam kao deo turistike ponude optine Petrovac na Mlavi...............42 Tatjana Ili Seoski turizam optine Kosjeri..................... 45 Gordana Kovjani Moe li Srbija postati destinacija kongresnog turizma?......................................... 49 Mr Dario imievi Milo Nici Osnovni elementi i pravci razvoja destinacija poslovnog turizma ......................52 Mr Vesna Mati Kulturno naslee Brankovine u funkciji turizma. .................................................55 Dr Nikola Panov Dr Risto Mijalov Milena Taleska Sportski turizam u Makedoniji....................... 60 PhD Klodiana Gorica Management of the vine tourism development as niche product for community the developmnt potential in Narta, South Albania. ......................................... 63

Odrivi razvoj i turizam...................67 Sustainable Development and Tourism............................................67

Mr Vuk Garaa Sinia S. Ratkovi Sopotniki vodopadi u funkciji razvoja turizma sela Sopotnica..................... 69 Prof. Dr. Melinda Candea Ph.D student Elena Bogan Tourism - an alternative solution for the sustainable development in Petrosani Depression.................................... 72 Ass. prof. dr. Elena Matei Prof. dr. Ielenicz Mihai The sustainability of tourism development in the Prahova Valley.............. 76 Jasmina Grzinic PhD Juraj Dobrila Turizam u zatienim prirodnim podrujima Ekoturistiki proizvod Istre...... 79

Mr Tamara Kovaevi Znaaj Podunavakih bara potencijalne turistike destinacije u regionalnom razvoju Zapadnog Pomoravlja.................... 131 Dr Nada I. Vidi Turistike vrednosti muzejskih zbirki u Novom Sadu. ....................................... 134 dr Ivkov Anelija Biljana Pavlovi Turistika privlanost manastira Naupare........................................... 138 Sci Stojan Tufegdi Ergela kao segment turistike ponude Karaoreva...................................... 142 Dr Dobrica Jovii Mr Aleksandra S. Dragin Banjski turizam u funkciji razvoja Kopaonike turistike regije......................... 146 Ugljea Stankov Vanja Dragievi Nataa Drakuli Osnovi digitalizovanja karte TK25 za primenu u turizmu........................... 149 eljko Anelkovi Evaluacija turizma edukacija i praksa............................................. 151 Lolita Zaki Tamara Pavlovi Primena elemenata digitalne karte TK25 u turizmu................................................... 154 Sinia S. Ratkovi Turistiki potencijali optine Prijepolje i uticaj saobraajnih pravaca za njihovo afirmisanje.................... 157 orije Vasiljevi Milan Bradi Uloga tradicije u turizmu primer poasne strae u Londonu............................ 161 Jelena Raievi Motivi turistakoji dolaze u Novi Sad...............164 Miroslav Ivanovi Savremene karakteristike turizma na Zlatiboru........................................ 167 PhD Ctlina Ancua PhD Martin Olaru Recent Evaluation of Accomodation Capacity and Tourist Circulation in West Development Region of Romania. .......................................................... 171 Klodiana Gorica Ph.D. Vita Koja Ph.D. Mirela Mersini (Zerellari) Ph.D. Tourism Local Politics Adoption in Small Tourism Destination in Albania................... 175

Turistika valorizacija.....................83 Tourism valorization........................83

Dr Sneana teti Kako istraiti kvalitet turistike destinacije.... 85 Mr Nevena uri Dr eljko Bjeljac Turistika valorizacija manifestacije Slaninijada u Kaarevu...................................... 89 Miroslav Vujii Turistika valorizacija kulturno-istorijskog naslea Baa..........................................................93 Milica Savi Turistika valorizacija srednjovekovnih utvrenja na Dunavu u Srbiji.......................... 98 PhD. Gabriela Manea PhD. Marian Marin PhD. Adrian Tiscovschi Tourism Valorization of Romanian Protected Areas an Opportunity for Regional Sustainable Development...................................103

Turistika privreda...........................107 Tourism economy...............................107

Dr Stevan M. Stankovi Dr Svetomir Mari Regionalni aspekti turizma u svetu.................109 Dr Jovan Romeli Mr Miladin Kalini Uloga manifestacija u turistikoj ponudi Sremskih Karlovaca...........................................112 Valentina Kondi Dr Jovan Plava Ljubica Ivanovi Mogunosti za razvoj sportskorekreativnog turizma u Kau.........................115 Mr. sc. Senada Nezirovi Turistiki potencijali u Srebrenici.................118 Dr Slavoljub Vujovi Dr Milan Milanovi Model projektnog finansiranja materijalne osnove turistikih destinacija....................... 122 Tanja Armenski Mr Aleksandra S. Dragin Demografske promene turistikih tokova u Vojvodini u 21. veku......................................... 125

Marketing i menadment u turizmu...................................................181 Marketing and management in tourism...................................................181

Dr Dobrica Vesi Razvijanje marke i globalna konkurentnost u turizmu............................... 183 Ksenija Valrabentajn Uticaj brenda i imida turistike destinacije na percepciju kvaliteta turistikog proizvoda kod potencijalnih turista.......... 186

Dr Slobodan erovi Portfolio matrice kao analitiki okvir za izbor strategija turistikog preduzea...... 191 Mr Marija Ivanovi Kvalitet kao strateko opredeljenje razvoja turizma na crnogorskom primorju............. 195 PhD Camelia Teodorescu PhD Silviu Costachie Analysis Strategies of External Environment Influence on Tourism Companies in Romania................................... 198 Ass. Prof. dr. Elena Matei Ass. Prof. dr. Constantin Vert The Human Resources andits Quality from the Perspective of Touristic Activity in The 5 West Region....................................... 202

Aleksandra Prodanovi Animacija u hotelu kao bitan faktor zadovoljenja turistikih potreba................. 217 Milo Nici mr Dario imievi Internet promocija beogradskih restorana. ...................................220

Dr Risto Prentovi Mr Jovan Bradvarovi Rika jelena kao turistika atraktivnost...... 247

Gastronomija......................................251 Gastronomy.........................................251
Dr Jovanka Popov-Ralji Ivana Blei Osnovne karakteristike i mogunosti primene vetakih zaslaivaa u gastronomiji............................253 Dr Tatjana Stojanovi Gastronomija kao faktor animacije eleznikog saobraaja. ..................................256 Dr Vesna Vujai Ognjen Jovovi Hrana kao osnovni ili pratei motiv turistikih kretanja............................... 259 Dr Dragan Teanovi Snjeana Gagi Istraivanje nutritivnog kvaliteta i profitabilnosti ugostiteljskog menija u makrobiotikom restoranu ,,Priroda u Beogradu ................ 261 Dr Marija krinjar Dr Dragan Teanovi Dr Nada Jama Ugostiteljska kuhinja izvor stafilokoknih alimentarnih intoksikacija.............................266

Lovni turizam...................................... 225 Hunting tourism............................... 225

Dr Risto Prentovi Mogui model valorizacije lovnoturistikih destinacija...........................227 Dr.sc. Branko Kovaevi Mr.sc. Marina Kovaevi Razvoj trita lovnog turizma kao savremenog oblika turizma u Republici Hrvatskoj......................................230 mr Vladimir Barovi Medijska uloga javnog servisa u radu lovno-turistikih i lovakih organizacija u Vojvodini...........................................................234 Dipl. in. Ljubia Marinovi Dr Risti A. Zoran Potencijalna stanita za razvoj divokoza u brdsko-planinskim podrujima Srbije...239 Devi Milosava Turistiki aspekti organizovanja meunarodnih izlobi pasa.......................... 242 Duan Vidak Neophodnost promene naina gazdovanja lovitima u Vojvodini. ..............244

Hotelijerstvo i animacija u turizmu.................................................. 205 Hotel management and animation in tourism............................................. 205
dr Tatjana Stanovi Primjena USALI sistema u hotelskim preduzeima ............................. 207 Mr Ivana Blei Dr Jovanka Popov-Ralji Dr Jovan Romeli Kvalitet usluga u novosadskim hotelijerskim objektima................................. 210 Mr Nedica Dai Prostorna distribucija, obim i struktura hotelijerske ponude crnogorskog primorja..................................... 214

ompletne radove (osnovni tekst, abstrakt i prilozi) koji e biti tampani u 11. broju asopisa Turizam potrebno je dostaviti najkasnije za vreme odravanja simpozijuma. Kako bi radovi ispunili uslove za tampanje potrebno ih je pripremiti i dostaviti na sledei nain:

Uputstvo autorima
Naslovi
Glavni naslov veliine 14 pt dok ostali za ostale naslove uzeti isti font i veliinu (Times New Roman 12pt), a rang naslova treba numeriki obeleavati (u pripremi za tampu to e se izbrisati) kako ne bi dolo do nesporazuma. Npr. za naslov drugog reda 1.Vode, za naslov treeg reda 1.1. Podzemne vode, za naslov etvrtog reda 1.1.1. Arteska izdan i 1.1.2. Freatska izdan itd.

Literatura (na kraju rada)

Program

Npr. Surd, V., (1997): The Ex-communist European Space and the New Balance, Geographica Pannonica, #1, Institute of Geography, Novi Sad. Ili Kicoev, S., Mitchell, B. (1997): ... ili Tomi, P., et al., (1997): .....

Microsoft Word for Windows

Grafiki prilozi

Veliina rada

Rad ne bi trebao prelalaziti 8 autorskih strana ili 17.000 znaka (MS Word > Tools > Word Count > Characters /With Spaces/ vei broj).

Autor

Pismo, font i veliina

Navesti titulu, ime, prezime, zvanje, organizaciju i njenu adresu. Sve ovo napisati odmah ispod glavnog naslova.

Latinica, Times New Roman, 12pt. Obavezno voditi rauna da se izmeu rei ne pojavljuje vie od 1 razmaka, a izmeu slova ni jedan. Takoe, zarezi i take idu odmah posle rei, a ne sa razmakom izmeu njih.

Abstrakt

Do 100 rei. Navesti ih nakon generalija o autoru.

Fotografije (na sjajnom papiru) i crtei - originali (iz tampanih stvari samo ako su kvalitetni; fotokopije se ne primaju). eme i crtee ne raditi u Microsoft Word-u, ve u odgovarjuim programima za vektorski rad (npr. Adobe Illustrator, Corel Draw). Grafikoni semogu raditi u Microsoft Word-u. Predaju se zajedno sa radom.

Kljune rei
Do 6 rei.

Dostavljanje

Prored

Single (1)

Tabele Prilozi

Ravnanje

Tabele navoditi redosledom, arapskim brojevima. Npr. Tabela 1. Ilustracije navoditi redosledom, arapskim brojevima. Npr. Sl. 1., Sl. 2.

Levo (left). Dakle, bez tabulatora i nikako sa runim razmacima (space bar). Redovi nee imati iste duine, to Vas ne treba brinuti.

Hifenacija (podela rei na kraju reda)

Literatura (navoenje)

Ne (ni automatski ni runo). Hifenacija e biti uraena u postupku pripreme za tampu.

Npr. (Williams, 1995) u sluaju jednog autora, (Williams, Smith, 1995) u sluaju dva autora, (Williams, et al., 1995) u sluaju vie autora.

Rad odtampan u jednom primerku i snimljen na CD-u. Tekstualni deo snimiti u poseban file (ime fajla - prezime autora). Svaki grafiki prilog u posebnom, izvornom file-u (npr. prilog raen u Adobe Photoshop-u /300 dpi/ sa ekstenzijom tif, u Corel Draw-u sa ekstenzijom cdr, itd; ovo ne vai samo za grafikone uraene u MS Word-u). /Nikako grafike prilogestavljatiuWorddokument/Utekstualnom delu dati naslov priloga i njegovu poziciju (ne treba praviti mesto za sam prilog). Ukoliko ima vie priloga imena file-ova treba da idu redosledom pojavljivanja, npr. Kovacs 01, Kovacs 02, Kovacs 03, ...

Urednitvo

Savremeni oblici u turizmu Contemporary Forms in Tourism

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Dr ore omi* Lazar Kalmi** Saetak

Analiza multifaznih turistikih doivljaja

Uvod
Danas su doivljaji postali najznaajnija roba koja se nudi na tritu. Sa televizijskih ekrana, reklamnih panoa, stranica novina, stalno se nude proizvodi i usluge koji obeavaju neku vrstu intenzivnih doivljaja. Istovremeno su potroai sve skloniji da trae da doive neto novo (avanturistiki turizam) i da preuzmu vee rizike kako bi sili sa utabanih staza (masovni turizam). S rastom i razvojem turizma ljudi sve vie trae egzotina mesta koja obeavaju bogate doivljaje. Naravno, ne samo turizam, ve i brojne druge usluge i proizvodi baziraju se na vrsti i intenzitetu doivljaja koji mogu izazvati kod korisnika (od vonje brzim automobilom koji se nudi na tritu, preko ukusa osveavajuih napitaka, do najnovijeg holivudskog filma). Imajui to u vidu danas su sve vie u opticaju termini kao to su drutvo doivljaja i ekonomija doivljaja, to praktino znai da ivimo u drutvu u kome su doivljaji vrhunska vrednost (od metafizikog doivljaja, preko erotskih i kulinarskih uitaka, do uivanja u sunanju i kupanju na egzotinim ostrvima). Zbog toga ne iznenauje injenica da su u trinoj ekonomiji doivljaji postali roba koja se nudi i prodaje. U tom kontekstu ni turisti se vie ne zadovoljavaju klasinim razgledanjem mesta, ve trae mnogo vie, trae raznovrsne, intenzivne doivljaje tokom putovanja, a upravo od toga zavisi intenzitet satisfakcije. Nain na koji turisti opaaju svet oko sebe utie na kvalitet i intenzitet njihovog doivljaja. Prekoncipirane ideje turista i njihova oekivanja utiu na to kako oni konzumiraju proizvod, kako ga procenjuju i uivaju u njemu. Turistike aktivnosti omoguavaju turisti da ostvari doivljaje koji se posmatraju kao korisni za linu dobrobit. Neke koristi od uea u turistikim aktivnostima obuhvataju poboljanje psiholokog raspoloenja i oseanja dobrobiti, potvrivanje sopstvenog identiteta i upoznavanje drugih mesta i kultura. Stanje duha i dubina emocija obuhvataju vrste mentalnih stanja koje ljudi doivljavaju tokom putovanja, a koja se esto opisuju kao posebni, puni znaenja i izvan uobiajenog. Ovi doivljaji su sveobuhvatni i emocionalno intenzivni. Ljudi mogu da doive oseanje transcendencije, kao da su granice sopstvene linosti proirene. Turisti takoe mogu da doive intelektualni izazov, postanu duboko usredsreeni i izgube oseanje za vreme tokom optimalnog doivljaja. Intenzitet doivljaja zavisi od stepena do koga ljudi stupaju u interakciju sa proizvodom. Pravo okruenje e doprineti da ljudi stupe u dublju interakciju sa proizvodom, a turisti na taj nain oseaju da je proizvod personalizovan na nain koji im odgovara. Zbog toga e njihovi doivljaji izazvati vei stepen satisfakcije. Fenomenologija turistikog doivljaja obuhvata irok spektar turistikih doivljaja. U psihologiji fenomenoloka metoda se koristi u manje ili vie modifikovanom obliku. Fenomenoloka metoda je jedan od specifinih oblika introspektivne metode koju odlikuje sledee: predmet fenomenolokog ispitivanja su pojave subjektivnog iskustva, odnosno svesno doivljene konkretne pojave. U ovom pogledu fenomenoloki metod je blizak introspekciji, a suprotstavljen je bihevioristikoj nauci o ponaanju; Fenomenoloku metodu karakterie uzdravanje od svih predubeenja i pretpostavki, naunih teorija, modela, utvrenih naina miljenja, odnosno njihovim stavljanjem u zagradu i vraanjem samim stvarima i iskustvu; U opisu fenomena pojave treba opisati onako kako se neposredno javljaju u svesti, a to znai da fenomenolog mora da poseduje disciplinovanu naivnost; Fenomenologija od opisanih pojava ide dalje, ona konstruie psiholoke teorije i sisteme. Opis se mora prevazii, a u pojavama se moraju traiti i sagledati sutine koje su u njima 7

U radu se analiziraju doivljaji kao faktor kvaliteta turistikog proizvoda, a u kontekstu ekonomije doivljaja i drutva doivljaja. U prvom delu se razmatraju neki kljuni problemi teorije doivljaja, meu kojima se posebno istiu: nain opaanja sveta, turistike aktivnosti kao izvor line dobrobiti, stanje duha i dubina emocija, kao i sama fenomenologija turistikog doivljaja. U drugom delu se analiziraju najvanije faze turistikih doivljaja: anticipacija i planiranje, putovanje do odredita, ponaanje na licu mesta, povratno putovanje kui i uspomene. Sve navedene faze doivljaja se nalaze u meusobnoj interakciji, a ukupan doivljaj i intenzitet satisfakcije turista boravkom i obavljenim putovanjem predstavljaju rezultante delovanja brojnih sila. Kljune rei: turizam, faze, doivljaj, kvalitet, fenomenologija, satisfakcija

Abstract
Analysis of multiphasic tourist experiences
The paper analyses tourist experiences as a factor of tourist product quality, in the context of economy of experience and the society of experience. The first part discusses certain key problems of the theory of tourist experience, among them in particular: the manner of perception of the world, tourist activities as a source of personal welfare, the state of mind and depth of emotions, as well as the very phenomenology of the tourist experience. The most important phasis are analysed in the second part: anticipation planning and thinking about the trip, travel to destination, on-site behaviour, return travel home and recollection reflection memory. All the mentioned phasis of exeprience are interacting, and the overall experience, the intensity of tourists satisfaction with their sojourn, and with the journey itself, are resultants of action of numerous forces. Key words: tourism, experience, phases, quality, phenomenology, satisfaction

Teorija turistikih doivljaja

* Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad, comic_djordje@yahoo.com ** Fakultet za turistiki i hotelijerski menadment, Univerzitet Singidunum, Beograd, lazar.kalmic@ gmail.com

Turistika industrija se bavi prodajom doivljaja. Doivljajna vrednost turistikog proizvoda ili usluge je dominantni faktor koji utie na donoenje odluka od strane potroaa. Turisti trae emocionalne doivljaje, a uspomene sa putovanja su njihova najvanija karakteristika. Dok su robe opipljive, a usluge neopipljive, doivljaji se pamte, odnosno urezuju u seanje. Imajui to u vidu, moe se rei da su turistike atrakcije glavni generatori turistikih doivljaja i uspomena. Turistike destinacije, atrakcije, turoperatori i drugi uesnici u turistikom poslovanju smatraju da se turistiki doivljaji mogu proizvoditi, pakovati i da se njima moe upravljati, s ciljem da se turistima ponude uzbudljivi doivljaji koje e pamtiti. Kompleksna priroda turistikih doivljaja je predmet analize i rasprave u strunoj literaturi. U tom smislu istraivai istiu odreen broj problema koji se javljaju pri analizi doivljaja.

date. Ukoliko prihvatimo kao pretpostavku fenomenoloki stav da u naem neposrednom iskustvu ne postoje samo ulni podaci, ve da se sutine pojedinih objekata i fenomena mogu intuitivno opaati, onda se postavlja pitanje postoje li, i kakve su sutine turistikog doivljaja. U ovom kontekstu Koen (Cohen,1979) predstavlja pet naina turistikog doivljaja, baziranih na razliitim stilovima potronje, ukljuujui i sklonost turista ka odranju dobrobiti, bekstvo od dosade, potragu za estetskim doivljajima i potragu za alternativnim smislom egzistencije. Drugi autori se bave empirijsko-fenomenolokim pristupom koji tei da objasni turistike doivljaje sakupljanjem refleksivnih, intimnih informacija. Ova istraivanja tee da opiu tok line svesti.

ma (planiranje, sakupljanje informacija, organizacija, kupovina, itd.). Sve ove aktivnosti, svi ovi dogaaji vezani za pripremu putovanja izazivaju razliite doivljaje i emotivne reakcije: napetost, radost, iekivanje, nadu, nestrpljenje, strepnju, nesigurnost, nervozu, neizvesnost, strah, itd. Pripremna faza je i predmet empirijskih istraivanja. Tako, na primer, grupa autora (Maher, Steel i McIntosh, 2003: 5967) prilikom istraivanja doivljaja turista na Antarktiku, polazi upravo od naina doivljavanja u predputnoj fazi. Oni su odabranoj grupi putnika za Antarktik slali upitnike na osnovu kojih su utvrdili njihova razmiljanja, oseanja, oekivanja i doivljaje vezane za predstojee putovanje.

Putovanje do turistikog odredita

Faze turistikog doivljaja

Postavlja se pitanje koje sve doivljaje moemo tretirati kao turistike? Da li su turistiki doivljaji samo oni doivljaji koji se javljaju za vreme boravka u nekom turistikom mestu ili obuhvataju i putovanja u odlasku i povratku, kao i sve doivljaje u vezi s tim, ili pak obuhvataju i doivljaje pre i posle putovanja. Problem je da li e se prihvatiti iri pojam turistikog doivljavanja, koji obuhvata i sve ono to se deava pre i posle putovanja, ili ui pojam koji obuhvata putovanja u odlasku i povratku i boravak, ili najui koncept koji obuhvata samo boravak. Ipak, ovde, sutinske dileme nema, predmet analize e biti najiri koncept turistikog doivljaja, jer se bez analize svih sukcesivnih faza ne moe shvatiti sutina turistikog fenomena.

Pripremna faza i anticipacija putovanja

Integralni deo ireg koncepta putovanja ini i pripremna faza, u kojoj se budui turista praktino i psiholoki priprema za predstojee putovanje. Pojedinac poinje prvo mentalno, a zatim fiziki da se priprema za turistiku egzistenciju. Razmiljanje i razgovor o putovanju, sakupljanje informacija, priprema automobila za put ili rezervacija avionskih karata, molba susedima da pripaze kuu ili stan, pakovanje kofera i sline aktivnosti su samo neke od vidljivih manifestacija ove zavrne faze inkubacije iz koje e se uskoro stvoriti turista. Ova faza obuhvata vremenski period od donoenja odluke da se krene na put i obuhvata itav niz psiholokih i praktinih priprema. Budui turista sanjari i zamilja nepoznate krajeve u koje e otii, a ukoliko je zainteresovaniji i obrazovaniji, sakuplja i ita vodie i drugu putnu literaturu, a eventualno pokuava da malo naui jezik zemlje u koju ide. Takoe se kupuju razne stvari neophodne za putovanje. Priprema putovanja je i drutveni dogaaj, ukoliko putuje vie lanova porodice ili grupa prijatelja, predstojee putovanje je predmet razgovora, zajednikih dogovora i pripre8

Putovanje do izabrane destinacije obuhvata putovanje nekim prevoznim sredstvom, ukljuujui i eventualna zaustavljanja zbog odmora i promene prevoznog sredstva. Tokom samog putovanja najei su sledei doivljaji: Doivljaji koje generie odreena vrsta prevoznog sredstva (automobil, voz, brod, avion,) i samo kretanje kroz prostor, a koji se mogu kretati u rasponu od straha do uivanja. Doivljaji koji su vezani za posmatranje pejzaa koji promie manjom ili veom brzinom pored prozora automobila ili voza. Posmatranje pejzaa sa broda ili iz aviona su sasvim razliiti doivljaji, od kojih svaki ima svoje specifine ari. Ovaj doivljaj je praktino nerazdvojiv od doivljaja kretanja odreenim prevoznim sredstvom. Doivljaji vezani za drutvene kontakte, odnosno sluajne susrete, poznanstva i razgovore sa nepoznatim ljudima na brodu, u vozu ili avionu. Komuniciranje sa saputnicima, sklapanje novih prolaznih poznanstava, ali i onih koji mogu prerasti u trajnije prijateljstvo ili ak ljubav.

Ponaanje i doivljaji na licu mesta

Boravak obuhvata vreme koje se provodi u odreenom mestu ili mestima koja su odabrana kao cilj putovanja. To mesto ili mesta predstavljaju osnovni cilj, u njima lei glavni razlog zbog koga se krenulo na put. Upravo tu, na licu mesta, dolazi do zadovoljavanja ili nezadovoljavanja potreba, to jest do radosti i ushienja ili do razoarenja ili nezadovoljstva. Boravak, susret sa izabranim mestom je centralna, najvanija faza od koje u najveoj meri zavisi uspeh ili neuspeh celog putovanja. Ona nije vana samo zbog toga to najdue traje, ve i zbog toga to za pojedinca ima najvei psiholoki znaaj. Tu dolazi do sueljavanja snova sa stvarnou, visokih oekivanja sa realnou na licu mesta, tu se najvie i najintenzivnije doivljava. Boravak je ispunjen brojnim aktivnostima i dogaajima, bilo da su u pitanju poseta i obilazak

gradova i kulturno-istorijskih spomenika, kontakt sa ljudima ili fizike aktivnosti. Kako transformacija pojedinca u turistu napreduje, svakodnevna sredina u mestu prebivalita dobija poziciju pozadine - back home, deponovana kultura ishodita je prognana u rezidualnu kulturu koja se nalazi u pozadini, a turistika kultura novog sveta preovladava. Drugim reima, uobiajena vremenska, prostorna i kulturna dimenzija se distanciraju u prolost, a neuobiajeno, sada i ovde, dolazi u prvi plan i postaje nova realnost. Turistika kultura, kao modus operandi i vivendi turistike egzistencije poinje da definie i redefinie uloge, pravila, pojmove, kretanja, oblike, sile, oekivanja i procese; kao i pojam animacije, odnosno zabave (ispunjenost novim duhom, hrabrou i odlunou, na primer). ivot turiste je u suprotnosti sa kulturno oblikovanim i sankcionisanim ivotom kod kue, a ludike sile i elja za dokolicom dobijaju na snazi. Novo turistiko stanje, u stvari, podstie antistrukturalne manifestacije tako da turizam dobija karakteristike igre. Meutim, za utvrivanje psiholoke sutine putovanja i turizma nije dovoljan samo bihevioristiki pristup u izuavanju aktivnosti, tj. ponaanje turista za vreme odmora, Naime, ponaanje je samo manje ili vie veran odraz, posledica, odreenih psihikih procesa, kao to i svako ponaanje povratno utie na dalji tok unutranjih procesa. Imajui to u vidu u centru panje treba da bude doivljaj turiste na licu mesta, onako kako ga doivljava i opisuje. Teme istraivanja, koje se odnose na ovu centralnu komponentu turistikog modela, obuhvataju sledea pitanja: da li pojedini novi turisti, sa odreenim kulturnim predznanjem, ele da koriste deo animacije kako bi dodatno bili osloboeni sopstvene kulture i svakodnevice; zato odreene grupe moraju prvo da doive orijentacionu fazu pre nego to uu u fazu pune animacije; da li je orijentacija najuzvieniji period animacije zato to se vremenski nalazi odmah iza svakodnevnog vremena; koji turisti su vie impulsivni i spontani tokom faze animacije; koji uobiajeni-neuobiajeni faktori najvie doprinose animaciji i turistikom transu; na koji se nain animacioni svet biznismena razlikuje od animacionog sveta turiste; koliko su sline ili razliite njihove maske; koje uloge u neuobiajenom turistikom svetu imaju turistiki hramovi, zaposleni u turizmu, lokalno stanovnitvo i turistike atrakcije; zato pojedine grupe prolaze kroz ceo animacioni proces, a da pri tome ipak ne budu emancipovane i transformisane. Pomenuta grupa autora je posetioce Antarkitika ispitivala i na licu mesta i to tako to je paralelno vren duboki intervju i obavljano posmatranje ponaanja. Takoe je analizirana pratea dokumentacija vezana za itinerer, kulturu, drutvene

odnose i obrazovne programe. Na osnovu toga dolo se do odreenih rezultata koji ukazuju na sadraj svesti, vrstu i intenzitet doivljaja na licu mesta.

Povratno putovanje u polaznu taku

Povratno putovanje obuhvata putovanje od poslednjeg mesta boravka do kue. Ovo putovanje ima istu strukturu kao i putovanje ka turistikoj destinaciji (prevozno sredstvo, promicanje pejzaa, drutveni kontakti), meutim, budui da je pravac razliit, jer se putuje u obrnutom smeru (nazad ka mestu prebivalita), ukupno raspoloenje, stanje duha, i doivljavanje ovog putovanja je razliito. Posle provedenog odmora, posle brojnih utisaka, uzbuenja, radosti ili razoarenja, turista je najee umoran, iscrpljen i ispranjen, tako da nije vie u stanju da sa istom panjom i interesovanjem kao u odlasku posmatra pejza, uiva u vonji ili razgovara sa saputnicima. Pored toga, nema ni napetosti ni neizvesnosti oko toga ta ga eka na kraju puta, jer se vraa u dobro poznatu svakodnevicu. Zbog toga povratno putovanje ima najee instrumentalnu vrednost (to bri i sigurniji povratak), jer umorni turista uri da to pre stigne kui, da se odmori i sredi utiske. Ovo je utoliko izraenije kod onih turista kod kojih se ve javila nostalgija ili koji su nezadovoljni putovanjem. Turizam, kao kratak skok sa polazne platforme, ima svoj poetak u svakodnevnoj egzistenciji, svoje trajanje kroz animaciju na izabranoj destinaciji i kraj povratkom u polaznu taku. Repatriaciona komponenta predstavlja transformacioni proces koji se sastoji od dve povezane faze. Prva faza obuhvata proces reverzije iz neuobiajenog sveta, koje poinje pribliavanjem trenutka povratka. Turista mora da napusti prostornu, vremensku i kulturnu zonu turistike destinacije i ostavi ih iza sebe. Psiholoka retransformacija prvo deluje na turistu, a kulminaciju predstavlja sam in odlaska (naputanja) animiranog, neuobiajenog sveta destinacije. Stvarni povratak u uobiajeno, bilo da se radi o kopnenim, vazdunim ili vodenim transportnim sredstvima, na primer, prua mogunosti za druge ritualne oblike opratanje od turistike egzistencije. Druga faza se oznaava kao proces potinjavanja koji obuhvata vaskrsenje ranijeg ja (sebstva) i reafirmaciju uobiajenog sveta. Ovde kulturni, zadnji i prednji, plan poinju da menjaju mesta. Drugim reima, rezidualna kultura, koja se povukla u

pozadinsku poziciju tokom boravka na destinaciji, i ije upranjeno mesto je zauzela turistika kultura, sada u potpunosti preuzima prvobitnu poziciju. Kako ovaj proces napreduje, neuobiajeno postepeno ustupa mesto uobiajenom, banalnom.

Zakljuak

Posleputna faza, uspomene i seanja

Posleputna faza obuhvata neodreeni vremenski period od povratka kui (duina perioda zavisi od brojnih spoljnih i unutranjih faktora, karakteristinih za svakog pojedinca). Posle svega, moe se javiti (kod veine turista se javlja) radost zbog povratka kui. Kod drugih se javlja nezadovoljstvo, jer im je na odmoru bilo lepe nego kod kue, gde ih ponovo ekaju uobiajene obaveze ili dobro poznata svakodnevica. Po povratku, turista u seanju sreuje svoje utiske i doivljaje, uporeujui vieno i doivljeno s onim to je oekivao pre polaska. Taj bilans moe biti manje ili vie pozitivan ili negativan, to utie na stepen satisfakcije obavljenim putovanjem. Pojedinih prijatnih i neprijatnih doivljaja turista se moe seati jako dugo, ak i tokom celog ivota. Pored toga, putovanje utie i na promenu ili jo ee potvrivanje prethodnih stavova turiste prema zemlji u koju je putovao, ali i prema sopstvenoj zemlji i kulturi, koje se sada, u kontekstu novosteenih iskustava sa putovanja, sagledavaju na drugaiji nain. Povratak sa putovanja prati itav niz aktivnosti kao to su razgledanje kupljenih suvenira i drugih predmeta, fotografija, slajdova, video zapisa, zajedno sa porodicom i prijateljima. Tu su i razgovori o putovanju sa kolegama s posla, sluanje muzike sa diskova koji su kupljeni na putu, eventualno priprema kulinarskih specijalitet iz zemlje u kojoj je proveden odmor, itd. Efekti putovanja mogu, u krajnjoj liniji, i prevazii neki vremenski, formalno ogranien, period i protezati se kroz ceo ivot, u obliku seanja i delanja koji u pojedincu izazivaju post festum irok spektar prijatnih doivljaja. Pomenuti istraivai naina doivljavanja Antarktika bavili su se i posleputnom fazom. U ovoj fazi koriena je metoda dopisivanja sa putnicima posredstvom elektronske pote i to u periodu od dva do est meseci od povratka sa putovanja. Na taj nain se dolo do relevantnih informacija vezanih za stepen satisfakcije obavljenim putovanjem, kao i doivljaje vezane za seanja i uspomene.

Prikazani pristupi su fokusirani na nain na koji ljudi reaguju na turistiki proizvod, njihove line konstrukcije proizvoda i naine doivljavanja pojedinih faza putovanja. Ipak, vreme i prostor se socijalno i kulturno interpretiraju. U zavisnosti od profila ljudi, oni e obraati panju na razliite stvari, ak i kada se nalaze na istom mestu u isto vreme. Imajui to u vidu, posrednici u turizmu imaju veliki znaaj, jer je njihova uloga da usmeravaju panju turista na najvrednije stvari i da pruaju odgovarajuu interpretaciju, kako bi obogatili turistiki doivljaj. Turistiki posrednici i operatori imaju zadatak da upravljaju turistikim ponaanjem, nudei turistima odgovarajuu sredinu koja e biti u stanju da zadovolji njihove potrebe i oekivanja. Oni takoe pojaavaju turistike doivljaje tako to kontroliu i usmeravaju panju posetilaca na turistike atrakcije, dogaaje i aktivnosti koje imaju najvei potencijal za izazivanje intenzivnih doivljaja. ODell, T & Billing, P (2005) Experiencescapes Tourism, Culture and Economy, Copenhagen Business School Press, Koge Bauman, Z., (2003) The tourist syndrome, Tourist Studies, Sage Publications, Franklin, A., and Crang, M., (2001) The trouble with tourism and travel theory, Tourist Studies, Sage Publications, London Maher T, Steel G, McIntosh A (2003) Examining the Experiences of Tourists in Antarctica, International Journal of Tourism Research, Wiley Inter Science MacCannell, (1999) The Tourist, University of California Press, Berkeley Nash, D., (1996) Anthropology of Tourism, Pergamon, Elsevier, Oxford Pine, J. And Gilmore, J.H.(1999) The Experience Economy, Harvarad Press, Boston Titley, G., (2000) Global Theory and Tourist Encounters, Irish Communication Review, Dublin Uriely, N., (2005) The tourist experience Conceptual Developments, Annals of Tourism Research, Vol. 32, Issue 1, Elsevier, Oxford Baudrillard, J, (1993) Amerika, Buddy Books, Kontekst, Beograd omi, . (1990) Psihologija turizma, Turistika tampa, Beograd

Literatura

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Dr Ljiljana Kosar* Saetak

Budunost razvoja hotelijerstva neodvojiva je od turizma. Trite diktira trendove i promovie nove oblike turizma eko-turizam, eduko-turizam, ruralni turizam, deji turizam, istraivaki turizam, avanturistiki turizam, i dr. Vie nije dovoljno da hotelijerstvo pored baznih usluga smetaja i ishrane obezbeuje i niz dodatnih. Danas se oekuju novi oblici ispoljavanja kompleksnog lanca hotelijerskih usluga koji prevazilazi podelu na osnovne i dodatne. Meunarodni hotelski lanci su lideri u prilagoavanju hotelijerstva savremenim oblicima turizma. To se ogleda u stalnom redizajniranju njihove ponude i uvoenju inovacija u poslovanju, najee u formi posebnih programskih paketa, namenjenih sve ue fokusiranim trinim segmentima. Fleksibilnost hotelijerstva je osnovna pretpostavka njegovog uspenog prilagoavanja savremenim oblicima turizma. Kljune rei: hotelijerstvo, turizam, fleksibilnost, inovacije, programi, segmenti

Prilagoavanje hotelijerstva savremenim oblicima turizma

Uvod
Tretman hotelijerstva kao materijalne osnove turizma, iako nesporan, moe se smatrati klasinim. Savremeno hotelijerstvo danas je mnogo vie od materijalne osnove turizma. Drugim reima, simplifikovan pristup turistikom tritu kao odnosu ponude i tranje, pri emu je ponuda kruta (nepromenljiva), a tranja elastina (promenljiva), odslikava tradicionalno uenje koje praksa prevazilazi. Neminovno je, dakle, da se ponuda iju bazu ini hotelijerstvo, prilagoava tranji i to ne samo u pripremnoj fazi svog nastanka, ve i u fazi funkcionisanja. Promene na strani tranje su brze i teko predvidive. Potrebe, elje i zahtevi razliitih kategorija korisnika diktiraju nove trendove u turizmu, odnosno nove oblike turistikih kretanja. Motivi kretanja sve su uslovljeniji socio-psiholokim i kulturolokim faktorima. Turistika potreba postaje sve kompleksnija kategorija. Kolektivizacija turistike potrebe iz sredine 20. veka dovela je do masovnog turizma iju je materijalnu bazu inilo hotelijerstvo stereotipne ponude. Poetkom 21. veka turistika potreba je individualizovana. Rezultat ove individualizacije je nastanak razliitih oblika turizma kojima hotelijerstvo mora da se prilagoava. Prilagoavanje hotelijerstva razliitim oblicima turizma u praksi se ispoljava prevashodno razliitim nivoima diferenciranja hotelijerskih objekata. Diferenciranje se vri na osnovu spleta raznovrsnih kriterijuma, uslovljenih sinergetskim delovanjem brojnih faktora. terijuma sistematizacije. Razumljivo je da se moteli razlikuju od hotela ne samo po lokaciji, ve i po uem asortimanu usluga, pa samim tim i jednostavnijem organizaciono-kadrovskom modelu. Razlike izmeu hotela i kampova, na primer, jo su oiglednije. Kampovi se smatraju tipinim sezonskim ugostiteljskim objektima za smetaj koji su prevashodno namenjeni kupalino-rekreativnom turizmu, dok su hoteli univerzalni ugostiteljski objekti koji mogu poslovati i celogodinje i sezonski, tretirati se i kao stacionarni i kao prolazni, prevashodno u zavisnosti od lokacije (Kosar, 2002). Grupisanje objekata hotelijerstva pretpostavlja uvaavanje kriterijuma za diferenciranje razliitih oblika turizma. Sinergetsko delovanje lokacije i motiva posete opredelilo je podelu na kulturni i rekreativni turizam. Nain zadovoljavanja kulturne, odnosno rekreativne komponente turistike potrebe opredeljuje duinu boravka, odnosno trajanje turistikog putovanja, to inicira podelu na stacionarni i ekskurzioni turizam, dok se kao meuoblik izdvaja prolazni, ili tranzitni turizam. Prirodne turistike atrakcije kao to su more, jezero, reka ili planina poseduju rekreativne agense ije je delovanje sezonski uslovljeno. Drugim reima kupalinorekreativni primorski, jezerski i reni turizam prevashodno spadaju u sezonske oblike turistikih kretanja. Izdvajanje pomenutih tipskih oblika turizma uslovilo je grupisanje hotelijerskih objekata na osnovu kriterujuma duine boravka i perioda rada, na stacionarne i prolazne, odnosno objekte sa sezonskim i objekte sa celogodinjim poslovanjem. Praksa hotelijerskog poslovanja pokazuje da su objekti stacionarnog tipa u veini sluajeva sezonskog karaktera, dok objekti prolaznog tipa uglavnom posluju tokom itave godine. Sezonska uslovljenost turistikih kretanja vremenskom distribucijom godinjih odmora i kolskih raspusta, uslovila je sezonalnost poslovanja hotelijerskih objekata lociranih u turistikim destinacijama iji resursi poseduju stabilnu atraktivnost tokom itave godine. Misli se prevashodno na kulturno-istorijske spomenike ija atraktivna mo nije sezonski uslovljena, ali i na balneoloke resurse iji su leilino-rehabilitacioni agensi, posebno termomineralni izvori stabilni tokom itave godine. Tako se i u banjskim mestima pojavljaju stacionarni hotelijerski objekti sa sezonskim poslovanjem, dok je istovre-

Abstract
The adjusment of hotel industry to the contemporary forms of tourism
The future of hotel industry development cant be separated from tourism. The tourists rightly expect therir requests to be satisfied. The market dictates tourism trends and it promotes new forms of tourism - eko-tourism, educational tourism, rural tourism, childrens tourism, exploratory tourism, adventurous tourism, etc. For modern hotel industry it is not enough to ensure basic and complementry services. Now, new forms of complex chain of hotel services expect to be realised. It exseed clasic division in fundamental and nonfundamental hotel services. The international hotel chains are the leaders in the process of hotel industry adjustment to the contemporary forms of tourism. This is reflected in the process of permanent redesigning of their offer and also in the process of business inovations, which are mostly specific programmes for tightly focused market segments. The flexibility of hotel industry is the main hypothesis of its successful adjustment to the contemporary forms of tourism. Key words: hotel industry, tourism, flexibility, inovations, programmes, segments * Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad 10

Grupisanje objekata hotelijerstva

Grupisanje hotelijerskih objekata je proces koji se vri sa ciljem blieg definisanja delatnosti i zauzimanja odreenih pozicija na tritu. Sinergetski efekat delovanja spleta trinih faktora i lokacije iskristalisao je uticaj i drugih faktora kao to su: asortiman i nain pruanja usluga, vremenski period pruanja usluga, tehniko-tehnoloka ekipiranost, organizaciono-kadrovski model, obim i struktura kapitala. Lokacija, asortiman, nain i vremenski period pruanja usluga uslovljavaju tehniko-tehnoloku ekipiranost i organizaciono-kadrovski model, a time i obim i strukturu kapitala. Dominantan uticaj pojedine grupe faktora opredeljuje kljune kriterijume dalje sistematizacije objekata hotelijerstva. Hoteli se smatraju najreprezentativnijim ugostiteljskim objektima za smetaj, gde dolazi do izraaja sinergetsko delovanje navedenih kri-

meno hotelijerska ponuda ekskurzionih turistikih destinacija koncipirana na sezonskom poslovanju prolaznih objekata. Celogodinje poslovanje objekata u gradovima kao kompleksnim destinacijama u kojima se sudaraju razliiti oblici turizma (poslovni, ekskurzioni, manifestacioni, tranzitni, obrazovni i dr.), kao i objekata lociranih uz magistralne drumske saobraajnice, jeste uobiajeni oblik funkcionisanja hotelijerstva. Dalja elaboracija na temu prilagoavanja hotelijerstva savremenim oblicima turizma namee osvrt na klasinu tezu o neelastinosti turistine ponude i elastinosti turistike tranje. Opte je poznato da duina trajanja sezone predstavlja vaan indikator stepena razvijenosti turizma, a samim tim i hotelijerstva. Takoe je poznato da savremeni nain ivota podrazumeva sve elastiniji pristup vremenskoj distribuciji korienja godinjih odmora. Ponaanje turistikih potroaa se menja u kontekstu narastanja potrebe za uestalijim preduzimanjem kraih turistikih putovanja u toku godine. Dakle, prosena duina boravka se smanjuje, ali se broj putovanja u toku godine poveava. Objekti hotelijerstva, tehniko-tehnoloki koncipirani pod iskljuivim uticajem lokacionog faktora i sezonske snage atraktivnih resursa, kao, na primer, objekti koju svoju ponudu baztiraju na formuli 3S u letnjoj (sun, sea, sand - sunce, more, pesak) ili zimskoj (sun, snow, ski - sunce, sneg, skijanje) varijanti, sve tee odravaju pozicije na turistikom tritu (Hsu, Powers, 2002). Drugim reima, bazni hotelski proizvod, odnosno njegovo jezgro koje ine osnovne ugostiteljske usluge svedene na smetaj i ishranu, mora se prilagoavati ponaanju savremenih turistikih potroaa, s obzirom da su oni kreatori novih oblika turizma (Kosar, Raeta, 2005). Grupisanje hotelijerskih objekata na stacionarne i prolazne, odnosno sezonske i celogodinje, opstae u kontekstu njihove preovlaujue poslovne usmerenosti, ali e formiranje njihove ponude, odnosno kompleksa integrisanih usluga, morati da se kree u pravcu usklaivanja sa ponaanjem potroaa. U tom kontekstu, tradicionalni oblici turizma, izdiferencirani na osnovu standardne tipologije turistikih resursa i dalje opstaju, ali transformisani na nain koji obezbeuje zadovoljavanje sve razuenije strukture turistike potrebe, konkretizovane u zahtevima, eljama i oekivanjima potroaa. Ovde dolazi do izraaja sinergetski efekat hotelijerstva i turizma, s obzirom da se atraktivnost primarnih resursa pojaava redizajniranjem postojeih i dizajniranjem novih objekata. To znai da su objekti hotelijerstva nosioci kreiranja novih sadraja kojima se izlazi u susret zahtevima potroaa. U tome lei sutina ne samo prilagoavanja, ve i direktnog in-

korporiranja hotelijerstva u nove oblike turizma. Praktian oblik ispoljavanja ovog procesa ogleda se u grupisanju hotelijerskih objekata prema ceni, od badet, preko objekata ekonomske, srednje i prve klase, do luksuznih, koje nastaje kao izraz prilagoavanja razliitim trinim segmentima od masovnog do ekskluzivnog turizma. S tim u vezi je i prilagoavanje hotelijerstva razliitim oblicima turizma izdiferenciranim na osnovu zajednikog preovlaujueg delovanja demografskih i ekonomskih faktora. Misli se na deji i omladinski turizam, porodini, poslovni, turizam treeg doba. Starost, porodini status i platena mo opredeljuju preferencije prema objektima razliitih kategorija, koji shodno verifikovanom rangu kvaliteta ponude formiraju cene, prevashodno po principu vrednost za novac. Grupisanje i rangiranje hotelijerskih objekata predstavlja polaznu pretpostavku uspenog poslovanja. Dinamika menjanja potroakih navika i ponaanja koja dovodi do nastanka sve brojnijih i raznovrsnijih oblika turizma, namee potrebu daljeg diferenciranja hotelijerstva, odnosno poveanja stepena njegove fleksibilnosti, u kontekstu trajne i dosledne orijentacije prema korisniku.

Tipizacija i specijalizacija objekata hotelijerstva

Na globalnom nivou, turuzam se razvija u pravcu regionalne preraspodele, odnosno prestruktuiranja turistikih kretanja ka novim destinacijama. U tom smislu, podela na klasine receptivne i inicijativne turistike zemlje sve je tee odriva, s obzirom da obim turistike tranje ima tendenciju stalnog uveavanja. Ukljuivanje novih slojeva stanovnitva iz celog sveta u turstika kretanja uslonjava ekonomsku, etno-socioloku, kulturoloku i psiholoku strukturu tranje. Zadovoljavanje izuzetno irokog i raznovrsnog spektra potreba integrisanih u potrebu za putovanjem, dovodi do nastanka tzv. po-

sebnih oblika turizma. Posebni oblici turizma nastaju dakle kao rezultat promena ivotnog stila, izazvanih sadanjou koju odlikuju: informatizacija i automatizacija, odnosno globalna primena visokih tehnologija, standardizacija i kvalitet proizvoda i usluga, rairena primena marketinkog i menadmentskog koncepta u poslovanju, inelektualizacija i individualizacija, afirmacija ekologije i zdravlja. Motivima putovanja se pristupa na nov nain u kontekstu prevazilaenja njihove jasne izdiferenciranosti na kulturne, rekreativne, poslovne, zdravstvene. Oekivanja turista su veoma sloena. Oni oekuju jedinstveno iskustvo u kome se prepliu raznovrsni motivi kretanja. Ipak, poetni korak ka diferenciranju posebnih oblika turizma obeleava inicijativni, odnosno primarni motiv putovanja. U tom smislu naglaavaju se okruenje, kultura i dogaaji kao osnovne oblasti unutar kojih se diferenciraju posebni oblici turizma, ali se takoe istie da ih one ne iscrpljuju, ostavljajui prostora tritu da stalno otkriva i promovie nove. Prikazana sistematizacija (Skica 1) preuzeta je da ilustruje raznovrsnost savremenih oblika turizma, bez pretenzija autora da se bavi kriterijumima njihovog diferenciranja. Ima za cilj da pokae u kakvom trinom ambijentu funcionie hotelijerstvo, odnosno da istakne neophodnost njegovog prilagoavanja kroz procese tipizacije i specijalizacije. Tipizacija je proces izdvajanja razliitih pojavnih oblika unutar hotelijerske ponude, na osnovu spleta raznovrsnih kriterijuma. Proces tipizacije je determinisan prevashodnim delovanjem lokacionih i trinih faktora. Tipizacija hotelijerskih objekata moe se odvijati paralelno sa razvrstavanjem i kategorizacijom, to znai da jedan proces ne iskljuuje druge. Sa stanovita pretenog uvaavanja deovanja lokaconog faktora objekti hotelijerstva se tipiziraju na primorske, planinske, banjske, gradske, tranzitne. Delovanje trinog faktora ispoljava se uvaavanjem trinih segmenata kao pretenog kriterjuma tipi-

Skica1. Diferenciranje posebnih oblika turizma Izvor: Sistematizacija preuzeta iz: teti, S: Posebni oblici turizma, 2007, str.8 , na osnovu: Douglas, N.: Special Interest Tourism, 2001 11

Skica 2. Diferenciranje objekata hotelijerstva Izvor: Ideja i realizacija autora zacije. Tako se po ovom osnovu mogu izdvojiti poslovni, sportski, porodini, omladinski objekti. Radi se o tipizaciji izvrenoj na osnovu specifinih potreba preovlaujuih segmenata. Motiv posete se takoe pojavljuje kao faktor od uticaja na tipizaciju. U tom kontekstu dolazi do izraaja ve pomenuto istovremeno uzajamno delovanje vie motiva posete, pa je vrlo teko identifikovati dominantan razlog koji se ispoljava kao inicijativni faktor putovanja. S druge strane, motivi putovanja razliitih trinih segmenata mogu biti isti, ali se njihove potrebe, oekivanja i zahtevi razlikuju. Primer tipizacije na osnovu motiva posete su tzv. resort, odnosno odmaralini objekti, gde se kao osnovni razlog posete pojavljuju odmor i relaksacija. Odmor i relaksacija prevashodno ukljuuju zabavu i razonodu, razliite oblike rekreacije, wellness, odnosno programe unapreenja zdravlja i kvaliteta ivota. Razumljivo je da se poimanja idealnog odmora i relaksacije razliitih trinih segmenata, bitno razlikuju. Na primer, kao suprotstavljeni trini segmenti pojavljuju se deca i omladina, mladi parovi, radno aktivni poslovni ljudi, turisti treeg doba. Razliiti vidovi odmora i relaksacije razliitih trinih segmenata potiu od demografskih, socio-kulturnih, ekonomskih razlika, tj. razliitog potroakog ponaanja koji je posledica razliitog naina ivota. Prethodno izneti stavovi nameu zakljuak o potrebi daljeg diferenciranja unutar pojedinih tipova objekata, shodno potrebi prilagoavanja hotelijerstva savremenim oblicima turizma. Proces internog difereciranja hotelijerske ponude unutar postojeih tipova objekata sa ciljem usklaivanja sa zahtevima konkretnih trinih segmenata, moe se oznaiti kao specijali12

zacija. Proces specijalizacije se odvija kao rezultat fokusiranosti na usko izdiferencirane trine segmente, odnosno odreene ciljne grupe. To mogu biti poslovni ljudi koji odlaze na odmor sa porodicom, ali tokom koga i dalje imaju potrebu da rade. To mogu biti pasionirani ljubitelji golfa ili tenisa, deca predkolskog i mlaeg kolskog uzrasta, studenti odreenih fakulteta, strasni lovci i ribolovci, posmatrai ptica, zaljubljenici u floru i faunu, savremeni robinzoni, avanturisti koji vole opasnosti, visoko ekoloki svesni, uivaoci u igrama na sreu, istraivai stalno gladni novih znanja, zagovornici zdravog ivota zasnovanog na odgovarajuoj ishrani, kao i mnogi drugi. Ovom prilikom navedeni, kao i nenavedeni trini segmenti utiu na oblikovanje savremenih vidova turizma. U zavisnosti od udela pojedinih segmenata na tritu, njihov uticaj se konkretizuje specijalizacijom hotelijerskih objekata. Hotelijerstvo na taj nain svojom fleksibilnou sve smelije obara tezu o krutosti ponude, direktno se ukljuujui u oblikovanje specijalizovanog turistikog proizvoda. Na Skici 2. su predstavljeni neki oblici diferenciranja objekata u hotelijerstvu u uslovima sinergetskog delovanja razliitih faktora, uz mogue kombinacije na svim nivoima. To znai da se pregled grupa, klasa, tipova i specijalizovanih podtipova nikako ne treba shvatiti kao konaan, ve samo kao fazu procesa prilagoavanja hotelijerstva posebnim oblicima turizma. U dizajniranju specijalizovanih paketa usluga, namenjenim konkretnim, temeljno istraenim kategorijama korisnika, prednjae meunarodni hotelski lanci. Strateki menadment meunarodnih hotelskih lanaca specijalizaciju svoje ponude

ostvaruje kroz kontinuirani proces internog brendiranja. (Oden, 1997). Poslovanje meunarodnih hotelskih lanaca se ogleda u okupljanju razliitih vrsta, tipova i kategorija hotelijerskih objekata pod zajednikim imenom globalno prepoznatljivom, renomiranom markom koja obavezuje na proklamovanu poslovnu filozofiju, kompanijsku kulturu i ponaanje, viziju i misiju. Dakle, sloena struktura hotelskog lanca, koju ilustruju podlanci, odnosno tzv. brendovi, jeste polazna pretpostavka dalje specijalizacije. Specijalizacija u okviru hotelskog lanca se moe odvijati internim diferenciranjem unutar brenda, kao i uvoenjem potpuno novog brenda (Kosar, 2002). Vodei svetski hotelski lanac danas posluje pod imenom InterContinental Hotels Group. Njegov kapacitet je, prema podacima za 2005. godinu (Hotels Magazine, July 2006, str. 40), iznosio 537.533 sobe, odnosno 3.606 objekata. Nosioci lanca su dva globalna brenda InterContinental Hotels & Resorts i Holiday Inn Hotels & Resorts. Globalno prepoznatljiva hotelska marka Holiday Inn poznata je po procesu internog brendiranja: Holiday Inn Select su objekti specijalizovani za poslovne ljude; Holiday Inn SunSpree Resorts su objekti namenjeni relaksaciji cele porodice, pre svega locirani na turistikim destinacijama toplih tropskih mora; Holiday Inn Garden Court su tzv. butik hoteli sa karakteristinim, jedinstvenim stilom gradnje i ureenja, u skladu sa lokacijom, na prostorima Evrope i June Amerike; Nickelodeon Family Suites by Holiday Inn je specijalizovani hotelski brend namenjen deci, koji gradi poslovnu filozofiju sutinskog razumevanja dece i uvaavanja njihovih potreba; Holiday Inn Express je brend srednje klase fokusiran prevashodno na smetaj, ograniene ili izostavljene usluge u sektoru hrane i pia (www. hotelsmag.com). Prilagoavanje hotelijerstva nekim specifinim oblicima turizma ogleda se, izmeu ostalog i u postojanju tzv. neobinih hotela. Radi se o hotelima igloima, hotelima sojenicama, hotelima peinama, hotelima zatvorima, hotelima svetionicima, hotelima pod vodom ili na drveu. Ekskluzivitet lokacije, okruenja i samog ureenja, povlai za sobom i odgovarajuu uslugu koja, u skladu sa zahtevima korisnika moe biti sasvim redukovana. Pomenuti primeri neobinih hotela pokazuju visok stepen adaptibilnosti hotelijerstva ak i kad se radi o ekstremnim oblicima turizma.

Zakljuak

Diferenciranje objekata na grupe, vrste, klase, tipove i specijalizovane podtipove je proces izloen stalnim promenama koje nastaju pod uticajem promenljivog dejstva spleta razliitih faktora. Sama inje-

nica da trite diktira trendove u turizmu, hotelijerstvu namee adaptibilnost kao uslov za ouvanje postojeih i zauzimanje povoljnijih pozicija u odnosu na konkurenciju. Razuenija struktura ponude ukazuje na vii stepen razvijenosti hotelijerstva. Ona svedoi o sprovoenju poslovnih strategija usmerenih na korisnika i njegove potrebe. Adaptibilnost hotelijerstva koja rezultira fleksibilnim hotelskim proizvodom zahteva primenu savremenog koncepta menadmenta zasnovanog na inovativnom duhu, kvalitetu, znanju, mo-

tivaciji, timskom radu u svim domenima poslovanja. Hotelijerske kompanije, moraju, dakle, ne samo da prate trendove u pogledu nastajanja novih oblika turizma, ve i da, stalno analizirajui ponaanje potroaa, projektuju njihove budue potrebe, a s tim u skladu i svoju poslovnu strategiju.

Literatura

Hsu, C.H.C, Powers, T. (2002): Marketing Hospitality, John Willey & Sons, New York

Hotels - The Mgazine of the Worldwide hotel Industry, July 2006, digital edition Kosar, Lj. (2002): Hotelijerstvo teorija i praksa, VH, Beograd Kosar, Lj., Raeta, S.(2005): Izazovi kvaliteta Menadment kvaliteta u hotelijerstvu, VH, Beograd Oden, H.W. (1997): Managing Corporate Culture, Innovation and Intrapreneurship, Quorum Books, Westport, CT teti, S. (2007): Posebni oblici turizma, izdanje autora, Beograd www.hotelsmag.com

13

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Dr Svetislav Milenkovi* Saetak

Svetski turizam postaje poprite borbe izmeu dve velike antagonistike grupe uticaja. S jedne strane su one koje ga sve vie pretvaraju u specifinu robu iji efekti mogu da se mere, iji razvoj moe da se kontrolie na svim nivoima i pravilno prostorno distribuie. S druge strane su oni faktori ukupnog svetskog razvoja koji svetski turizam ne moe da kontrolie i ne moe na njih da razumno utie. Kljune rei: budunost, svetski turizam, promene, razvoj i efekti

Svetski turizam u budunosti

Uvod
Savremeni turizam sve vie odvaja one uticaje u svetskom ekonomskom sistemu na koje moe da utie i one koje su van sfere njegovog delovanja. Uticaji koje turizam ne moe da kontrolie, sve vie postaju njegovi neprijatelji. Zbog toga moemo da kaemo da su ,,jahai apokalipse u svetskom turizmu veoma vane injenice njegovog budueg razvoja. Demografske promene u svetu sve vie fiksiraju turistiku tranju i ponudu u novim prostornim celinama, sa novim turistikim resursima, s jedne strane veoma kvalitetnim, a s druge strane esto ekstremnim. Rast svetskog stanovnitva takoe uveava segmentne grupe potroaa sa tano izdiferenciranim obelejima i definisanom ekonomskom moi. Drugi jaha apokalipse u svetskom turizmu ne moe da zaustavi rast nauke, koja brzo menja metode, obim, strukturu i naine formiranja svetskog turistikog proizvoda. To, s druge strane, omoguava bri rast elja savremenih turista od promena, prilagoavanja i diverzifikovanja svetske turistike ponude. Trea nemogunost uticaja savremenog turizma je na tehniko-tehnoloki progres koji strahovitom brzinom razvija kako sadraje direktne turistike ponude, tako i svih indirektnih inilaca turistikog proizvoda. Takve tendencije na strani turistike tranje menjaju svest potencijalnih potroaa, esto u nekorektne, ili neostvarljive turistike motive. Poslednji ,,jaha apokalipse u svetskom turizmu irenjem informacionih tehnologija otvara mogunost nekonkurentne trke u prikupljanju i plasiranju razliitih informacija, guei, u mnogim sluajevima, manje razvijene destinacije. Stvarajui mogunost virtuelnog sveta turistikim potroaima, on dovodi do dominacije, agresivnosti, moi i kapitala u svetskim turistikim tokovima. Budunost svetskog turizma mora da objedini pozitivne i negativne inioce razvoja, s tim da pozitivni efekti uvek mogu da izbegnu negativne uticaje, uz stalni rast turistikog prometa, pravilnu redistribuciju, realokaciju turistike ponude i ostvarenje potpunog zadovoljenja kako turista, tako i turistikih radnika i lokalnog stanovnitva. potpunog sloma svetskih drutveno-ekonomskih kretanja, ili do potpuno nove preraspodele svetskih resursa, nivoa ivotnog standarda i privredne razvijenosti. Ako do 2020. godine giganti, kao to su Kina, Indija i Rusija, preuzmu vodeu ulogu u svetskoj ekonomiji, onda e i svetski turizam doiveti nove oblike disperzovanja i regionalnih kretanja (WTO, 2000). Nova masa novanih sredstava omoguie vee izdvajanje za turizam, kako u pogledu ulaganja u razvoj novih destinacija, oblikovanja kvalitetnog turistikog proizvoda, tako i u pogledu rasta potronje buduih turista. Brzi porast demografskih, politikih i tehniko-tehnolokih promena, koje su van uticaja turizma, izazivaju nove potroake testove, kreativno pakovanje turistikih proizvoda i novu fizionomiju turistikog transporta. To dalje oblikuje turistiku tranju, ponudu starih i novih destinacija, marketing i distribuciju, pretvarajui ih u najdinaminije procese. Takoe, novi razvoj ljudskih resursa, za potrebe turizma, u budunosti, otvara nove sisteme menadmenta humanih resursa (HRM) i razvoja humanih resursa (HRD), koji, uz pomo informacionih tehnologija, postaju jedinstven zahtev buduih turistikih trendova. Budui razvoj svetskog turizma ne samo da evidentira opte promene, ve uvodi i specifine, koje moraju brzo da budu prihvaene. Zbog toga turistike organizacije, u budunosti, nee samo da upravljaju resursima i globalnim razvojem, ve e teite menadmenta prebaciti na trendove. To ukazuje da je na poetni razvoj turizma bio od presudnog uticaja saobraaj, a na budui to e biti tehniko-tehnoloki napredak, razvoj informacionih sistema i upravljanje modernim kadrovima. Prema predvianjima WTO svetski turizam e u periodu do 2010. godine rasti po stopi od oko 4% godinje i dostii e jednu milijardu aktivnih turista (WTO, 2000). U mnogim zemljama doi e do restrikcije domaeg turizma, zbog neuspelih tranzicionih promena, ili zbog nove preraspodele fonda slobodnog vremena, u razvijenim zemljama. Takoe, politika nestabilnost, terorizam i ratovi desetkovae turistiku ponudu u tim zemljama. U zemljama brzog ekonomskog rasta (istona i jugoistona Azija) turizam mora da postane ,,nuna potreba, kako bi ljudi iz tih zemalja brzo dostigli nivo turistike potronje i ponude razvijenih zemalja. Regionalna preraspodela svetskog turizma ii e prema Karibima, centralnoj i junoj

Abstract
The world tourism in the future
Tourism becomes a battlefield between two big antagonistic influence groups. On the one side, there are those that more and more transform it into specific commodity, of which the effects may be measured, controls its development at all levels and makes regular spatial distribution. On the other side, there are those factors of total world development that the world tourism can not control and can not influence reasonably. Key words: future, world, tourism, changes, development and effects

Neke znaajne odrednice budueg razvoja svetskog turizma

* Ekonomski fakultet, Kragujevac 14 Globalni svet je uao u fazu najdinaminijih promena. One mogu da dovedu do

Americi, s tim da se u tim zemljama ree socijalni problemi koji izazivaju nestabilnost turistike ponude. Delovi june i istone Afrike, u svetskom turizmu, igraju sve znaajniju ulogu i to naroito u turizmu doivljaja, safari i eko-turistikoj aktivnosti. Juna, jugoistona i istona Azija, u buduem razvoju turizma, osvojie veliko trite, rast turistike potronje, potpunu valorizaciju antropogenih vrednosti i oblike savremenog, tj. poslovnog, kongresnog i avanturistikog turizma. U budunosti e svetski turizam zavisiti od dve grupe faktora: egzogenih, odnosno eksternih i internih faktora. Egzogeni faktori direktno odreuju svetski drutveno-ekonomski sistem, a indirektno svetski turizam. Ti faktori ukljuuju: globalno kretanje svetskog kapitala, demografsku eksploziju i demografsko starenje, uvoenje tehniko-tehnolokih novina u sekundarnim sastavnim delovima turistikog proizvoda, virtuelni svet turizma u sistemu informacionih tehnologija i reavanje konflikata, koegzistencije i simbioze turizma i ivotne sredine. Interni faktori predstavljaju unutranje pokretake promene, u okviru upravljakog turistikog sistema, po pojedinim sektorima. Reavanje socijalnih promena u svetskom turizmu bie kroz realizaciju ponude na kratak rok. U velikim gradovima to zahteva izgradnju namenskih zabavnih parkova, rekreacionih zona i otvaranje privremenih kapaciteta za izletnike i vikend turiste u blioj okolini. S druge strane, u onim zemljama, gde je starenje stanovnitva bre, motivi putovanja kretae se od odmora i zabave, prema edukativnim destinacijama, sa atraktivnim antropogenim vrednostima. U onim zemljama, u kojima dolazi do demografske eksplozije i gde postoji viak stanovnitva, turistiki motivi budunosti bie: sve vee uee mladih u kreiranju turistike ponude; tako, npr. 88% mladih ljudi u svetu eli da razvije privatni biznis u turizmu, uz pomo svojih drava i meunarodnih razvojnih fondova; takoe, oni ele kompletno umreavanje informacionih turistikih sistema, brzu konkurenciju i stalnu edukativnu aktivnost; i vee uee mladih u preraspodeli ukupne turistike tranje; zbog ega sve zemlje moraju da obrate panju na turizam mladih, izgradnju velikih hostela i kamping centara, sa takvim turistikim proizvodom koji je prilagoen njihovoj platenoj moi i njihovim zahtevima. Sve savremene tendencije, u svetskom turizmu, moraju da zadovolje prelaz iz masovnog ka individualnom, tj. iz kompleksno uoblienog pasivnog proizvoda ka posebnom. To znai da budunost svetskog

turizma zahteva promene u odnosu potroaa prema svojim novanim sredstvima, fondu slobodnog vremena, ujednaavanju socijalnih kategorija segmentacije potroaa i ponuaa turistikih usluga, ekonomskih efekata, turistikih zahteva i proizvodnje turistikog proizvoda, kao i pretvaranja elemenata ivotne sredine u bazne motive turistikih kretanja. Budui turizam mora da reava antagonistiki sukob izmeu stalno rastuih elja turista, s jedne strane, i stalno rastuih zahteva ponuaa usluga, s druge strane. To moe da izazove negativne efekte u neplanskoj gradnji turistikih kapaciteta, zapoljavanju neodgovarajue radne snage, manipulaciju turistikim informacijama i nelojalnu konkurenciju. Ta nelojalna konkurencija ubrzae gaenje onih preduzea koja su dostigla saturaciju u turistikoj aktivnosti i afirmaciju onih koja jo uvek nisu dostigla nivo stabilnih ekonomskih subjekata. Osim osnovnih faktora budueg razvoja svetskog turizma, koji proistiu iz globalizacije, moemo da kaemo da su veoma znaajni i oni koji deluju na dui rok. Ti faktori su: globalno zagrevanje i naruavanje ozonskog omotaa; razni uragani, cunami, raspored kiselih kia, irenje pustinja i jaanje monsuna utiu na razmetaj i zatitu turistikih centara u itavom svetu; takoe, neprestano isputanje otrovnih gasova u atmosferu sve vie ugroava atraktivne turistike regione, kao to su Azija i Pacifik; poveanje temperature poveava i rast nivoa svetskog mora, to uslovljava novu preraspodelu svetskog turizma; investiciona ulaganja, u buduem razvoju svetskog turizma, takoe zahtevaju rekonstrukciju; line osobenosti turista takoe su indikator njegovog budueg razvoja; i tehnoloke inovacije, kao to je virtuelna realnost, mogu jednog dana zameniti autentino iskustvo putovanja u potpunosti (Milenkovi, 2006). Novo oblikovanje turistike tranje oblikuje i novog turistupotroaa, kao sofisticiranog, ve oformljenog i zahtevnog. Novi sofisticirani turista je nastao kao rezultat iskustva. Turisti iz glavnih regiona sveta, koji kreiraju tranju, postali su esti putnici koji poseduju lingvistike i tehnoloke sposobnosti i mogu da funkcioniu u multikulturalnom i zahtevnom okruenju. Tome treba dodati snaniji marketing novih destinacija, kako bi ule u ukupnu preraspodelu turistikih putnika. Obrazovanje je takoe odigralo znaajnu ulogu, zajedno sa razvijenim komunikacijama i dovelo do vie softiciranih zahteva od strane tur-operatora, koji sada trae nova iskustva kombinovana sa interesantnim aktivnostima, koje e ispuniti vreme odmora i zadovoljiti njihove raznovrsne interese. U tom sluaju budui

turisti moi e da biraju izmeu razliitih ponuda, koje im omoguavaju manje vremena provedenog na putovanju do destinacija, efikasnost realizovanja turistikih usluga i prihvatanja kvaliteta turistikog proizvoda. To e sve da omogui brzi protok informacija, brzo prezentovanje destinacija i virtuelni svet doivljaja elemenata turistike ponude. Kako turistiko trite dostie zrelost, rastua konkurencija e primorati preduzea da identifikuju i primene moderne metode menadmenta, odnosno upravljanja. Ovi metodi omoguie turizmu da minimizira trokove i maksimizira outpute. U isto vreme kreiraju se komparativne prednosti kroz diferencijaciju turistike industrije. Ovo se postie: a) efikasnou i produktivnou koje donose prednosti u trokovima i b) diferencijacijom i pozicioniranjem koje donose prednosti u vrednostima. Sve te promene su tesno povezane sa tehniko-tehnolokim procesima, a naroito dejstvom informacionih sistema.Te tehnologije, na budunost svetskog turizma, utiu dvojako: 1. na mikronivou tehnologija e povezati celo preduzee i omoguiti efektivno i brzo upravljanje; i 2. na makronivou informacione tehnologije omoguie dijagonalnu integraciju industrije turizma kroz unapreenje proizvodnje, distribucije i prodaje kompleksnog turistikog proizvoda (Milenkovi, 1999). Da bi se ostvarila efikasnost svetskog turizma, ubrzava se i stvaranje velikih multinacionalnih kompanija, koje mogu da prue turistike usluge, u veini zemalja sveta. Globalizacija je, takoe, jedan od glavnih trendova budueg razvoja turizma. Ona se bazira na jedinstvu ukusa u svetu i preferencijama vezanim za proizvode, koji rezultiraju iz globalne standardizacije i poboljanjima u tehnolokim inovacijama. Globalizacija je rezultat poveane koncentracije u industriji turizma. To uslovljava koncentraciju svetskog kapitala u malom broju multinacionalnih turistikih kompanija, a samim tim i kontrolu svetskih turistikih kretanja. Tok koncentracije koji se ostvaruje kroz horizontalno i vertikalno povezivanje je takav da za kompanije srednje veliine u turizmu moe da predstavlja problem. Zbog toga rast i razvoj turistikih preduzea, na multinacionalnom tritu, obuhvata sledee elemente: ekonomija obima varira u zavisnosti od kontrolisanih i nekontrolisanih faktora turistikog razvoja; sposobnost finansiranja visokobudetnih kampanja, zbog toga to se na svetskom nivou pojavljuju mnogi razvijeni fondovi za turistiku aktivnost; 15

 sposobnost disperzovanja rizika na novim diversifikovanim tritima; ukljuivanje novih marketing koncepcija; aktivno korienje tehniko-tehnolokog napretka; optimizacija korienja turistikih resursa i njihova disperzija po razliitim sezonskim i vansezonskim intervalima; racionalno ponaanje na meunarodnom tritu humanih turistikih resursa; stvaranje konkurentske prednosti u odnosu na ostale uesnike u distribuciji svetskog turistikog proizvoda; upravljanje razvojem turizma u budunosti prepustiti onim menaderima koji, osim znanja, kreativnosti i vetine, imaju i vie raspoloivog vremena za te poslove; i stvarati istaknute i prepoznatljive marke i brendove turistike ponude na svetskom turistikom tritu (Duli, 2001). Kako bi se izbegli problemi u razvoju svetskog turizma i to naroito da velike korporacije u cilju stvaranja velikog profita, zapostave interese turista, turistikih radnika, lokalne zajednice i ivotne sredine, javljaju se novi trendovi poslovanja. Mnoga mala i srednja preduzea, pronalazei najatraktivnije i najpoeljnije delove destinacije svu svoju panju usmerie na te delove. Iz takvih odnosa, komparativne prednosti su: a) diferencijacija turistikog proizvoda; b) visok nivo personalnih usluga kroz stalnu edukaciju turistikih kadrova; c) potpuna informisanost o turistikom proizvodu; d) racionalno poslovanje, stalni rast kvaliteta turistikih usluga i ujednaavanja odnosa razmene kroz politiku cena; e) deregulacija svetskog turistikog trita; i f) sinergija ukupne turistike aktivnosti, sa ukupnim razvojnim zahtevima destinacija (Milenkovi, 2006).

Izazovi budueg turizma mogu biti reeni dobro obuenom, energinom, preduzimljivom radnom snagom, koja govori vie jezika, koja razume sutinu turizma i poseduje profesionalnu strunost. Instruktori i treneri imae ulogu da obezbede inovacije, podstaknu poboljanja, motiviu radnu snagu i da rade na stalnom prevazilaenju specifinih problema u turizmu. Konano, budunost svetskog turizma obuhvata i tzv. odrivi razvoj i odrivi turizam. Najznaajnije je da se odrede precizne mogunosti turistikog kapaciteta podnoljivosti svake destinacije. U tom smislu mora da se vodi rauna o fizikim osobenostima izvorne prirodne sredine svake destinacije, ekonomsko-socijalnim uticajima turizma na tu sredinu i njenoj ekolokoj stabilnosti. Da bi se postigla (cost-benefit) sigurnost razvoja turizma, on mora da rei konflikte putem alternativnih strategija razvoja, koegzistenciju kroz optimizaciju trokova i koristi i simbiozu, tako da atraktivni elementi ivotne sredine budu generator razvoja turizma. To namee i zahtev decentralizovane koncentracije turistikih kapaciteta, kako bi se ostvarila potpuna sinergija budueg razvoja turizma i ivotne sredine.

Zakljuak

Sve savremene promene u svetu reflektuju se direktno, ili indirektno na promene u svetskom turizmu. Turizam je bio i ostae vodei indikator globalizacije. U tome da postane takav proces, da svakom oveku omogui hedonistike zahteve za odmorom, rekreacijom i zabavom, on nailazi na velike probleme. Sve vie se istiu oni problemi na koje turizam ne moe aktivno da utie, jer su ti procesi bri i konkretniji u sprovoenju interesa globalnog kapitala. Demografska kretanja u svetu, brzi rast nauke, tehnike, tehnologije, kao i distribucije i promene informacija uslovljavaju regionalnu preraspodelu svetskog turizma. Nove metode formiranja turistike ponude i tranje, stvaranje novog, fleksibilnog

i brzo prihvatljivog turistikog proizvoda, kao i doivljavanje sveta kod kue, uslovljavaju da svetski turizam ulazi u rizinu fazu. Ta faza podrazumeva preuzimanje kontrole nad njim od onih zemalja koje imaju najbri ekonomski rast i razvoj, to, u krajnjem sluaju, odreuje obim i strukturu svetskih turistikih kretanja. Razliita shvatanja dosadanjeg razvoja svetskog turizma izdvojila su i one faktore na koje on moe da utie. Ti faktori, na strani turistike tranje, oznaavaju prelaz izmeu masovnog i postmodernog turizma u tom smislu da se prelazi iz zadovoljenja potreba, po svaku cenu, u zadovoljenje potreba, koje nose obeleje izgraene turistike kulture. To znai da masovni turizam, bez jasno definisanih segmentnih grupa potroaa prelazi u individualni, visoko sofisticirani turizam, sa jasno izdiferenciranim potroaima. S druge strane, svetski turizam morae da bude podreen tehniko-tehnolokim promenama dejstvu informacionih sistema, kako bi mogao da zadovolji steene potrebe turista, ugraujui u njih specifine turistike zahteve. Budunost svetskog turizma je kompleksna kategorija, koja povezuje interese rada i kapitala, kroz sopstveno vlasnitvo, s jedne strane i ostvarenje ekonomskih efekata za sve uesnike u turizmu, s druge strane. Kroz odrivi razvoj turizam postaje globalna tema korienja atraktivnih elemenata ivotne sredine, ali samo tamo gde to korienje ini potpuno zadovoljenje svih uesnika i ostvarenje koristi za sve.

Literatura

Duli, A. (2001): Upravljanje razvojem turizma, Mate, Zagreb Milenkovi, S. (1999): Turistika aktivnost u trinoj privredi, Vuk Karadi, Parain Milenkovi, S. (2006): Meusobni odnosi turizma i ivotne sredine, Ekonomski fakultet, Kragujevac WTO, Tourism vision 2020, Madrid, 2000.

16

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Slaana Nedeljkovi* dr Slobodanka Markov** Saetak

U ovom radu ispituju se motivi za hodoasnika putovanja na primeru grupe verskih turista posetilaca srpskog manastira Crna reka. Motivacija je ispitivana u terminima unutranjih faktora koji pokreu ljude na ovu vrstu putovanja i njihovih osnovnih sociodemografskih karakteristika. Takoe se analizira percepcija stareina i igumana manstira o motivima posetilaca, kao i njihovi stavovi prema verskom turizmu. Analiza je zasnovana na podacima prikupljenim kroz otvorena pitanja u upitniku sprovedenom u dve grupe hodoasnika i dubinskih intervjua sa igumanima pet manastira u Srbiji. Kljune rei: motivacija, verski turizam, religiozni turisti - hodoasnici, religijski (verski) turisti, duhovnici, odrivi razvoj verskog turizma.

Motivacija za putovanje religioznih turista u Srbiji kvalitativna analiza

J
edan od glavnih ciljeva ovog rada jeste da se dublje osvetle motivi za hodoasnika putovanja, odnosno da se vidi kako se pravilnosti utvrene u kvantitativnoj analizi konkretizuju kroz iskustva pojedinih hodoasnika. Drugi cilj bio je da se, bar na inicijalnom nivou, ispita percepcija duhovnika u manastirima o nainu (nainima) na koji verski turisti i hodoasnici pristupaju manastirima i verskim sadrajima. Pretpostavili smo da emo na ovaj nain motive za posetu manastirima ispitati iz jedne nove perspektive, koja do sada nije bila predmet istraivanja, iz perspektive duhovnika (subjekata manstirskog ivota). Takoe smo eleli da utvrdimo stavove igumana i stareina manastira prema verskom turizmu i hodoasnitvu, odnosno da razmotrimo mogunosti razvoja ove vrste turizma kod nas. Rad je koncipiran kao kvalitativna analiza motiva hodoasnikih putovanja, zasnovana na dve vrste podataka: prvi su prikupljeni kroz pitanja otvorenog tipa u anketnom istraivanju sprovedenom u dve grupe verskih turista koji su posetili manastir Crna reka (tokom maja i juna 2006; Nedeljkovi, Markov, 2006). Drugi osnov ove analize su dubinski intervjui voeni sa stareinama pet manastira u Srbiji (leto-jesen 2007. godine). Zato smo odabrali kvalitativne metode, odnosno kvalitativnu analizu? Prvi razlog je to je u ovom istraivanju naglasak na otkrivanju motiva i znaenja koja posete manastirima imaju u ivotu verskih turista, a kvalitativne metode su, po definiciji, upravo pogodne za primenu u istraivanjima u kojima je fokus na znaenjima ili atributima pojava koje se ispituju. Drugi razlog je u pogodnosti kvalitativnih metoda za istraivanja u kojima je potrebno od relativno malog broja ispitanika prikupiti vei broj podataka o pojavi koja se istrauje. U sluaju ovog istraivanja to su podaci o verskim turistima i verskom turizmu u aktuelnim uslovima irokih desekulariozacijskih tokova, koje smo prikupili kroz intervjue sa duhovnicima iz pet manastira. Izloeni ciljevi iziskivali su definisanje fenomena verskog turizma i njegove unutranje struktuiranosti. Poto su se istraivai kod nas do sada bavili verskim turizmom vie parcijalno i usputno, nije sa dovoljnom preciznou oformljen pojmovni aparat kojim bi se na nauno adekvatan nain prouavao i pratio ovaj sve masovniji oblik turizma. Po miljenju hrvatskog autora Borisa Vukonia, za shvatanje verskog turizma i njegovog subjekta verskog turiste, kao specifinog segmenta turistikog korisnika, veoma je vano napraviti jasnu razliku izmeu termina religiozan i religijski. Razlika je, po njemu, u stepenu i intenzitetu verovanja i oseanja, jer od toga zavisi odluka pojedinca vernika u kakav e se oblik verskog turistikog putovanja ukljuiti ili kakve verske sadraje oekuje u turistikoj destinaciji. Shodno tome, Vukoni u svojoj knjizi Turizam i religija (Vukoni, 1990) u teoriju (verskog) turizma uvodi dihotomnu tipologiju turista koji obilaze manastire i ostala sveta mesta: 1. Religiozni turisti ili turistivernici su ljudi sa duboko usvojenim verskim vrednostima i normama. To su zapravo vernici koji su ubeeni u svoja verska naela i redovno ispunjavaju verske obaveze. Prilikom odabira turistike destinacije, religioznim turistima je od presudnog znaaja dostupnost verskih objekata i mogunost prisustvovanja verskim sadrajima. To su kljune odrednice hodoasnitva ili poklonikih putovanja. 2. Verski, religijski turista je sliniji klasinom turisti. U odnosu na prvi tip, turistuvernika, on ima odreene rezerve prema verskim naelima, manje poznaje teoloke dogme, a sveta mesta ne poseuje iskljuivo iz verskih pobuda. Religijski turisti bi se uslovno mogli nazvati irom skupinom ljudi zainteresovanih za obilazak manastira i drugih svetih mesta. Navedenu podelu ve smo primenili u naem istraivanju poklonikih putovanja kao oblika verskog turizma u Srbiji danas (Nedeljkovi, Markov, 2006). Ona se pokazala funkcionalnom. Dobijeni podaci potvrdili su da ispitanu grupu hodoasnika ine verujui, ljudi sa dugim verskim staom, duboko posveeni veri. Znai, osnovni motivi hodoasnikog putovanja su primarno religiozni. Zato smo navedenu tipologiju primenili i u ovom istraivanju. Kvalitativna analiza odgovora iz upitnika na pitanja otvorenog tipa, koju smo izvrili u ovom radu, potvrdila je da motivi putovanja proistiu iz religioznog bia 17

Abstract
Motivation for Pilgrimage A Qualitative Analysis
This work investigates main motives for pilgrimage of a group of religious tourists visitors of the serbian monastery Black River. The motivation has been examined in terms of inner factors that move people to this kind of travel as well as their main social and demographic characteristics. We have also analyzed how the monastery patrons perceive the visitors motives as well as their attitude toward religious tourism. The analysis is based on the data acquired by means of a questionnaire that included two groups of pilgrims and also detailed interviews with patrons of five Serbian monasteries. Key words: motivation, religious tourism, pilgrims, religious tourists, monastery patrons, sustainability of the religious tourism

* RB Kolubara, Lazarevac ** Prirodno-matematiki fakultet u Novom Sadu

Manastir Crna reka ispitane grupe vernika. Takoe, smo utvrdili da stareina manastira i manastriska zajednica svojim osobinama i aktivnostima povratno utiu na jaanje motivacije hodoasnika da se vraaju u konkretni manastir i da se meu njima uspostavljaju specifina duhovna povezanost. Najuestaliji motiv bio je da se prisustvuje bogosluenjima i pokloni motima svetitelja koje se nalaze u manastiru. Dublja sadrina ovog motiva moe se ilustrovati sledeim odgovorima ispitanih hodoasnika: Svaka poseta manastiru je za mene duhovni doivljaj. Liturgija u manastiru je uvek posebno nadahnuta i omoguuje da se oseti uzvienost, posebno pored motiju svetog Petra Korikog. (ena, 58 godina, udata, ekonomski tehniar.) U manastiru Crna reka, dok sam na Liturgiji, oseam se kao da sam na nebu. Harmonija, mir, usklaenost svetenosluitelja (onih koji slue liturgiju), uvek me impresionira i ine da se oseam bolje. (ena, 52 godine, udata, fakultetski obrazovana.) Oigledno je da prisustvo Liturgiji u manastiru prua jai i intenzivniji oseaj zbog duhovnosti jeromonaha, obinih monaha i iskuenika nego odlazak na liturgiju u parohijsku crkvu. Njihov nain ivota, koji se pre svega ogleda u molitvi i posluanju, njihovo smirenje i usklaenost u meusobnom odnosu, pojaava duhovni doivljaj vernika koji prisustvuju zajednikom bogosluenju, njihovu sabornost i predanost liturgiji. Motiv upoznavanja sa manastirskim nainom ivota, koji je drugi po uestalosti, izvesno, proizilazi iz oekivane posebnosti ivota manastirske zajednice, ali jo vie iz neposredno opaene harmonije u opteiu ureenju konkretne manastirske zajednice. Jak pozitivan uticaj na posetioce manastira ostavlja red, poredak manastirskog naina ivota, posluanje itelja 18

manastira prema igumanu i jednih prema drugima, kao i ljubav i harmonija koja meu njima vlada. Tu ljubav i topao prijem svakoga ko kroi preko manastirskog praga oseaju i cene hodoasnici, te gostoprimstvo navode kao jedan od jakih motiva da redovno dolaze ba u taj manastir: Zbog otaca koji su predobri i ljubavi bratstva nije mi teko da putujem i po nekoliko sati da bih ovde dola. (ena, 26 godina, neudata, fakultetski obrazovana.) Boravak u manstiru mi jako prija. Gostoprimstvo monatva, njihova srdanost i topao doek uvek me ponovo iznenade i odueve. (Mukarac, 60 godina, oenjen, via kola.) Gostoprimstvo, mir i duhovni ivot je na mene ostavio najdublji utisak, (Mukarac, 46 godina, KV radnik) Najdublji utisak na mene je ostavila sloga manastirske bratije u ljubavi prema Bogu i ouvanju nae pravoslavne vere, u nae ime i za spas svih nas. Beskrajno sam im zahvalna na molitvima upuenim Bogu za moje spasenje. (ena, 54 godine, udata, diplomirani pravnik.) Mir, molitvenost, skromnost i gostoprimstvo monatva. (Mukarac, 27 godina, oenjen, svetenik) Ispitani hodoasnici su se, takoe u prilino velikom broju, izjasnili da je primarni razlog njihovog dolaska u manastir razgovor i duhovne pouke igumana i duhovnika protosinela oca Nikolaja, igumana manastira Crna reka. Hodoasnici iz ispitane grupe u ovaj manastir dolaze ve vie godina, privueni duhovnim poukama i besedama igumana. Iako ispitanici nisu opirnije obrazlagali motiv svog dolska i vraanja u konkretni manastir, njihovi su odgovori vrlo precizni: Dolazim zbog velike duhovne pouke igumana Nikolaja. (ena, 58 godina, udata, srednje obrazovanje, penzionerka.) U manastir Crna reka sam dolazio jo dok je iguman bio otac Artemije, sadanji vladika rako-prizrenski, a otac Nikolaj obian monah. U poetku, oca sam poznavao nedovoljno. Ali, kasnije sam se kod njega prvi put ispovedio i ispovest je bila neto posebno, melem za duu! Kada je otac Nikolaj poeo da govori, kao da je sam Duh Sveti govorio iz njega. Ispovest i razgovor sa njim je milina duha, ostavlja toplinu, blagodat u dui. (Mukarac, diplomirani ekonomista, 50 godina, oenjen, otac troje dece.) Na mene je najvei utisak ostavio otac Nikolaj koji je sve umirio svojom priom. (Devojka, 26 godina, via medicinska kola.) Oseam pozitivnu energiju koja izlazi iz njegove besede. Njegov je govor uvek spontan, neposredan i na pravoslavan nain uliva mi veru u Gospoda. Uvek sam eljan da tamo odem i nije mi teko da preem 250 kilometara. Oseam da se otac brine za nas, svoju duhovnu decu. (Mukarac, 63 godine, penzioner.)

Utisak koji otac Nikolaj ostavlja na vernike, zbog ega oni dolaze ba u manastir Crna reka po savete u razreenju ivotnih problema i nedoumica, nije mogue objasniti bez detaljnije analize podataka iz dubinskog intervjua sa vernicima, jer to zadire u najdublja oseanja oveka prema Bogu i prema duhovnicima koji su posrednici izmeu Boga i oveka. Zato je ovo jedan od fenomena koji zavreuje paljivije istraivanje, naroito zbog toga to je veliki broj vernika suoen sa problemom raskoraka izmeu usvojenih verskih vrednosti i normi sa onim to savremeni svet namee kao modele ponaanja i oekivanja. Deo hodoasnika iz naeg uzorka naveo je pomo u razreenju linih i porodinih problema kao glavni motiv njihovih poseta ovom manstiru. Konkretni manastir je, inae, meu vernicima nadaleko poznat zbog motiju sv. Petra Korikog. Pri ovome treba primetiti da i u naoj sredini raste znaaj navedenog motiva za hodoasnika putovanja, to se moda najbolje vidi kroz posete manstiru Svetog Vasilija Ostrokog (Crna Gora). Prema rezultatima naeg istraivanja ene su ee motivisane oekivanjem razreenja linih i porodinih problema kada se odluuju da krenu na hodoasnika putovanja. Nai nalazi takoe ukazuju da ene bre uoavaju probleme u raznim oblastima ivota, a esto potpunije i sa vie detalja analiziraju probleme i bre reaguju, odnosno trae pomo svuda gde oekuju da bi je mogle nai. Svakako, ovo je samo jedna dimenzija uoenog fenomena veeg oekivanja ena da im duhovnici pomognu u razreenju ivotnih problema. Radi se o sloenom fenomenu koji bi zavreivao dodatna istraivanja budui da je aktuelan i u naoj sredini, a karakteristian je i za motivaciju muke populacije hodoasnika. Kada sam dobila alergijsku astmu, i poela da redovno odlazim kod lekara, saznanje da u celoga ivota morati da se leim, mene kao vrlo mladu osobu je prilino uznemirilo. Tada sam, pored uzimanja lekova, poela da se molitveno obraam svetiteljima pored njihovih motiju u manastirima koje sam poseivala. To mi je donelo smirenje, pa sam redukovala uzimanje lekova. (ena, 30 godina, visoko obrazovana) Mukarac, star 27 godina, oenjen, KV radnik, napisao je da dolazi zbog motiju sv. Petra Korikog koje su mnoge ljude iscelile od velikih bolesti. Molitva pored motiju za isceljenje me je navela da doem ovde. (Mukarac, 58 godina, oenjen, ekonomski tehniar). U ovom istraivanju pokuano je da se poseta manastirima razmotri iz perspektive stareina i igumana manastira. Poli smo od njihove percepcije strukture posetilaca s obzirom na motive posete mana-

stiru, tj. od toga kako oni procenjuju udeo posetilaca sa primarno religioznim motivima putovanja u odnosu na ukupan broj posetilaca. Opte je zapaanje duhovnika, zasnovano na linim iskustvima, da postoji veliki broj razloga i motiva sve masovnijeg dolaska ljudi u manastire poslednjih godina. Nai sagovornici su jednoglasno potvrdili da je na osnovu motiva dolaska ljudi u manastir, iskazanih kroz njihova ponaanja, mogue napraviti svojevrsnu tipologiju posetilaca manastira. Oni najee koriste podelu na hodoasnike i klasine turiste. Tako je procena igumana manastira Kaona, arhimandrita, oca Arsenija da manastire u Srbiji poseuju hodoasnici, oni koji dolaze iz verskih pobuda, ali i oni koji dolaze kao prolaznici, ljudi koje interesuje arhitektura, priroda, lepota ambijenta. Za sam manastir Kaonu procenjuje da je vei je broj onih koji dolaze iz primarno verskih pobuda, moda do 80%. Sa stanovita igumana i manastirske zajednice, ta je podela uslovna zbog toga to oni u svojim manastirima sve ljude, bili oni vernici ili ne, doekuju podjednako sa istim odnosom i prepoznatljivim manastirskim gostoljubljem. Ono to su u visokom procentu primetili i naglasili ispitani hodoasnici u manastiru Crna reka, potvruje i crnoreki iguman otac Nikolaj: Sve koji dolaze u Crnu reku doekamo s jednim/jednakim gostoprimstvom, hrianski, manastirski; to je u tradiciji manastira, da sve doekamo sa ljubavlju i da ih tu posluimo aom vode ili kafom ili bude tu i rakijica, poneka. Sednemo, pa se i popria, porazgovara i bude pitanja i odgovora. (Otac Nikolaj, intervju, broj 3.) Iguman manastira Kaona smatra da je najpohvalnije to to je u poslednjih dvetri godine osetno vei broj organizovanih kolskih ekskurzija. On ocenjuje da je to je rezultat verske nastave (veronauke) zahvaljujui kojoj su deca nauila kako treba da se ponaaju prilikom ulaska u portu i u hram. Kao kuriozitet, ovaj duhovnik navodi da deca ulazei u hram umeju da otpevaju Oe-na ili tropar hrama ili neku pesmu ili Himnu svetom Savi. (Intervju broj 1, 30. septembar 2007.) Jedinstvena je ocena intervjuisanih duhovnika da je proces desekularizacije u poslednjih dvadesetak godina uticao na porast interesovanja naih ljudi za obilazak manastira. Interesantno je zapaanje oca Arsenija da je pre devedesetih godina (pre procesa obnove religije) stepen poseenosti manastira bio znatno manji, ali da je tada bilo vie od 90% onih koji su u manastire dolazili iz primarno verskih pobuda. Kasnije, sa porastom interesa za obilazak sakralnih mesta i objekata, udeo onih koji manstire poseuju iz verskih pobuda kree se od 50% do 80%, u zavisnosti od regiona. Dakle, prema opaanju igumana, sa jaanjem procesa desekularizacije dolo je do porasta ne samo verskih ve i tzv.

klasinih turista koji poseuju manstire. U celini gledano, na talasu desekularizacije pojaan je interes za obilazak manastira i kao svetih mesta i kao kulturno-istorijskih spomenika. Ovde je vano ponovo akcentirati da je uoena pravilnost da religijski turisti ee poseuju manastire koji imaju istorijsku i umetniku vrednost (crkveno graditeljstvo, freskopis) u odnosu na hodoasnike koji su privueni u konkretne manastire, prevashodno duhovnou monaha, motima svetitelja koje se nalaze u tim manastirima, ali i nainom ustrojenja monakog ivota, tipikom manastirske zajednice. Posebno je interesantno zapaanje igumana manastira Kaona o uticaju manastirskih aktivnosti i atmosfere na posetioce. On je naveo primere posetilaca, koji su u poetku dolazili u manastir bilo zbog ambijenta, bilo zbog arhitekture, ili zato to su uli da tu postoji neto lepo. Vremenom, oni su poeli da prihvataju veru i da ispoljavaju svoja verska oseanja, da dolaze na bogosluenja, da se ispovede i prieste. Ljudi dolaze u posetu manastiru kao klasini turisti a vraaju se kao vernici! Dakle, dolazi do spontanog prihvatanja religije ili povratka religiji. Kao to smo oekivali, kada je re o gledanju na verski turizam, intervjuisani duhovnici smatraju da prioritet verskog turizma (i eparhijskih i klasinih turistikih agencija) treba da bude unutranje zadovoljenje duhovnih potreba. To bi znailo orijentaciju ovih agencija na religiozne turiste hodoasnike. Duhovnici su posebno ukazali na probleme koje manastirska zajednica ima kada u manstir dou arenolike vee grupe posetilaca od 50, 200, pa i vie, od kojih veina ne zna ni da se pokloni motima, odnosno ne poznaje elementarna pravila ponaanja u sakralnom objektu, a uz to i objektu od neprocenjive kulturno-istorijske vrednosti. Ovaj problem je ve ispoljen u mnogim manastirima i drugim sakralnim objektima. Iako se pre svega radi o nepoznavanju i nepotovanju verskih procedura, duhovnici su istakli potencijalnu i realnu opasnost od ugroavanja i oteenja ovih objekata. Prema njihovim iskazima, monake zajednice su spremne da se ukljue u edukaciju posetilaca u smislu poduavanja nainima ponaanja u hramu, pristupanju svetinjima i uestvovanja u verskim obredima. Po minjenju igumana, i eparhijske turistike agencije mogle bi da iznau adekvatne forme informisanja i pripreme turista za posete manastirima, kao i klasine turistike agencije. kole bi, sa svoje strane, mogle vie initi na osveivanju mladih o kulturno-istorijskoj vrednosti manastira i drugih sakralnih objekata iz ega bi prozilo i znanje i oseaj odgovornosti za ponaanje u tim objektima. Takoe stalni dolazak vernika u grupama ili individualno, onih koji trae da

se ispovedaju i razgovaraju sa duhovnicima, poveava angaovanost itave monake zajednice i skrauje im vreme za njihove redovne aktivnosti. Meutim, to ne utie na njihovo gostoprimstvo, to oni objanjavaju kao svoju dunost i posluanje. Ipak, uoava se da sadanji stepen poseenosti manastira (koji su bili obuhvaeni naim istraivanjem) prevazilazi personalne i prostorne mogunosti manastirskih zajednica. Uoeni i u ovom radu samo naznaeni problemi povezani su sa pitanjem odrivosti razvoja verskog turizma u Srbiji danas kada se radi o posetama manastirima. ire posmatrano, kao jedno od kljunih pitanja u razmatranju daljeg razvoja verskog turizma, koji je kod nas evidentno u porastu, otvara se upravo pitanje odrivog razvoja verskog turizma. Zato smo tokom intervjua duhovnicima postavili i sledee pitanje: Kada se uzmu u obzir i dobre i loe strane verskog turizma, kakav je va stav prema daljem razvoju verskog turizma? Odgovor je bio pozitivan. Intervjuisani duhovnici u osnovi podravaju razvoj verskog turizma, s tim to, bilo eksplicitno bilo implicitno, daju prioritet zadovoljavanju duhovnih potreba hodoasnitvu u tipologiji koju smo prihvatili i koja je potvrena i u ovom istraivanju. Takoe, kao to je ve izneto, smatraju neophodnim iri drutveni angaaman na pripremanju turista za posete manastirima i drugim verskim objektima. Kao to je jedan iguman rekao, potrebno je da mi iz manastira, ali i lanovi Crkve koji su profesionalno angaovani u oblasti turizma, kolstva, pomognu u edukaciji (pripremi) turista koji ele da posete manastire... Imlicitno, ovakav stav mogao bi se iitati kao realno sagledavanje problema i novih zadataka koje razvoj verskog turizma donosi za manastirske zajednice. Kako do sada nije bilo sistematskih istraivanja aktuelnih fenomena u tematskom krugu verskog turizma, to bi ira empirijska istraivanja bila neophodna kao podloga za njihovo svestrano sagledavanje, a naroito koncipiranje razvoja odrivog verskog turizma. Pri tome se kao polazno postavlja pitanje definisanje pojma odrivog verskog turizma. Budui da u literaturi taj pojam nije definisan, na osnovu odreenja odrivog turizma i naih istraivanja verskog turizma, pokuli smo da damo bar jednu poetnu definiciju. Pre svega, manastiri nisu samo kulturno-istorijski objekti. Oni su sredita duhovnog ivota, u kojima manastirske zajednice vode osmiljen i organizovan duhovni ivot sa strogo odreenim duhovnim dunostima. Iz tih razloga, odriv verski turizam podrazumeva da broj posetilaca manastira ne sme da remeti ili ugroava duhovni ivot manastirskih bratstava, kao i obavljanje njihovih drugih zadataka. Takoe, broj posetilaca ne bi smeo da bude tako veliki 19

da dovodi do fizikog oteenja objekata, njihovih elemenata i specifinih kulturnoistorijskih i duhovnih vrednosti. Dalje preciziranje pojma, kao i definisanje strategije odrivog verskog turizma kod nas su tema za poseban rad. Verujemo da u tom smislu nalazi ovog istraivanja mogu biti od koristi i kao saznanja i kao podsticaji za postavljanje novih istraivakih pitanja. Dakako, u koncipiranju razvojnih strategija odrivog verskog turizma treba da se uvaavaju i iskustva drugih zemalja koje u svojoj turistikoj ponudi imaju poznata mesta hodoaa.

Literatura

Bhardwaj, S.M. and Rinschede,G., Pilgrimage: a world-widre phenomenon, in Bhardwaj, S.M. and Rinschede,G. (eds.) Pilgrimage in World Religious, Berlin: Dietrich Reimer Verlag. Markov, S.(1999), Religijski sadraji u turizmu, Turizam, br.4, str. 79 84. Nedeljkovi, S., Markov, S. (2006), Pokloniko putovanje oblik verskog turizma u Srbiji danas, Turizam , br. 10, str. 78 80. Nedeljkovi, S. (2007), Turistika valorizacija manastira urevi Stupoviu

Starom Rasu, specijalistiki rad, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad Olsen,D.H., and Timothy, D.J. (2006), Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Routledge, Taylor & Francis Group Rinschede, G. (1992), Forms of Religious Tourism, Annals of Tourism Research, Vol. 19, pp. 51 67. Vukoni, B. (1990), Turizam i religija, Zagreb

20

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Mr urica Perovi* Saetak

Kotor grad pod zatitom UNESCOa posjeduje, pored unikatnosti zaliva, i izuzetne vrijednosti kulturnog nasljea koje se turistima nude kao kulturni proizvod grada. Pored obilazaka starog gradskog jezgra i bedema, u gradu se organizuju karnevalske sveanosti, festivali mode, pozorita, muzike, gastronomije... Neke od manifestacija imaju izraene elemente globalnog, to gradu ovakve profilacije i pristaje, ali postoje i one u kojima preovladavaju etnosocijalni elementi, to obezbjeuje ouvanje autentinosti lokalnih vrijednosti. Ovim dogaajima u Kotoru prisustvuju na desetine hiljada ljudi. Kljune rei: Kotor, kulturni turizam, manifestacije, turistike mogunosti

Turistiki znaaj manifestacija kao segment kulturnog turizma Kotora

Uvod
Kotor srednjovjekovni utvreni grad lociran je na samom kraju Bokokotorskog zaliva. Antiki pisci Livije, Plinije Stariji i Ptolomej pominju grad Akruvijum, koji je u antikom periodu bio smjeten na mjestu ili u blizini dananjeg Kotora. Od 7. vijeka pominje se kao Dekaderon i Dekaterum, od kojih je kasnije izveden slovenski naziv Kotor (Markovi, Vujii, 1997). Predstavlja najveu staru urbanu cjelinu na prostoru Crne Gore. Kulturna i prirodna dobra Kotora nalaze se pod zatitom UNESCO-a od 1979. Kotorski zaliv se nalazi i na listi najljepih zaliva na svijetu od 1997. godine, u drutvu sa sa zalivima Rio de eneira, san Franciska, Venecije... Neke od manifestacija koje se organizuju u gradu traju preko sto godina, jo iz vremena renesansne Venecije, dok kod drugih dominiraju elementi globalnog. Tako se kotorskim trgovima i pjacetama etaju kostimirani likovi iz bajki, klovnovi, plemii, gradska muzika i maoretke, u doba karnevalskih feti, ali i predstavnici visoke mode u okviru sve popularnijeg festivala mode. Kotor je centar tranzitnog i kulturnog turizma a manifestacije koje se organizuju u toku godine doprinose imidu ivog grada 365 dana u godini, to nije tipino za primorske gradove u Crnoj Gori.

Osnovne odlike kulturnog ivota u Kotoru

Kotor je grad koji obiluje kulturnim deavanjima u toku cijele godine. Svakodnevne posjete turista, bilo da se radi o uesnicima kruzing putovanja ili gostima koji obilaze grad u okviru Montenegro ture, ine ivot u gradu dinaminim. Poput Venecije i slinih mediteranskih gradova svojom arhitekturom, ostavlja upeatljiv utisak na posjetioce. Stari grad je centar kulturnog ivota. U grad se ulazi kroz troje vrata: Morska glavna vrata, Sjeverna i Juna vrata. Najstarija su Juna vrata. Grad je bio u posjedu Ilira, Rimljana, Vizantije, Mletake republike, Rusije, Francuske, Austrougarske... Prva slovenska plemena naselila su ga u 7. vijeku. Nain ivota domicilnog stanovnitva izdvaja Kotor od susjednih primorskih gradova. Zbog injenice da se ne radi o iskljuivo turistikom gradu koji ivi samo u toku ljetnje sezone, ivot njegovih stanovnika je tijesno povezan sa svim kulturnim deavanjima u gradu u toku godine. More, kao veza sa svijetom, vrlo vrijedno i specifino proimanje raznih kulturnih uticaja, stvorili su jedan posebni kulturoloki ambijent u Kotoru koji predstavlja sam po sebi turistiki motiv par ekselans. U Kotoru su nekada postojalne mnoge strukovne organizacije ije se postojanje vezuje ak i za srednji vijek. Udruenja sa najduom tradicijom su: Bokeljska mornarica, Kotorska gradska muzika i Srpsko pjevako drutvo.

Abstract

Kotor town protected by UNESCO has a unique bay, it has special cultural heritage and exceptional heritage values that are offered to tourists as a cultural product. Tourists visit old the town and the walls, but many manifestations are organized in the town, like carnivals, festivals of fashion,shows, theatre plays, music, gastronomy events. Some of them are global manifestations and it is common for a town like Kotor, but some of them have ethnosocial elements, and they preserve local values. Some ten thousand people are visit manifestations in Kotor. Key words: Kotor, cultural tourism, manifestations, tourist potential

Geografski poloaj Kotora

* Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora

Bokokotorski zaliv je nastao na jugoistonoj obali Jadranskog mora. Sastoji se od manjih zaliva i tjesnaca: Toplansko Hercegnovski zaliv, Kumborski tjesnac, Tivatski zaliv, tjesnac Verige, Morinjski, Risanski i Kotorski zaliv (Radojii, 1996). U administrativnom smislu dijele ga tri optine: Herceg Novi, Tivat i Kotor. Optini Kotor pripada dio obalnog mora rta Trate do rjeice Jaice u duini obalske linije od 25,6 km i irine 12 nm u pravcu otvorenog mora (Pasinovi, 2001). Pored saobraajne veze morskim putem, Kotor je povezan sa Jadranskom magistralom zahvaljujui tunelu Vrmac, koji je znaajno doprinio njegovoj boljoj dostupnosti, kako pomenutoj glavnoj saobraajnici, tako i aerodromu u Tivtu od kojeg je udaljen manje od 10 km. Aerodrom u Podgorici nalazi se na 90 km od Kotora. Prva eljeznika stanica je na 65 km udaljenosti, u Sutomoru.

Manifestacije Kotora kao dio kulturnog proizvoda Kotora

Tradicionalne manifestacije koje se organizuju u Kotoru znaajno doprinose formiranju kulturnog proizvoda grada. Kotor je grad koji se posjeuje u toku cijele godine. Turisti u pratnji turistikih vodia posjeuju palate, crkve i trgove, tako da sezonski karakter poslovanja koji je tipian za turistiku privredu nije dominantan kao u drugim primorskim gradovima. Ture kroz stari grad koje obuhvataju obilazak katedrale Svetog Tripuna, kotorskih crkava, starih palata kotorskih pomoraca i trgovaca, kao i bedeme koji su graeni od 9. do 18. vijeka, tvravu San ovani, uobiajna su svakodnevica grada. Raspored manifestacionih deavanja tokom ci21

jele godine dodatno grad ine privlanim za turiste. U Turistikoj organizaciji Kotora dobili smo informaciju da karnevalska deavanja posjeti i do 30.000 ljudi. Posmatrajui kalendarski manifestaciona deavanja uoavamo njihovu dinamiku u toku godine. Nova kalendarska godina poinje sa organizovanim doecima na starogradskim trgovima, nastavlja se sa tradicionalnim februarskim karnevalom, koji pored intersantnih maski turistima daje jasnu sliku o etnosocijalnim karakteristikama domicilnog stanovnitva, kroz prezentaciju muzike, kuhinje, obiaja. Mart obiljeavaju mimoze i kamelije, a slijede festivali pozorita, mode, proslave Bokeljske mornarice, Kotorart (Turistiki vodi, 2006). Dok karnevalska deavanja, praznici cvijea i religiozne procesije predstavljaju autentinost ovog dijela Crne Gore, manifestacija koja afirmie visoku modu lii na manifestacije ovog tipa koje se organizuju irom Evrope. Kotorski karneval je manifestacija koja traje preko sto godina i odrava se svake godine u februaru. Ljetnji karneval je manifestacija novijeg datuma i organizuje se krajem jula, poetkom avgusta. Kotorski karneval je, od 2000. godine lan udruenja FECC fondacije koje okuplja karnevalske gradove Evrope. Manifestacija koja ima stogodinje trajanje duboko je ukorijenjena kod domicilnog stanovnitva. Pravljenje maski je poseban ritual i u karnevalskim deavanjima uestvuju sve generacije. Pored domaih maski Kotor u doba karnevala ugoava karnevalske grupe iz Italije, Grke, Slovenije, Hrvatske, Austrije vedske i ostalih zemalja. Koreografija, protokol samog karnevala i maske kojima se sudi kao i pratee aktivnosti predstavljaju autentinu sliku tradicije koju Kotor istinski ivi. U karnevalskim povorkama dominantno mjesto ima figura karnevala, kojoj se sudi i koja se spaljuje zbog svih loih stvari koje su se dogodile u prethodnoj godini. Iako ne moemo osporiti hedonizam koji je obiljeje svih karnevala, kotorski moemo uporediti sa vencijanskim, po ijem je ugledu i nastao, tim prije to i jedan i drugi imaju dominantnu etnosocijalnu notu. Karneval okupi nekoliko desetina hiljada ljudi. Bokeljska no je nastala u 18. vijeku po ugledu na mediteranske gradove iz okru-

enja (Venecija). Kotor je po ovoj manifestaciji prepoznatljiv u Evropi. U ovoj ceremoniji, koja predstavlja zabavu na moru takmiarskog karaktera, uestvuju takmiari sa posebno ukraenim barkama, koje se svakog avgusta kreu uz obalu Kotora. U okviru manifestacije organizuje se kulturno-umjetniki program. Tradicionalni ceremonijal Bokeljske mornarice, memorijalne organizacije koja njeguje tradiciju kotorskog pomorstva, odrava se 26. juna kada se obiljeava Dan Bokeljske mornarice i 21. novembra kada se slavi Dan grada Kotora. Nastanak mornarice se vezuje za 9. vijek. Kotorski festival filmova o podmorju ima svoje termine krajem aprila i poetkom maja. Revijalno prikazivanje filmova deava se na nekom od kotorskih trgova i predstavlja pravu atrakciju za zaljubljenike podmorja. Festival pozorita za djecu okuplja potorine trupe iz zemlje i okruenja, a odrava se u julu. Svake godine okupi na hiljade gledalaca, koji odgledaju desetine pozorinih predstava. Manifestacija je posveena afirmaciji i unapreivanju pozorinog stvaralatva za djecu. Internacionalna smotra mode poinje krajem jula i predstavlja evropski modni dogaaj. Mjesto dogaanja je trg ispred katedrale Sv. Tripuna. Do sada su na njoj uestvovala neka od najznaajnijih imena iz svijeta evropske i svjetske mode. Gaanje kokota je manifestacija koja se odrava sredinom maja u Perastu. Njome se na simboliki nain demonstrira ratniko umijee Peratana koji su odbranili grad od Turaka u 17. vijeku. Perast je domain i Meunarodnog festivala klapa, ali i uvene Fainade, manifestacije koja se vezuje za nastanak vjetakog ostrva Gospe od krpjela. Meunarodni festival klapa je festival tradicionalne narodne muzike, koji se odrava tokom avgusta. Fainada je manifestacija koja je povezana sa nastankom uvenog ostrva Gospa od krpjela. Zelenilom okiene barke, napunjene kamenjem, idu prema pomenutom ostrvu i oko njega mukarci polau kamenje. Ova procesija se odrava 22. jula, kada je prema predanju daleke 1452. godine naena slika Bogorodice sa Hristom, na stijeni ispred Perasta.

Zakljuak

Manifestacije koje se organizuju u optini Kotor okupe veliki broj posjetilaca. Predstavljaju kulturu i tradiciju prostora na reprezentativan nain, posebno kada je rije o karnevalskim sveanostima. Brojke za 2005. godinu govore o boravku 56.808 domaih i stranih turista u Kotoru. Tu se otvara problem vezan za svu kompleksnost turistike statistike. Podatke koji bi precizirali brojno stanje posjetilaca u danima kada se odravaju manifestacije nijesmo uspjeli da naemo, ali neke aproksimativne ocjene govore o desetinama hiljada ljudi, to predstavlja respektabilnu brojku. Treba oekivati precizniju evidenciju o brojnom stanju turista nakon primjene izletnike takse koja e se poeti primjenjivati najvjerovatnije poetkom kalendarske godine. Javnost je veoma dobro informisana o manifestacijama koje se odravaju u Kotoru. Termini odravanja se nalaze u prospektima i turistikim vodiima, uz redovno oglaavanje u tampi i na televiziji. Nakon manifestacija televizije prave specijalne emisije, koje se emituju preko satelita. Informisanost uvijek moe da bude jo bolja, ali kada su kulturna deavanja u Kotoru pitanju javnost je zaista informisana. Uzimajui u obzir injenicu da Kotor jeste, ali tek treba da bude pravi centar kulturnog turizma Crne Gore, kao i aproksimativne podatke o broju posjetilaca koji prisustvuju manifestacionim deavanjima, razumljivo je koliki znaaj imaju manifestacije kao znaajan segment kulturnog turizma.

Literatura

Markovi, ., Vujii, R. (1997): Spomenici kulture Crne Gore, Presmedij, Novi Sad Pasinovi, M. (2001): Podruje Kotora, Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor Radojii, B. (1996): Geografija Crne Gore prirodna osnova, ITP Unirex, Niki Statistiki godinjak Crne Gore za 2006. godinu, Zavod za statistiku Crne Gore Monstat Turistiki vodi (2006): TO Herceg Novi, TO Kotor, TO Tivat, TO Budva, TO Bar, Optina Ulcinj, TO Cetinje www.kotorkarneval.com www.mturizam.cg.yu www.tokotor.com

22

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Dr. sc. Zvonko Greti* Sreko Favro, dipl.ing.* Iva Sagani, prof.** Abstract
Nautical tourism prospect for the development of Croatian Adriatic area
The concept of tourism, in its essence, represents movement and periodical stay outside the place of ones permanent residence. As a subgroup of tourist supply, nautical tourism stands out as one of the selective aspects of tourism within the framework of economic system. Nautical tourism comprises every movement on water surfaces for the purpose of tourism, fun, science, sport, fishing, and reinvigoration using various boats, sailing boats, motor boats, etc. That aspect of tourism is very attractive because it represents dynamic aspect of tourist supply, and its share in total tourist business is constantly getting bigger. It is important to consider nautical tourism as complex system that is connected with two areas of economy shipping industry and tourism. As well as every other system, it should be considered primarily through its basic purpose and functions, goals, activities, organizational and exploitation basis, and in relation to all its possible spatial, environmental, social, economic and other results relevant for the entire tourist and economic system. It is important to adjust present classification and categorization of ports of nautical tourism to set goals and planned effects, in order to ensure sustainable development and preservation of nature resources. Because of its specific natural characteristics, certain examples from Croatian nautical tourism will be given. The aim of this paper is orientation and direction towards management of nautical tourism, which includes integrated planning of all the activities inside the system, realization and implementation of all planned activities, analysis and control of the results, and initiating actions to realize planned goals and set the new ones.

Nautiki turizam perspektiva razvoja hrvatskog jadranskog prostora

Uvod
Poznato je da su poeci plovidbe radi zabave, rekreacije i sporta obiljeeni regatama po nizozemskim kanalima ve u 16. stoljeu. Nautiki turizam se kao oblik suvremene turistike aktivnosti poeo razvijati u 19. stoljeu. Intenzivnija izgradnja specijaliziranih luka za privez brodica i jahti i boravak njihovih posadanautiara zapoela je u 20. stoljeu. Za takve je luke, njihove ureaje i opremu Udruenje konstruktora motora i brodova iz New Yorka 1928. godine upotrijebilo pojam marina, koji od tada postaje meunarodno priznat i koriten naziv za osnovne objekte nautikog turizma, specijalizirane luke u kojima se danas osim vezova, ureaja, opreme i usluga odravanja plovila, njihovim korisnicima-nautiarima nudi i sve vei broj razliitih turistikih usluga smjetaja, prehrane, razonode, sporta i sl. Uz izvornu talijansku rije marina koja znai more, morsku povrinu ili obalu, u nekim se zemljama za takve specijalizirane luke nautikog turizma jo koriste i nazivi port de plaisance, porto turistico ili puerto deportivo. latnost u smislu ovog Zakona je: pruanje usluga putnike agencije, turistikog vodia, prijatelja, animatora, zastupnika, pruanje usluga u nautikom, seljakom, zdravstvenom, kongresnom, portskom, lovnom i drugim oblicima turizma, pruanje ostalih turistikih usluga i dr. (NN. 8/96). Takoer, turizam je skup pojava i odnosa to proizlaze iz putovanja i zadravanja izvan mjesta stalnog boravka iskljuivo iz neposlovnih razloga, pri emu se turist javlja kao trini subjekt, te se konstituira posebno turistiko trite (Lukovi, 1995). Prema Vukoniu i Kei (Vukoni, Kea, 2001): Turizam treba promatrati kao posebno uvjetovanu migratornu pojavu u prostoru i meu ljudima koja na obje strane i u njihovu meusobnom odnosu stvara brojne posljedice razliitog karaktera i razliitog predznaka (pozitivnog i negativnog). esto se pojmovi putovanje, turizam i rekreacija upotrebljavaju gotovo kao sinonimi, ali oni to svakako nisu. Moe se zakljuiti da putovanje (ili promjena mjesta boravka) lei u osnovi turizma, tj. turistikih kretanja. Uobiajeno se kae da je svaki turist putnik, s namjerom da se naglasi da promjena mjesta lei u osnovi razvoja turizma, kao i da svaki putnik nije turist (ima i onih kategorija putnika koji u poduzimanju putovanja nisu motivirani razlozima odmora, zabave i rekreacije). Istovremeno, rekreacija, bila ona pasivna (kao to je npr. u mjestu stalnog boravka turista, kada on odlazi u kazalite, kino, galeriju i sl.) ili aktivna (kada se sudjeluje u nekoj od aktivnosti, npr. sportske aktivnosti u turistikom mjestu) mora se uzeti u obzir kod definiranja turizma. Ova posljednja esto se oznaava kao aktivna dinamika rekreacija koja se u znaajnoj mjeri, danas, poklapa s pojmom turizma, odnosno, tonije, turistike rekreacije. Kad je rije o definiranju pojma turizma, onda je bitno naglasiti da nema njegove jedinstvene, univerzalne definicije. Razliiti znanstveni pristupi ovom fenomenu govore o razliitosti definiranja pojma. Spomenuti e se samo neki od pristupa (Institut za turizam, 2004): institucionalni, koji se dominantno bavi ulogom i znaajem pojedinih institucija, posrednika i organizacija u turistikoj aktivnosti; 23

Definicija pojma turizam i nautiki turizam

Pojam turizam, u svojoj sutini, predstavlja pojavu kretanja i povremenog boravka izvan mjesta stalnog boravka. Subjekt tog kretanja je turist, koji kroz povremenu promjenu mjesta boravka zadovoljava svoje potrebe za promjenom. Na taj nain, ovjek zadovoljava jednu od vanih ljudskih osobina, potrebu za promjenom, a to je rezultat njegovog kreativnog karaktera. Ipak, bitna razlika izmeu turizma kao fenomena i ljudske tenje za istraivanjem novih lokaliteta i promjenama sadrana je u organiziranom putovanju i promjeni lokaliteta. Dakle, moe se zakljuiti da je razlika izmeu putovanja radi promjene lokaliteta, zabave i novih spoznaja i turistikog putovanja, u organizaciji. Stoga se za turizam kae da je organizirano putovanje, kojim turist zadovoljava potrebe za odmorom, zabavom kao i drugim razliitim motivima. U Hrvatskom zakonodavstvu, turizam se definira kroz Zakon o turistikoj djelatnosti, te u lanku 2. kae: Turistika dje-

* Hrvatski hidrografski institut, Split, Hrvatska ** Zadarska privatna gimnazija, Zadar, Hrvatska

Slika 1. Pojavni oblici turizma (Izvor: Kovai, 2004) proizvodni, koji fokusira istraivanje na turistiku uslugu, njenu proizvodnju, trite i potranju; povijesni, koji dominantno prati povijesne i razvojne aspekte fenomena turizam; upravljaki, koji posebno detaljno definira planiranje, organizaciju i kontrolu u turistikoj rekreaciji; ekonomski, koji se bazira na analizi ponude, potranje, utjecaja turistike potranje na nacionalnu ekonomiju, socioloki, koji se fokusira na pitanja vezana za ponaanje ljudi (turista) kao individue, u grupi, ili irih utjecaja turizma na drutvo; geografski, koji u prvi plan stavlja pitanja lokacije prirodnih, tj. geografskih atraktivnosti i interdisciplinarni pristup, koji turizam promatra kao fenomen koji ima utjecaj na sve elemente privrednog i drutvenog ivota. S aspekta makropodjele turizam se moe sagledati kao masovni, individualni i selektivni, pri emu je ova posljednja grupa sve zastupljenija u svijetu (Slika 1). U okviru ovih dviju osnovnih grupa putovanja znaajno je istaknuti da su se vremenom uobliili i izdvojili razliiti oblici odnosno vidovi turizma, kao to su: kongresni, nautiki, izletniki, seoski, zdravstveni, etniki, religiozni, lovni, ribolovni, eko i drugi vidovi turizma. U tom kontekstu treba istaknuti da postoje razliiti motivi i ciljevi turistikih putovanja ljudi iz jedne u drugu zemlju, to se odraava i na razvijenost razliitih oblika turizma u svijetu (Slika 2). Kao podgrana turistike ponude, u sklopu gospodarskog sustava istie se nautiki turizam. Njegova meuzavisnost proizlazi iz ope povezanosti turizma i ostalih djelatnosti vezanih za turizam i gospodarstvo Hrvatske. Izrazi koji se susreu u domaoj i stranoj literaturi, a oznaavaju nautiki turizam, su primjerice: brodarenje, plovni turizam, nautizam, jahting, plovidbeni, maritimni turizam itd. Meutim, s obzirom na kompleksnost te aktivnosti, sljedea definicija poblie odreuje pojam nautikog turizma. Nautiki turizam obuhvaa svako zabavno, raznorodno, znanstveno, sportsko, ribolovno i osvjeavajue kretanje vo24

denim morskim povrinama u turistike svrhe najraznovrsnijim amcima, jedrilicama, motornim brodicama i sl., kruna putovanja i krstarenja putnikim ili drugim brodovima. Taj oblik turizma je veoma privlaan jer predstavlja dinamian oblik turistike ponude, a njegov udio u ukupnim tokovima turistikog prometa sve je vei. Kao i svi drugi oblici turizma, nautiki turizam je gospodarski vrlo zani-

strane, to je skup ekonomsko organiziranih poslovnih funkcija u cilju racionalnog i planskog poslovanja i razvijanja te poboljanja tih pojava i aktivnosti u svrhu stvaranja i poveanja dohotka (Jadrei, 1976). Hrvatski Zakon o turistikoj djelatnosti definira nautiki turizam na slijedei nain: Nautiki turizam je plovidba i boravak turista-nautiara na plovnim objektima i u lukama nautikog turizma radi odmora i rekreacije (Narodne novine, 8/1996). U Studiji razvoja nautikog turizma (HHI, 2006) navodi se da neki autori u nautiki turizam, meutim, ubrajaju i vonju putnikim brodovima, pa ak i teretnim, drugi pod tim pojmom podrazumijevaju i vonju malim, neregistriranim amcima, luksuzna krstarenja, sve oblike turizma koji su vezani uz vodu, kao to su, uz ve spomenuto, portovi na vodi i ispod vode, pa ak i za biologiju mora i podmorja te unutranjih voda (Duli, 2002) itd. Temeljna poveznica svih ovih aktiv-

Slika 2. Selektivni oblici turizma (Izvor: Kovai, 2004) mljiv zbog specifine nautike potranje i njome povezane posebne nautike potronje, koja se odraava na nautiku industriju (proizvodnja plovnih jedinica za turizam, proizvodnja opreme, odravanje, osposobljavanje postojeih i izgradnju novih luka i luica i dr.), te na pruanje usluga nautiarima i njihovim plovilima (Dravna uprava za zatitu prirode i okolia, 1998). Terminoloka oznaka nautiki, za ovu vrstu turizma, potjee od grke rijei nautas (mornar), a oznaava vjetinu navigacije, znanost o pomorstvu (amanovi, 2002). Veoma obuhvatnu definiciju nautikog turizma dao je Vlatko Jadrei: Nautiki turizam je dio maritimnog turizma koji, s jedne strane, predstavlja ukupnost stalnih, uestalih ili povremenih dobrovoljnih drutveno-sociolokih pojava, aktivnosti i kretanja turista na moru, u moru i obalama, te na rijekama, jezerima i kanalima, vlastitim, iznajmljenim ili tuim brodovima, u turistikim lukama i ostalim pomorsko-nautiko-brodograevnim objektima supra i infrastrukture, u svrhu zabave i odmora, sporta, pasivne i aktivne rekreacije, relaksacije, zadovoljenja zdravstvenih, kulturnih i drugih motiva, i to sve iz turistikih, a ne lukrativnih motiva i, s druge nosti jest plovilo, odnosno sredstvo kojim je mogue kretati se po vodi. Nautiki turizam najee se svrstava u masovni ili uniformirani turizam, odnosno u njegovu dinamiku (mobilnu) podvrstu s jo nekolicinom razliitih vrsta turizma, kao to su: alpinizam, tranzitni turizam, zimsko-sportski turizam, avioturizam, vikend turizam, automoto turizam, izletniko-tranzitni turizam itd. (Jadrei, 1976). Turistika terminologija uz vrste turizma, kojih u literaturi ima vie od 160, i ta se lista stalno nadopunjava, najee razlikuje i oblike turizma, iako nema potpuno jasnoga razgranienja meu tim podjelama. Tako se vrste turizma jednom definiraju na temelju karakteristika turistikih resursa, veliine i obiljeja prostora u kojem se turizam odvija, dominantne aktivnosti turista u nekom odreditu, zemlji porijekla posjetitelja i smjera kretanja, drugi puta na temelju namjera, elja i sklonosti turista itd. Slino je i s oblicima turizma: jednom su to razliiti oblici turistike djelatnosti kojima se zadovoljavaju turistike potrebe (Vukoni, avlek, 2001), a drugi puta se razlikuju prema uzrocima, izvanjskim utjecajima, vidljivim manifestacijama i prema brojnim drugim kriterijima i obiljejima (SRNTH, HHI 2006).

Nekoliko autora (Antunac, 1996.; Alfier, 1994; Jadrei, 1997, i dr., u HHI, 2006) u turistiku terminologiju uvodi naziv selektivni kao stanovitu protuteu masovnom turizmu, ali takoer bez jednoznanog odreenja pojma turizam ili selektivne vrste turizma. Antunac u selektivne vrste turizma ubraja i nautiki turizam, dok Alfier smatra da su selektivne vrste turizma ujedno i ekoloke. Moe se rei da nautiki turizam veina autora smatra vrstom turizma, neki oblikom, neki posebnim oblikom turizma, neki ga ubrajaju u selektivne vrste turizma, drugi ne, a pojavljuje se unutar tih grupa u razliitim podjelama s obzirom na razliite kriterije. Meutim, nema dvojbe da je nautiki turizam masovni (u njemu sudjeluje mnogo osoba), aglomeracijski (jer je koncentriran na odreenim mjestima), mobilan (jer je temeljen na plovidbi) i, s obzirom na ukupnu potronju nautiara, da je u odreenoj mjeri ekskluzivan. Ujedno sve definicije nautikog turizma uvaavaju i istiu geografsku komponentu te atraktivnosti uvala, tj. vodeni medij (more, rijeke, jezera, kanale i dr.) kao bitnu sastavnicu ope geografske stvarnosti s jedne strane, i kao medij odvijanja svih aktivnosti nautikog turizma.

analizu i nadzor rezultata provedenih aktivnosti sukladno planiranim pokretanje akcija radi ostvarenja planiranih ciljeva, odnosno postavljanja novih. Nautiki turizam kao sustav promatran je prvenstveno kroz njegovu temeljnu svrhu i funkcije, zatim ciljeve, aktivnosti, organizacijsku i eksploatacijsku osnovu, sloenost i dinaminost, upravljivost, ovisnost o okruenju i njegovim moguim promjenama, i, konano, u odnosu na njegove sve mogue prostorne, okoline, drutvene, gospodarske i ostale uinke bitne za cjelokupni turistiki i gospodarski sustav. Pri tome je vrlo vano definirati poetno stanje bez kojega je nemogue uinkovito upravljati sustavom, te nakon toga postaviti misiju, viziju, politiku i uspostaviti sustav postavljanja ciljeva. S druge strane sustav, ako se eli njime upravljati, mora poprimiti obiljeja sustava upravljanja kvalitetom. To znai procesnu orijentaciju u funkciji korisnika usluge (kupcanautiara) uz temeljni zahtjev stalnog poboljanja sustava i politiku odrivog razvoja temeljenu na ukupnoj sigurnosti i zatiti okolia kao kljunim komparativnim prednostima hrvatskog nautikog turizma.

Nautiki turizam kao sustav

Nautiki turizam vano je sagledati kao sloeni sustav u kojemu se primjenjuju sve zakonitosti ope teorije sustava (Kovai, 2004) i naela upravljanja integriranim sloenim sustavima. Nautiki turizam je podsustav gospodarske grane pomorskog gospodarstva i turizma unutar ukupnog gospodarstva Republike Hrvatske, sa svim karakteristikama sustava i svojim parcijalnim dijelovima koji se definiraju kao subjekti, objekti i elementi nautikog turizma. Hrvatska ima vrlo povoljne prirodne uvjete, kao to su velika morska povrina (ali i jezera i rijeke), duga obalna crta, velik broj otoka, otoia i zaljeva pogodnih za nautiare. Uz to, klimatski uvjeti takoer pogoduju razvoju nautikog turizma (Favro, Sagani, 2006). Pri tome je nuno osigurati upravljivost sustava u kojemu je vrlo vana relacija unutar sustava izmeu svih sastavnih dijelova u smislu interaktivnosti i zajednikog usmjerenja ka zajednikim vrijednostima i ciljevima, to je temelj efikasnosti i maksimiziranja ukupnih uinaka sustava. Iz do sada prikazanih obiljeja nautikog sustava moe se zakljuiti da je nautiki turizam vezan uz dva gospodarska podruja pomorsko i turistiko gospodarstvo i jednako vanim mjestom i ulogom u oba. Cilj ovog rada je orijentacija i usmjeravanje k upravljanju sustavom nautikog turizma to ukljuuje: integrirano planiranje svih djelatnosti unutar sustava realizaciju i provedbu svih planiranih djelatnosti

Definiranje modela sustava nautikog turizma

Pretpostavka uinkovitog upravljanja sustavom je definiranje svih sastavnica i njihove povezanosti i interaktivnosti unutar modela koji e se moi simulirati i na taj nain osigurati poveanu efikasnost i upravljivost procesa meusobnim povezivanjem. To znai da je potrebno definirati subjekte, objekte i ostale elemente sustava nautikog turizma, uspostaviti meusobne veze i odnose, te procijeniti njihov utjecaj na uinke sustava, uz interaktivnu vezu s osnovnim subjektom - nautiarom. U praksi to znai osnivanje interesnih udrugaasocijacija ija je primarna uloga organiziranje i okupljanje jadranskih nautiara radi postizanja to boljih uvjeta za njihov boravak na Jadranu. Oni e istovremeno biti okosnica kojom e se Jadran uspjeno pojavljivati na tritu u konkurenciji s drugima. Bit udruge je istovremeno olakanje dobivanja dozvola za jedrenje, udiarenje, sustavom olakica i kvalitetnih informacija tijekom itave godine itd. Slino tome treba poraditi na osnivanju partnerskih poslovnih organizacija koje imaju isti interes zadovoljiti kvalitetnom i pravovremenom uslugom i proizvodom. U sreditu modela treba biti nautiar kojem se na taj nain pomae da tijekom vansezone planira svoje putovanje, od naina brzog i jednostavnog dolaska do Jadrana, do izbora plovnog objekta, marine i osobnih interesa za vrijeme boravka. Nje-

gov partner i suputnik su svi koje susree, od carinika i policajca na ulazu u zemlju, do lokalnog stanovnika, servisera, mornara, radi vezanja nautiara za Jadran u nastojanju da mu ba Jadran postane stalno odredite. Ova dva interesna sustava moi e direktno utjecati na osnovni interes drave, a to je jasno i transparentno kolanje novca kroz sustav bezgotovinskog plaanja s popustima. U takovom sustavu i drava moe naplatiti svoj dio. Prema modelu ureenosti sustava i utvrenim stratekim opredjeljenjima potrebno je uskladiti postojei zakonski okvir prilagoavajui se zahtjevima trita i harmonizacijom zakonske regulative s EU. To znai uvoenje sustava kvalitete i standarda kao u Europskoj uniji, implementaciju standarda Plave zastave i sl. Nautiar oekuje slian pristup kao u vlastitoj dravi i zemlja domain treba se prilagoditi tim zahtjevima. Zakoni trebaju pokazati efikasnost u suzbijanju svega to teti sustavu i ne smiju se koristiti paualno. Sukladno politici zadovoljenja zahtjeva nautiara potrebno je pojednostavniti procedure i ukloniti administrativne prepreke uplovljavanja i boravka u hrvatskom Jadranu stavljajui poseban naglasak na novim modelima rjeavanja postojeih problema (nacionalni parkovi, boravina pristojba, mega jahte). Jedna prijava tijekom boravka trebala bi postati pravilo za sve dijelove sustava. A ponuda i usmjeravanje nautiara trebali bi omoguiti podrku tijekom boravka. Nadzor boravka radi sigurnosti nautiara u plovidbi je poeljan, ali korektan profesionalan i nenametljiv. Nadzor boravka je vaan radi sigurnosti sustava, ouvanja okolia, obale, ljudi i dr. Zbog poveanih zahtjeva ukupne sigurnosti i uinkovite kontrole i obrade podataka o prometu nautikog turizma osobito je vano uspostaviti informatiku integraciju sustava. Na taj nain uspostavljena informatika povezanost osigurat e brzo i uinkovito donoenje odluka za rjeavanje kriznih situacija i redovnog funkcioniranja sustava. Postoji nekoliko naina na koje se to moe uiniti, ali svi ukljuuju postojanje odgovornog subjekta na praktinoj, a ne samo na administrativnoj razini. Budui da u ovom pristupu ne postoji odgovorno tijelo, potrebno ga je osnovati pri nekoj od postojeih institucija. Za kvalitetno funkcioniranje sustava potrebno je osigurati stalnu komunikaciju sustava s tritem i komunikaciju unutar dijelova sustava. Uspostavom dobre komunikacije s nautiarima i izmeu dijelova sustava, to e potaknuti kompetitivnost, osigurat e se podizanje kvalitete usluge, a rezultat e biti zadovoljan kupac nautiar. Marina treba postati mjesto susreta (meeting point) za razmjenu iskustva, komunikaciju s drugim gostima, ali i na25

mjetenicima (koji sada nije optimalan). Edukacija ljudi, tj. seminari bi trebali osposobiti osoblje. Jedriliarska Europa je organizirana u zajednicu, tako treba biti i Hrvatska organizirana u nautici. Marina treba biti drutveno i servisno orijentirana, a ne samo fiziko spremite brodova. Interesni skup ljudi koji obavljaju profesionalne usluge u marini sada nije u potpunosti namijenjen svim potrebama nautiara. Treba omoguiti i normalno primanje pote, jer marina je i privremena adresa nautiara. Temeljem parametara dugoronog odrivog razvitka i metodologije obraene u radu potrebno je utvrditi maksimalni nosivi kapacitet kojeg hrvatski jadranski akvatorij moe podnijeti, a da se pri tom ne ugroze njegovi prirodna ravnotea, kakvoa i vrijednost. Na taj nain usporedbom postojeeg stanja nautikih kapaciteta i procijenjenih podataka maksimalnog prihvata, bit e mogue provesti dinamiki plan realizacije popunjenosti maksimalnih kapaciteta. Ukupni prihvatni kapacitet znat e se kada se osposobe sve male i velike luke i luice za primanje veeg broja nautikih plovila i sadrajima organizirano disperziranje plovila du cijelog jadranskog akvatorija. Odgovarajuom politikom cijena treba potaknuti dolaske van sezone, odnosno produljiti sezonu. Polazei od podataka o prihvatnom kapacitetu pojedinih dijelova hrvatskog akvatorija, a prema utvrenoj klasifikaciji i kategorizaciji luka nautikog turizma, potrebno je izraditi prijedlog njihovog prostornog rasporeda i strukture. Osnovni koncept o kojem treba razmiljati kod rasporeda i strukture objekata nautikog turizma je njihova kompatibilnost. Jadran je kompaktno more, pogodno za krstarenja. Istiu se geografske specifinosti, dobra razvedenost morske obale, bogatstvo flore i faune, povoljni hidrografsko-navigacijski i klimatski uvjeti te brojna turistika sredita i luke nautikog turizma (Favro, Sagani, 2006). Po tome se Hrvatska razlikuje od konkurenata.

nautikog turizma sukladno postavljenim ciljevima i planiranim uincima. Strukturu luka nautikog turizma treba uskladiti i s razliitim potrebama i tipovima nautiara. Treba zadovoljiti one s najveim zahtjevima i one najbrojnije (s plovilima 10-15 m). Zato standard luka i marina ne bi trebalo odreivati prema vrsti vlasnika, ve prema zahtjevima korisnika usluga. Najvanije je da se svi objekti nautikog turizma trebaju planirati i graditi u skladu s okoliem, kako bi bili resurs u gospodarskoj infrastrukturi lokaliteta, a na dobrobit starosjedilaca. Osim navedenih prostornih resursa potrebno je definirati i osigurati sve vane razvojne resurse i njihove izvore (ljudski, financijski, informatiki). Politikom regionalnog razvoja treba poticati koritenje lokalnih resursa radi socio-gospodarskog prosperiteta pojedine sredine. Svaka ljepota dovodi do zasienja. Zato je treba dopunjavati drugim vrijednostima i sadrajima. Jedna od vrijednosti koje treba istaknuti jest ovjek (kao prednost ili nedostatak). Resurs treba oplemeniti kroz naobrazbu, usavravanje u poslu, pokazujui veliki kvantum dobre volje i profesionalne uslunosti.

Literatura

Zakljuak

Sa zadaom osiguranja odrivog razvoja i ouvanja prirodne resursne osnove, a radi optimalnog socioekonomskog regionalnog razvoja potrebno je prilagoditi postojeu klasifikaciju i kategorizaciju luka

Alfier, D. (1994): Turizam izbor radova, Institut za turizam, Zagreb. Antunac, I. (1996): Uvodni dio skripte za kolegij Selektivne vrste turizma, Pedagoka akademija u Zadru, 1973/74., Turizam, 4/1991. str. 113. Duli, A. (2002): Nautiki turizam i upravljanje lukom nautikog turizma, Ekonomski fakultet, Split. Favro, S., Sagani, I. (2006): Komparativne prednosti hrvatskog litoralnog prostora za razvoj nautikog turizma, Akademik Josip Rogli i njegovo djelo, Zbornik radova s meunarodnoga znanstvenog skupa, Makarska, 387-402. Favro, S., Sagani, I. (2006): Sustainable Development of Nautical Tourism in Croatia. New Perspectives and Values in World Tourism & Tourism Management in the Future, Turk-Kazakh International Tourism Conference, Alanya, Turkey, 2006. Book 1, 602-620. Favro, S. (2002): Joining of Croatia in the Development of the European Nautical Tourism, First European Yacht Tourism Congress, Rogoznica.

Favro, S., Glamuzina, N. (2005): Contemporary problems of Nautical Tourism Development in Croatia, Promet, Portoro, Trieste, Zagreb, ilina br. 2/2005, ISSN 0353-5320, 107-112. Greti, Z., Favro, S. (2005): Systematic aproach to the Development of the Nautical tourism in croatia, 6th Paneuropean Shipping Conference, Split, 103-113. Horak, S., Marui, Z., Favro S. (2006): Competitivness of Croatian Nautical Tourism, Tourism in Marine Enviroment, Cognizant Communication Corp., USA, 2006. Vol.3 / Number 2, 145 161. Hrvatski hidrografski institut i suradnici, (2006): Studija razvoja nautikog turizma hrvatske, Projekt Vlade RH. Institut za turizam, (2004): TOMAS nautika, istraivanje, Zagreb. Jadrei, V. (1976): Nautiki turizam, Pedagoka akademija, Zadar. Jadrei, V. (1997): Hrvatski nautiki turizam - izmeu danas i sutra, Turizam, vol. 45 No. 11/12/97., 111-123. Kovai, M. (2004): Model organizacije sjevernojadranskih luka nautikog turizma u funkciji odrivog razvoja, magistarski rad, Pomorski fakultet u Rijeci, Rijeka. Kovai, M., Favro, S. (2006): Physical Plans in Managing Sea and Coastal Area, 25th International Conference on Organizational Science Development, Portoro. Kovai, M., Favro, S., Bokovi, D. (2006): Mogunosti i ogranienja prostornoga i tehniko-tehnolokog razvoja luka nautikoga turizma, Nae more, Sveuilite u Dubrovniku, br. 53 ( 1-2 ), 54-62. Lukovi, T., Favro, S. (2005): Strategic and Tactical Plans as Part of Controlling in Marina Management, 6th Paneuropean Shipping Conference, Split, ISBN 95399491-3-0, 48-70. Lukovi T. (1995): Marketing koncepcija razvoja nautikog turizma Hrvatske, Ekonomsko-istraivaki biro, Split. amanovi, J. (2002): Nautiki turizam i management marina, Visoka pomorska kola u Splitu, Split. Vukoni B., Kea K. (2001): Turizam i razvoj, Pojam, naela, postupci, Ekonomski fakultet u Zagrebu, Zagreb. Vukoni, B. avlek, (2001): Rjenik turizma, Masmedia, Zagreb. Zakon o turistikoj djelatnosti Republike Hrvatske, Narodne novine, 8/1996, 19/1996 i 76/1998.

26

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Dr Andriela Viti* Dr Ivona Jovanovi* Saetak

Cikloturizam i razvoj ruralnih podruja Crne Gore

Uvod
Posljednje dvije decenije karakteriu brojne promjene u domenu turistike tranje, ukljuujui rastui nivo obrazovanja potroaa, tehnolokih vjetina i rastui nivo dohotka, to je iniciralo stvaranje novog profila turiste postmodernog turistu, ali i nove zahtjeve na strani turistike ponude. Postmoderni turista inicira nove odgovore u pogledu turistikog proizvoda koji treba da karakterie inovativnost, edukacija, participacija i aktivnost, koji svoje uporite dobijaju u razvoju specijalizovanih oblika turizma poput ekoturizma, avanturistikog turizma, cikloturizma itd. Profil postmodernog turiste moe se opisati putem njegove tendencije da odmor provede aktivno, da tokom boravka u odabranoj turistikoj destinaciji participira u ivotu lokalne zajednice i razvija sopstvena interesovanja na bazi autentinosti destinacije. U tom smislu cikloturizam (ili biciklistiki turizam) postaje sve rasprostranjenija forma selektivnog turizma. Razvoj cikloturizma postaje sve vaniji socioloki fenomen imajui u vidu posveenost slobodi kretanja, upoznavanju i potovanju prirode i lokalnih autentinosti. Cikloturizam se moe okarakterisati kao rekreacioni boravak koji ukljuuje noenje ili dnevnu posjetu uz rekreacioni biciklizam kao esencijalni dio boravka u destinaciji.1 Cikloturizam ispunjava zahtjeve tekue turistike orjentacije ka nostalgiji, bijegu iz stvarnosti i vraanju u prolost i uivanje u netaknutoj prirodi. duavanje turistike sezone, a u sve veem broju privlai turiste srednje i vee platene moi. Interesantan je podatak da u Austriji prosjena dnevna potronja cikloturista iznosi ak 67,6 evra3. Region Adirondack North Country, New York, jo od 1997. godine realizuje strategiju na bazi kojeg eli da utemelji imid premijerne cikloturistike destinacije4. Aktivnosti koje su u tom smjeru sprevedene odnose se na niz infrastrukturnih i drugih projekata, poev od izgradnje biciklistikih staza, promocije cikloturizma, izrade biciklistikih mapa, otvaranja specijalizovanih preduzea itd. Kada je rije o Evropi, najpoznatija inicijativa je EuroVelo, evropska biciklistika mrea, koja predstavlja projekat Evropske biciklistike federacije u pogledu razvoja 12 dugih biciklistikih ruta koje prolaze kroz evropski kontinent. Ukupna duina ovih ruta treba da iznosi 65 000 km5. Jedan od ciljeva projekta EuroVelo jeste da se promovie bicikl kao alternativno prevozno sredstvo u odnosu na privatne automobile. Tipine pretpostavke koje treba da ispuni destinacija da bi postala atraktivna za cikloturiste su: Raznovrsni predjeli i priroda Dovoljno gusta mrea staza (dobro oznaene staze razliitih stepena teine, prilino umreene) Smjetajni kapaciteti u razliitim cjenovnim kategorijama Raspoloivost servisa za bicikla i odgovarajuih maloprodajnih objekata (npr. cikloprodavnica) Obilje festivala i turistikih dogaaja koji njeguju lokalne tradicije Dodatni zahtjevi koje destinacije treba da ispune kako bi privukle cikloturiste kao rastui trini segment su: Biciklistike staze koje omoguavaju to bezbjedniji pristup interesantnim pejzaima, prirodnim rijetkostima, vodopadima, kulturno-istorijskim spomenicima itd. Smjetajni kapaciteti prilagoeni cikloturistima (cycle friendly) Raspoloivost parkinga za bicikla Raspoloivost mapa i cikloturistikih vodia Istraivanja ukazuju da su tipine karakteristike cikloturista sljedee: 6
3 http://www.vodamagazin.com/modules/ articles/article.php?id=82 02.10.2007. 4 http://www.bikeontours.on.ca 15.09.2007. 5 http://www.ecf.com/14_1 12.09.2007 6 http://www.cycletourism.com/profiles_cycling_population.htm 20.08.2007.

Kretanja na turistikom tritu ukazuju na trend orjentacije ka zdravom nainu ivota i doprinosu ouvanju ivotne sredine, to utie da se mnoge destinacije opredijele za razvoj cikloturizma. Cilj ovog rada je da ukae na dobrobiti i dileme koje prati razvoj cikloturizma, naroito u smislu revitalizacije ruralnog podruja. Metodologija rada je bazirana na istraivanju literature i case study-ja, kao i na primarnim podacima prikupljenim u regionu Prokletija. Oekivani rezultati odnose se na analizu uticaja koje cikloturizam ima na destinacije i lokalnu zajednicu, kritine faktore uspjeha, kao i na preporuke za njegovu promociju na podruju Crne Gore. Kljune rijei: cikloturizam, destinacija, ruralni razvoj, Crna Gora

Abstract

Trends on tourism market show orientation to healthy way of living and contribution to environmental protection, what influence many destination to choose development of cycle tourism. The purpose of this paper is to point out benefits and dilemmas that follow development of cycle tourism, particularly in connection with revitalization of rural regions. Selected methodology is literature based research and case studies, including primary data collected in Prokletije region. Expected results refer to analysis of cycle tourism influence to destinations and local community, key success factors and recommendations for its successful promotion in Montenegro. Key words: cycle tourism, destination, rural development, Montenegro

Destinacija cikloturizma

Odriva konkurentnost turistike destinacije se u savremenim uslovima zasniva na sljedeim kriterijumima2: sposobnosti poveanja turistikih prihoda sposobnosti stalnog privlaenja ciljnih grupa posjetilaca pruanju proizvoda/doivljaja koji zadovoljavaju potrebe posjetilaca profitabilnosti obezbjeenju odgovarajueg kvaliteta ivota za lokalno stanovnitvo ouvanju prirodnog okruenja. Neke destinacije nastoje izgraditi identitet na bazi razvoja cikloturizma. Ovo stoga to cikloturizam prua ansu za pro1 http://www.sustrans.org.uk/webfiles/ Info%20sheets/ff28.pdf 14.09.2007. 2 Ritchie B. J. R., Crouch I. G: The competitive destination: a sustainable tourism perspective, CABI Pub, New York, 2003, p. 2

* Univerzitet Crne Gore, Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora

27

 Najea kategorija zanimanja: bijeli okovratnici Najea starosna grupacija: od 30 do 55 godina Tipina kategorija zarada: preko 60.000$ Dodatna interesovanja: vonja kaua, kamping, pjeaenje, sportovi na vodi, skijanje Postojanje interesovanja za oping i posjetu kulturno-istorijskim atrakcijama Nadalje, treba napomenuti da se u nekim destinacijama cikloturizma razvila posebna vrsta smjetajnih kapaciteta pod nazivom Bike&Bed,7 to podrazumijeva zadovoljavanje kriterijuma za smjetaj i opravku bicikala, raspolaganje prostorom za smjetaj i odravanje putne opreme, dostupnost informacija o vremenu, lokacijama, biciklistikim stazama itd.

Razvoj ruralnih podruja u Crnoj Gori i prekogranina saradnja ansa za cikloturizam

Drutveno-ekonomski razvoj u ruralnim podrujima svoje snano uporite dobija u razliitim formama selektivnog turizma. Razvoj turizma u ruralnim, naroito planinskim oblastima, treba da se bazira na pruanju jedinstvenog iskustva posjetiocima u pogledu aktivnosti, atrakcija i doivljaja koji nisu prisutni u urbanim sredinama. Sa datog aspekta, razvoj turizma u ruralnim oblastima treba da je zasnovan na: optimalnom korienju prirodnih atrakcija, potovanju socijalnih i kulturnih autentinosti lokalne zajednice i izboru strategija i modaliteta koji omoguavaju dugoroan ekonomski rast ruralnog podruja, meu kojima cikloturizam predstavlja sve perspektivniju oblast. Prirodno i kulturno bogatstvo ruralnog podruja Crne Gore je ugroeno, imajui u vidu izolovanost date oblasti, negativne demografske trendove (poput starenja stanovnitva i migracija u druga podruja) i nedostatak ljudskih resursa za podrku planiranju, implementaciji i kontroli lokalnog razvoja. U cilju ravnomjernijeg regionalnog razvoja Crne Gore, u posljednjoj deceniji preduzimaju se napori da sjeverni, slabije razvijeni, mahom planinski dio Crne Gore oivi lokalne ekonomije i kreira nova radna mjesta podsticanjem raznih formi selektivnog turizma i preusmjeravanjem dijela tranje sa priobalnog podruja. Za integralni razvoj turizma i ravnomjerniji razvoj regiona u Crnoj Gori potrebno je efikasno umreavanje i interakcija stejkholdera u turizmu destinacije. U tom kontekstu navodimo primjer projekta8: Ruta planinskog biciklizma kroz cr7 http://www.bike-bed.com/ 20.09.2007. 8 Autorka rada bila je koordinator i mentor grupe studenata iz Crne Gore u okviru pomenutog projekta

nogorsko-albanske planine koji su u okviru Pakta stabilnosti ostvarili Univerzitet Eberwalde, Njemaka, Univerzitet u Skadru, Albanija i Fakultet za turizam i hotelijerstvo - Kotor, uz podrku donatora HRK i GTZ. Rezultat saradnje odnosi se na internipe - praktini angaman studenata Univerziteta u Albaniji i Crnoj Gori u oblasti cikloturizma, odnosno kreiranja sedmodnevne rute za planinske bicikliste, uz koorinaciju tima asistenata, saradnika i preduzetnika iz Njemake, Albanije i Crne Gore. Prikupljanje podataka u ruralnim podrujima, sa obije strane crnogorsko-albanske granice, rezultiralo je izradom mape za cikloturiste, finalno uobliene od strane dva nagraena studenta koji su uestvovali u programu obuke na Univerzitetu Eberwalde. Premda je u pitanju projekat zasnovan na prikupljanju primarnih podataka od strane studenata u ogranienom vremenskom intervalu na nepristupanom planinskom podruju Prokletija i okoline, injenica je da se radi o prvoj mapi za cikloturiste u Crnoj Gori koja ispunjava standarde razvojnih agencija. Nadalje, projekti datog profila idu u prilog ne samo umreavanju u okviru turistike industrije, ve i tekuim trendovima u visokom obrazovanju koji se odnose na rastue zahtjeve za kvalitetom studentskih internipa.

tovanje saobraajnih propisa koji djeluju u pravcu manje bezbijednosti cikloturista itd. Stoga je potreban niz akcija za razvoj kadrovskih i drugih resursa koji e omoguiti kreiranje, planiranje, implementaciju i kontrolu razvoja turizma u ruralnim oblastima Crne Gore. Kada je rije o cikloturizmu, na pomenute aktivnosti se nadovezuju potrebe za: kreiranjem marketinkih planova usmjerenih na razvoj biciklistikih ruta, kreiranjem mapa za cikloturiste, razvojem malog biznisa vezanog za cikloturizam itd. U tom smislu, efikasno umreavanje i interakcije stejkholdera u turizmu destinacije treba da budu vodi ka postizanju konkurentnog turistikog proizvoda i ravnomjernijeg regionalnog razvoja.

Literatura

Zakljuak

Za realizaciju koncepta cikloturistike destinacije, ali i poveanje popularnosti biciklizma meu stanovnitvom, potrebno je jaanje svijesti graana o ekolokim i zdravstvenim prednostima ovog oblika rekreacije, ali i prednostima korienja bicikla kao alternativnog prevoznog sredstva, samostalno ili u kombinaciji sa drugim prevoznim sredstvima (npr. vozbicikl). Tipini koraci koje jedna destinacija treba da ispuni da bi iz nerazvijene cikloturistike destinacije prela u cikloturistiku su: Identifikovanje, selekcija i primjena najbolje poslovne prakse cikloturizma Kreiranje i implementacija standarda za cycle friendly smjetajne kapacitete (poput Bike& Bed) Formiranje fonda i kreditnih linija za podrku cikloturistikom i odrivom biznisu Osmiljavanje volonterskih programa i partnerstava koji se tiu cikloturizma Ruralna podruja Crne Gore karakterie raznolikost u visinskoj razlici i razliite prirodne staze, to su dobre predispozicije za cikloturistiki doivljaj. Nedostaci sa kojima se u tom smislu ruralni dio Crne Gore suoava odnose se na: nepostojanje dobro oznaenih staza razliitih stepena teine, nepostojanje saobraajne infrastrukture za bicikliste, nenaviknutost stanovnika na cikloturiste, nedovoljno po-

Beirman, D. (2003): Restoring tourism destinations in crisis: a strategic marketing approach, Oxon, UK. Goeldner, C. R., Ritchie, B.(2003): Tourism: principles, practices, philosophies, Hoboken, N. J. Hall, D., Richards, G. (2002): Tourism and sustainable community development, Routledge, London. Harris, R., Griffin, T., Williams, P. (2002): Sustainable Tourism A Global Perspective, Butterworth Heinemann, Boston. Lockwood, A., Medlik, S. (2001): Tourism and Hospitality in the 21st Century, Butterworth Heinemann, Oxford. Reich, A. Z. (1999): Positioning tourism destinations, Champaign, III, Sagamore. Ritchie B. J. R., Crouch I. G (2003): The competitive destination: a sustainable tourism perspective, CABI Pub, New York Teare, R., Canziani, B. F., Brown, G. (1997): Global Directions New Strategies for Hospitality and Tourism, Cassell, London. Viti, A. & Ringer, G.: Branding post-conflict destinations: Recreating Montenegro after the disintegration of Yugoslavia, in SAFETY AND SECURITY IN TOURISM: RECOVERY MARKETING AFTER CRISES, (eds) Eric Laws, Noel Scott & Bruce Prideaux, New York, USA: The Haworth Press, 2007. Wahab, S., Pigram, J. J. (1997): Tourism, Development and Growth the Challenge of Sustainability, Routledge, London, 1997. Williams, A. (2002): Understanding the hospitality consumer, Butterworth-Heinemann, Boston. http://www.bikeontours.on.ca http://www.cycletourism.com http://www.ecf.com http://www.ibike.org http://www.sustrans.org.uk http://www.vodamagazin.com/

28

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Mr.sc. Amer Konjhodi* Saetak

Aeroturizam u Hrvatskoj
Turizam je jedna od najvanijih gospodarskih djelatnosti u sadanjosti, ali ponajvie u budunosti hrvatskoga gospodarstva. Sektor turizma sudjeluje sa 19 posto u ukupnom BDP-u. Pored opepoznatih oblika turizma, poput nautikog, kongresnog, golf turizma i sl., neprimjetno se pojavljuje jo jedan oblik, a to je aeroturizam. Po samoj definiciji, aeroturizam je specifini oblik turizma obiljeen kretanjem turista privatnim zrakoplovima, ukljuujui njihovo slijetanje u zrane luke i pristanita. Obuhvaa svu infrastrukturu u zranim lukama i pristanitima potrebnu za njihov prihvat.

Uvod

Aeroturizam, pored nautikog i golf turizma, je jedan od perspektivnih oblika razvoja hrvtaskog turizma. Po definiciji, aeroturizam je specifini oblik turizma obiljeen kretanjem turista privatnim zrakoplovima ukljuujui njihovo slijetanje u zrane luke i pristanita. Obuhvaa svu infrastrukturu u zranim lukama i pristanitima potrebnu za njihov prihvat. Hrvatska ima 10 meunarodnih zranih luka, od kojih su 8 otvorene za javni promet: Zagreb, Split, Dubrovnik, Zadar, Bra, Rijeka, Pula i Osijek, te 2 zrane luke generalne avijacije (general aviation): Mali Loinj i Vrsar. Zrane luke, odnosno pristanita otvorena za domai promet su: Varadin, akovec, Luko, Grobnik, Medulin, Hvar, Unije, Otoac, Sinj i Borovo. Fokus ovog rada, ne podcjenjujui druge, su otoke i priobalne zrane luke i pristanita. Kljune rijei: aeroturizam, zrakoplov, generalna avijacija, turizam, hrvatski otoci, zrane luke, komplementarni turizam

Openito o avijaciji

Abstract
Aero-tourism, besides nautical and golf tourism, is one of the perspective way of Croatian tourism industry development. By its definition, aero-tourism is specific form of tourism characterized by movement of tourist by privately owned planes including their landing at the airports. In consists all of the infrastructure at the airports required for landing and handling. Croatia has 10 international airports, 8 opened for public transport: Zagreb, Split, Dubrovnik, Zadar, Bra, Rijeka, Pula and Osijek, and 2 opened for general aviation: Mali Loinj and Vrsar. Domestic airports are Varadin, akovec, Luko, Grobnik, Medulin, Hvar, Unije, Otoac, Sinj and Borovo. Scope of this presentation are island and seaside airports. Key words: Aero-tourism, airplane, general aviation, tourism, Croatian islands, airports, complementary tourism

Aero-tourism in Croatia

Civilna avijacija je jedna od dvije glavne kategorije letenja. Predstavlja svu privatnu i komercijalnu avijaciju, izuzimajui pritom vojnu avijaciju bilo koje vrste.1 Veina zemalja na svijetu su lanice ICAO (International Civil Aviation Organization Meunarodne organizacije civilnog zranog prometa) koje suradnjom ostvaruju zajednike standarde i preporuljive prakse za civilnu avijaciju. Civilna avijacija se dijeli na dvije glavne kategorije: Redovni zrani prijevoz (Scheduled air transport) ukljuuje putnike i teretne letove na redovnim linijama.

avijacija preveze 166 milijuna putnika godinje, vie nego bilo koja kompanija, ali manje nego sve kompanije skupa.2 Iako se radi o kategoriji generalne avijacije, veina zemalja lanica ICAO-a unutar te kategorije pravno razlikuje: Komercijalnu avijaciju (Commercial aviation) ukljuuje plaeni prijevoz, bilo da se radi o lokalnoj panorami grada ili poslovnom charter letu u drugi grad, u drugu dravu i Privatnu avijaciju (Private aviation) ukljuuje letenje pilota u vlastitu svrhu, bilo da se radi o rekreaciji ili poslovnom letu, sa naglaskom da pilot ne dobiva nikakav prihod od letenja. Dakle, sav redovni zrani prijevoz je komercijalan, dok generalna avijacija moe biti komercijalna ili privatna.

Klase i tipovi zrakoplova u privatnoj avijaciji

Za razliku od redovnog zranog prijevoza u kojem glavni tipovi zrakoplova dolaze iz kompanija poput amerikog Boeinga, europskog EADS - European aeronautic defence and space company, poznat po proizvodnji Airbusa, kanadskog Bombardiera, brazilskog Embraera i UABC - United Aircraft Building Corporation, najveeg ruskog konglomerata koji je pod sobom uje-

Sl. 1. Cessna 182 Generalna avijacija (General aviation) ukljuuje sav ostali prijevoz, bilo privatni ili komercijalni. Redovni zrani prijevoz je vei po obujmu putnika, ali generalna avijacija ima vei broj letova. Primjerice u SAD, generalna dinio ruske velikane Mikoyan, Sukhoi, Ilyushin, Tupolev i Yakovlev, najpoznatiji proizvoai zrakoplova gnerealne/privatne avijacije su Cessna, Piper, Cirrus, Diamond, Mooney, Beechcraft. Zrakoplovi se dijele u dvije klase, a to su jednomotorni zrakoplovi (single engine
2 General Aviation Serving America, www. gaservingamerica.org

* Ekonomski fakultet, Zagreb, Hrvatska

1 International Civil Aviation Organizatio, www.icao.int

29

Tablica 1. Usporedna tablica performansi razliitih tipova i klasa zrakoplova*

Sjedita Cessna 172 Cessna 182 Cessna 210 Daimond 40 Jednomotorni Cirrus 20 Cirrus 22 Piper Arrow Piper Saratoga Beech Bonanza Cessna 303 Cessna 421 Viemotorni Cessna 414 Piper Seneca Beech KingAir 90 Beech 60 Duke 4 4 6 4 4 4 4 6 6 6 6-8 6-8 6 6-8 6 Brzina u km/h 200 250 370 220 280 390 280 310 280 400 440 430 270 450 450 Dolet u km 1000 1500 1500 1100 1400 1710 1600 1400 1700 1900 2700 2460 1800 2500 1900

class) i viemotorni zrakoplovi (multi engine class). U generalnoj/privatnoj avijaciji su najzastupljeniji oni jednomotorni, zbog svoje jednostavnosti, nabavnoj cijeni i, to je najbitnije, po niim operativnim trokovima. Kapacitet im je u prosjeku 4-6 putnika, ukljuujui pilota. Najpopularniji jednomotorni modeli su Ceesna 172, Cessna 182, Cessna 210, Daimond 40, Cirrus 20, Cirrus 22, Piper Arrow, Piper Archer, Piper Saratoga, Beech Bonanza. Viemotorni zrakoplovi su kompleksniji, operativno skuplji, ne nuno bri, ali nude vie mjesta i veu nosivost. Kapacitet im je u prosjeku 6-8 mjesta, ukljuujui pilota. Popularni modeli viemotornih zrakoplova su Cessna 303 Cessna 421, Piper Seneca, Beech KingAir 90, Beech 60 Duke. S aspekta avijacije, pod prometnom infrastrukturom podrazumijevaju se zrane luke i pristanita. Zrana luka je prostor otvoren za javni zrani promet, a ine ju odreena podruja s operativnim povrinama, objektima, ureajima, postrojenjima, instalacijama i opremom, namijenjenima za kretanje, uzlijetanje, slijetanje i boravak zrakoplova, te prihvat i otpremu zrakoplova, putnika, prtljage, robe, stvari i pote.3 U Hrvatskoj sedam zranih luka ima uzletno-sletne staze koje mogu prihvatiti konvencionalne zrakoplove gotovo bez ogranienja i imaju status meunarodne zrane luke. Dvije su u kontinentalnom dijelu Hrvatske - Zagreb i Osijek-Klisa, a pet uz obalu - Pula, Rijeka (nalazi se na otoku Krku), Zadar, Split i Dubrovnik.4 Pod zranim pristanitem se smatra zrana luka nie kategorije koja je spremna prihvatiti zrakoplove do 50 mjesta. Registrirano je vie zranih pristanita od kojih su prva tri nabrojena meunarodna: Vrsar, Loinj, Bra, Medulin, Grobnik, Unije, Osijek-epin, Luko, Varadin, akovec, Hvar, Sinj i Otoac.

Prometna infrastruktura u RH

* Cessna Aircraft Company, www.cessna.com; Piper Aircraft Inc., www.piper.com; Cirrus Design, www.cirrusdesign.com; Hawker Beechcraft Corporation, www.hawkerbeechcraft.com; Diamond Aircraft Industries, www.diamond-air.at

Sl. 2. Cirrus 22

Prometna statistika generalne / privatne avijacije zranih luka i pristanita

Zbog nejednoobraznosti voenja statistike prometa po zranim lukama i pristanitima po kljunim kategorijama ovoga rada, te zbog nevoenja statistike, nisu dostupni svi statistiki izvjetaji, ali trend generalne avijacije se lako moe prepoznati i prenijeti na druge zrane luke i pristanita iz gore navedenih statistika. Iz navedenih tablica je vidljiv trend rasta prometa u broju zrakoplova, kao i u broju samih putnika, odnosno turista. Profil aeroturista je najsliniji profilu nautiara. Dakle, radi se o pripadnicima gor3 Zakon o zranim lukama (NN br. 19/98) 4 Ministarstvo mora, turizma, prometa i razvitka, www.mmtpr.hr

Sl. 3. Cessna 303 30

njeg srednjeg i vieg sloja populacije po platenoj moi, entuzijasti, avanturisti koji svoje vrijeme dokolice provode aktivno letei od aerodroma do aerodroma, od drave do drave. Na destinacijama se zadravaju u prosjeku od 2-3 dana, nakon ega sjedaju u svoje zrakoplove i odlaze u drugu destinaciju. Za vrijeme zadravanja u destinaciji, koriste usluge aerodroma za zbrinjavanje zrakoplova. Prosjean troak slijetanja je oko 40 EUR po zrakoplovu. Nadalje, kupuju gorivo za potrebe daljnjeg leta. Litra najee koritenog 100 oktanskog goriva je oko 1 EUR. Prosjean kapacitet rezervoara je od 160 pa sve do 700 litara. Nadalje, ti isti aeroturisti, za razliku od nautiara ili all inclusive turista, nemaju svoj smjetaj na destinaciji, pa koriste usluge hotela i drugih smjetajnih kapaciteta. Na donjoj tablici je projiciran primjer trokova jednog prosjenog posjeta aeroturista na destinaciji. Kao to se moe vidjeti iz gornje tablice, etiri aeroturista skupa troe preko 1.200 EURa u samo tri dana boravka, pa potom nastavljaju dalje na neku od destinacija. Primjer sljedee destinacije moe biti Bra, Hvar, Dubrovnik, ali moe biti i povratak doma nakon vikenda, to je jako est sluaj u pred i post sezoni. Pod sezonom se smatra razdoblje od kasnog proljea do rane jeseni, a pod peak-om sezone razdoblje od lipnja do kolovoza.

Sl. 4. Beech KingAir 90 Tablica 2. Statistika prometa po zranim lukama i pristanitima.

Zrana luka Dubrovnik d.o.o. Domai Zrakoplovi Strani Ukupno Domai Putnici Strani Ukupno 2004 692 2551 3.243 1509 5391 6.900 2005 582 2502 3.084 559 4482 5.041 2006 471 3255 3.726 454 5225 5.679 2007* 644 3053 3.697 1058 5325 6.383

Prednosti i nedostatci aeroturizma u RH

Kroz pregled prednosti i nedostatka aeroturizma, moe se najbolje sagledati trenutana situacija ovog specifinog vida turizma. Sam geografski poloaj republike Hrvatske daje veliku prednost ovom vidu turizma. Primjerice, omoguava gostima iz Zuricha da za manje od 2 sata dolete do Loinja, isto toliko iz Rima ili Munchena. Graz, Firenca ili primjerice Beograd su udaljeni svega 1:30. Nadalje, velika prednost je lijepa, ista razvedena obala. Preletjeti iznad Kornata i/ili drugih otoka je prekrasno iskustvo. Pored prednosti, bitno je spomenuti i same nedostatke koji spreavaju, odnosno Tablica 4. Prednosti i nedostaci aeroturizma u Republici Hrvatskoj
Prednosti Geografski poloaj Nedostaci Nerazvijena mrea otokih aerodroma Skraeno radno vrijeme zranih pristanita preko tjedna Nedostatak GA deskova u velikim zranim lukama

*Zakljuno sa 30.9.2007.
Zrano pristanite Mali Loinj d.o.o. Domai Zrakoplovi Strani Ukupno Domai Putnici Strani Ukupno 2004 1362 2426 3.788 2688 6669 9.357 2005 1323 2374 3.697 2915 5598 8.513 2006 842 2364 3.206 2605 7217 9.822 2007* 660 1802 2.462 2017 5169 7.186

*Zakljuno sa 31.8.2007. Tablica 3. Projekcija trokova na bazi boravka 2 noi, 3 dana za 4 odrasle osobe na Loinju.
Zrakoplov Slijetanje Dnevno parkiranje Putnika taksa* Gorivo 1 EUR/litra Ukupno Hotel Noenje s dorukom po osobi na dan Ukupno Ostala izvansmjetajna potronja po osobi 4 odrasle osobe Ukupno UKUPAN TROAK BORAVKA Dnevno 40 Broj dana 3 Cijena 57 Koliina 8 Cijena 27 10 3 1 Koliina 1 3 3 250 Ukupno 27 30 9 250 316 EUR Ukupno 456 456 EUR Ukupno 480 480 EUR 1.252 EUR

Ljepota obale Meteoroloke karakteristike podneblja Prijateljski stav zrane kontrole za GA

*Pilot zrakoplova ne plaa putniku taksu. 31

Sl. 5. Europski gradovi prema Loinju

usporavaju razvoj ovoga vida turizma. S obzirom na broj otoka, Hrvatska ima ukupno 1.244 otoka, otoia, hridi i grebena, a od 79 veih otoka 50 je stalno nastanjenih.5 Zrane luke i pristanita su na samo njih pet, a to su Loinj, Unije, Krk, Bra i Hvar. Prema Ministarstvu mora, turizma, prometa i razvitka, postoji plan za razvoj zranih pristanita na Visu, Lastovu, Koruli, Dugom otoku, Rabu i Pagu.6 Vjerujem da bi razvoj spomenutih projekata uvelike pridonio porastu aeroturizma na obali. Nadalje, jedan od nedostataka je i nedostatak terminala Generalne avijacije u velikim zranim lukama (Split, Dubrovnik, Zadar, Krk). To je isto problem administrativno-operativne prirode. Naime prilikom dolaska u zranu luku s ciljem da se doe do zrakoplova, aeroturisti prolaze iste sigurnosne mjere kao i ostali redovni putnici. Na taj nain se moe izgubiti i po 30 minuta vremena, to je potpuno nepotrebno i dovodi do nezadovoljstva pilota i suputnika. Taj problem, koliko god zvui banalan, izaziva negativne reakcije. Za sada jedino Zrana luka Zagreb radi na rjeavanju tog problema. Naime, u roku par mjeseci trebala bi biti gotova gradnja terminala generalne avijacije.

Zakljuak

Aeroturzam u Hrvatskoj predstavlja jedan moderni, perspektivni oblik turizma. Za daljnji razvoj ovog oblika turizma u predstojeem vremenu znaajnu ulogu e odigrati i drava, da li sama kroz izgradnju novih zranih luka i pristanita ili podjelom koncesija za izgradnju privatnim poduzeima ili, pak, kroz popularne modele javnog privatnog partnerstva.

Sl. 6. Kornati

Sl. 7. Dugi otok 32

5 Podaci iz izvornog znanstvenog lanka - T. Duplani Leder, T. Ujevi, M. ala: Duljine obalne crte i povrine otoka na hrvatskom dijelu Jadranskog mora odreene sa topografskih karata mjerila 1:25.000, Geoadria, 9/1, 5-32, Zadar, 2004. 6 Ministarstvo mora, turizma, prometa i razvitka, www.mmtpr.hr

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Jasna Jovanov* Saetak

Istraivanje turistike poseenosti Spomen-zbirke Pavla Beljanskog kao elitne institucije, atraktivne i znaajne postavke srpske likovne umetnosti prve polovine XX veka, preduzeto je radi sagledavanja stvarne turistike poseenosti od osnivanja 1961. godine, do danas, a usmereno je na godinje izvetaje o radu i na savremenu periodiku. Poto se radi o veoma poseenoj instituciji, analiza i uporeivanje podataka slue kao pokazatelj i merilo turistike frekventnosti u istraivanom periodu, za Spomen-zbirku, ali i Novi Sad i Vojvodinu. Realna turistika frekventnost pokazuje stvarnu angaovanost drutva na razvoju globalne i pojedinanih turistikih strategija i ukazuje na potrebe i obilike sratekog planiranja u turizmu i posebno kulturnom turizmu. Kljune rei: kulturni turizam, srpsko slikarstvo, XX vek, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog

Kulturna elita u turizmu sagledavanje turistike frekventnosti kao preduslov za strategiju kulturnog turizma, kroz sluaj Spomen-zbirke Pavla Beljanskog
Pomo umetnicima, zavetanje na dobrobit svima
Srpski diplomata i kolekcionar Pavle Beljanski posvetio je ivot umetnosti: sakupljanju umetnikih dela, druenju sa umetnicima, mecenatstvu. Mada se sam nikad nije ogledao u nekom od oblika vizuelnog stvaranja, posedovao je redak dar da prepozna veliko umetniko delo, kao i da zapazi one tanane veze koje su ostvarenja pojedinih autora vezivale u jedinstvenu celinu. Tako je, reen da svojim kolekcionarskim radom pomogne mladim i stane od te zamisli. Ostavi sam sa slikama, ipak je eleo da njegova kolekcija bude dostupna i za druge oi.1

Prvi put pred oima javnosti: diplomatski kor kao merilo vrednosti

Nakon rata, poeo je da traga za trajnim reenjem za uvanje i izlaganje kolekcije. Do tada ni on sam nije imao prilike da sva umetnika dela vidi odjednom izloena: zbog diplomatskog posla do rata se esto selio, a umetnika dela su ostajala zapa-

Abstract
Cultural elite in tourism Presenting the tourist frequency as a cause for cultural tourism strategy, through the exemple of Pavle Beljanski Memorial Collection

The research of tourist visits of Pavle Beljanski Memorial Collection as an elite institution, attractive and valuable exhibition of Serbian painting of the first half of the 20th century, is conducted for the reason of exploring the real tourist frequency since the founding in 1961. and is aimed toward annual working reports and contemporary period. Because of the high frequency of tourist visits of this Gallery in case, analysis and comparison of the data serve to show the frequency of tourist visits of Novi Sad, as well. The actual tourist frequency shows the real angagement of the society in the development of global and individual tourist strategies and points out the needs and forms of strategic planning in tourism, especially cultural tourism. Key words: cultural tourism, Serbian painting, 20th century, Pavle Beljanski Memorial Collection

Sl. 1. Zgrada specijalno projektovana za muzejske potrebe: Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad neafirmisanim umetnicima, esto na kolovanju u inostranim umetnikim centrima, tokom skoro pet decenija, sakupio najkompletniju i najvredniju kolekciju srpske likovne umetnosti prve polovine XX veka. Kao vrstan poznavalac, odabrao je 36 autora i njihovih 185 dela, vodei rauna o stilskom jedinstvu, fenomenolokom kontinuitetu i optim umetnikim vrednostima koja prevazilaze nacionalne okvire. Do poslednjeg dana je dopunjavao zbirku, oblikujui tako sam izbor, ali i koncepciju budue postavke. Ako je pred Drugi svetski rat i poeleo da sam bude graditelj krova za sakupljena umetnika dela, posle porodine tragedije, kada mu je u bombardovanju Svilajnca poginulo sedam lanova porodice, ukljuujui dve sestre i brata, kao i nakon samih promena koje je rat doneo itavoj zemlji, bio je prisiljen da odukovana u Beogradu; tokom rata kolekciju je krio zakopanu ispod naslaga uglja u podrumu zgrade u Gospodar Jevremovoj ulici u Beogradu, gde je iveo. Prvi put je vei deo kolekcije izloen je oima publike i sudu javnosti u Somboru 1945. godine. Ovom izlobom je otvoren somborski Na1 O Spomen-zbirci Pavla Beljanskog i njenom darodavcu: . (1977), [], - , ; . (2003), , , ; . (2004) - , , ; . . ( ), - [] , .

* Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad

33

rodni muzej. Pavle Beljanski je jo u periodu pre Drugog svetskog rata uivao glas probirljivog kolekcionara, a njegova umetnika zbirka bila je poznata po vrhunskim delima koja su dobila najlaskavije ocene kritike. Ipak, to nije bio jedini razlog ogromnog interesovanja publike: ljubiteljima umetnosti, poznavaocima i istraivaima, pa i samim slikarima, pruila se prilika, retka u tim prvim godinama posleratne Jugoslavije, da se upoznaju sa umetnou tada suprotnom vaeim estetikim merilima. Dodue, odjek ove izlobe u javnosti nije bio samo pozitivan: deo kritike okarakterisao ju je kao buroasku i dekadentnu, to je dovelo do otputanja tadanjeg direktora muzeja slikara Milana Konjovia i njegovog zamenika Janoa Hercega. Imena ove dvojice znaajnih stvaralaca nisu bila za posleratne kulturtregere dovoljna garancija ugleda i umetnikog znaaja stvaralatva iz pretkomunistikih vremena. Afera se zavrila tako to je Pavle Beljanski, budui na mestu opunomoenog ambsadora u Ministarsrvu inostranih poslova Federativne Republike Jugoslavije, u posetu Somboru doveo kompletan diplomatski kor.

mogustvu, u koloru. I naravno, da nova ustanova ponese ime darodavca.

Konano pod sopstvenim krovom

Spomen-zbirka Pavla Beljanskog je, u Novom Sadu, za javnost otvorena 22. oktobra 1961. godine. Kolekcija vrhunskih umetnikih vrednosti smetena je u, ak i u svetskim razmerama, moderno, savremeno, arhitektonski atraktivno i iznad svega funkcionalno zdanje po projektu arhitekte iz Beograda Ive Kurtovia. Kombinacija ve poznate i kvalitetne galerijske postavke i atraktivne zgrade i pre pet decenija nudila je ubedljive preduslove za veliku poseenost, pa samim tim i za znatno interesovanje turista koji iz razliitih razloga dolaze u Novi Sad.

Poseenost Spomen-zbirke Pavla Beljanskog (1961-2007)

Poreenje sa poseenou drugih slinih institucija nije mogue (jer su podaci nesreeni), ali je jasno da se radi o najposeenijoj postavci u zemlji. U periodu od kraja oktobra, do kraja decembra, novootvorenu galeriju je obilo 3852 gosta: od toga 2106 individualnih poseta, stra-

oda, mogue je govoriti samo o proseku, jer evidencija nije pouzdana. Jasnu sliku poseenosti kvari i injenica da postavka nije tokom svake godine u podjednakom trajanju bila otvorena za publiku. Tokom 1965. i 1966. godine radila je ukuno pet meseci, zbog dogradnje novog krila zgrade, dok za 1973. i 1979. godinu ne postoje podaci. Ipak se moe formirati pregled poseenosti: najvie gostiju bilo je 1981. godine. Tada je zabeleeno ukupno 29.577 posetilaca. Zapravo, od 1978. godine zapaa se porast broja posetilaca, a cifra varira izmeu navedene i brojke od oko 14.000. To je ujedno i period najfrekventnije poseenosti gostiju iz inostranstva. Razlozi lee u politkim promenama u zemljama istonog bloka i veoj propustljivosti njihovih granica. Veliku veinu stranih poseta u tom periodu ine turisti iz Sovjetskog Saveza, koji uglavnom obilaze Novi Sad kada stignu brodovima koji plove Dunavom. Ako taj period uporedimo sa sadanjim trenutkom, kada novosadsko pristanite tokom leta primi izmeu 100 i 200 velikih turistikih plovila, oigledno je da Spomen-zbirka, kao ni ostale novosadske kulturne institucije, vie ne spadaju u ciljne take turistikih obilazaka ove

Put do institucionalizacije i formiranje turistikog znaaja kolekcije

Sombor, ipak, nije mogao da prihvati poklon koji mu je Pavle Beljanski namenio: elja da se kolekcija izlae u posebnom prostoru, te da nosi njegovo ime, bila je suvie smela za to osetljivo vreme. Zbog toga je kolekcionar pristao da se njegova zbirka izloi u Muzeju grada Beograda. Od marta 1952. do septembra 1957. godine mogli su je videti Beograani i njihovi gosti, pa i domai turisti (organizovane ekskurzije aka, studenata i kolektiva), pojedinane posete iz razliitih krajeva Jugoslavije, kao i retki gosti iz inostranstva. O posetama svedoi knjiga utisaka koja se danas uva u Muzeju grada Beograda, sa mnogobrojnim potpisima i utiscima posetilaca.2 Kao i kada je re o Somboru, tako ni ovde nije voena evidencija broja posetilaca. Na osnovu Knjige utisaka i odjeka u tampi, moe se zakljuiti da muzejske sale nijednog trenutka nisu bile prazne. Ipak, bez obzira na veliinu poklona koji je Beljanski nudio, Beograd nije mogao da ispuni njegove uslove. Reenje za kolekciju Beljanski je naao tek nakon pregovora u Novom Sadu, oktobra 1957. godine. Ubrzo zatim, 18. novembra, usledilo je potpisivanje Darovnog ugovora po kojem se Izvrno vee AP Vojvodine, izmeu ostalog, obavezalo da za umetniku kolekciju obezbedi posebno projektovanu zgradu, te da objavi katalog radova, sa svim reprodukcijama po

Sl. 2. No muzeja 2007, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad naca 708, a uenika i studenata 9663. Neto vie od etiri decenije kasnije izmeu 1991. i 1999. godine, godinja poseta ovoj instituciji belei najmanju brojku, proseno oko 2300 posetilaca. Dodue, poslednju deceniju XX veka ne bi trebalo uzimati kao merilo poseenosti kulturnih deavanja, niti kulturnog ivota uopte, zbog ratnih zbivanja, degradacije opteljudskih, pa i kulturnih vrednosti, kao i krajnjeg osiromaenja dravnih institucija, a muzejskih moda u najveoj meri. Tokom ovog peri3 Statistika poseenosti utvrena je na osnovu Godinjih izvetaja o radu i ostvarenju programskih aktivnosti Spomen-zbirke Pavla Beljanskog (1961-2006), Arhiv Spomen-zbirke Pavla Beljanskog, Novi Sad.

grupacije gostiju4. Taj podatak bitan je za razumevanje problema turistike poseenosti kulturnih institucija od vrhunskog znaaja za nau kulturu i njihove sveukupne uloge u strategiji privrednog razvoja, kao i u turistikoj strategiji grada i ireg regiona. Sa druge strane, neophodno je razmotriti i same strateke ciljeve namenjene kulturi: u smislu reprezenta identiteta zemlje u inostranoj (pa i turistikoj) javnosti, u smislu znaajnog faktora u sveukupnom ivotu drutvene zajednice, gra4 Analiza uzorka ovog vida turistike poseenosti Novog Sada: Hadi O. (2005), Kulturni turizam, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.

2 Knjiga utisaka Muzeja grada Beograda, Arhiv Muzeja grada Beograda, 97.

34

ditelja unutarnjeg identiteta, bitnog inioca edukativnog procesa i konano, bitne odrednice u razvoju kulturnog turizma. Zbirno, radi se o korpusu visokokvalitetnih aktivnosti i produkata koji, osim to predstavljaju svojevrsnu celinu iji znaaj nastavlja svoje trajanje u budunosti, istovremeno predstavljaju i vieznani izvor prihoda. Kada je re o prihodu koji kultura, kulturna dobra, manifestacije, duhovno naslee, mogu da donesu zajednici, ne uzima se u obzir samo pojedinana dobit, ve treba imati na umu celokupan, izuzetno sloeni lanac, stvaralaki i proizvodni. Samo na taj nain sagledane, mogu se razumeti sve razmere koristi, kao i opravdanost visokih ulaganja koja od drutvene zajednice zahteva razvojna faza kulturnog turizma.

Tabela br. 1: Poseenost Spomen-zbirke Pavla Beljanskog u intervalu 1961-2007. godina

Godina 1961. 1962. 1963. 1964. 1965. I-II 1966. IX-XII 1967. 1968. 1969. 1970. I-IX 1971. I-IX 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. I-IX 1977. 1978. 1979. 1980. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. UKUPNO 29258 29577 14032 26372 18234 17583 18215 17282 7781 6130 4211 12867 12351 2399 6381 12841 12136 12355 2653 2321 3676 4524 2805 4377 3437 3296 5352 7064 419.342 4873 1443 2741 2355 1920 1457 1194 1184 743 1199 520 453 2372 514 1052 766 466 414 670 1336 2546 3334 2135 3695 2987 2604 4645 6434 90.130 3269 4386 6472 1798 1160 776 1776 670 1664 1004 390 269 107 117 297 53 78 126 140 66 175 272 157 151 153 179 192 110 45.150 21116 23748 4819 22219 15154 15350 15245 15428 5374 3927 3301 12145 9872 1768 5032 12022 11592 11815 1843 919 955 918 513 531 297 613 515 520 265.296 5593 4151 4117 5568 18766 1932 1664 1082 2394 920 100 949 860 2741 2387 2086 2314 Ukupan broj posetilaca nije razvrstan po kategorijama Nema izvetaja Poseenost 3852 7383 10785 14385 1752 4201 6884 8840 8013 5877 4336 5329 Individualne posete 2106 933 4009 5433 440 1309 2402 2530 2812 1955 1275 1802 Stranci 780 4335 2402 3752 382 300 827 782 768 1264 317 405 Uenici i studenti 966 2115 4374 5200 930 2592 3655 5528 4433 2658 2744 3122 Nema izvetaja Spomen-zbirku posetilo 128 delegacija Spomen-zbirku posetilo 300 delegacija Spomen-zbirku posetilo 37 delegacija Napomena posete od 22. oktobra do kraja decembra

Kultura: izvor troka ili zarade

U posleratnoj Jugoslaviji, prilikom izrade srednjoronih i kratkoronih razvojnih planova, sredstva namenjena kulturi nalazila su se u okviru stavke drutvene nadgradnje i potronje. Sa druge strane, vrednosti pojedinih trokova bile su u skladu sa optedrutvenim interesima: od poetka este decenije dvadesetog veka kultura je predstavljala ne samo mono sredstvo unutanje propagande, ve i uverljiv dokaz o liberalizaciji sveukupnog politikog miljea (Merenik, 2001). Vei deo budeta namenjenog finansiranju kulture, bivao je usmeravan na savremene umetnike pojave (razvoj slikarstva enformela u estoj deceniji), festivalske manifestacije nacionalnog i meunarodnog karaktera (Filmski festival u Puli, pozorini festival Sterijino pozorje u Novom Sadu), kao i na sve ee nastupe umetnika na inostranim manifestacijama (uee Petra Lubarde i Rista Stjovia na Umetnikom bijenalu u Sao Paolu 1952, putovanja slikara u inostranstvo i slino). U svim veim kulturnim centrima osnivani su gradski (narodni) muzeji, centralne muzejske institucije su obnavljane, drava je brinula o statusu zaslunih umetnika. Mada kulturni turizam kao pojam nije postojao, kulturne znamenitosti su predstavljale nerazdvojni deo turistike ponude: pre svega u jadranskom primorju koje je predstavljalo nosioca turistikog razvoja, a potom i u veim kulturnim centrima. U dirigovanoj privredi tog vremena, sistem razliitih uesnika u tom procesu u jednom trenutku je oblikovan u tvorevini nazvanoj dohodovno udruivanje, to bi se danas moglo posmatrati kao neka vrsta samoupravne prethodnice stejkholderskog principa (Hadi, 2006). Cilj ovog teksta ne predstavlja ocena podobnosti dravnog odnosa prema kulturi i turizmu, ve ukazivanje na meru dravnog i drutvenog uea u planiranju i strategiji povezivanja kulture i turizma, naroito potencijalno najznaajnijih segmenata kulture. Takoe, on treba da

35

kampanju koja koristi sva reklamna sredstva koja nae vreme prua. ta moemo iz tog primera da naumo: da kvalitet sam po sebi nije dovoljan da obezbedi turistiku poseenost; da tranzicione promene moraju da zahvate i mehanizme funkcionisanja kulturnih ustanova i manifestacija tako da one postanu konkuretne na tritu i istovremeno udovolje drutvenim i kulturnim potrebama potencijalnih konzumenata; reju, kultura, kroz razliite inioce, treba da funkcionie kao drutvena spona koja treba da dotakne svaiji ivot. (Vujadinovi, et al., 2004)

Pakovanje prodaje proizvod

Sl. 3. No muzeja 2007, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad ukae na neophodnost da kultura pokrene sopstvene mehanizme radi integracije u turistiku ponudu, umesto da ostane na meti sluaja i nasuminih turistikih poseta. imaju u svetu. Turistika strategija, sa svoje strane, ne prepoznaje celokupnu kolateralnu korist koju dobro postavljena i reklamirana muzejska postavka moe da donese svim uesnicima. Uprkos pozitivnim primerima (izloba impresionista pod pokoviteljstvom Mercedesa u Narodnom muzeju u Beogradu) malo je prisutna svest da se masivno ulaganje u postavku, pratei materijal i marketing viestruko vraa zapaa se kod veine potencijalnih uesnika u procesu: od prevoznika, preko vlasnika hotelskih kapaciteta, proizvoaa hrane, ostalih uslunih delatnosti, do turistikih agencija, ne vidi se interes u grupisanju i zajednikom delovanju koje bi dovelo do poveanja turistike povezanosti. Slika takvog nerazumevanja situacije su turistike grupe koje se danas iskrcavaju sa brodova, proetaju pola sata kroz Novi Sad, obiu Petrovaradinsku tvravu (ne ulazei u institucije kulture), ne zadravaju se u restoranima i kafiima, ne kupuju suvenire jer ih gotovo i nema. Utisak koji grad ostavlja na njih sigurno nije dovoljno intenzivan da preporue posetu svojim prijateljima kod kue. Ne treba zaboraviti da je re o starijoj populaciji srednjeg drutvenog sloja, obrazovanja neto vieg od prosenog, dovoljno prijemivoj za irok dijapazon kulturnih sadraja od elitnog nivoa poput Spomen-zbirke Pavla Beljanskog, ili muzeja Vojvodine, preko folklornog naslea, do fenomena poput Julijinog balkona ili Marievog duda. Takoe, kolske ekskurzije (kao drugi ve ustaljeni vid turistike poseenosti) sve manje se usmeravaju ka programima ispunjenim kulturnim sadrjima. Kulturna ponuda u gradu namenjena je uglavnom lokalnoj populaciji; izuzetak ini EXIT, koliko zbog koncepta, toliko i zbog sveobuhvatnog drutvenog ulaganja u profil manifestacije, i dugotrajnu i sloenu marketinku

Kulturni potencijali Novog Sada i turizam

Pre svega treba napomenuti da grad Novi Sad poseduje vrhunske preduslove za razvoj turizma: poloaj na jednoj od najznaajnijih evropskih saobraajnica i na jednom od najznaajnijih plovnih puteva u Evropi, dobre saobraajne veze sa okolinom, kao i sa aerodromom kulturna ponuda u gradu obuhvata institucije kulture, manifestacije, znamenita mesta, znaajne graevine, duhovno kulturno naslee, bogatu multinacionalnu tradiciju, razliiti stepeni turistikih institucija, od gradskih, preko pokrajinskih, do privatnih turistikih agencija i, konano, razvijenih edukativnih potencijala, visoka svest o potrebi turistikog razvoja meu staovnitvom i u iroj drutvenoj zajednici. U tom kontestu, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog ima visoko mesto u turistikoj ponudi: svojim postavkama, samom zgradom, blizinom jo dve znaajne muzejske institucije (Galerija Rajka Mamuzia, Galerija Matice srpske), poloajem u samom centru grada, dugo godina sticanim ugledom, kvalitetnom promocijom u javnosti. ta onda nedostaje? Pre svega, ne postoji jedinstvena kulturna strategija zemlje koja bi odredila osnovne ciljeve i interese, meu kojima bi se svakako naao kulturni turizam. Samim tim i ne prepoznaje znaaj muzejskih postavki za turizam kakav one danas

Jasno je da dobar proizvod podrazumeva kvalitetnu sutinu, lepo pakovanje i dobru reklamu. Dobar proizvod u ovom sluaju podrazumeva savremenu muzejsku postavku sprecifinog identiteta, iscrpna obavetenja i masu raznovrsnog propagandnog materijala, kao i podrku u usmeravanju posetilaca (prisustvo u sistemu obavetavanja turista, putokazi, informativne table, itd.). Sa druge strane je potencijalni posetilac, a izmeu su inioci koji ta dva treba da spoje. Dokaz da je spoj mogu predstavlja manifestacija No muzeja u kojoj je Spomen-zbirka Pavla Beljanskog bila u samom vrhu poseenosti, sa 4200 posetilaca. Strategija kulturnog turizma zahteva vie od napora za jednu no, ali i efekat due traje, uz daleko vei broj zadovoljnih posetilaca i svih ostalih uesnika.

Literatura

Vujadinovi, D., et al. (2004), Zelena knjiga o kulturnim politikama lokalnih i regionalnih vlasti u Evropi, Balkankult, Beograd uki Dojinovi, V. (2005), Kulturni turizam, Clio, Beograd Jovanov, J. (2004), Crtei i grafike iz Spomen-zbirke Pavla Beljanskog, Spomenzbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad Jovanovi V. (1977), Spomen-zbirka Pavla Beljanskog [monografija], Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad Merenik, L. (2001), Ideoloki modeli: srpsko slikarstvo 1945-1968, Beopolis, Beograd Orlovi M. (2003), Kolekcija Pavla Beljanskog kod nas i u svetu, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad Hadi, O. (2005), Kulturni turizam, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Godinji izvetaji o radu i ostvarenju programskih aktivnosti Spomen-zbirke Pavla Beljanskog (1961-2006), Arhiv Spomen-zbirke Pavla Beljanskog, Novi Sad Knjiga utisaka Muzeja grada Beograda, Arhiv Muzeja grada Beograda, 97

36

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Dragoslav Pavi* dr Vladimir Stojanovi* Minuer Mesaro* Saetak

Znaaj kanalske mree hidrosistema DunavTisaDunav u nautikom turizmu Vojvodine

Uvod
Uzimajui u obzir injenicu da se nautiki turizam pre svega vezuje za plovni put i plovidbu objektima razliitih vrsta i kategorija, Vojvodina upravo zahvaljujui razgranatoj mrei kvalitetnih plovnih puteva, potencijalno predstavlja veoma znaajnu nautiko-turistiku destinaciju. Naime, pored Dunava, Tise, Save, Tamia i Begeja, bogatstvu plovnih puteva severne srpske pokrajine u znaajnoj meri doprinosi i vie stotina kilometara duga osnovna kanalska mrea Hidrosistema Dunav-TisaDunav (u daljem tekstu Hs. DTD) koja se nalazi u sistemu najveeg dela evropskih unutranjih plovnih puteva. Budui da kanalske trase hidrosistema prolaze kroz ivopisne predele nepregledne vojvoanske ravnice, kao i kroz ili po obodu brojnih gradskih i seoskih naselja, uz odreena ulaganja i osmiljavanje programa, potencijalnim turistima nautiarima mogla bi se pruiti mogunost upranjavanja i razliitih sportsko-rekreativnih, kulturnih, zabavnih i drugih aktivnosti na obali i irem priobalju. Cilj ovog rada jeste upravo sagledavanje kljunih injenica koje idu u prilog isticanja opravdanosti stava o potencijalno velikom znaaju kanalske mree Hs. DTD u razvoju nautikog turizma Vojvodine, odnosno Srbije. Te injenice se prvenstveno odnose na razmatranje poloaja i povezanosti kanalske mree Hs. DTD sa ostalim evropskim unutranjim plovnim putevima i naroito na sagledavanje plovidbenih karakteristika plovnih kanala, ali i nekih drugih inilaca vanih za razvoj nautikog turizma poput atraktivnosti i ureenosti obala, grandioznosti hidrotehnikih objekata i zahvata i sl. Jo pri samom projektovanju i izgradnji plovidba je predstavljala jednu od najvanijih odrednica Hs. DTD. U skladu sa tim, danas u sastavu osnovne kanalske mree ovog hidrosistema ima dvanaest plovnih kanala i ak petnaest brodskih prevodnica o emu e vie rei biti u daljem tekstu. Ova razgranata mrea plovnih kanala je direktno ili indirektno povezana sa ostalim plovnim putevima u naoj zemlji (Dunav, Tisa, Begej, Tami, Sava, Velika Morava i dr.) sa kojima ini tzv. mreu domaih unutranjih plovnih puteva. Posmatrajui ire, posredstvom kanala Rajna-Majna-Dunav, plovni kanali Hs. DTD su povezani mreom unutranjih plovnih puteva sa dvanaest evropskih zemalja od Severnog do Crnog mora. Na taj nain je Hs. DTD uklopljen u tzv. transevropski dunavski pravac Roterdam-Sulina (Joji, 2002). Kada se govori o povezanosti Hs. DTD sa plovnim putevima van nae zemlje, svakako treba naglasiti da e ta veza biti jo vra nakona izgradnje 125 km dugog plovnog kanala Dunav-Tisa na teritoriji susedne Maarske. Kanal e spajati Dunav kod mesta Dunarasti (20 km nizvodno od Budimpete) sa Tisom na potezu izmeu Solnoka i ongrada, odnosno maarsko Potisje sa regionom Budimpete i zemljama u gornjem toku Dunava. Ovim e hidrotehnikim poduhvatom i Tisa u naoj zemlji, kao centralni hidroloki objekat Hs. DTD, ali i sam hidrosistem biti jo bolje povezani sa mreom evropskih unutranjih plovnih puteva. To e sigurno imati veliki znaaj za oivljavanje plovidbe kako na samoj reci u naoj zemlji, tako i na kanalskoj mrei. Osim to ima dobre predispozicije da postane vana nautiko-turistika destinacija, Hs. DTD sa svojim plovnim kanalima moe imati i bitnu ulogu u skraivanju plovnog puta. Naime, prilikom odvijanja veoma duge plovidbe turista nautiara izmeu izuzetno udaljenih destinacija (npr. austrijsko Podunavlje Delta Dunava ili nemako Podunavlje maarsko Potisje i sl.), kada Srbija predstavlja samo tranzitno podruje, kanalska mrea Hidrosistema, uz sigurnu plovidbu, znatno skrauje plovidbu kroz nau zemlju. Tako je, na primer, glavnom plovnom transverzalom u Bakoj, koju predstavlja kanal BeejBogojevo, plovni put izmeu krajnjih odredita skraen za oko 130 km, dok je magistralnim kanalom u Banatu plovni put izme37

Na plovidbu untranjim plovnim putevima, predstavljenim mreom vetakih plovnih kanala, danas u svetu otpada znaajan procenat ukupnog vodenog saobraaja kontinentalnim vodama. Prvobitno graeni prvenstveno za transport razliitih roba i odvijanje putnikog saobraaja, u najnovije vreme plovni kanali postaju i omiljena destinacija turista nautiara. Kanalska mrea Hidrosistema DunavTisaDunav predstavlja jedan od zatitnih znakova Vojvodine, Srbije, pa ak i ovog dela Evrope. Analizom poloaja i njene povezanosti sa ostalim evropskim unutranjim plovnim putevima, zatim sagledavanjem plovidbenih karakteristika pojedinih kanala, kao i atraktivnosti i ureenosti njihovog priobalja, autori u radu razmatraju potencijalni znaaj kanalske mree Hidrosistema DunavTisaDunav u nautikom turizmu Vojvodine. Kljune rei: kanalska mrea, nautiki turizam, plovni put

Abstract
The role of the hydro-sistem DanubeTisa Danube canal network in nautical tourism in Vojvodina

Navigation on inland waterways represented with a network of artificial navigable canals makes up a significant percentage of the total traffic on continental waters. Primarily built for transport of various goods and passengers, recently they have gradually become the favorite destination of nautical tourists. The canal network of hydro system Danube-Tisa-Danube represents one of the symbols of Vojvodina, Serbia and even this part of Europe. Trough the analysis of its position and connections to other European inland waterways, furthermore with evaluation of the navigational characteristics of individual canals, as well the attractiveness and regulation of river banks, the authors consider in this paper the potential importance of the hydro system Danube-Tisa-Danube canal network for nautical tourism in Vojvodina. Keywords: canal network, nautical tourism, waterway * Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad

Poloaj i povezanost Hidrosistema DunavTisaDunav sa drugim evropskim unutranjim plovnim putevima

Pri analizi realnih osnova za razvoj nautikog turizma na odreenom vodenom putu, veoma je znaajno razmotriti njegov poloaj u odnosu na blie, ali i udaljenije vodene plovne trase, kao i njegovu povezanost sa istima. Ovo je, pre svega, bitno sa aspekta sagledavanja tranzitnog poloaja i znaaja posmatranog plovnog puta, zatim planiranja eventualno krae plovidbene deonice, esto sigurnije, pa ak i atraktivnije plovidbe izmeu krajnjih destinacija.

u Novog Beeja i Banatske Palanke krai za oko 56 km. Posmatrajui itavu relaciju izmeu Bogojeva i Banatske Palanke (kanal BeejBogojevo, Tisa u duini od 7,5 km i kanal Banatska Palanka Novi Beej) skraenje iznosi oko 42 km.

Tehniki opis i namena Hidrosistema DunavTisaDunav

Hidrosistem DTD predstavlja jedan od najveih vienamenskih regionalnih hidrosistema u Evropi. Sagraen je po projektu njegovog idejnog tvorca in. Nikole Mirkova u periodu od 1957. do 1977. godine. Moe se podeliti u dve zasebne celine, baku i banatsku, koje su meusobno malo zavisne. Poput vodenog mosta povezuje ih zagaena Tisa uzvodno od brane kod Novog Beeja, centralnog hidrotehnikog objekta hidrosistema. Na ovaj nain, neposredno uzvodno od brane, stvoren je svojevrstan hidrovor gde se ukrtaju ive vode, to je u potpuno prirodnim uslovima nepoznato. Baki deo Hs. DTD sastoji se iz razgranate kanalske mree koju ine deoni-

ce potpuno novih, kao i vie ili manje rekonstruisanih starih kanala i kanalisanih prirodnih tokova i depresija (Mostonga, Jegrika, Crna bara). U okviru ovog dela hidrosistema mogu se izdvojiti sledee deonice kanala (karta 1): Bajski (12,7 km), VrbasBezdan (80,9 km), Kosani Mali Stapar (21,1 km), PrigrevicaBezdan (31,7 km), OdaciSombor (27,8 km), BeejBogojevo (90,0 km), Baki Petrovac Karavukovo (52,0 km), Novi Sad Savino Selo (39,1 km) i Jegrika (65,4 km). Ukupna duina svih pomenutih kanalskih deonica iznosi 420,8 km. Vodosnabdevanje bakog dela Hs. DTD se vri iz Dunava (gravitaciono i pumpanjem) preko vodozahvata koji se nalaze kod Bezdana i Bogojeva, dok se njegovi glavni vodoispusti (gravitacioni prelivi i crpne stanice) nalaze na Dunavu, kod Novog Sada, i na Tisi, kod Beeja i istono od ablja. Nivo vodenog ogledala u kanalskoj mrei se regulie pomou regulacionih ustava kojih u bakom delu hidrosistema ima trinaest (karta 1). Radi se o ustavama: Bezdan, ebefok, Srpski Mileti, Kucura, Mali Sta-

par, Novi Sad, Vrbas, Ruski Krstur, Despotovo, Zmajevo, Beej, i abalj I i abalj II. Takoe, ovde se nalaze i etiri tzv. sigurnosne ustave: eka uprija, Kupusina, Odaci i Ba. Njihov zadatak je lokalizacija poplava u sluaju prodora prve odbrambene linije na Dunavu. S obzirom da su kanali Hs. DTD u Bakoj najveim delom plovni, u red najvanijih hidrotehnikih objekata ulaze i brodske prevodnice: Bezdan (65,0x9,1x2,5), Mali Stapar (62,4x8,1x2,5), Sombor (85,0x12,0x3,0), Bogojevo (85,0x12,0x3,0), Srpski Mileti (85,0x12,0x3,0), Novi Sad (85,0x12,0x3,0), Vrbas (85,0x12,0x3,0), Kucura (85,0x12,0x3,0) i Beej (85,0x12,0x3,0). Izgraene su u okviru istoimenih ustava, prve dve u 19. veku, a ostale tokom izgradnje hidrosistema (Liki, 2002). Banatski deo Hs. DTD je specifian po tome to se sastoji od jednog glavnog magistralnog kanala, koji se prua od Tise, kod Novog Beeja, do Dunava, kod Banatske Palanke, i usput preseca ili prihvata vodotoke koji dotiu iz susedne Rumunije (karta 1). Naime, od severozapada prema jugoistoku magistralni kanal Banatska Palanka Novi Beej (147,3 km) najpre pri-

Karta 1. Hidrosistem DTD (JVP Vode Vojvodine) 38

hvata vode Starog Begeja (37,4 km) i Plovnog Begeja (31,2 km). Zatim preseca tok Tamia (116,8 km), a dalje prema jugoistoku prihvata vode Brzave (19,9 km), Moravice (17,8 km) sa Rojgom (12,4 km), Vrakog kanala (21,0 km) i Karaa (30,0 km). I tok Zlatice (35,5 km), koji se nalazi severnije od magistralnog kanala, spojen je sa istim preko Kikindskog kanala (50,3 km) ija glavna trasa ide kanalisanim koritom nekada prirodnog vodotoka Galacke. Svi prihvaeni i preseeni kanali, kao i regulisani i rekonstruisani prirodni vodotoci, zajedno sa osnovnom kanalskom mreom Hs. DTD u Banatu ine jednu hidrotehniku celinu. Prema Statutu JVP Vode Vojvodine u osnovnu kanalsku mreu banatskog dela hidrosistema, ija je duina 276,1 km, ulaze sledei kanali: Banatska Palanka Novi Beej; Plovni Begej; Begej; Tami (deonica duga svega 2,2 km od mesta ukrtanja sa magistralnim kanalom do ustave Tomaevac); Kikindski kanal i Zlatica (deonica duga 10,3 km od spoja sa Kikindskim kanalom do ua u Tisu). Zajedno sa ostalim navedenim kanalima i regulisanim vodotocima duina kanalske mree u Banatu iznosi 560,2 km. Vodosnabdevanje kanalske mree banatskog dela hidrosistema vri se iskljuivo gravitaciono iz Tise, to je omogueno stvaranjem uspora na ovoj reci uzvodno od brane kod Novog Beeja. Glavni vodozahvat se nalazi upravo kod pomenutog grada, odnosno na poetku magistralnog kanala Banatska Palanka Novi Beej, dok je zahvat manjeg kapaciteta instalisan kod Padeja, na uu Zlatice. Na pomenutim vodozahvatima izgraene su tzv. upusno-ispusne ustave, koje osim vodosnabdevanja, omoguavaju i evakuaciju suvinih voda tokom vlanijeg dela godine iz banatskog dela kanalske mree u Tisu. No, glavni gravitacioni ispusti banatskog dela hidrosistema, nalaze se na ustavama Stajievo i Kajtasovo. Preko prve ustave voda se Begejom odvodi u Tisu, a pre-

Slika 1. Ustava Beej na uu kanala Beej-Bogojevo u Tisu (km 73) (foto: D. Pavi, 2004) ko druge, glavnim magistralnim kanalom u Dunav. Uz upusno-ispusne (Novi Beej i Padej) i ispusne (Stajievo i Kajtasovo) ustave, unatar osnovne kanalske mree Hs. DTD u Banatu postoji jo pet regulacionih ustava: Klek, Itebej, Tomaevac, Boto i Sajan (karta 1). Prve dve su izgraene poetkom 20. veka, a ostale tokom izgradnje hidrosistema. S obzirom da u vodoreimskom smislu ine jednu celinu sa banatskim delom Hs. DTD, vano je spomenuti i Graninu ustavu (ili Valkanj) na Zlatici, kao i sistem ustava PanevoOpovoenta na regionalnom sistemu Donji Tami izgraenom u okviru zatite od negativnog uticaja uspora formiranog na Dunavu nakon izgradnje brane HE erdap I. Budui da je osnovna kanalska mrea Hs. DTD u Banatu najveim delom plovna, pored starih brodskih prevodnica, Klek (64,0x9,7x2,4) i Srpski Itebej (72,1,0x9,7x2,4), koje se nalaze na Plovnom Begeju, izgraene su i etiri nove: Novi Beej (85,0x12,0x3,0), Stajievo (85,0x12,0x3,0), Boto (85,0x12,0x3,0) i Kajtasovo (85,0x12,0x3,0) (Raji, 2002). U najoptijem smislu zadatak vienamenskog Hs. DTD je kompleksno ureenje voda na podruju koje pokriva. Da se radi o veoma kompleksnom zadatku govori podatak da se isti sastoji iz sledeih segmenata koji se mogu sagledati i sa aspekta namene hidrosistema: odvodnjavanje; navodnjavanje; prihvatanje voda sa teritorije susednih zemalja; vodosnabdevanje naselja i industrije; prihvatanje i odvoenje upotrebljenih (odpadnih) voda; zatita kvaliteta voda; plovidba; umarstvo; ribarstvo; rekreacija, sport i turizam (Radii i sar., 2002).

Plovidbene karakteristike Hidrosistema DunavTisaDunav kao osnova razvoja nautikog turizma

Slika 2. Brodska prevodnica Beej na uu kanala Beej-Bogojevo u Tisu (km 73) (foto: D. Pavi, 2004)

Ukupna deklarisana duina plovnih kanala Hs. DTD iznosi 598,4 km (355,3 km u Bakoj i 243,1 km u Banatu), to ini 86% duine osnovne kanalske mree hidrosistema. Budui da su se pri projektovanju dimenzije kanala uglavnom odreivale u skladu sa potrebama odbrane od poplava, odvodnjavanja i vodosnabdevanja, a ne plovidbe, kategorije plovnih puteva su veoma razliite. Prema podacima u tabeli 1. razliite kanalske deonice svojim gabaritima zadovoljavaju kriterijume plovnih puteva ak pet razliitih kategorija (prema kriterijumima Evropske ekonomske komisije iz 1961. godine). Za teretnjake nosivosti 1.000 t plovno je 345,3 km kanala, za teretnjake od 500 t nosivosti plovno je 558,4 km, dok teretnjaci nosivosti do 200 t mogu koristiti svih 598,4 km plovnih kanala. Zapravo, vano je naglasiti da su glavni plovni pravci itavom svojom duinom 39

Tabela 1. Osnovne plovidbene karakteristike plovnih kanala Hs. DTD

Naziv plovnog kanala Deonica (km) 00,0-39,0 39,0-47,5 47,5-90,0 00,0-4,4 4,4-39,1 00,0-6,3 6,3-80,9 00,0-27,8 00,0-20,0 20,0-40,0 40,0-52,0 00,0-31,7 00,0-3,8 3,8-21,1 00,0-12,7 00,0-8,7 8,7-26,0 26,0-27,5 27,5-45,0 45,0-57,0 57,0-85,0 85,0-147,3 00,0-9,2 9,2-26,0 26,0-28,0 28,0-34,8 00,0-29,0 00,0-32,0 T (m) 2,1 2,1 2,1 3,0 2,1 2,1 1,8 2,1 2,1 1,8 1,5 2,1 2,1 1,8 1,8 3,0 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 3,0 2,1 2,1 2,1 1,8 1,8 B (m) 27,0 14,4 21,5 35,0 27,7 25,0 15,2 21,0 18,0 9,6 7,8 18,0 11,5 13,5 7,0 54,0 44,0 12,0 44,0 33,0 21,0 24,0 32,0 25,0 25,0 25,0 17,0 16,0 Bvo (m) 33-200 37-41 40-50 46-130 48-54 36 22-150 33-40 35-37 25-32 25-27 40-52 38 20 20-30 90-160 90-100 35-40 60-80 50-60 40-60 46-66 33-176 52-58 33,38 44-60 30-40 35-40 V (m) 6,13 6,70 6,50 12,0 6,00 5,90 4,86 6,90 6,54 6,85 7,41 6,90 7,47 3,00 5,60 6,24 14,1 7,33 6,36 6,50 6,00 6,46 6,00 5,40 6,20 N (t) 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 500 1.000 500 500 200 500 500 200 200 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 500 500 K IV III IV V IV III* I IV III I I III III I* V IV III IV IV IV IV V IV IV IV III III

BeejBogojevo (90,0 km) Novi Sad Savino Selo (39,1 km) VrbasBezdan (80,9 km) OdaciSombor (27,8 km) Baki Petrovac Karavukovo (52,0 km) PrigrevicaBezdan (31,7 km) Kosani M. Stapar (21,1 km) Bajski kanal (12,7 km)

Banatska Palanka Novi Beej (147,3)

Begej (34,8 km) Plovni Begej (29,0 km) Kikindski kanal (32,0 km)

Izvor: JVP Vode Vojvodine Tuma oznaka: T - gaz plovila za koji je obezbeena dovoljna dubina kanala; B - irina plovnog puta u nivou gaza T; Bvo - irina vodenog ogledala; V - najmanja visina donje ivice konstrukcije mosta od normalnog radnog nivoa vode u kanalu (visina prolaza); N - nosivost merodavnog tipa plovila; K - kategorija plovnog puta (Nacrt vodoprivredne osnove Vojvodine) * - na posmatranim deonicama nije obezbeena dovoljna dubina kanala koju zahteva dotina kategorija plovnog puta. plovni za teretnjake nosivosti do 1.350 tona. Radi se o kanalima: BeejBogojevo, Novi Sad Savino Selo, OdaciSombor, Banatska Palanka Novi Beej i Begej. Za razliku od pomenutih, na pojedinim deonicama plovnih kanala esto postoje i prepreke koje onemoguavaju slobodnu plovidbu. Radi se o preprekama kao to su: niski mostovi (kanali: VrbasBezdan i Kosani Mali Stapar), ustave bez prevodnica (kanali: PrigrevicaBezdan, Kosani Mali Stapar) i velike koliine mulja (kanal VrbasBezdan). Mada se u JVP Vode Vojvodine, koje gazduje hidrosistemom, deo Kikindskog kanala (18,3 km), od Kikinde do ustave

Sajan, i deo Zlatice (10,1 km), koji ulazi u osnovnu kanalsku mreu, smatraju neplovnim deonicama, ovi kanali su zapravo po svojim gabaritima plovni za plovila do 200 t nosivosti. Ako se mrei plovnih deonica u Banatu doda i 2,2 km Plovnog Begeja (od ustave Srpski Itebej do dravne granice) i deo Tamia (od ukrtanja sa magistralnim kanalom do dravne granice) dug 35 km, onda duina plovnih kanala u Banatu iznosi 308,7 km, to ukupno sa bakim kanalima, ini mreu unutranjih plovnih puteva dugu 664 km. Prema preporukama Dunavske komisije, a na bazi kriterijuma za klasifikaciju unutranjih plovnih puteva Evropske komisije ministara transporta (ECMT), plovni kanali Hs. DTD i njegovih ogranaka su regionalnog znaaja i svrstani su u tri klase. Najveom duinom kanali pripadaju II klasi, to znai da njima mogu ploviti plovila duine do 57 m, irine do 9 m, gaza do 1,60 m i nosivosti do 630 tona. Kanalima od regionalnog znaaja, odnosno III klase, pripadaju jedino krae deonice Begeja (nizvodno od ustave Stajievo) i kanala Banatska Palanka Novi Beej (nizvodno od ustave Kajtasovo). Ovim kratkim deonicama mogu ploviti plovila duine do 70 m (konvoji do 132 m), irine do 9 m, gaza do 2 m i nosivosti do 700 tona (konvoji do 1.200 tona). Plovnim putevima I klase pripadaju Bajski kanal, deo kanala Baki Petrovac Karavukovo (uzvodno od sigurnosne ustave Ba ), i Tami (od spoja sa magistralnim kanalom do dravne granice). Ovim deonicama mogu ploviti plovila duine do 41 m, irine do 4,7 m, gaza do 1,4 m i nosivosti do 140 tona. Van klase su kanal Kosani Mali Stapar, zatim Jegrika, Kikindski kanal (od Kikinde do ustave Sajan) i Zlatica. Na osnovu kriterijuma Svetskog udruenja za vodne puteve (IWI) svi plovni kanali od I do III klase zadovoljavaju RC (motorne jahte) ili RD (jedrilice) rekreativnu klasu. Klasu RC zadovoljavaju jo i deo Kikindskog kanala, od Kikinde do ustave Sajan, i Tami, izmeu ustava Panevo i Boto. Takoe, sa rekreativnog aspekta znaajni su jo i Stari Begej, koji zadovoljava RB (amci sa kabinom) klasu, kao i kanal Kosani Mali Stapar, Jegrika (izmeu ustava Despotovo i abalj), Zlatica, Tami (izmeu ustava Tomaevac i Panevo), i Kara koji zadovoljavaju kri-

Karta 2. Tura: Novi Sad Stari Slankamen Beej Bogojevo Novi Sad 40

Karta 3. Tura: Novi Sad Stari Slankamen Beej Savino Selo Novi Sad

Karta 4. Tura: Novi Sad Banatska Palanka Novi Beej Novi Sad

terijume RA (amci) klase (JVP Vode Vojvodine). Moe se konstatovati da je veina plovnih kanala Hs. DTD i njegovih ogranaka, zahvaljujui gabaritima i postojanju ranije pominjanih brodskih prevodnica, pogodna za plovidbu nautiko-turistikih plovila razliite veliine. Takoe, povoljnim uslovima plovidbe kanalskom mreom hidrosistema u velikoj meri doprinose i izuzetno mali padovi vodenog ogledala, pa time i male brzine oticanja vode u kanalima (svega 0,28 - 0,50 m/s). U zavrnom delu ovog poglavlja koje se odnosi na znaaj plovnih puteva i uslova plovidbe za razvoj nautikog turizma, kartografski je predstavljeno nekoliko moguih nautiko-turistikih tura predloenih u Idejnom projektu Zavoda za urbanizam Vojvodine vezanom za razvoj nautikog turizma u pokrajini (Tomka i sar., 1988). Naime, cilj je ukazati na injenicu da je i pre gotovo dvadeset godina mrea plovnih kanala Hs. DTD smatrana neprocenjivim resursom za razvoj nautikog turizma u Vojvodini. Od osam predloenih nautiko-turistikih tura, ak est ukljuuje plovidbu kanalskom mreom.

popratnim sadrajima (radionice za popravak plovila, sportsko-rekreativni kompleksi i sl.); bitnu prepreku za turistiko-rekreativnu plovidbu kanalskom mreom predstavlja i veliko zagaenje vode u pojedinim kanalskim deonicama; pojedine kanalske deonice su obrasle vegetacijom i zasute muljem; ne postoji planska aktivnost na promociji kanalske mree, njenih plovidbenih karakteristika, grandioznosti poduhvata, postignutih efekata u izmeni ivotnih uslova u velikom delu Bake i Banata nakon izgradnje hidrosistema, kulturno-istorijskih vrednosti podruja kroz koja prolaze kanalske trase i sl.; ne postoje odgovarajue slube koje bi bile zaduene za doekivanje turista nautiara na odgovarajuim ustavama, odnosno brodskim prevodnicama, slube koje bi bile zaduene za upoznavanje turista sa osnovnim tehnikim podacima i nainom funkcionisanja hidrotehnikog objekta, njegovim istorijatom i dr.

em i daljem okruenju, pokazuje upravo primer Hs. DTD. Oivljavanje nautikog turizma na plovnim kanalima najveeg vienamenskog hidrosistema u ovom delu Evrope, uslovljeno je reavanjem itavog niza problema vezanih za odgovarajue ureenje obala kanala, zatim spreavanje stalnog zagaenja vode na pojedinim kanalskim deonicama, uspostavljanje sistema planske i permanentne promocije vrednosti kanalske mree i hidrotehnikih objekata na njoj i sl.

Literatura

Zakljuak

Ostali bitni inioci vani za razvoj nautikog turizma na kanalskoj mrei Hidrosistema DunavTisa Dunav

Pored analize poloaja i povezanosti Hs. DTD sa drugim unutranjim plovnim putevima velikog dela Evrope i plovidbenih karakteristika plovnih kanala, za planski i sistematski razvoj nautikog turizma na kanalskoj mrei i priobalju potrebno je ozbiljno razmotriti i neke druge inioce, tanije mogunosti reavanja postojeih problema i nedostataka koji predstavljaju prepreku za oivljavanje ovog specifinog oblika turistikog kretanja. U najkraim crtama ti problemi i nedostaci se svode na sledee: obale plovnih kanala Hs. DTD nisu na odgovarajui nain ureene za potrebe funkcionisanja nautikog turizma. Naime, na obalama plovnih kanala ne postoje odgovarajui prihvatni objekti za nautiki turizam kao to su, na primer, turistika pristanita i marine sa svim

Zahvaljujui veoma dobrom poloaju i povezanosti sa unutranjim plovnim putevima velikog broja evropskih zemalja i naroito povoljnim plovidbenim karakteristikama najveeg dela plovnih kanala u sklopu osnovne kanalske mree, Hidrosistem Dunav TisaDunav potencijalno ima veliki znaaj u razvoju nautikog turizma Vojvodine, odnosno Srbije. Taj znaaj je utoliko vei to je danas, prvenstveno u savremenom svetu, veoma popularna turistiko-rekreativna plovidba upravo kanalima kao integralnim delom kontinentalne, odnosno unutranje plovne mree. Osim same plovidbe, atraktivnosti plovnih kanala u velikoj meri doprinose i brojni hidrotehniki objekti, pre svega ustave i brodske prevodnice, koje osim svojim arhitektonskim i tehnikim vrednostima i reenjima pobuuju panju kod turista i zbog svog naina funkcionisanja i uopte vane uloge. Da za razvoj nautikog turizma nije dovoljna samo dobra baza, koja pre svega poiva na postojanju povoljnih plovnih puteva, njhovom dobrom poloaju i povezanosti sa drugim plovnim trasama u bli-

Jadrei, V. (1978): Nautiki turizam, Pedagoka akademija Zadar, Zadar. Joji, B. (2002): Korienje Hidrosistema DunavTisaDunav za plovidbu, Hidrosistem DunavTisaDunav 25 godina posle, Javno vodoprivredno preduzee Vode Vojvodine, Novi Sad. Liki, B. (2002): Opti prikaz Hidrosistema DunavTisaDunav, Hidrosistem DunavTisaDunav 25 godina posle, Javno vodoprivredno preduzee Vode Vojvodine, Novi Sad. Mirkov, N. (1976): Kanal DunavTisa Dunav i nae ivotno pitanje, Godinjak Pokrajinskog fonda voda Vode Vojvodine, br. 4, Pokrajinski fond voda, Novi Sad. Pavi, D. (2006): Potamoloke karakteristike Tise u Srbiji i predispozicije za razvoj nautikog turizma, doktorska disertacija, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. Petrovi, I. I. (2000): Mala enciklopedija plovidbe, MP Futura, Petrovaradin. Radii, A. i saradnici (2002): Ostale namene Hidrosistema DunavTisaDunav, Hidrosistem Dunav-Tisa-Dunav 25 godina posle, Javno vodoprivredno preduzee Vode Vojvodine, Novi Sad. Raji, D. (2002): Snabdevanje vodom Hidrosistema DunavTisaDunav, Hidrosistem DunavTisaDunav 25 godina posle, Javno vodoprivredno preduzee Vode Vojvodine, Novi Sad. Tomka, D. i saradnici (1988): Program razvoja nautikog turizma na vodama Vojvodine, Zavod za urbanizam Vojvodine, Novi Sad. Podaci JVP Vode Vojvodine

41

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Vedrana Babi* Saetak

Optina Petrovac na Mlavi se nalazi u Istonoj Srbiji. Prostire se na povrini od 654,9 km. Na teritoriji optine, prema popisu iz 2002. godine, ivi 45.706 stanovnika (srpskog i vlakog porekla) u 34 naselja. Grad Petrovac, kao centar optine, broji 8.772 itelja. Reljef je brdsko-ravniarski. Klima ima umerenokontinentalna obeleja. Hidrografsku okosnicu predstavlja reka Mlava sa pritokama. Kraj je bogat raznovrsnim biljnim i ivotinjskim vrstama. Optina je privredno nerazvijena, ali kraj obiluje prirodnim (reka Mlava, jezero Busur, lovstvo...) i antropogenim (arheoloko nalazite Belovode, manastir Vitovnica, etnoselo Bistrica...) bogatstvom, a mir, tiina, ouvana priroda, ljubaznost domaina, kategorisana seoska domainstva, autentina arhitektura, raznovrsne manifestacije predstavljaju vredan potencijal za razvoj ruralnog turizma. Plan optine Petrovac je da u narednom periodu razvoju seoskog turizma posveti znaajnu panju aktiviranjem seoskih domainstava i stanovnitva ovog kraja. Kljune rei: Optina Petrovac na Mlavi, turistiki potencijali, ruralni turizam

Ruralni turizam kao deo turistike ponude optine Petrovac na Mlavi

Uvod
ista i ouvana priroda, zdrava ivotna sredina, sadraji koji e omoguiti aktivan, a relaksirajui odmor postali su potreba savremenog oveka i on nastoji da zadovolji tu potrebu. Sve ee i u sve veem broju u ruralna podruja stiu gosti iz urbanih sredina. Evropa je tu potrebu odavno shvatila. Nemaka, Francuska, Austrija, Velika Britanija i Italija su predvodnici u ponudi seoskog turizma Evrope. Srbija, suoena sa mnogobrojnim problemima, ali i neznanjem, pravi pionirske korake u ovoj oblasti. Optina Petrovac na Mlavi razvija upravo ovakav vid turizma, sa izradom poetnih osnova i projekata. Kompleksi ekoloki zdravih, starih kua, baija i salaa u Pothomolju, ali i novi, savremeno opremljeni i kategorisani objekti u selima petrovake optine, spremni su da prihvate sve goste koji budu poeleli da se ovde odmore i pripreme za nove napore. Optina je spremna za razvoj ruralnog turizma kao jedne od najveih mogunosti za napredak u vremenu koje dolazi. Autoput Beograd-Ni (E 75, udaljen samo 20 km) je vee sa severom i jugom zemlje, a i van granica, sa srednjom i junom Evropom. Regionalni put Beograd-agubica-Bor najvanija je saobraajnica koja prolazi kroz centralni deo optine i povezuje podruja vrednih kulturno-istorijskih motiva i velikih gradskih centara Stiga i Pomoravlja sa istonim delovima nae zemlje kao posebnom turistikom regijom, gde se istiu: Borsko jezero, Brestovaka banja, Gamzigradska banja, Zlotska i Rajkova peina, erdapsko jezero... to se tie kvaliteta same putne mree, moe se rei da su pojedine deonice u loem stanju i da zahtevaju znaajnija sredstva ulaganja radi poboljanja saobraajne infrastrukture ovog dela Istone Srbije. Zapaa se i nedostatak odgovarajuih putokaznih oznaka, ime je putnicima, bilo da su namerni da borave u ovim predelima, ili samo prolaze kroz ovaj kraj, uskraena odgovarajua informisanost.

Prirodni potencijali

Turistiko-geografski poloaj

Abstract

Community Petrovac na Mlavi is located in Eastern Serbia. His spread 654,9 km. By the census in this community lives 45.706 inhabitants (Serbian and Vlahian origin). City Petrovac as the center of community has 8.772 inhabitant. Relief is represented with hills and plains. Climate is moderate continental. Hidrography is represented by river Mlava with her fributeries. Tis community is tich with different animal and herbal species. Economy of community is undeveloped, but natural and antropogenik fortune, peace, silence, green nature, loveliness of housekeeper are important potential for development of rural tourism. Key words: Community Petrovac na Mlavi, turistic potencial , rural tourism

* dipl. geograf-turizmolog za lovni turizam, Turistika organizacija optine Petrovac na Mlavi 42

U junom delu Branievskog okruga, zauzimajui sredinji deo sliva reke Mlave, prostire se teritorija optine Petrovac na Mlavi. Nalazi se izmeu Gornjakih planina i stike ravnice. Prostire se na povrini od 654,9 km i sainjava je 34 naselja. Grad Petrovac kao sredite optine, nalazi se na obalama Mlave i predstavlja saobraajni centar ovoga kraja. U administrativno-politikom pogledu, optina Petrovac se granii sa optinama Malo Crnie, na severu, Despotovac, na jugu, abari i Svilajnac, na zapadu i Kuevo i agubica, na istoku. Nalazi se na jednom od saobraajno najznaajnijih pravaca u okviru Branievskog okruga koji povezuje Bor, agubicu i Petrovac, na jednoj, sa Poarevcem i autoputem Beograd-Ni, na drugoj strani. Petrovac se nalazi 127 km od aerodroma u Beogradu i 200 km od Novog Sada, to se zbog povezanosti autoputem, ne smatra velikom udaljenou. Najblii gradovi kojima optina gravitira i koji gravitiraju njoj su: Poarevac (36 km), Svilajnac (40 km), Kuevo (35 km) i agubica (42 km). Blizina ovih gradova se u turistikom pogledu do sada ogledala u vikend posetama stanovnika ovih mesta.

Zauzimajui sredinji deo sliva reke Mlave, izmeu Gornjakih planina na jugu i Stiga na severu, optina se nalazi na kontaktu dve geomorfoloke celine koje su uslovile postojee fizikogeografske karakteristike. Ovo podruje se moe okarakterisati kao brdsko-ravniarsko, ije reljefne karakteristike izuzetno pogoduju razvoju ruralnog turizma. Niski tereni uslovljavaju razvoj poljoprivrede (organska proizvodnja zdrave, prirodne hrane), a stvaraju i dobre uslove za izgradnju kvalitetnih saobraajnica i neophodne infrastrukture. Brdovita podruja, sa najviim vrhom Homoljskih planina tubej 940 m, razbijaju monotoniju koja se obino vezuje za ravniarske krajolike. Ona stvaraju raznolik pejza koji prua mnotvo mogunosti za rekreaciju i prijatan ambijent u seoskoj idili. Geografski poloaj optine Petrovac ukazuje na pripadnost umerenokontinentalnoj klimatskoj zoni. Prelazna doba se odlikuju vremenskom promenljivou, dok su leta usled uticaja Azorskog anticiklona sa dosta stabilnim vremenom i povremenim pljuskovitim padavinama lokalnog karaktera. Vremenske prilike u hladnijem delu godine, pod uticajem su ciklonske aktivnosti sa Atlantika i Sredozemlja i zimskog tzv. Sibirskog anticiklona (Miljkovi, 1992).

Prema podacima iz meteoroloke stanice Petrovac, za period od 1965. do 1984. godine, srednja godinja temperatura vazduha iznosi 10,8C. Najhladniji mesec je januar (-0,2C), a najtopliji je jul (20,0C). Na ovoj teritoriji najveu uestalost javljanja pokazuju vetrovi severoistonog i severozapadnog pravca. Srednja godinja relativna vlanost vazduha iznosi 77,4%. Po godinjim dobima, najvlanija je zima (81,5%), zatim jesen (77,6%), prolee (76,0%), pa leto (74,5%). Najmaja oblanost je leti, najvedriji mesec je avgust sa 4,3 desetine, a najoblanija je zima i mesec decembar sa 7,8 desetina neba prekrivenog oblacima. Srednja godinja suma osunavanja izraana u asovima sijanja Sunca, iznosi 1.967,5 asova. Najvea duina sunevog sjaja je u avgustu (294,5 h), dok je najmanja u decembru (57,1 h). Maksimalna koliina taloga je u junu (106,5 mm), a najsuvlji mesec je mart (42,6 mm). Padavine u obliku snega mogu se javiti od oktobra do aprila. Optinu odlikuju povoljne klimatske prilike koje zajedno sa istim vazduhom i ouvanom prorodnom sredinom, predstavljaju kombinaciju koja prija zdravlju i psihofizikom okrepljenju. Hidrografsku arteriju petrovake optine ini reka Mlava. Ona nastaje u jugoistonom delu agubike kotline od otoke agubikog vrela i Velike Tisnice. Mlava je jedna od najduih reka u Istonoj Srbiji, njena ukupna duina iznosi oko 150 km. Od formiranja do ua u Dunav kod Kostolca, Mlava tee kroz agubiku kotlinu, Gornjaku klisuru, Mlavu i Stig. Karakteristike planinske, nezagaene reke, Mlava je zadrala u gornjem delu sliva, odnosno od agubice do Petrovca. Zahvaljujui reljefnim karakteristikama, optina je bogata renim tokovima razliitih karaktera i izvorima, od kojih mnogi imaju lekovita svojstva i za koje su vezani mnogi paganski obiaji ovoga kraja. Raznovrsna flora i fauna ovog dela Srbije prua dobre osnove za razvoj seoskog turizma. U ovim predelima su raznovrsne biljne i ivotinjske zajednice nale pogodne uslove za opstanak i razvoj. Optina raspolae i lovnim rezervatom povrine 60.000 hektara. Orografski, hidrografski, pedoloki i klimatski uslovi na ovim terenima su veoma povoljni, te ove prostore naseljavaju kako visoka, tako i niska i pernata lovna divlja, to umnogome proiruje trite kome ruralni turizam pretenduje.

Mogunost razvoja ruralnog turizma u optini Petrovac na Mlavi

Savremeni tokovi ivota nose sa sobom niz prednosti, ali i mnogo nedostataka. Brz ritam ivljenja, svakodnevni stresovi, izazivaju kod svakog oveka potrebu za oputanjem, mirom, elju za pogledom na

umirujuu sliku zelenih pejzaa, pomisao na ubor reke, kliktaj eve, na neto to e ga vratiti korenima, osveiti novom snagom za povratak u vrtlog ivota u urbanoj sredini. Ljudi u naseljima optine Petrovac shvatili su tu potrebu oveka dananjice. Iz ovog kraja poslednjih decenija mnogi su, pre Srbije, potraili Evropu kao sigurno utoite i mesto odakle e doneti kapital. Dugo je taj kapital bio dobra, ali neiskoritena materijalna osnova, a danas je, konano, deo bogate turistike ponude ovoga kraja. Da je seoski turizam potencijal koji treba iskoristiti shvatili su pre svih metani tri naselja u petrovakoj optini: Bistrice, Vitovnice i drela. Povoljan geografski poloaj, blizina i dobra povezanost sa gradom, velika ponuda sadraja zanimljivih potencijalnim turistima razlozi su zbog kojih su se metani ba ovih naselja zainteresovali za ovaj vid turizma. Selo Bistrica se nalazi pored regionalnog puta koji povezuje centar Branievskog okruga sa agubicom i Borom. Lei na istoimenoj reci, a od grada je udaljeno desetak kilometara. Deo sela Bistrice, povrine oko 156 katastarskih parcela (od ukupno 1.113), utvren je 1986. godine za kulturno dobro od velikog znaaja. To je kulturno-istorijska celina u ijem sklopu su tri valjavice, deset vodenica, crkva sa crkvitem, sala, pet kua, od kojih jedna sa pomonim zgradama, zatim zgrada mesne zajednice, stare kole i mehane. Vodenice i valjavice se nalaze u ambijentu netaknute prirode, na planinskoj reci Bistrici, u duini od pet kilometara, od njenog izvora u podnoju planine Veliki Sumurovac pa do njenog izlaska iz sela. Ovaj kompleks postrojenja za mlevenje ita i valjanje sukna nastao je u vremenskom periodu od 19. do sredine 20. veka i predstavlja specifinost ne samo mlavskog kraja nego i celog Branievskog okruga. Selo lei u ravnici koja se iri oko Mlave, a okolo se izdiu obronci Homoljskih planina. Izvora sa istom, hladnom i pitkom vodom oko sela ima mnogo, a u pripremanju kaamaka od tek samlevenog, u nekoj od vodenica, kukuruznog brana moe se oprobati svaki gost. Bistrica je svakog prolea domain mnogobrojnim uesnicima Memorijalne trke Dragutin Tomaevi koja predstavlja seanje na mladia iz ovog sela, koji je bio prvi srpski maratonac na Olimpijskim igrama 1912. godine, a uesnici ove trke mogu biti i obini rekreativci. Nekoliko kilometara dalje, levo od puta koji vodi za Gornjaku klisuru i agubicu je selo drelo, ije su kue prikupljene oko izvora. Ime je dobilo po poloaju koji ima. U zaleu sela na istonoj i jugoistonoj strani nalaze se dva dominantna vrha Homoljskih planina: Veliki Vukan (825 m n.v.) i Mali Vukan (732 m n.v.). drelo je locirano na mestu gde Mlava naputa

Gornjaku klisuru i ulazi u pitominu Mlavinog poreja. Na podruju ovog sela otkriveni su najstariji tragovi oveijeg prisustva. To je rudnik bakra koji su otkrili i koristili stanovnici Vinanskog naselja Belovode u 5. milenijumu p.n.e. Takoe, pronaeni su i ostaci srednjovekovnog grada drela koji sa itavom svojom oblau predstavlja jedan od znaajnih oblika kulture u Srbiji. Ipak, u novije vreme ovo je mesto poznatije po novoizgraenom prirodnom izvoru geotermalne vode sa temperaturom od 38C koja lei reumu i kona oboljenja. Rekreaciono-ugostiteljski centar drelo izgraen je i otvoren 2006. godine i prua usluge mnogobrojnim gostima iz Srbije i inostranstva, a smetaj je u novim, savremeno ureenim domainstvima. Osim da se lei, potencijalni turista u ovom kraju moe da planinari, peca ili leti (paraglajding). Tamo gde reka Vitovnica naputa tesnu klisuru i iri svoje obale, ali se ne oslobaa brdskih kosa, na 14,5 km od Petrovca prema Kuevu smeteno je naselje Vitovnica, uvenije po srednjovekovnom manastiru iz 13. veka, zadubini kralja Milutina, na kome se i danas nalazi srpsko-jermenski natpis iz 1218. godine, najstariji spomenik srpske pismenosti u Branievu. Osim duhovnog mira ovaj manastir uva i mesto upokojenja svog dugogodinjeg igumana oca Tadeja, koga su crkva i narod jo za ivota proglasili svecem. Meutim, u Vitovnici e i ljubitelji lova i ribolova, nai svoje mesto. Reka Vitovnica je bogata ribom, naroito pastrmkom, a prirodno okruenje obiluje raznovrsnom florom (razliite vrste lekovitog bilja) i faunom U blizini se nalazi i izletite Trest koje prua i mogunost kampovanja, a najvie gostiju ima u letnjim mesecima kada su tamo izviai iz svih krajeva Srbije. Smetajni kapaciteti ovih naselja su, ipak, mali, iako je ponuda i bogata i raznovrsna. Razlog za to se nalazi u injenici da je veina mlaih stanovnika u inostranstvu, pa goste, iako ima gde, nema ko da doeka i poslui. Zato optina ulae napore da stvori uslove da se mladost vrati i posveti razvoju ovog kraja, ali i cele Srbije.

SWOT analiza

Optina Petrovac na Mlavi, kao potencijalna turistika destinacija, jo uvek nije na odgovarajui nain pozicionirana na tritu. Osnovu za njen razvoj u ovom smeru i promenu takvog stanja, predstavlja utvrivanje jakih i slabih taaka ruralnog turistikog proizvoda ovog kraja i analiza odnosa sa utvrenim tendencijamana na tritu i ire, u okruenju (SWOT analiza). JAKE TAKE TURISTIKOG PROIZVODA OPTI PRISTUP podruje je prepoznatljivo u geografskom pogledu 43

 omoguena tranzitnost ATRAKTIVNOSTI zdrava eko-sredina atraktivnost podruja u prirodnom pogledu atraktivnost podruja u kulturnom pogledu, bogatstvo obiaja istorijsko naslee TIPINO ZA OVO PODRUJE baije, Istona Srbija je poznata po ovim stoarskim objektima stare vodenice bogatstvo obiaja, nonji, melosa... Na ovom prostoru ive narodi srpskog i vlakog porekla sa svojim kulturnim tradicijama koje se meusobno prepliu, a ipak uspevaju da ouvaju jedinstvenost. gostoprimstvo ljudi KULTURA duga tradicija etnika specifinost nacionalne manifestacije JAKE TRINE TAKE IZVORI TRANJE domai turisti, uglavnom iz veih gradova Srbije SPECIFINI SEGMENTI ribolovci izletnici posetioci manifestacija rekreativci SLABE TAKE PROIZVODA SAOBRAAJ slaba saobraajna infrastruktura u podruju

putna signalizacija USLOVI ZA BORAVAK nedovoljnost smetajnih i ostalih kapaciteta IMID destinacija je jo uvek u nedovoljnoj meri poznata PROPAGANDA nedovoljna prisutnost u medijima SLABE TRINE TAKE IZVORI TRANJE slaba inostrana tranja

ume, pitome padine, zelenilo, lekovito bilje i bogata dolina Mlave sa opijajuim pejzaom i rodnom zemljom na kojoj sve uspeva.

Literatura

Zakljuak

Umoran od svakodnevice, stresnih situacija, tempa ivota u urbanoj sredini, dananji radni ovek sve vie udi za povratkom korenima. Sa nostalgijom se sea svega to je deo prolosti, a najvie pitomih ravnica, proplanaka proaranih belim stadima, bogatih uma, noi pored tople pei i mirisa dunja. Sve te slike deluju umirujue i osveavaju napete nerve oveka dananjice. Gostoljubivost ljudi sa sela i savremeno opremljena domainstva do kojih se stie dobro uraenim putevima nude udobnost neophodnu za normalan ivot. Ouvana priroda i dobra turistika ponuda pruie tako potreban mir, ali i upotpuniti dan gradskog oveka koji je ipak navikao da bude aktivan. Optina Petrovac ima sve predispozicije da razvije ovakav vid turizma. Zauzima podruje sa izvanrednim i raznovrsnim prirodnim karakteristikama koje najbolje oslikavaju mnogobrojna vrela, potoci, reice,

ivoti, A. (2000): Vek lovstva Mlavskog kraja, Lovako udruenje Trest, Petrovac Perunii, B. (1980): Petrovac na Mlavi, SO Petrovac na Mlavi, Beograd Kanic, F. (1986): Srbija zemlja i stanovnitvo, knj. P, Beograd Miljkovi, Lj. (1992): Homolje geografska monografija, Institut za geografiju PMF-a u Novom Sadu, Novi Sad Stojanovi, V.(2007): Odrivi razvoj turizma i ivotne sredine, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno- matematiki fakultet, Novi Sad Baki, O.(2002): Marketing menadzment turistike destinacije, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd Miljkovi, Lj. i Mirkovi,S.(1985): Turistika valorizacija prirodnih potencijala Homolja, Zbornik radova Instituta za geografiju, Univerzitet u Novom Sadu Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad, str. 133-135 Mladenovi,B. i Jacanovi,D.(2002): Naselja Branieva, Cotos, Poarevac Rankovi, L.(2002): Sveti srpski pravoslavni manastir Vitovnica, Sveti manastir Vitovnica, Vitovnica Regionalna privredna komora Poarevac (2005), Koncepcija razvoja turizma na Dunavu i dunavskom zaleu podruja podunavskog i branievskog okruga, Poarevac

44

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Tatjana Ili* Saetak

Osnovno obeleje optine Kosjeri je seoski turizam. Pruanje usluga turistima zapoelo je jo 1982. godine. Cilj ovog rada je da prikae stepen na kom se nalazi turizam u selima optine Kosjeri i njegov znaaj kroz miljenja uesnika u seoskom turizmu (turista i domaina). Zadaci rada su da se pokae koliko su turisti zadovoljni pruenim uslugama, kakvo je miljenje domaina o turizmu i koliko se vodi rauna o ivotnoj sredini. Prilikom izrade rada koriene su sledee metode i tehnike istraivanja: anketno ispitivanje turista i domaina; literarna metoda, statistika, grafika i metod kritinosti. Analizom podataka iz ankete dobijeni su oekivani rezultati koji e biti prikazani u radu. Kljune rei: seoski turizam, optina Kosjeri

Seoski turizam optine Kosjeri

Uvod
Seoski turizam jedan je od relativno novijih oblika turizma koji se razvija u naoj zemlji, a koji turistima moe da ponudi boravak u ouvanoj prirodi, sve vazduh, istu pijau vodu, dakle, sve ono ega u gradu ve odavno nema, a to je veoma vano za ouvanje zdravlja ljudi. Zbog toga se stanovnici velikih gradova sve ee odluuju da odmor provedu u takvom okruenju u kome e moi da se osvee, revitalizuju i sakupe novu energiju za aktivnosti koje im predstoje. Seoski turizam je jedno od prepoznatljivih obeleja optine Kosjeri, koja ima idealne pogodnosti za razvoj ove vrste turizma: blago zatalasane padine okolnih planina, livade i panjake to se u nedogled proteu, raznovrsne ume, brojne vodotokove, ali i znaajne crkve, spomenike i manifestacije. Razvoj turizma na selu vezuje se za 1982. godinu, i prve znaajne akcije, godinu dana ranije osnovanog Turistikog saveza optine Kosjeri, to je dalo rezultate ve naredne sezone. Tokom vremena, po nekoliko domainstava iz See Reke, Varde, Makovita i Mionice, primalo je turiste u svojim kuama u toku letnjih meseci. Posle devedesetih godina, turizam u selima optine Kosjeri se gotovo izgubio. Sadanja nastojanja Turistike organizacije Kosjeri, usmerena ka aktiviranju turizma na selu, viestruko su opravdana i svrsishodna. Od 26 naselja, koliko ih ima u optini Kosjeri, seoski turizam se moe razvijati (zasada) u samo nekoliko: Mionica, Sea Reka, Makovie, Varda i Skakavci. Turistima u ovim selima stoji na raspolaganju oko 60 leaja. pom. Na jugu, ovaj put se, neposredno posle Uica, rava u dva pravca: jedan vodi ka junom, a drugi ka srednjem Jadranu. Posebno je znaajna pruga Beograd Bar, putena u promet 1972. godine. Pruga prolazi kroz ivopisne i turistiki privlane predele ovog kraja. Izuzetan geografski poloaj Kosjeria potvruje i blizina davno poznatih turistikih sredita ovog kraja, Zlatibora (udaljen 56 km) i Divibara (udaljene 26 km). Klima ovog brdsko-planinskog kraja je umereno-kontinentalna, sa uticajem subplaninske kime. Veoma je prijatna i pogodna za leenje mnogih bolesti (hronine bolesti disajnih puteva, dijabetesa, nervoze, tuberkuloze plua, astme i drugih). Optina Kosjeri bogata je vodama. Osnovnu renu mreu ini reka Skrape sa svojim pritokama. Postoje brojne reice, potoci, izvori i vrela. Reni tokovi bogati su raznim vrstama ribe: klek, mrena, skobalj i veoma su pogodni za razvoj sportskog ribolova. Vegetacija je predstavljena antropogenim kulturama, movarnim ekosistemima, dolinskim i brdskim livadama, panjacima i umama. ume vrba i topola stanita su ptica i niske divljai, te se koriste kao lovni tereni.

Abstract
Rural tourism of Kosjeri municipality
Main characteristic of Kosjeric municipality is rural tourism. Providing services to tourists started in 1982. Aim of this work is to presents level of rural tourism development in Kosjeric municipality and its importance through opinions of participators in rural tourism (tourists and hosts). Tasks of this work are to presents how much tourists are satisfied by services, what hosts think about tourism and how much attention is paid to environment. During writing this work following methods and techniques are used: questionnaires of tourists and hosts; literary method, statistical, graphical and critical method. Analyzing data from questionnaires its gotten expected results which will be present in the work. Key words: rural tourism, Kosjeric municipality

Organizacija turizma

Geografski poloaj i osnovne prirodne karakteristike optine Kosjeri

Optina Kosjeri se nalazi u zapadnoj Srbiji, na pola puta izmeu Valjeva i Uica. Obuhvata gornji sliv i izvorita reka Skrape i Kladorobe i iri se, ka severu, ka obroncima dve planine Maljenu (1102 m n.v.) i Povlenu (1346 m). Ka jugu, optina Kosjeri dopire do uzvisina planina Crnokose (800 m) i Jelove gore. Kosjeri je grad u koji se moe lako i brzo stii. Od Valjeva je udaljen 46, a od Uica 47 km. Nalazi se na 136 km od Beograda i 340 km od Crnogorskog primorja. Kroz grad prolazi magistralni put koji, na severu, ini vezu sa Podrinjem, Vojvodinom i, dalje, sa srednjom i istonom Evro-

* diplomirani geograf-turizmolog

Za razvoj turizma na selu na podruju optine Kosjeri, najvei znaaj ima Turistika organizacija Kosjeri. U Kosjeriu je najpre osnovano Turistiko drutvo, jula 1981. godine, neposredno pred odravanje manifestacije obanski dani, a ve u avgustu i septembru iste godine formirana su turistika drutva i u Seoj Reci i Vardi. Turistiki savez optine Kosjeri formiran je u novembru 1981. godine, a kasnije je prerastao u Turistiku organizaciju. Ona je uspeno vodila poslove oko organizovanja obanskih dana, uspostavljanja prvih veza sa drugim turistikim organizacijama. Turistika drutva u Seoj Reci i Vardi uspeno su izvrila pripreme za poetak razvoja seoskog turizma, a ukljuila su se u akcije komunalne izgradnje i ureivanja svojih sredina. Turistika organizacija optine Kosjeri, pored svog glavnog zadatka koji se sastoji u pokretanju inicijativa za stvaranje uslova za razvoj turizma na selu i uvoenje pojedinih sela u turistiki promet, ima i niz drugih, takoe vanih zadataka: razvijanje aktivnosti zatite ivotne sredine, uvanja i turistikog iskoriavanja prirodnih i antropogenih vrednosti; 45

 obogaivanje turistike ponude i ukljuivanje to veeg broja graana u turistiku delatnost; razvijanje informativne i propagandne aktivnosti; organizovanje i pokretanje proizvodnje i plasmana predmeta za uspomenu (suvenira) u okviru domae radinosti; preduzimanje akcija za podizanje nivoa kulture usluivanja turista, kao i za otklanjanje negativnih pojava i slabosti u turizmu kao i u objektima koje poseuju turisti; stvaranje uslova za raznovrsne oblike turistike aktivnosti kroz razonodu, kao i kulturne, sportske i druge manifestacije; organizovanje masovnih akcija ureenja i ulepavanja, poumljavanja i ozelenjavanja slobodnih povrina; podsticanje izgradnje ugostiteljskih i drugih kapaciteta, pristupnih puteva, komunalnih i sportsko-zabavnih objekata, izletita i rekreacionih centara, kao i drugih objekata od znaaja za poveanje turistike potronje i dalji razvoj turizma; podsticanje i rad na turistikom obrazovanju i strunom usavravanju kadrova koji rade u turizmu, kao i podizanju svesti svoga lanstva i ostalih graana razvijanjem saznanja o zdravstvenoj, prosvetnoj, kulturnoj, politiko-vaspitnoj i privrednoj ulozi turizma itd. Turistika organizacija optine Kosjeri dobitnik je brojnih nagrada za dosadanji rad: srebrne i bronzane plakete Turistikog saveza Jugoslavije za unapreenje usluga i turizma, priznanja Turistiki pupoljak, koje se dodeljuje za organizaciju odmora na selu, kao i najveih priznanja u takmienjima Zlatne ruke, u kojem se uesnici nadmeu u spremanju starih jela. U vezi sa aktivnou optine i njenom doprinosu razvoju turizma na selu, posebno je znaajna politika optine ija se sela ukljuuju u turizam. Veliki je znaaj politike oporezivanja kojom se poljoprivrednici kroz oslobaanje od plaanja poreza ili smanjivanje poreske stope mogu stimulisati za pruanje usluga u turizmu, zatim politike reavanja problema infrastrukturnog opremanja sela i politike snabdevanja. Razvoj turizma na selu moe se podsticati raznim merama, kao to su, na primer, priznavanje zanimanja onima koji se stalno bave ovom delatnou, finansiranje izrade prostorno-urbanistikih planova, uvoenje vie reda kod stambene i ostalih vidova izgradnje na selu, donoenje raznih propisa koji reguliu privreivanje u ovoj oblasti i drugo. Meutim, kad analiziramo podatke o stanju i razvoju seoskog turizma u optini Kosjeri moemo zakljuiti da situacija nije ba ohrabrujua. Posle znaajnog uspona, od 1990. godine do danas, kao da je 46

splasnuo interes ljudi za odlazak i boravak u selima optine Kosjeri i kao da se izgubio interes domaina da se bave turizmom kao dopunskom delatnou. ini se da smo na novom poetku. U tom smislu ohrabruje akcija Turistike organizacije Kosjeria o potpisivanju Ugovora o poslovnoj i tehnikoj saradnji sa domainima spremniim da organizuju i razvijaju turizam u svojim selima. Obaveze Turistike organizacije prema domainu su sledee: da putem turistikih sajmova, prospekata, sredstava javnog informisanja i na drugi nain, izvri potpunu afirmaciju seoskog turizma; da o sopstvenom troku izvri kategorizaciju objekata i sa domainom saini Aneks ugovora sa utvrenim cenama za nastupajuu sezonu, a prema kategoriji turistikog objekta; da preko svoje agencije i mree agencija sa kojima uspostavi saradnju, vri maksimalno moguu ponudu dogovorenih kapaciteta; da po cenama iz Aneksa ugovora uplati domainu pripadajui iznos za izvrene turistike usluge, umanjen za proviziju Turistike organizacije, a u roku i na nain predvien Aneksom; da organizuje sve vrste vanpansionske ponude gostima; da u skladu sa interesom domaina prikupi potrebna dokumenta, uradi kvalitetan biznis plan i pomogne domainu da kod Fonda za razvoj ili poslovne banke ostvari povoljan kredit za proirenje turistikih kapaciteta; da kod nadlenih organa lokalne samouprave pomogne napore domaina na poboljanju ukupnih infrastrukturnih uslova. Obaveze domaina prema Turistikoj organizaciji su: da ugovorene kapacitete koristi iskljuivo za smetaj gostiju upuenih od strane Turistike organizacije Kosjeri; da gostima prui kvalitetne usluge u skladu sa tradicijom dobrog srpskog domaina; da prisustvuje svim seminarima i predavanjima koje organizuje Turistika organizacija, a u cilju usavravanja za bolje pruanje turistikih usluga; da, ukoliko Turistika organizacija nije uspela da popuni kapacitete u nekom periodu, a sam obezbedi goste, o istom unapred obavesti drugu ugovornu stranu, a za primljene goste izvri uplatu boravine takse. Ugovor se zasniva na Zakonu o turizmu i Zakonu o obligacionim odnosima i predstavlja novinu u konkretizaciji prava i obaveza potpisnika, jer se samo tako mogu ostvariti pravi ekonomski i drutveni efekti na dui rok. Za svaku godinu potpisivao bi se poseban Aneks ugovora, kojim

se preciziraju kategorije soba, cene usluga, raspodela prihoda, nain plaanja i iznos boravine takse (Grupa autora, 2003) U selima optine Kosjeri zastupljen je skoro iskljuivo privatni smetaj turista, odnosno smetaj u seoskim domainstvima. Domainstva, uz usluge smetaja, najee nude i usluge ishrane kompletne pansionske usluge, to se i pokazalo kao najprihvatljivije reenje za turiste. To, naravno, ne iskljuuje potrebu razvoja privatnog ugostiteljstva na ovom podruju. Izdavanje soba turistima vri se, dakle, preko Turistike organizacije Kosjeria, koja za svoje usluge naplauje proviziju, kojom delimino podmiruje trokove oko organizovanja i smetaja gostiju. Ova delatnost, inae, za sva domainstva predstavlja dopunsku delatnost i dopunski prihod.

Promet turista

Turistiki promet u selima optine Kosjeri razvija se poev od 1982. godine. Ideja o razvoju turizma na selu na podruju ove optine javila se jo ranije, meutim, prvi put je zvanino odreena povodom utvrenja programa ureenja memorijalnog kompleksa ikica Jovanovi panac 1979. godine. Ovaj kompleks trebalo je da obuhvati i razvoj mnogih privrednih aktivnosti za koje postoje realni uslovi. U tom kontekstu je utvren i Program razvoja seoskog turizma, u kome je istaknuto da postoje realni uslovi i potrebe za njegov razvoj i da treba preduzeti konkretne mere, pre svega organizovanje seminara na kojima bi se graanstvo upoznalo sa znaajem ove delatnosti, sa ekonomskim i drugim koristima koje ona donosi itd. Formiranje Turistikog saveza optine Kosjeri 1981. godine, najneposrednije je uticalo da se izvre pripreme za sezonu 1982. godine, kada su poeli pristizati prvi turisti. Turistiki promet u selima optine Kosjeri razvijao se pod razliitim uslovima i ispoljavao je razliite tendencije. Od 1983. godine, kada je promet udvostruen u odnosu na 1982. godinu, sve do 1992. godine, kada je ostvaren najvei promet, zapaa se da je turizam u selima optine Kosjeri imao pozitivnu tendenciju razvoja. Meutim, od te godine zapaa se uglavnom stagniranje i opadanje prometa. To je posledica itavog niza faktora od kojih je njvaniji nedostatak smetajnih kapaciteta u domainstvima, odnosno nezainteresovanost i nemotivisanost domaina da se bave ovom delatnou. Zatim, problem vodosnabdevanja na Vardi uticao je na to da celokupni turistiki promet stagnira, jer je Varda jedno od najperspektivnijih sela kada su u pitanju uslovi za razvoj turizma na selu. Pojednih godina i vremenske prilike su uticale na smanjenje turistikog kretanja (kia u julu, nedostatak snega za vreme kolskog raspusta itd.), neadekvatna turistika propaganda, nedovoljna angaova-

nost svih subjekata na konkretnim merama za pripremanje turistike sezone itd. Meutim, poslednjih godina ine se napori kako bi se povratio nekadanji ugled i ponovo otkrile lepote ovih sela. Radi se na edukaciji domaina u cilju poveanja kvaliteta usluga koje pruaju turistima, odravanjem razliitih seminara i sastanaka, a sve to u cilju privlaenja veeg broja turista.

Tabela 1. Analiza ostvarenog turistikog prometa u selima optine Kosjeri u periodu od 1982. do 2005.
Godina 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. Broj turista 130 251 328 332 297 295 323 534 507 401 560 715 305 278 68 57 72 35 85 88 39 79 65 164 Broj noenja 1111 2513 3036 3036 2825 2599 2620 3718 4034 3538 6979 4580 2243 1970 394 383 551 241 450 579 273 568 436 1232 Pros.duina boravka 8,5 10 9,5 9,5 9,5 8,8 8,1 7 8 8,8 8,1 6,4 7,3 7 5,8 6,7 7,6 6,4 5,2 6,5 7 7,2 6,7 7,5

Rezultati anketnog istraivanja

Anketom su obuhvaena sva registrovana domainstva u selima optine Kosjeri koja se bave pruanjem usluga turistima. Takvih domainstava je ukupno 10 i nalaze se u selima: Mionica, Skakavci, Stojii, Sea Reka i Varda. Veina anketiranog lokalnog stanovnitva (70%) koje se bavi pruanjem usluga turistima pripada starosnoj grupi 4660 godina. Ostalih 30% domaina pripada starosnoj grupi 31-45 godina. Moe se zakljuiti da je starosna struktura stanovnitva koje prima turiste prilino loa, odnosno da je veina stanovnitva staro. Ohrabruje injenica da se u nekim domainstvima i mlae generacije poinju ukljuivati u turistiku delatnost. Polovina anketiranog stanovnitva ima zavrenu samo osnovnu kolu. Neto manji broj (30%) domaina ima zavrenu srednju kolu, dok je po 10% domaina vie i visoke strune spreme. Moe se zakljuiti da je veina domaina niskoobrazovana, to ih ne spreava da se bave seoskim turizmom. Ovakva obrazovna struktura lokalnog stanovnitva je i logina s obzirom na to da mladi odlaze na kolovanje, najpre u Kosjeri u osnovnu kolu, a zatim u srednju kolu i na fakultet u neki od veih gradova u Srbiji. Velikim delom, posle zavrenog kolovanja, oni ostaju u tim gradovima da ive i rade. To nije sluaj samo u selima optine Kosjeri, ve u skoro svim selima u Srbiji. Veina domaina, ak 90%, sloilo se u tome da su, kao lokalno stanovnitvo koje prua usluge turistima, slabo podsticani da se bave ovom delatnou. Ostalih 10% domaina smatra da nisu ni na koji nain podstaknuti od strane lokalnih organa vlasti da se bave seoskim turizmom. Povoljne kredite za ureenje domainstva veoma je teko dobiti tako da domaini sami finansiraju ureenje kua i dvorita i sve to je potrebno za zadovoljenje potreba turista. Veina smatra da je za to odgovorna politika i da su krediti i razne povlastice samo prazne prie i obeanja politiara koja se slabo sprovode u delo. Jedini nain na koji se domaini donekle podstiu da se bave seoskim turizmom jeste taj to se priznaje zanimanje onima koji se stalno bave ovom delatnou. Veina domainstava su poljoprivredna, a turizam je samo dodatna delatnost. Na pitanje Da li se lokalno stanovnitvo konsultuje prilikom izrade strategije

Izvor: Turistika organizacija optine Kosjeri razvoja turizma u regiji?, polovina anketiranih domaina sloila se u tome da ih slabo konsultuju, dok druga polovina smatra da se uopte ne konsultuju prilikom izrade strategije ove regije. To bi se moralo promeniti s obzirom na to da domaini mogu biti veoma vaan izvor informacija koje bi bile od velikog znaaja onima koji piu strategiju razvoja turizma, prvenstveno to se domaini nalaze u neposrednom kontaktu sa turistima, ive sa njima, razgovaraju, znaju koje su njihove potrebe i zahtevi, ali i naini na koje se mogu najbolje zadovoljiti. Prema miljenju veine domaina oni sami slabo uestvuju u zatiti prirode i ivotne sredine (najvei problem je nepostojanje deponija, pa se smee nekontrolisano baca). Mnogi od njih smatraju da je to problem lokalnih organa vlasti koji oni jo uvek nisu uspeli da ree. Ipak, od strane domaina postoje inicijative za ouvanje prirode (projekat Stop smee). Veina domaina se slae u tome da uestvuju u ouvanju kulturnog naslea i tradicije regije i to, pre svega, negovanjem tradicionalnih kulinarskih specijaliteta kao to su: domai sir i kajmak, pruta, proja i kaamak, utipci, gibanica, sarma, peenje, ali i domai kolai krofne, pita sa jabukama i drugo. Meutim, stari zanati se veoma slabo neguju. Donekle je ouvano ilimarstvo, pletenje i vezenje, a postoji jo pokoji kova. Meutim, postoji plan da se u selu Skakavci napravi etnoradionica gde bi se uvali ti stari zanati, a i turisti bi mogli da uestvuju u svemu tome. Stari stilovi gradnje su se potpuno izgubili, ak nije ouvana nijedna stara kua graena u tradicionalnom stilu, od drveta (brvnara). Na pitanje Da li su i koliko turisti zadovoljni boravkom u selu? svi domaini su bez i malo lane skromnosti odgovorili da su turisti veoma zadovoljni boravkom u selima optine Kosjeri. To potvruju time to se iz godine u godinu vraaju, i to uglavnom kod istih domaina. Prema miljnju veine domaina, za turiste je najvanije gostoprimstvo i srdanost domaina, zatim ouvana priroda, pa i smetaj i ishrana. Svi anketirani domaini smatraju da negativnih posledica razvoja turizma na selu nema i da se moe govoriti samo o pozitivnim. Prema njihovom miljenju, najvaniji pozitivni faktori koje sa sobom nosi seoski turizam jesu, pre svega, upoznavanje drugih ljudi i ostvarivanje trajnih prijateljstava sa njima. Zatim, kroz ovaj oblik turizma neguje se tradicija i obiaji lokalnog stanovnitva. Takoe, ovom delatnou moe se uticati na zaustavljanje odliva stanovnitva sa sela, naroito mlae populacije, pa ak u manjoj meri i na doseljavanje stanovnitva. Na kraju, svi domaini ostvaruju dobit od bavljenja turistikom delatnou, prvenstveno direktnom pro47

dajom svojih proizvoda turistima, dakle na licu mesta. To je interes ne samo odreenog domainstva ve i itavog sela. Turistima koji dou u neko od sela optine Kosjeri na raspolaganju stoje razliite aktivnosti u kojima oni mogu biti aktivni ili pasivni uesnici (posmatrai). Pre svega, ono to turiste najvie privlai jeste mogunost da etaju u netaknutoj prirodi i uivaju u istom vazduhu, cvrkutu ptica, umu povetarca, dakle u svim onim sitnicama koje ivot ine lepim, a koje su u gradu nedostupne. U tu svrhu postoje i obeleene peake staze. Usput, turisti mogu brati lekovito bilje i umsko voe, pa od njih spravljati ajeve, sokove i slatka. Oni koji su raspoloeni mogu se pridruiti svojim domainima u nekim radovima na njivi: kosidba, sakupljanje sena, branje malina, kupina, peuraka i slino. enski deo populacije moe uiti od svojih domaica kako se spremaju neka od tradicionalnih kulinarskih specijaliteta ovog kraja. Nekim turistima je zanimljivo da teraju stoku na pau i sa pae, da cepaju drva i slino. Osim toga, oni koji ele mogu sakupljati ljive ili uestvovati u peenju rakije. A ljubitelji ribe mogu ii na pecanje na jedan od mnogobrojnih vodotokova. Za gradsku decu naroito je zanimljiv seoski ambijent. Neke domae ivotinje oni ovde vide prvi put, to na njih ostavlja snaan utisak. U dogovoru sa domainima mogu se organizovati izleti do drugih sela i posetiti znaajni istorijski lokaliteti i prirodne atraktivnosti. Na pitanje Da li se i kako lokalno stanovnitvo obuava za pruanje ostalih turistikih kulturnih usluga osim usluga ishrane i smetaja?, svi domaini su potvrdno odgovorili, a naini na koje se to radi jesu organizovanje razliitih seminara, savetovanja, kurseva. Osim toga, neki domaini odlaze na sajmove turizma gde na odreeni nain vre predstavljanje ne samo svog domainstva, ve itavog sela i regije. Veina domaina se slae da je potrebno organizovati vie seminara, javnih predavanja i grupnih konsultacija, kako bi se to bolje obuili za pruanje usluga turistima. Na osnovu anketnog ispitivanja turista zakljueno je da je veina turista koji poseuju sela optine Kosjeri starije starosne dobi, tj. da pripada starosnoj grupi 4660 godina (32%) i starosnoj grupi preko 60 godina (46%). Znaajno manji broj turista (15%) pripada starosnoj grupi 31-45 godi-

na. Deca do 15 godina uestvuju samo sa 7% u ukupnom broju turista. Od svih ispitanih turista, polovina njih je visoke i vie strune spreme. Znaajan broj turista (43%) je srednje strune spreme. Veina anketiranih turista su domai turisti (86%) i dolaze iz Subotice, Kikinde, Beograda, Novog Sada, Paneva. Ostalilh 14% su strani turisti i oni dolaze iz Skoplja. Meutim, iz razgovora sa domainima moe se zakljuiti da su posetioci kosjerikih sela i turisti iz mnogih evropskih zemalja (Francuska, Velika Britanija, Holandija, Belgija, Nemaka i druge). Veina turista (neto vie od 60%) u selo dolazi porodino, 30% dolo je sa porodicom i sa prijateljima, a najmanje je onih koji dolaze sami. Najvei broj turista (54%) dolazi radi pasivnog odmora, odnosno radi uivanja u prirodnom ambijentu, istom vazduhu, prijatnoj klimi, neobaveznim i zanimljivim razgovorima sa svojim domainima. Ima i onih koji u selo dolaze radi aktivnog odmora, odnosno rekreacije (peaenje u prirodi, rad na njivi i slino). Za manji broj turista razlog i motiv njihovog dolaska je, pre svega, upoznavanje drugih ljudi, njihove kulture, tradicije i obiaja, ime se obogauje sopstveni ivot, znanje i svesnost o postojanju razliitih vrednosti. Najvei broj turista u selu boravi oko 10 dana. Velika veina turista (90%) je veoma zadovoljna boravkom u selu i taj boravak su ocenili ocenom 5 na skali od 1 do 5. Ostalih 10% turista boravak su ocenili ocenom izmeu 4 i 5. Moe se zakljuiti da su svi turisti veoma zadovoljni onim to im selo moe ponuditi. Veliki broj turista (80%) stekao je utisak na osnovu opteg izgleda sela, njegovog komunalnog ureenja, izgleda fasada i slino, da se u selima velika panja posveuje prirodi i uopte zatiti ivotne sredine. Najvei broj turista se izjasnio da je selo u kome borave veoma dobro ispunilo njihova oekivanja, to znai da su se predstave koje su imali o selu dosta dobro podudarile sa stvarnom situacijom koju su zatekli. Od svih ispitanih turista 40% je dolazilo i prethodnih godina, dok je veina turista prvi put u nekom od sela optine Kosjeri. Bez obzira na to, svi gosti su se sloili da imaju nameru da ponovo dou

u selo, kao i to da e drugima najsrdanije preporuiti da dou.

Zakljuak

Kosjeri je tradicionalno turistiki orjentisana optina. Istorijska batina, ivopisni pejzai, prijatna klima i gostoprimstvo metana, uz udoban smetaj i bogatu ponudu sadraja, godinama privlae turiste iz svih krajeva zemlje, pa i ire. Srdani i gostoljubivi domaini sela oko Kosjeria pre dve i po decenije poeli su da primaju goste u svoje domove. I leti i zimi, raznih profesija, razliite starosne strukture, razliitih platenih mogunosti, gosti se selu stalno vraaju. Zato? Zato to je sve snanija potreba za boravkom u ouvanoj prirodnoj sredini, koja stvara oseaj oputenosti, smirenosti, relaksacije, slobode, to je u suprotnosti sa nainom ivota u urbanoj sredini. Za mnoge je to beg od stvarnosti urbane dungle, usporavanje ritma ivota, osveenje i punjenje baterija. Ali, i vie od toga. Neposrednim kontaktom i druenjem, ueem u svakodnevnom ivotu metana, razbijaju se klasini okviri turizma, stvara se prisna atmosfera (za razliku od hotelske), gost se osea kao kod svoje kue, stvaraju se prijateljstva. Za gosta to znai povratak prirodi i zdravim korenima, za domaina irenje vidika kroz proimanje tradicionalnog i modernog. To je oivljavanje sela, to je sveukupni razvoj.

Literatura

Grupa autora (2003): Strategija razvoja optine Kosjeri, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu. uki Dojinovi, V. (1989): Seoski turizam Srbije, NIP Turistika tampa, Beograd. Ili, T. (2004): Turistiki potencijali optine Kosjeri, diplomski rad, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. Mirkovi, S. (1998): Kosjeri, posebno izdanje, SO Kosjeri. Misailovi, L.I. (1981): Dolina Skrapea, regionalno-geografske odlike, doktorska disertacija, PMF, Novi Sad. Propagandni materijal, (2005): Kosjeri, turistiki vodi, Turistika organizacija Kosjeri. Tomi, S., (1989): Mogunost razvoja turizma na selu na podruju optine Kosjeri, diplomski rad, PMF, Beograd. www.kosjeric.org.yu

48

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Gordana Kovjani* Saetak

Srbija, nekad znaajna kongresna destinacija Evrope i sveta, poslednje decenije XX i prve decenije XI veka je mesto izbegavanja, a ne susretanja. Kongresna delatnost se iri, destinacije irom sveta se utrkuju u privlaenju poslovnih grupa i udruenja, kongresni biroi destinacija lobiraju za konferencije i dogaaje koji okupljaju veliki broj poslovnih ljudi, drave izdvajaju sve znaajnija sredstva za promociju istih svesne ekonomske koristi koju oni donose... Srbija se ukljuuje u ovu trku sa pozicije stare/nove destinacije, oformljavanja kongresnog biroa, slabo razvijenog kongresnog sektora, tek ustanovljenih specijalizovanih kurseva za edukaciju u ovoj oblasti i tekog bremena loeg imida. Iako locirana na sastajalitu (raskrsnici) meunarodnih puteva, Srbija jo uvek nije mesto gde bi ljudi voleli da se sastaju. Kljune rei: kongresni turizam, Srbija, konkurencija

Moe li Srbija postati destinacija kongresnog turizma?

Uvod
Srbija, posebno Beograd je nekada bio znaajna kongresna destinacija Evrope. To nije bilo tako davno, pre dvadesetak godina. ak je i Sava centar bio kongresna dvorana sa najveom plenarnom salom (3.760 sedita) u istonoj Evropi i jo uvek je jedna od najveih (G. Grimmer, 2005). Mnogi svetski znaajni dogaaji i vodee konferencije su tu odrane. Ali, to je bila neka druga drava i neko drugo vreme. Od kako se Jugoslavija raspala i nastalo 6-7 novih drava, stvari su se mnogo promenile. Srbija je izgubila svoju meunarodnu reputaciju u zadnjih 20 godina i polako se oporavlja, mada jo uvek mora da ivi sa posledicama ne tako davne prolosti. Pokuavajui da se vrati u meunarodnu zajednicu, ona sledi evropske i svetske trendove za kojima ipak zaostaje. Jedan od novih trendova u svetskoj turistikoj privredi je veliki i brzi rast sektora poslovnih putovanja. Mnoge destinacije irom sveta pokuavaju da razviju i unaprede ovaj sektor kao moan oblik generisanja znaajnih ekonomskih koristi za zemlju domaina. Nemaka je vodea zemlja u Evropi u organizovanju privrednih izlobi i korporativnih skupova, kotska pokuava poslednjih godina da se repozicionira stvarajui imid kongresne destinacije, izgraeni su novi kongresni kapaciteti u Milanu, tutgartu, Barseloni itd., a dalekoistono poluostrvo Makao, ranije poznata kockarska destinacija, sada priprema pravi bum na ovom tritu, izgradnjom kongresnih i smetajnih kapaciteta sa 6 zvezdica za 15.000 uesnika od ega 6 hotela sa po 3.000 kreveta. Trenutna pozicija Srbije je takva da jedva moe da se govori o meunarodnim kongresnim poslovima. Susedne zemlje i druge istonoevropske zemlje su trenutno bolje rangirane prema statistici Meunarodne kongresne i konferencijske asocijacije (ICCA- International Congress & Convention Association) po broju meunarodnih konferencija koje su zakazane za period od 2004. do 2015. godine (Tabela 1). Srbija je na 47 mestu, sa 0,2% uea u ovoj kategoriji. cem na strategiju niskih trokova i specijalizacije, za ta se moe stvoriti meunarodno konkurentan kongresni proizvod. Postojanje inicijalnih resursa u administrativnim centrima (Sava centar, Spens, Tabela 1: Konferencije zakazane izmeu 2004. i 2015. godine u zemljama Istone Evrope
Zemlja Turska Poljska Maarska Slovenija Hrvatska Rumunija Slovaka Srbija Broj zakazanih konferencija 91 82 76 41 35 19 14 13

Abstract

Serbia and Belgrade used to be important convention destinations in Europe 20 years ago, but in the last decade it is not the place for meeting but rather for avoiding. MICE industry is growing up, destinations all around the world are competing to attract business groups and associations, congress and visiting bureaus (CVBs) are lobbing for conferences and events that attract a number of business people, countries spend considerable amounts for promoting such events because of benefit they bring to local economy Serbia starts that race from a position of old/new destination; process of founding congress bureau; weak MICE sector; just established vocational education courses for this industry and heavy burden of a bad image. Although it is located at the cross-roads of international roads, Serbia still is not the place where people would like to meet. Key words: MICE tourism, Serbia, competition

Izvor: baza podataka Meunarodne kongresne i konferencijske asocijacije (ICCA) Beogradski i Novosadski sajam itd.) i smetajne ponude (gradski hoteli) koju treba poboljati poveanjem kvaliteta i kategorije smetaja, predstavlja osnov za razvoj ovog vida turizma. Poboljanje infrastrukture i dodavanje aktivnosti pre i posle samih poslovnih sastanaka doprinee kompletiranju paketa ponude i njenoj meunarodnoj komercijalizaciji. Strategija predvia na kratak rok (1 god.) plasman proizvoda Beograda, a na srednji rok (3-5 god.) Novog Sada i Nia. Primarna ciljna trita za ovaj oblik turizma su: Nemaka, Velika Britanija, Italija, panija, Francuska, a ciljni segmenti su: korporativni i individualni poslovni gosti, vlade, dravne, regionalne i globalne agencije i organizacije i avio-posade. Zahvaljujui poziciji i dobroj povezanosti koju ima, kao i obnavljanju hotelskih kapaciteta koje je u toku, Beograd moe relativno brzo ui na ovo trite. Ve postojei kongresni centar i sajam vape za modernizacijom kako bi mogli ponuditi meunarodno konkurentan i kvalitetan proizvod. Beograd je meunarodno najkonkurentniji za grupe koje zahtevaju do 500 soba najviih kategorija u neposrednoj blizini kongresnog centra. Sa porastom broja kongresnih uesnika konkurentnost opada, pa za grupe koje zahtevaju 500-900 soba Beograd nudi sedam hotela sa 4 i 5 zvezdica, a grupe preko hiljadu delegata morale bi biti 49

Stanje kongresnog sektora u Srbiji

* Srednja kola za ekonomsku, turistiku i ugostiteljsku struku Svetozar Mileti, Novi Sad

Strategija razvoja turizma Republike Srbije (2006) predvia razvoj kongresnog turizma i to u domenu organizacije srednjih i velikih kongresa i konvencija sa oslon-

smetene u ak 14 hotela ranga 3-5 zvezdica. U poreenju sa Pragom koji u samo jednom hotelu sa 5 zvezdica (Hilton) u neposrednoj blizini kongresnog centra, nudi 788 prvoklasnih soba, to je oigledan nedostatak. Sava centar izgraen 1977. godine, sa svojih 4.000m2 izlobenog prostora i 3.760 sedita u plenumu, nekada atrakcija sam za sebe, danas ne predstavlja dovoljno kvalitetan i fleksibilan kongresni prostor. Nedostaje mu savremena audiovizuelna oprema, osvetljenje, telekomunikacioni sistem, projektori itd. Fiksiran nametaj je nemogue pomerati i prilagoavati veliini grupe, to je karakteristika svih modernih kongresnih prostora, ak i novosadskog Master centra. Neke aktivnosti renoviranja su izvrene kada je pripreman sastanak Evropske banke za obnovu i razvoj (European Bank for Reconstruction and Development) u maju 2005. godine. Sava centar koji je u vlasnitvu grada Beograda, a nije na njegovom budetu ve predstavlja samofinansirajuu instituciju, to je jedinstven sluaj u svetu, sam obavlja aktivnosti profesionalnog kongresnog organizatora (PCO). lan je ICCA-e i prikljuen na njenu bazu podataka. Beogradska Arena, Beogradski sajam i Expo 21 upotpunjuju ponudu prostora za organizovanje manjih kongresa i sastanaka (G.Grimmer, 2005). Za ovaj oblik turizma, pristupanost avio-prevozom je veoma vana. Za Beograd se moe rei da ima dobar vazduni pristup. Veliki broj internacionalnih putnika (oko1,5 miliona) godinje doleti u Beograd, a 850.000 leti naom nacionalnom avio-kompanijom, JAT. Sa stabilizacijom situacije u zemlji poveava se i frekvencija letova inostranih avio-kompanija. Problem su jo uvek udaljene destinacije do kojih ne postoje direktni letovi, pa su putnici prinueni da provode i po desetak sati na meunarodnim aerodromima (najee Frankfurt) gde presedaju, ekajui let za Beograd. Izgradnja terminala 2, namenjenog inostranim putnicima, doprinela je boljem izgledu, usluzi, ali i imidu Beograda i Srbije, jer je aerodrom mesto prvog susreta posetilaca sa destinacijom i prvih utisaka o istoj (G. Grimmer, 2005). U poreenju sa trokovima u drugim evropskim kongresnim destinacijama Srbija tj. Beograd predstavlja visoku vrednost za novac. Cene hotelskog smetaja, kao i cene u restoranima daleko su ispod onih koje su poslovni ljudi navikli da plaaju u zapadnoj Evropi. Ve poznata gostoljubivost naih ljudi, oputenost i neformalnost obino osvajaju strance. Zabavni ivot, kulturna deavanja, turistike atrakcije, bogata istorija ine Beograd uzbudljivim gradom i omoguavaju delegatima popunjavnje slobodnog vremena. Mogunosti za pre i postkongresne pakete takoe postoje (npr. u vidu poseta etno ili vinskim destinacijama), ali do sada nisu koritene jer nije bilo intereso50

vanja delegata dosadanjih kongresa za njih!?! To govori u prilog nae neadekvatne marketinke aktivnosti. Osnovni nedostaci kongresnog proizvoda u Srbiji su: nedostatak kongresnog biroa, nejasna politika situacija, infrastruktura i lo imid/brend Srbije. Prednosti Srbije kada je u pitanju kongresni turizam su: stara/nova destinacija, relativno visoka vrednost za novac (value for money), entuzijazam ljudi, istaknuti pojedinci kao lokalni kontakti velikih asocijacija, jedna od najveih istinoevropskih plenarnih dvorana u Sava centru, pristupanost lokacije i mogunosti za pre i post kongresne ture (G. Grimmer, 2005)

Problemi u razvoju kongresnog turizma u Srbiji

Formiranje kongresnog biroa Srbije treba da ubrza i intenzivira ulazak na meunarodno trite poslovnih putovanja. Proces formiranja kongresnog biroa zapoet je novembra 2004. godine, ali jo uvek nije zavren. Projekat je zapoelo prethodno Ministarstvo trgovine, turizma i usluga u saradnji sa Projektom za razvoj preduzetnitva u Srbiji (SEDP- Serbian Enterprise Development Project ). Neizvesno je jo uvek da li e u startu biti osnovan kongresni biro Beograda ili istovremeno i kongresni biro Srbije, a kasnije biroi u Novom Sadu i Niu, ali je izvesno da svaka destinacija koja eli ozbiljno da razvija poslovni turizam treba da ima kongresni biro. Zato? Pre svega, meunarodni klijenti ele sve informacije na jednom mestu, a ne od 15 razliitih organizatora (PCO), on treba da predstavlja most izmeu njih i klijenata. Kongresni biro ne organizuje kongres, to je posao PCO, on identifikuje potencijalne poslove, promovie destinaciju sa celokupnom ponudom i vri uticaj na donosioce odluka o izboru mesta odravanja kongresa. Treba da bude neprofitan i nepristrasan, da uiva poverenje i podrku isporuilaca svih proizvoda i usluga. Nijedan kongresni biro u svetu nije samoodriv, on treba podrku vlade, a da pri tom obezbeuje koristi za sve ostale, ak i opte dobro lokalne zajednice.

S obzirom da je kongresni turizam kod nas nerazvijen i da se njime mahom bave turistike agencije, a ne specijalizovane agencije kao i na mali obim ovog poslovanja poslednjih decenija, logina posledica ovog stanja je nedostatak znanja i eksperata za ovu oblast. U martu mesecu ove godine u okviru projekta osnivanja kongresnog biroa Srbije, odrana je dvonedeljna edukacija za sve one koji su eleli da naue vie o kongresnom turizmu. USAID i SEDP su angaovali eksperte iz Amerike, Australije i June Afrike sa dugogodinjim radnim iskustvom na ovom tritu da odre seriju predavanja sa radionicama za ljude iz ove struke, kako bi ih upoznali sa aktuelnim odlikama ovog biznisa u svetu, nainom organizacije i rada kongresnih biroa, zahtevima meunarodnih klijenata, trinim trendovima... Ono to jeste problem kongresnog turizma kod nas, a o emu se malo ili uopte nije govorilo, jeste nepostojanje tradicije angaovanja strukovnih asocijacija. Formalno postojanje i minimalna aktivnost postojeih udruenja (ast izuzecima) ne zadovoljava ni osnovne potrebe sopstvenih lanova, a kamoli povezivanje sa meunarodnom zajednicom. Meunarodne konferencije ne dolaze u mesta gde nemaju svoje ogranke i lanove! Apsurdno je to to imamo istaknute strunjake koji su lanovi u meunarodnim organizacijama u mnogim oblastima, a ne znamo ko su oni! A oni su ti koji mogu otvoriti vrata za kandidaturu Srbije za neku buduu meunarodnu konferenciju!

Konkurentska pozicija Srbije

Glavni konkurenti Srbije i Beograda kao naeg jedinog znaajnog predstavnika na meunarodnom tritu kongresnog turizma su: Budimpeta, Prag, Ljubljana, Zagreb, Bled, Dubrovnik, Portoro. Kako velike meunarodne konferencije imaju tendenciju da biraju glavne gradove za mesto svog odravanja, samo oni e biti prikazani u daljem tekstu. Osim nedovoljnih sredstava koje drava izdvaja iz budeta za turistiki marketing, imid Srbije je njena najvea slabost i prepreka za uspeh na meunarodnom turistikom tritu, i uopte. Asocijacije na Srbiju su jo uvek negativne, a propaganda u svetu turizma neubedljiva. Imid destinacije koji se definie kao skup uverenja, ideja i utisaka koje osoba ima o destinaciji, a koje su rezultat ocene razliitih atributa destinacije (Kotler et al. 1993), jeste

Tabela br. 2: Ukupan broj hotelskih soba i prosena cena hotelskog smetaja u glavnim konkurentskim gradovima
Beograd Ukupan broj hotelskih soba Prosena cena hotelskg smetaja 3481 96,73 Zagreb 1440 105,05 Ljubljana 2700 Prag 19105 114,92 Budimpeta 14421 96,26

Izvor: G. Grimmer, 2005 (prilagoeno)

ono to privlai ili odbija posetioce u prvom redu. Tek posle toga dolaze pojedinani elementi specifini za dati vid turizma, u ovom sluaju kongresni i smetajni kapaciteti odreene veliine i kategorije, dostupnost iz vazduha, bezbednost, vrednost za novac itd. itav set atributa ini imid jedne kongresne destinacije. Bolji imid znai bolju trinu poziciju, vie posla i vie prihoda. Aprila meseca 2007. godine izvreno je istraivanje na sajmu poslovnih putovanja (IMEX-Incentives Meetings Exhibitions) u Frankfurtu, iji je osnovni cilj bio da utvrdi postojei i potencijalni budui imid Srbije kao kongresne destinacije meu meunarodnim klijentima. Ispitivani su predstavnici tranje kongresne delatnosti Evrope: profesionalni organizatori kongresa, korporativni planeri, organizatori kongresa asocijacija, predstavnici destinacijskih menadmentskih kompanija i agencija za organizovanje dogaaja (event agencies). Pitanja na koja su odgovarali odnosila su se na Beograd i kongresne destinacije istone Evrope koje su naa glavna konkurencija: Budimpeta, Prag, Zagreb, Ljubljana. Prag je destinacija sa najboljim sveukupnim imidom, a Beograd sa najgorim. Veina ispitanika je razmatrala organizaciju ili ve organizovala kongres u Pragu i Budimpeti (preko 87% ispitanika), dok je mali broj njih (neto preko 28% ispitanika) razmatrao Zagreb i Beograd za odravanje kongresa, a jo manje Ljubljanu (svega 21%) to se vidi na grafikonu br.1 (G. Kovjani, 2007). Prag ima najbolju prosenu ocenu osam atributa kongresne destinacije, zatim Budimpeta, to je razumljivo s obzirom da su to ve razvijene kongresne destinacije na tritu Evrope, dok tri Balkanska grada jo nisu razvila svoje trine performanse i imid te su za veinu profesionalaca nepoznati (ak 32% ispitanika), dok 14% ispitanika jo uvek povezuje Beograd i Zagreb sa politikom nestabilnou i ratom (G. Kovjani, 2007). Velika veina ispitanika nema pojma o kongresnom biznisu i turizmu u Srbiji ak ni da li uopte postoji ili ne. Za neke od njih to je nemogua misija, previe rizino, za neke je to izazov, avantura za budunost. Veina njih naglaava nedostatak informacija i nedostatak zainteresovanosti njihovih klijenata za Srbiju. Neki naroito podvlae trine elemente, kao to su nedostatak imena, imida i promocije. Ima i onih koji smatraju da je Srbija autsajder koji nema prave konkurente,

Tabela br. 3: Kongresni i izlobeni kapaciteti u glavnim konkurentskim gradovima

Beograd Najvei izlobeni prostor u m2 Najvea plenarna dvorana po broju sedita 4.000 3.760 Zagreb 3.391 1.200 Ljubljana 3.800 1.650 Prag 13.000 2.766 Budimpeta 30.000 1.755

Izvor: G. Grimmer, 2005 (prilagoeno)

Grafikon 1: Gradovi koji su razmatrani kao kongresne destinacije od strane ispitanika - kupaca na sajmu IMEX 2007; Izvor: G. Kovjani, 2007 ak ni pravu ansu zbog aktuelne politike situacije i zaostajanja za svojim najbliim okruenjem (susednim zemljama). Da bi se pozicionirali na evropskom tritu, svi pomenuti balkanski gradovi treba jo mnogo da urade da razviju kongresnu reputaciju i kongresni biznis, da promoviu sebe na ovom tritu i privuku meunarodnu klijentelu. zicioniranje na meunarodnom kongresnom tritu.

Literatura

Zakljuak

Moe li Srbija postati kongresna destinacija? Moe, ako iskoristi svoje prednosti i prevazie svoje nedostatke. Ako se delatnost kongresnog turizma organizuje i mobilie, ako se pobolja domai kongresni proizvod tako da zadovoljava zahteve meunarodne tranje, ako se obezbedi podrka za profesionalan, neprofitan kongresni biro, ako vlada prida potrebnu panju i prepozna znaaj konferencija kao izvoznog posla i iri socijalni znaaj za promociju zemlje. Popravljanje opteg imida Srbije je veoma vano za razvoj ove delatnosti. Neki pozitivni pomaci ve postoje: sportski uspesi srpskih vaterpolista, odbojkaica i tenisera koji su u svetskom vrhu, pobeda na takmienju za pesmu Evrovizije, uspeno organizovana olimpijada za mlade ovog leta u Beogradu, sajam kratkih gradskih (City break) putovanja koji e biti odran juna 2008. godine u Beogradu....sve to doprinosi stvaranju novog imida u svetu i otvara vrata za po-

Grimmer, G. (May 2005): A Plan for the Establishment of the Serbia Convention Bureau, Serbian Enterprise Development Project (SEDP) a program funded by USAID Strategija turizma Republike Srbije (2006), Ministarstvo trgovine, turizma i usluga Republike Srbije Kovjani, Gordana (april 2007): Percepcije inostranih klijenata o Srbiji kao kongresnoj destinaciji, istraivanje uraeno u okviru projekta SEDP programa ustanovljenog od USAID Kotler P., Haider D.H. and Rein I. (1993): Marketing Places: Attracting Investment, Industry and Tourism to Cities, States and Nations, Free Press, New York Embacher J. and Buttle F. (1989): A repertory grid analysis of Austrias image as a summer vacation destination, Journal of Travel Research 28 Dwyer L. and Kim C. (2003): Destination Competitiveness: Determinants and Indicators, Current Issues in Tourism, Vol.6, No.5 Hankinson G. (2005): Destination brand images: a business tourism perspective, Journal of Services Marketing 19/1

51

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

mr Dario imievi* Milo Nici* Saetak

Poslovni turizam danas predstavlja jedan od veoma bitnih oblika turizma u svetu. On predstavlja masovni fenomen dananjice u koji je ukljuen milionski broj potroaa i predstavlja pogonsku snagu razvoja turizma u mnogim destinacijama sveta. I pored toga, ovaj oblik turizma je sporadino prisutan u planovima i istraivanjima vlada, ministarstava, strunjaka i autora iz oblasti turizma i u svetu i kod nas.U ovom radu panja e prvenstveno biti usmerena ka definisanju destinacije poslovnog turizma, odreivanju elemenata koji su nephodni za razvoj iste, kao i potencijalnih pravaca njenog razvoja. Destinacija mora da raspolae svim materijalnim, prostornim i ljudskim resursima ukoliko eli da se razvija u ovom pravcu. Strategija razvoja destinacije poslovnog turizma mora biti zasnovana na kompleksnoj analizi svih relevantnih faktora na strani ponude i tranje kako bi se izdefinisala kao lider na traitu poslovnog turizma. Kljune rei: poslovni turizam, destinacija, turizam, upravljanje

Osnovni elementi i pravci razvoja destinacija poslovnog turizma

Mesto poslovnog turizma na savremenom turistikom tritu
Turizam danas predstavlja jednu od najrazvijenijih i najprofitabilnijih privrednih delatnosti u svetu. Ako znamo da je 2006. godine u svetskim turistikim kretanjima uestvovalo 842 miliona turista koji su ostvarili potronju od preko 550 milijardi dolara moemo da vidimo koliko su beskrajne mogunosti koje se mogu nai u turizmu. U svetskom turizmu je zaposleno preko 8,4% radne snage, a putem turizma se ostvari 12,2% svetskog izvoza. U okviru ovih brojeva treba obratiti panju i na poslovni turizam. Tako je u 2004. godini, po statistikama WTO, od ukupnog broja turista ak 15,6% ili 119 miliona bilo poslovnih turista i profesionalaca. U 2005. godini njihovo uee se jo vie povealo i iznosilo je 16%, odnosno broj uesnika se poveao na oko 130 miliona. Pojedina istraivanja tvrde da poslovni turisti ine ak 28% svih turistikih dolazaka u svetu i da ostvare 29% ukupne potronje u turizmu. Bez obzira na to koja je statistika tanija, vidi se sva veliina i znaaj poslovnog turizma na savremenom turistikom tritu. Ovaj masovni fenomen dananjice, u koji je ukljuen milionski broj potroaa, predstavlja pogonsku snagu razvoja turizma u mnogim destinacijama sveta. Zbog toga je potrebno dati i adekvatnu definiciju pojma poslovnog turizma, kako ne bi bilo pogrenih tumaenja koja su i dalje prisutna u strunim krugovima. Poslovni turizam je veoma vaan, specifian oblik turizma. Veoma esto se ovaj vid turizma poistoveuje sa poslovnim putovanjem. Meutim, meu njima postoji zanajna kvalitativna razlika. Poslovno putovanje je daleko ui pojam i odnosi se na kretanje poslovnog turiste iz take A u taku B. Poslovni turizam je daleko iri pojam i odnosi se na ukupno iskustvo koje poslovni putnik ostvari na svom putovanju, koje traje due od 24 asa. Iz ovoga proizilazi i definicija poslovnog turizma koja je opteprihvaena u domaoj i stranoj literaturi a koja kae da je poslovni turizam putovanje koje je preduzeto radi prisustvovanja nekom sastanku, konferenciji, konvenciji, izlobi ili nekom dogaaju ili kao deo podsticajnih putovanja. Davidson kae i da je ovo najstarija forma turizma jer ljudi iz ovih razloga putuju od najstarijih vremena.1 Karakteristino za trite poslovnog turizma je da je u pruanje usluga poslovnim turistima ukljuen itav niz privrednih i neprivrednih delatnosti. Sve ove delatnosti imaju svoje mesto u poslovnom turizmu zbog toga to poslovni turisti, osim uestvovanja na poslovnim dogaajima i radnih obaveza, imaju jedan odreeni deo vremena na slobodnom raspolaganju. U okviru tog vremena oni koriste razne usluge i proizvode kao i obini turisti. Dakle, u okviru poslovnog turizma mogu se izdvojiti dve komponente. Prva je poslovna i obuhvata razliite pruaoce usluga kao i objekte koji omoguavaju nesmetano obavljanje poslovnih aktivnosti, dok je druga turistika komponenta koje je identina kao i kod ostalih turistikih putovanja. Kada govorimo o poslovnom turizmu moramo imati u vidu da postoji veliki broj razliitih formi ili pojavnih oblika poslovnog turizma, a shodno tome i veliki broj razliitih uesnika u poslovnom turizmu, poev od vladinih slubenika i pojedinanih uesnika na lokalnom, regionalnom i meunarodnom nivou do uesnika na velikim konferencijama i sastancima sa velikim brojem uesnika. Meutim, mi emo za potrebe ovog rada izdvojiti samo najvanije oblike poslovnog turizma: sastanci, konferencije i konvencije to je organizovan dogaaj koji je usmeren ka odreenoj temi ili zajednikom interesu uesnika; nema vee razlike izmeu njih osim u broju uesnika i mestu odravanja (sastanci su dogaaji sa manjim brojem uesnika a konferencije sa veim brojem uesnika, s tim to su konferencije u Evropi, a konvencije u SAD-u); izlobe su dogaaji koji su usmereni ka strunoj publici a u cilju prezentacije proizvoda i usluga (npr. sajmovi); praktina obuka ili treninzi su dogaaji koji su namenjeni informisanju, obuci i usavravanju uesnika; demonstracije razliitih proizvoda, koje mogu biti usmerene ka medijima, uesnicima u lancima prodaje i potroaima;
1 Davidson R., Cope B. (2002): Business Travel: Conferences, Incentive Travel, Exhibitions, Corporate Hospitality and corporate Travel, Prentice Hall, Harlow, str 5-10.

Abstract

Business tourism today represents one of the most important types of tourism in the world. It represents mass phenomenon of nowadays which involves great number of consumers and represents pulling force of tourism development in many parts destinations. Even though this form of tourism is sporadically present in plans and researches of governments, experts and authors in the field of tourism in the world and in our country. This paper focuses on defining what is business tourism destination, defining elements of business destination which are necessary for development of those destinations, as also as possible alternatives in their development. Destination must be equipped with all material, special and human resources if it wants to develop successfully. Strategy of business tourism destination must be developed on the basis of complex analysis of all relevant factors in tourist market, both on tourist demand and tourist offer if it wants to be a lider on market of business tourism. Key words: business tourism, destination, tourism, management * Visoka turistika kola strukovnih studija, Beograd, dancom@yubc.net 52

 podsticajna putovanja koja su namenjena motivaciji i/ili pohvali uesnika u njima od strane menadmenta kompanije. Ve iz navedenog vidi se da je poslovni turizam veoma sloena i heterogena pojava na turistikom tritu na koju deluje mnotvo razliitih faktora. Ova delatnost je zainteresovala privrednike u turizmu, posebno zbog injenice da uesnici sastanaka troe mnogo vie novanih sredstava od klasinih turista. Uspostavljanjem odnosa izmeu radnog dela sastanaka i dela za odmor poinje i razmiljanje o znaaju ovog segmenta turistike privrede. Tada poinje i stvaranje specifine turistike ponude za uesnike na kongresima, sastancima, manifestacijama, dogaajima... Tada, u stvari, i poinje razmiljanje o posebnom segmentu turistikog trita MICE industriji, pod kojom se podrazumevaju kongresi, konferencije, sastanci, seminari, nagradna putovanja, poslovna putovanja, dogaaji, manifestacije ...

Destinacija poslovnog turizma i njeni elementi

Poznato je da je destinacija jedan sloen sistem koji zahteva paljivu analizu sveukupnog okruenja, kako eksternog tako i internih komponenti, a u cilju uspenog upravljanja destinacijom na turbulentnom turistikom tritu. Moemo rei da je isti sluaj i sa destinacijom poslovnog turizma, ali i da postavlja mnogo zahtevnije zadatke pred menadment. Po opteprihvaenoj definiciji, destinacija jeste odreeni prostor koji raspolae atraktivnim, receptivnim i komunikativnim faktorima, a u cilju zadovoljenja potreba turista. Sve ovo se odnosi i na destinaciju poslovnog turizma, ali sa naglaenim znaajem opremljenosti turistike destinacije, koja pretenduje razvoju ovog vida turizma, sa svim potrebnim sadrajima. Destinacija mora da raspolae svim materijalnim, prostornim i ljudskim resursima ukoliko eli da se razvija u ovom pravcu. Tako bi mogli rei da destinacija poslovnog turizma, pored atraktivnih komunikativnih i receptivnih faktora, mora da sadri i takozvanu specifinu grupu faktora. Na slici 1. je prikazano ta je to spercifina grupa faktora. Pod specifinom grupom faktora podrazumevamo dve osnovne podgrupe. Prvu ine materijalno-tehnoloki resursi poslovnog turizma. To su svi materijalni i tehnoloki kapaciteti koji treba da omogue razvoj destinacija kao destinacija poslovnog turizma. Drugim reima, to su konferencijski, izlobeni, sajamski, pokazni ili demonstracioni i ostali kapaciteti u okviru kojih se odvija poslovna komponenta jednog poslovnog putovanja. Pored toga, tu spadaju i tehniko-tehnoloka sredstva koja treba da na razliitim po-

Slika 1. Elementi specifine grupe faktora Izvor: ema autora slovnim skupovima omogue bru i kvalitetniju prezentaciju i razmenu podataka, a samim tim i uspeno sprovoenje poslovnih aktivnosti (informaciono-komunikaciona tehnologija). Druga podgrupa jesu specijalizovani kadrovi potrebni u poslovnom turizmu. Kadrovi predstavljaju osnovu uspenog razvoja svake destinacije, pa tako i destinacije poslovnog turizma. Oni, u ovom sluaju, moraju biti obrazovani i obueni za poslove organizacije, upravljanja ljudskim resursima, upravljanja kriznim situacijama, promocije i ostale specifine poslove, a koji su neizostavni deo svakog manjeg ili veeg poslovnog skupa. Menaderi unutar destinacija koje pretenduju da postanu ili ve jesu destinacije poslovnog turizma moraju imati u vidu navedenu specifinu grupu faktora. Ukoliko su nepotpuni ili se izostave pojedini od elementa specifine grupe vrlo verovatno je da e razvoj takvih destinacija biti neadekvatan, a u pojedinim sluajevima i potpuno nemogu.

Pravci razvoja destinacija poslovnog turizma

U turizmu danas postoji velika raznolikost destinacija po segmentima i niama turistike tranje. Ne moe svaka destinacija biti destinacija ekskluzivnog turizma, ili turizma treeg doba, ili pak omladinskog turizma itd. Isti sluaj je i sa destinacijama poslovnog turizma. One mogu u svom razvoju ii u vie razliitih pravaca, a u skladu sa procenjenim mogunostima i zahtevima tranje na tritu poslovnog turizma. Mi smo smatrali da je mogue izdvojiti pet osnovnih pravaca u razvoju destinacija poslovnog turizma. Ti pravci su: konferencijski i sajamski centri destinacije podsticajnog turizma izlobeno-demonstrativni centri stanice poslovnih sastanaka rekreativno-poslovni centri2
2 Podela od strane autora.

Bitno je objasniti koje su razlike meu pojedinim pravcima. Konferencijski i sajamski centri ne predstavlaju nita drugo nego destinacije sa razvijenom infrastrukturom za odravanje veih poslovnih skupova koji mogu da okupe od nekoliko stotina do nekoliko desetina hiljada uesnika. Poslovni skupovi koji se najee odravaju u ovakvim centrima jesu sajmovi iz razliitih oblasti privrede koji mogu da privuku i nekoliko miliona posetilaca, ne samo poslovnih ljudi ve i obinih posetilaca. Najbolji primer ovakvih velikih dogaaja jesu, na primer, izlobe automobila. Druga vrsta skupova u ovakvim centrima jesu konferencije sa vie stotina ili hiljada uesnika. Destinacije podsticajnog turizma predstavljaju, u neku ruku, klasine turistike destinacije koje su ve na dobrom glasu, a koje sarauju i sposobne su da prime putnike koji dolaze kroz podsticajna putovanja i kojima nita ne sme upropastiti njihovu nagradu. Takvi putnici nekada mogu biti vani poslovni partneri i njihov boravak mora biti savren. U ovom sluaju se ne misli na destinacije u koje dolaze potroai koji su nasumino izvueni iz bubnja u okviru raznih nagradnih igara. Izlobeno-demonstrativni centri jesu moda i tehniki najzahtevnije destinacije. One ponekad moraju da raspolau i sa povrinski velikim ili tehnoloki zahtevnim kapacitetima koji bi mogli da ispune oekivanja onih koji vre izlobe, a pre svega demonstracije svojih proizvoda ili usluga. Vrlo esto se u ovakvim sluajevima sredstva ulau zajedno od strane privatnih kompanija i lokalnih organa uprave (uglavnom kroz razliite poreske i kreditne olakice, kao i kroz besplatno zemljite ili slino). Takav sluaj je sa kapacitetima za demonstraciju automobila, aviona i slinih kapaciteta. Stanice poslovnih sastanaka jesu destinacije koje raspolau manjim kapacitetima koji mogu da opslue poslovne dogaaje u kojima uestvuje od nekoliko pa do nekoliko desetina i do dve stotine uesnika. Ovakvi kapaciteti moraju staviti akcenat na kvalitet, pouzdanost i brzinu servisa koji za53

htevaju poslovni turisti, a u cilju sprovoenja poslovne komponente svog boravka. Rekreativno-poslovni centri predstavljaju turistike destinacije u blizini veih gradova ili krupnih kompanija u koje je mogue doi za nekoliko sati. U ovakve destinacije esto dolaze poslovni ljudi da se odmore od svakodnevnih obaveza (posle podne ili preko vikenda), a esto i zaposleni u okviru zajednikog druenja koje veliki broj kompanija u svetu danas sprovodi. Samim tim to su tu doli da se rekreiraju i drue ne znai da posao mora da stane, pa su im potrebni i kapaciteti za sastanke i redovne poslovne aktivnosti. To su po pravilu manji kapaciteti sa smanjenim komforom koji akcenat daju efikasnosti i funkcionalnosti. Smatramo da su mogui pravci razvoja destinacija poslovnog turizma u Srbiji konferencijski i sajamski centri, stanice poslovnih sastanaka i rekreativno-poslovni centri. Osnovni razlozi za to jesu, sa jedne strane, postojanje odreenih kapaciteta kada su u pitanju konferencijski i sajamski centri, a sa druge strane relativno mala ulaganja i mogunost brze izgradnje kada su u pitanju ostala dva sluaja. Takoe, moramo da naglasimo da se odreena destinacija moe razvijati u vie pravaca, kao i da moe da menja pravce razvoja ukoliko se proceni da e im drugi pravac

razvoja vie odgovarati, ali u tom sluaju su ulaganja i trokovi poveani.

Zakljuak

Iz napred navedenog moemo izvui nekoliko bitnih zakljuaka kada je re o poslovnom turizmu i mogunostima njegovog razvoja kod nas. Jedan od zakljuaka jeste da prihodi od poslovnog turizma danas znaajno uestvuju u ukupnim prihodima od turizma u svetu i dostiu neto manje od treine ukupnih prihoda. To predstavlja veoma znaajnu osnovu za razvoj ve razvijenih destinacija klasinih oblika turistikih kretanja, ali i mogunost koja stoji na raspolaganju neafirmisanim destinacijama. Jedna od prepreka koje im stoje na tom putu jesu visoki trokovi izgradnje kapaciteta neophodnih razvoju poslovnog turizma zbog toga to kapaciteti potrebni za razvoj ovakvih kretanja zahtevaju znatno vii tehnoloki nivo od kapaciteta namenjenih klasinim turistikim kretanjima. Materijalno-tehnoloki resursi su samo jedna grupa specifine grupe elemenata kojima treba da raspolau destinacije poslovnog turizma. Druga grupa jesu kadrovi koji treba da raspolau neophodnim znanjima, kako iz oblasti turistikog poslovanja, tako i upravljanja resursima, odnosa sa javnou, ali i upravljanja uopte.

Poslovni turizam nije pojava koju moemo posmatrati kao jedinstveno trite. Ono se sastoji iz nekoliko razliitih segmenata ije su potrebe izuzetno heterogene. Zbog toga se destinacije poslovnog turizma mogu razvijati u nekoliko razliitih pravaca, odnosno moe se izdvojiti nekoliko osnovnih modela. Tako i pred Srbijom, kao destinacijom poslovnog turizma, stoji nekoliko osnovnih modela razvoja u narednom periodu, a to su konferencijski i sajamski centri, stanice poslovnih sastanaka i rekreativno-poslovni centri. Smatramo da ovaj oblik turizma u Srbiji ima velike perspektive koje treba iskoristiti i o kojima e tek biti rei u bliskoj budunosti.

Literatura

Davidson R. (1996): Business Travel, Longman, Harlow. Davidson R., Cope B. (2002): Business Travel: Conferences, Incentive Travel, Exhibitions, Corporate Hospitality and corporate Travel, Prentice Hall, Harlow. Getz D. (1997): Event Management and Event Tourism, Cognizant Communication Corp, New York. omi ., Kosar Lj., teti S. (2001): Globalna fuga, uro Salaj, Beograd.

54

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

mr Vesna Mati* Saetak

Brankovina, rodno mesto Nenadovia, spada u ona malobrojna seoska naselja koja su jo tokom 18. veka bila znaajna uporita oslobodilakog pokreta u porobljenoj Srbiji. Na jednom malom prostoru vremenom je uobliena retka spomenika, kulturno-istorijska celina koja danas predstavlja nezaobilaznu turistiku destinaciju u valjevkom kraju. ine je: crkva Sv. Arhanela zadubina prote Mateje, pored koje se nalaze grobovi i nadgrobni spomenici istaknutih linosti iz porodica Nenadovia i Petrovia; sobraice kao primeri narodnog neimarstva, parohijska kua, esma Nenadovia, a neto dalje i dve kolske zgrade, jedna iz 1834. godine i druga iz 1895. godine. Kljune rei: kulturni turizam, Brankovina, znamenite linosti

Kulturno naslee Brankovine u funkciji turizma

Uvod
U Srbiji postoji nemali broj znamenitih naselja i mesta velikih bitki pri ijem se pomenu nehotice bude seanja na slavne, prekretnike dogaaje, oslobodilake ratove i snane ljude koji su tako presudno uticali na sudbinu ove zemlje u poselednja tri veka njenog postojanja. Posebno su uvena istorijska mesta vezana za srpsku revoluciju s kraja 19. veka. Takva imena, kao to su Oraac, Topola, Takovo, Miar, Negotin; odavno su se u narodnoj svesti poistovetila sa legendarnim likovima Karaora Petrovia, Hajduk Veljka, Stanoja Glavaa, Miloa Obrenovia... Brankovina, rodno mesto Nenadovia, spada u ona malobrojna seoska naselja koja su jo tokom 18. veka bila znaajna uporita oslobodilakog pokreta u porobljenoj Srbiji. Sticajem prirodnih i istorijskih okolnosti, ona je tokom vremena postala administrativno, crkveno, kulturno i prosvetno sredite ne samo za desetak okolnih sela ve i za iru okolinu koja je bila upuena na nju. U prelomnim i prekretnikim razdobljima u istoriji Srbije, ova srazmerno mala patrijahalna sredina dala je takve istaknute narodne voe i kulturno-prosvetne poslanike kao to su nekadanji knezovi valjevske Podgorine Stanoje i Aleksa, vojvoda Jakov, prota Mateja, zoograf Petar, vojvoda Sima, spisatelj Ljuba i druge linosti iz porodice Nenadovi, zatim izdanci drugih porodica od kojih su najpoznatiji - narodni predvodnik i veliki umetnik Hadi Ruvim i njegov sinovac, slikar i ustaniki vojvoda Petar Moler iz susedne Babine Luke. Sem njih ova sredina je odgajila i nau veliku pesnikinju Desanku Maksimovi, koja je roena u oblinjoj Rabrovici. to je jo vanije, ovde jo postoje sa panjom uvani dragoceni istorijski, kulturni, prosvetni i memorijalni spomenici, izuzetno znaajni za prouavanje nae istorijske i kulturne prolosti, koji su veinom nastali u ono doba kada su Nenadovii odigrali prvorazrednu ulogu u dramatinim zbivanjima u predustanikom razdoblju, za vreme prvog ustanka i kasnije, u doba vladavine kneza Miloa Obrenovia (Vujovi, 1983).

Znamenito mesto Brankovina

Abstract

Brankovina, birthplace of the family Nenadovic, belongs to the few rural settlements which were important points of support of the liberation movement in enslaved Serbia in 18th century. In a small space a rare monumental, cultural-historical center has been formed which nowadays represents an inevitable tourist destination. It consists of St Archangels Church (the pious endowment of Prota Mateja), next to which there are graves and headstones of the eminent public figures that belonged to the Nenadovis and the Petrovis; it also consists of sobrashicas, which represent the examples of popular architecture, the parish house, the well of the Nenadovis and a little further there are two school buildings, one dating back from 1834 and the other from 1895. Key words: cultural tourism, Brankovina, eminent people

Na jednom srazmerno ogranienom prostoru, neto veem od uobiajene seoske crkvene porte i kolskog dvorita, okruenog vrletnim predelom, vremenom je stvorena i uobliena za nae prilike veoma retka spomenika, kulturno-istorijska celina, koju ine crkva Sv. Arhanela, zadubina prote Mateje iz 1829/30. godine sa zbirkom dragocenih dokumenata, crkvenih knjiga i umetnikih dela. Pored crkve su grobovi i nadgrobni spomenici istaknutih linosti iz porodice Nenadovi i Petrovi. Na istom prostoru nalaze se retki primeri narodnog neimarstva, parohijska kua, nekoliko sobraica, zatim esma Nenadovia, a neto dalje dve kolske zgrade, jedna iz 1836. koju je podigao prota Mateja, i druga iz 1895. godine. Svi ovi objekti

* profesor geografije, Ekonomska kola Valjevo, Daniieva 1

Slika 1. Crkva u Brankovini sa grobovima istaknutih linosti iz porodice Nenadovi i Petrovi. (Snimio Miroslav Jeremi) 55

Slika 2. Grob Desanke Maksimovi i deo kolskog dvorita u kome se nalaze vajat ika Ljube, Protina i Desankina kola.(Snimio Miroslav Jeremi) deluju danas kao da su izrasli iz samog tla Brankovine. Nadgrobni spomenici pored crkve u senovitoj porti sa drvenim sobraicama, dve kolske zgrade i potokom koji vijugavo, uborei, preseca ceo prostor i deli ga na crkveno i kolsko dvorite sve to danas ini jednu od najzanimljivijih ruralnih celina istorijskog znaaja (Vujovi, 1983). U hladu lipa od 1993. god. trajno poiva i Desanka Maksimovi. Najstariji pomen Brankovine pod sadanjim imenom nalazi se u istorijskim izvorima iz 16. veka, odnosno u turskom tefteru iz 1528/29. godine, gde je kao 111. selo u Valjevskoj nahiji ubeleeno ovo selo (Loma, 1993). Na severnoj strani abatovca, koja se sputa prema crkvenoj porti, nalaze se ostaci najstarijeg groblja. Prilikom izgradnje nove crkve mnogi masivni kameni spomenici bili su izvaeni i ugraeni u temelje, zidove i kruno stepenite crkve. Nekoliko takvih spomenika koji su odoleli vremenu jo uvek se mogu videti na prvobitnom groblju na abatovcu (Vujovi,1983). Pored uspomena na velikane koji su od svog naroda nagraeni najveim odlikovanjem koje postoji nezaboravom, posetilac ovog znamenitog mesta na svakom koraku sree spomenike kulture koji na reit nain ispredaju prie o naoj prolosti, ali i o primerima negovanja tradicije. U istorijskom spomen-kompleksu centralno mesto pripada crkvi Svetih Arhanela, zadubini prote Mateje, iz 1830. godine, podignutoj na mestu crkve brvnare kraj koje je bio sahranjen Aleksa Nenadovi. Kraj njenih zidova se nalaze i drugi grobovi Nenadovia. Tu lee i Jakov, Prota, Sima, Jevrem, ika Ljuba, dok neto dalje, na uzvienom platou uz ivicu ume veno poiva Desanka Maksimovi. Relativno brojnu i dragocenu crkvenu riznicu, koja se kao svojevrsna zaviajna muzejska zbirka danas uva u crkvi, u naj56 veem broju ine kulturno-istorijski dokumenti, crkveni predmeti, predmeti zanatsko-umetnike izrade i bogoslubene knjige. Njih su u razliitim istorijskim periodima crkvi priloili njeni parohijani, naroito najvieniji ljudi ovog kraja. Najstariji eksponat Naprsni krst relikvijar potie iz 10-11. veka, a uva se u crkvi Svetih Arhanela. Zanimljivo je da se sastoji od dve ploe koje se spajaju, sa namenom da se izmeu njih dri odreena relikvija. Na jednoj strani ugravirana je stojea figura jednostavne, geometrijske forme. Pored toga, tu su sa istorijskim znaajem Malo Jevanelje i runi krst prote Mateje na kojem su se zaklinjali lanovi Praviteljstvujueg sovjeta, zanimljiva Darohranilnica iz Rusije, filigranski prestoni krst - dar ika Ljube Nenadovia i mala knjiga Notarnik, kao svedoanstvo o istoriji muzike kulture. Posebnu umetniku vrednost poseduje Veliko Jevanelje pro-

te Mateje, tampano 1796. godine u Moskvi sa raskonim baroknim elementima floralnogeometrijske ornamentike. Ipak, meu najznaajnije predmete spada Hadi Ruvimov krst s kraja 18. veka sa srebrnim okovom iz 1852. godine. Sa obe strane krsta duborezom je predstavljeno ukupno deset prizora (Blagovesti, Roenje Hristovo, Sretenje, Krtenje, Raspee, Oplakivanje i etiri jevanelista u horizontalnim krakovima). Filigranski okov visoke tehnike lep je uzorak primenjene umetnosti (Lazi, 1991). Prostrana crkvena porta sa stoletnim drveem ima mnoge istorijske i etnoloke znamenitosti. Meu ovim poslednjim istiu se primeri narodnog neimarstva iz 19. veka, tzv. sobraice. To su poluotvorene ili sasvim otvorene kuice, nalik na nastreicu ili ardak sa tremom, koje su sluile za okupljanje okolnog naroda i smetaj onih koji su dolazili crkvi u raznim prilikama. Nekada su postojale posebne sobraice Nenadovia, Lazarevia, Petrovia i drugih vienijih porodica, da bi ih danas u porti crkve ostale samo etiri, jer su vremenom izgubile dosta od svoje prvobitne namene i znaaja (uli, 2000). U kolskom dvoritu nalaze se jo dva spomenika narodnog neimarstva Vajat Nenadovia u kome je 1826. godine roen knjievnik Ljuba Nenadovi, i jedna mala zgrada koja je stotinak godina sluila kao kolska pisarnica. Pored ovih znamenitih objekata u samoj Brankovni postoji niz seoskih kua iz 19. veka, koje, na alost, nisu dovoljno zatiene od propadanja. Najvea kua Nenadovia je sada u mnogo gorem stanju nego ranije. Mnogi delovi kue vie ne postoje, a posle zemljotresa 1998. godine preti opasnost od ruenja. Zbog toga je 2004. god. napravljena replika kue Nenadovia koja je locirana nedaleko od sudnice i kojoj jo uvek nije naena namena.

Slika 3. Sobraice kao specifini oblik narodnog neimarstva u Brankovini. (Snimio Miroslav Jeremi)

Nenadovii su jedan deo ivota proveli u Valjevu ali je njihova kua sruena i danas se samo moe videti na starim fotografijama. Nije sauvana ni prva hidrelektrana koju je unuk prote Mateje podigao u Valjevu. U Brankovini danas postoje tri kolske zgrade iz tri epohe. Stara kola je prema miljenju strunjaka jedna od najznaajnijih zgrada te vrste iz prve polovine 19. veka u Srbiji. Sagradio ju je Prota 1836. godine. Prilikom njene stogodinjice obnovljena je, a 1982. godine struno izvedeni radovi vratili su joj njen prvobitan izgled. Danas je u Protinoj koli smetena muzejska postavka koja posetiocima prikazuje kolstvo i prosvetu u Prvom srpskom ustanku, gde se nalazi jedna originalno opremljena uionica iz 19. veka sa magareom klupom, tablicama, raunaljkama i ostalim tadanjim uilima (uli, 2000). U blizini Protine kole nalazi se i kolska zgrada, koja je podignuta 1895. godine. U njoj je poznata pesnikinja Desanka Maksimovi zavrila prve razrede osnovne kole, pa se ona naziva i Desankina kola. Mada ova zgrada jo nije proglaena za spomenik kulture, ona ispunjava sve uslove da dobije valorizaciju koju imaju i ostali objekti u dvoritu. Kako je Desanka sa roditeljima stanovala u samoj koli, uraene su i opremljene dve prostorije koje doaravaju njen ivot. Narodni muzej je u saradnji sa samom pesnikinjom prikupio obiman materijal koji je izloen, tako da ova zbirka nema tipian muzeoloki karakter. Nova, trea kolska zgrada sazidana je 1957. godine, i u njoj i danas ue deca Brankovine i okolnih sela. Ova kola nosi ime Prota Mateja Nenadovi (uli, 2000). Vrednost kulturno-istorijske celine je potvrena Odlukom Skuptine Srbije: proglaena je znamenitim mestom od velikog znaaja za kulturu Srbije. SO Valjevo je 1991. godine Brankovinu proglasilo za nepokretno kulturno dobro, a kategorizacijom turistikih mesta 1995. godine Brankovina je proglaena za turistiko mesto tree kategorije (Izvor: Zavod za zatitu spomenika kulture Valjevo). Svaki element ovog vrednog spomenkopleksa ima svoj zaseban znaaj, ali svi zajedno ine jednu retku kulturoloku celinu, u kojoj se prelamaju i objedinjuju istorijske, etnoloke i umetnike vrednosti Brankovine, valjevskog kraja, ali i cele Srbije. Brankovina je danas najposeenije mesto u valjevskom kraju, najee odredite akih ekskurzija ali i velikog broja potovalaca dela Desanke Maksimovi i Nenadovia.

Kulturno naslee Brankovine u funkciji turizma

Kao to moemo videti iz kratkog prikaza kulturnog naselea Brankovine ono uglavnom poiva na zadubinama zna-

Slika 4. kola iz 1836. godine tzv. Protina kola. (Snimio Miroslav Jeremi) mentih linosti koje su ivele u njoj. Ne- ljudi sa ovih prostora, vernici ali i sva ova pokretna kulturna dobra koja danas po- udruenja u dijaspori. stoje u ovoj jedinstvenoj celini nastala su Manifestacioni turizam je predstavuglavnom u 19. veku i zadubine su po- ljao jedan od prvih koraka promovisanja rodice Nenadovi, dok je linost Desan- ovog kulturno-istorijskog mesta. Tako je ke Maksimovi dodala jednu lirsku notu od 1962. godine (poslednje nedelje u junu) ovom selu punom istorije, kako popular- poela da se organizuje privredno-kulno nazivaju Brankovinu. Pokretna kultur- turna manifestacija Dani maline sa ena dobra koja se nalaze u crkvenoj riznici, ljom da se promoviu kulturne, privredne Protinoj i Desankinoj koli organizovana i prirodne vrednosti ovog kraja. Danas je kroz muzejske postavke vraaju nas u 19. ova manifestavija postala smotra najveeg vek i prve kole ili nam pokazuju veliinu broja proizvoaa malina u optini Valjei prizananja koja su za svoj rad dobijali ovi vo. znameniti ljudi koji su svojim postojanjem U oktobru mesecu od 1967. godine, za povezali tri veka. vreme odravanja Sajma knjiga u BeograJo od poetka dvadesetog veka, Bran- du, organizuje se Desankin oktobarski kovina je predstavljala znaajnu turistiku susret. Tom prilikom veliki broj pesnidestinaciju sa kulturno-istorijskim ambi- ka iz zemlje i sveta poseuje Brankovinu jentalnim sadrajem koji su turisti posei- i uz prigodan program odaje poast velivali prevashodno zbog posete grobovima koj pesnikinji. Od smrti Desanke MaksiNenadovia. Od 1984. godine, sa formira- movi (1993. godine) svakog 16. maja na njem muzejskih odeljenja Narodnog mu- dan njenog roenja odrava se kulturna zeja Valjevo, prvo u staroj, Protinoj koli a manifestacija Desankini majski razgopotom i u novoj Desankinoj, Brankovi- vori, gde se dodeljuje pesniko priznanje na dobija i dodatni muzeoloki aspekt, i- Desanka Maksimovi po odluci eminenme se broj posetilaca viestruko poveao. tnog irija. Zato je 1991. godine doneta odluka o proReenjem infrastrukturnih problema i glaenju Znamenitog mesta Brankovina animiranjem domaina na ovom prostoza nepokretno kulturno dobro. Meutim, ru mogue je razvijati i ruralni turizam. umesto da ta odluka doprinese daljem ra- Brankovina je rodonaelnik seoskog tuzvoju kulturno-istorijskog kompleksa, ona rizma u Srbiji jer je jo 1962. god. zabelelkao da je oznaila poetak stagnacije i ila prve posete (Mati, 1998). opadanja, sve do prolea 2001. kada je otOsavremenjavanjem i stavljanjem u poeo proces revitalizacije ovog kulturno- funkciju odline postavke valjevskog muistorijskog bisera Srbije. zeja, Brankovina, Muselimov konak, muDanas je Brankovina neizostavna de- zej ali i Struganik i budua postavka u kuli stinacija u koju doe svaki turista koji po- Nenadovia zaokruuju priu o znameniseti valjevski kraj. Iako nije toliko zastu- tim ljudima i znaaju koji ovaj kraj ima u pljena u ponudama lokalnih turistikih nacionalnoj istoriji. Ali, Brankovina niagencija, u Brankovinu svake godine, pre- je u potpunosti iskoristila potencijale koma procenama, dolazi oko 30.000 poseti- je ima. Mnogo toga nedostaje, a kulturlaca. Posetioci su najee uenici, studen- na dobra koja poseduje Brankovina i nije ti, profesori, struna nauna i zaviajna predstavila na najbolji nain. Ono to je udruenja, istraivai, istoriari umetno- pozitivno je da ih nije ni devastirala ili im sti, penzioneri, poklonici dela znamenitih dala neprikladnu namenu. 57

Promet turista

Tabela 1. Broj posetilaca Brankovine 2002-2007. godine.

Godina 2002 2003 2004 2005 2006 2007 prolee 20.250 18.400 15.800 16.900 16.000 21.500 jesen 8.250 8.900 8.500 8.600 4.500 8.000 UKUPNO 28.500 27.300 24.300 25.500 20.500 29.500 MOGUE oko 32.000 oko 31.000 oko 28.000 oko 29.000 oko 24.000 oko 33.000

Svaki element ovog vrednog spomenkompleksa ima svoj zaseban znaaj, ali svi zajedno ine retku kulturoloku celinu, u kojoj se prelamaju i objedinjuju istorijske, etnoloke i umetnike vrednosti Brankovine, Valjevskog kraja, ali i cele Srbije. Zato Brankovina spada meu najposeenije destinacije sa muzejskim karakterom u Srbiji, ali zbog mnogih oteavajuih inilaca (otvoreni prostor sa vie ulaza, vie korisnika, sezonski rad, este promene koordinatora, a time i reima kontrole...) precizan broj posetilaca Brankovine je u ovom trenutku nemogue utvrditi. U proteklih pola decenije godinje je, putem naplate ulaznica, registrovano proseno oko 26.000 gostiju, s tim to je ta brojka realno bila i vea, okvirno za oko 10-15%, to bi znailo da je, uz sezonske oscilacije, Brankovinu obilazilo oko 30.000 posetilaca, organizovanih prevashodno posredstvom akih ekskurzija. Relativno velike razlike u godinjoj poseenosti Brankovine (od 20.500 do 29.500 registrovanih posetilaca) su rezultat pristupa u nainu evidencije. Posete se prate po kalendarskim godinama. Najmnogobrojniji posetioci Brankovine su uenici na ekskurzijama, na koje se putuje nekada na poetku, a nekada na kraju kolske godine. Sa tog aspekta, paralelno sa evidencijom po kalendarskim, neophodno je voditi i evidenciju po kolskim godinama. Tada vidimo da su variranja posete Brankovine znatno manja. Ovakva analiza ukazuje da su oscilacije, koja zavise od sezone i nivoa kontrole, veoma male i dostiu maksimum oko 1.000 posetilaca (odnosno oko 4%) vie ili manje u odnosu na prosek od 25.500 registrovanih posetilaca po kolskoj godini. Od 2001. do 2005. godine broj posetilaca koji tokom jeseni posete Brankovinu nije se drastino menjao i bio je u okvirima od 8.600, meutim u jesen 2006. godine taj broj se skoro prepolovio i spao je na 4.500.1 Istovremeno, u Brankovini je dolo do izvesnog pada posete: registrovanih posetilaca je bilo 20.500, to znai da je stvarna poseta mogla biti oko 24.000. Do smanjenja posete Brankovini je dolo zbog promene propisa vezanih za organizovanje ekskurzija, do koje je dolo tokom leta, zbog ega je zakazala jesenja sezona, te su mnoge kole, u nemogunosti da se brzo preorjentiu na nove naine organizacije, odloile putovanja za prolee.
1 Neophodno je naglasiti da su posledice deregulacije pravila organizacije ekskurzija uoene i na drugim destinacijama. Broj posetilac u Triu i Tekeriu je sa 40.907 i 10.642 u 2005. godini, naredne godine opao na 31.572 i 7.759. Postavku muzeja u Kruevcu je 2005. posetilo 13.280, a 2006.godine - 10.200 posetilaca. Sline tendencije se uoavaju i u drugim muzejima.

Izvor podataka Narodni muzej Valjevo. Tabela 2. Broj posetilaca Brankovine 2002-2007. prikazan kroz kolske godine.
kolska godina Broj posetilaca 2002/3 26.650 2003/4 24.700 2004/5 25.400 2005/6 24.600 2006/7 26.000

Izvor podataka Narodni muzej Valjevo. Tokom 2007. godine Brankovinu je posetilo 29.500 registrovanih gostiju (mogua ukupna poseta bi bila oko 33.000), i to 21.500 posetilaca u prolenoj i 8.000 posetilaca u jesenjoj sezoni. To je najvea godinja poseta u novom stoleu. Verovatni razlog ovog poveanja se nalazi u injenici da oko 4.000 posetilaca koji su u prolee posetili Brankovinu ine oni koji su zbog deregulacije pravila za organizovanje ekskurzija svoju posetu sa jeseni 2006. pomerili na prolee 2007. godine. Na to ukazuje i injenica da je prolena poseta bila znatno iznad prosene, dok se jesenja vratila u uobiajene okvire. Od navedenog broja posetilaca Brankovine iz 2007. godine njih 11.525 je preusmereno ka Valjevo gde su posetili Muselimov konak i Novu postavku, ili samo jedan od tih objekata, dok je njih 17.975 posetilo samo Brankovinu (Krivoejev, 2008). je iz svih krajeva Srbije dolazio veliki broj dece, taj obiaj treba ponovo vratiti, to bi znailo organizovanje jo jedne manifestacije. Polaganjem venaca i prigodnim programom u poslednjih par godina sveano se obeleava i Dan ministarstva unutranjih poslova. (Prvi ministar unutranjih poslova bio je Jakov Nenadovi.) Izgradnja replike kue Nenadovia, spratanog objekta koji se nalazi iza sudnice i jo nije stavljen u funkciju, omoguila je da se na ovom prostoru formira i etnopostavka gradske kue iz 19. veka ili da se napravi postavka posveena Prvom srpskom ustanku ime bi se upotpunila ova celina i omoguilo turistima da shvate vanost koju je Brankovina imala u predustanikoj Srbiji. Da bi se kompletirala turistika ponuda, a u isto vreme zadrala autentinost prostora i spreila devastacija potrebno je, pre svega, doneti urbanistiki plan i strategiju razvoja turizma Brankovine. Ove godine doneti prostorni plan optine Valjevo ne daje nikakve konkretne smernice razvoja ovog sela ni samog kompleksa. Potrebno je reiti urgentne probleme koji se ogledaju u problemima vodosnabdevanja, nedostatku smetajnih kapaciteta, ugostiteljskih objekata, nepostojanju kvalitetne turistike signalizacije, manjku parkig prostora, suvenira, loe Internet prezentacije. Nakon reavanja osnovnih problema moe se raditi i dalja nadgradnja gde e se posebno potencirati: ekskurzioni turizam, edukacioni turizam, izletniki i manifestacioni. Da bi se kulturno naslee Brankovine moglo predstaviti kao turistiki proizvod, potrebno je pratiti turistike trendove, ali i proizvod profilisati prema ciljnim tritima. Realno kulturno bogatstvo je takvo da nema turistikih atrakcija od internacionalnog znaaja i ne moe se raunati na vei broj stranih turista. Ali zato ima nacionali i regionalni znaaj. I, naravno, to pre doneti urbanistiki plan i strategiju razvoja turizma, koji bi doveli do trajnih reenja komunalnih problema i izgraenosti i time kompletirali turistiku ponudu ovog prelepog sela.

Zakljuak

Osim to trajno poivaju na ovim prostorima Nenadovii i Desanka Maksimovi su omoguili da danas Brankovina sa svim svojim znamenitostima i ljudima koji su iveli na ovom prostoru postane jedinstvena, unikatna destinacija i da boravei u Brankovini potencijalni turisti shvate ta im u edukativnom, kulturnom i svakom drugom pogledu ovaj kraj prua. Da bi se to u potpunosti ostvarilo potrebno je osim Muzeja i Zavoda za zatitu spomenika kulture, pod ijim je patronatom spomen kompleks, objediniti i druge institucije kulture u gradu koje bi zajednikim, koordinisanim radom uspele da ostvare najbolja reenja. Kako je ova celina bazirana na znaaju porodice Nenadovi, potrebno je mnogo vie uraditi na isticanju njenog znaaja i vanosti. Predmete koji su pripadali lanovima porodice, a sada se nalaze izloeni u crkvi, treba bolje prezentovati i u tu svrhu napraviti bolji prostor za pristup eksponatima. Obeleavanje velikih datuma vezanih za aktivnosti lanova porodice Nenadovi bi omoguilo da se u Brankovini neto stalno deava. U slavu ika Ljube nekada

58

Literatura

uli, L.,(2000),Uporedna turistika valorizacija prostornih kulturno-istorijskih celina Brankovine, Oplenca i Tria. Specijalistiki rad. Biblioteka Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Novi Sad. Krivoejev, V., (2008), Marketing u funkciji stalne muzejske postavke. Magistarski rad (rukopis).

Lazi, B., (1991), Blago crkvenih riznica abako-valjevske eparhije.Narodni muzej Valjevo.Valjevo. Loma, A., (1993), Poreklo imena Brankovina i neka zapaanja o toponimiji sela. Selo-Kolubara, Tamnava, Podgorina, Kaer. Valjevo. Mati, V., (1998), Naseljavanje brankovinske parohije. Diplomski rad. Bibliote-

ka Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Novi Sad. Podaci dobijeni u Zavodu za zatitu spomenika kulture Vujovi, B., (1983), Brankovina. Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Beograd. Beograd.

59

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Nikola Panov* dr Risto Mijalov* Milena Taleska* Saetak

Sportski turizam u Makedoniji

Uvod
S obzirom na to da se turistiki razvoj znaajno promenio tokom godina, uloga sporta i rekreacije u savremenom turistikom razvoju takoe se promenila. Sport je postao vana aktivnost unutar turizma, a u isto vreme turizam je znaajno povezan s brojnim sportovima. Upravo turizam i sport, kao kvalitativni sadraji slobodnog vremena, uveliko doprinose poboljanju ljudskog ivota. Kretanje, igra, rekreacija postaju kompenzacija negativnim posledicama savremenog naina ivota. Kao masovne drutveno-ekonomske pojave modernog drutva, turizam i sport meusobno su bliski i povezani. Ta veza izmeu njih datira jo od antikog perioda, kad je sport bio pokreta ljudi na putovanje u cilju poseta velikim sportskim priredbama. Danas je ta veza najoitija kada se organizuju veliki sportski dogaaji poput olimpijskih igara, svetskih prvenstva, ATP turnira i drugih meunarodnih prvenstava. Mega sportski dogaaji magneti su za mnoge turiste koji troe velike svote novca u relativno kratkom periodu. Sport i turizam su postali drutvenoekonomske sile koje zahtevaju stalno obnavljanje i prilagoavanje savremenim potrebama turista. Turizam je promovisao neke sportske aktivnosti, kao to su i razne sportske aktivnosti promovisale turistika putovanja. Stoga se moe rei da turizam i sport pruaju usluge jedan drugome. Turizam i sport ne samo da su postali dve vrlo popularne, globalne, drutvene aktivnosti koje su se izrazito razvile od dvadesetog veka do danas, ve su obe aktivnosti postale deo nae globalne kulture. Savremeni turizam u svojim oblicima istie sport kao vaan sadraj boravka turista, gde je turist aktivni uesnik razliitih sportsko-rekreativnih aktivnosti. Nema sumnje da aktivnosti koje se sprovode u turizmu utiu na kvalitativno provoenje slobodnog vremena za vreme odmora. Sportski turizam je postao oblik odmora koji je u modi. iroko zanimanje za brojne sportske aktivnosti jo je jedan pokazatelj da e potranja za sportskim turizmom u budunosti ostati stabilna. to znai porast u odnosu na 2003. godinu kada se u 15 zemalja lanica EU 35% stanovnika bavilo nekom sportskom aktivnou barem jedanput nedeljno (Europian Commission, 2003-2004). Dananje drutvo pasivno provoenje slobodnog vremena kreiranog po formuli Sun, Sea and Sand smatra nedostatnim, pa aktivno provoenje slobodnog vremena ima funkcionalni cilj odravanja psihofizikog zdravlja, kao i podizanja nivoa kvaliteta ivota. Danas je sport jedan od osnovnih faktora razvoja savremenog turizma. Aktivni odmor postaje nezaobilazan sadraj boravka, a esto i glavni motiv kraih ili duih putovanja u odreenu turistiku destinaciju. To ujedno znai da su se turistike destinacije u svojoj ponudi morale prilagoditi tim promenama, pogotovo to takvi turisti u ta svoja odabrana odredita donose specifino i drugaije ponaanje i navike. Turizam i sport kao dve drutvene pojave generiu brojne funkcije koje se mogu svrstati u dva podruja: a) drutvene funkcije (zdravstvene, obrazovne, politike) mnogobrojni i raznovrsni su motivi i potrebe koje ljudi zadovoljavaju u prostorima sporta i rekreacije i b) ekonomske funkcije programi sportske rekreacije u turistikoj ponudi doprinose produavanje turistike sezone, boljem i ravnomernijem popunjavanju turistikih kapaciteta, racionalnijem korienju postojeih smetajnih, infrastrukturnih i drugih potencijala. Prvi put je predloeno da sportski turizam bude kategorizovan kao poseban oblik turizma tek 1997. godine. Tada je pojam sportskog turizma definisan i u naunim krugovima. Sportski turizam podrazumijeva putovanje za vrijeme odmora s ciljem bavljenja sportom, putovanje u destinacije kako bi se promatrao sportski dogaaj te putovanje s ciljem posjeta sportskim atrakcijama (Hudson, 2003). Sportski turizam podrazumeva dve oblasti: 1. primarna putovanja za sport (sportski turizam) i 2. putovanja gde ja sport sekundarna potreba (turistiki sport).

Kao masovne drutvene-ekonomske pojave savremenog drutva, turizam i sport, su bliske i povezane. Savremeni turizam u svojim oblicima istie sport kao vaan sadraj boravka turista, gde je turista aktivni uesnik razliitih sportsko-rekreativnih aktivnosti. Aktivni odmor postaje ne samo deo ve i glavni motiv putovanja u odreenu turistiku destinaciju. Makedonija ima mogunosti za razvoj nekih komplemetarnih oblika sportskog turizma, gde je prirodna osnova jedan od najvanijih faktora usmeravanja turista u odreenoj destinaciji. Svi drugi faktori turistike ponude mogu se s vremenom menjati i poboljavati. Ovaj rad analizira mogunosti razvoja sportskog turizma u Makedoniji, odnosno razmatra da li Makedonija zna i moe da iskoristi faktore turistike potranje i sa ekonomske strane obezbedi dodatne turistike uinke. Kljune rei: Makedonija, sport, turizam, sportski turizam

Abstract
Sport tourism in Macedonia
As a large scale socio-economic phenomena in contemporary society, tourism and sport, are very close and connected. In contemporary tourism sport, together with all its forms, has become a significant contents of stay of tourists who are active participants in various sport and recreation activities. Active holidays are no longer only a part but one of the main motives for selecting a tourist destination. In Macedonia there are possibilities for development of some complementary forms of sports tourism, where natural resources, are amongst the key factors that bring tourist to an area and Macedonia has all that. All other factors can change and improve over time. In this paper, we analyze the possibilities of developing sport tourism in Macedonia. Also we ask the question is Macedonia aware and capable of using its demand for tourism toward economic gain. Keywords: Macedonia, sport, tourism, sport tourism * PMF, Skoplje, Makedonija nikolapanov@hotmail.com rmijalov@iunona.pmf.ukim.edu.mk mtaleska@gmail.com 60

Sport i turizam, pojam sportskog turizma

Najnovija istraivanja vezana za bavljenje sportom navode da se 38% stanovnika 25 lanica Europske unije bavi nekom sportskom aktivnou bar jedanput u nedelji,

Turizam u Makedoniji

Kad govorimo o turizmu, prirodna osnova, odnosno stepen atraktivnosti prirodnih resursa, jedan je od najvanijih faktora

Tabela 1. Posetioci po tipovima turistikih mesta u Republici Makedoniji u periodu 1971-2004. godina
Godina 1971 1981 1991 2001 2004 Ukupno 507.385 973.518 710.278 333.308 465.015 Domai gosti 372.494 795.358 415.955 234.362 299.709 Strani gosti 134.891 178.160 294.323 98.946 165.306 Skopje Ukupno 184.205 365.774 221.264 74.869 94.672 Domaci 99.690 263.230 55.702 18.802 20.407 Strani 56.359 102.544 165.562 56.067 74.265 Ukupno 22.196 34.653 26.287 19.265 19.030 banje Domaci 21.096 30.312 18.281 18.223 17.130 Neturistika mesta Strani 27.879 37.739 42.921 17.196 57.009 Ukupno 128.429 188.042 116.771 57.766 53.198 Domaci 107.479 157.492 48.052 36.544 26.528 Strani 20.950 30.550 68.719 21.222 26.670 Strani 1.100 4.341 8.006 1.042 1.900

Klimatska mesta Godina Ukupno 1971 1981 1991 2001 2004 22.436 55.766 55.767 38.830 42.282 Planinska Domaci 21.989 52.780 46.652 35.411 36.820 Strani 447 2.986 9.155 3.419 5.462 Ukupno 150.119 329.283 290.189 142.578 255.833 Jezerska Domaci 122.240 291.544 247.268 125.382 198.824

usmeravanja turista u odreenu destinaciju. Svi drugi faktori turistike ponude mogu se s vremenom menjati i poboljavati. Stepen atraktivnosti prirodnih resursa je trajna i nepromenjiva vrednost, a Makedonija to ima! Znai, turistiko-resursna osnova postoji, Makedonija poseuje pejzano bogatstvo, to je potencijal razvoja turizma, razume se, ukoliko se to postavi na dugorone osnove i u skladu sa principima odrivog razvoja. Ali, i pored povoljnih faktora i uslova za razvoj turizma, u dosadanjem razdoblju, turizam i ugostiteljstvo imali su marginalno uee u celokupnoj ekonomiji na nacionalnom i regionalnom nivou. Osnovni faktori, koji su negativno utjecali na razvoj turizma u R. Makedoniji su: Politika nestabilnost Politika stabilnost je osnovna komponenta koja je potrebna za turistiki razvoj. Slaba saobraajna i komunalna infrastruktura Saobraajna infrastruktura u R Makedoniju je u jako slabom stanju. Budua izgradnja i obnova postojee saobraajne infrastrukture osnova je daljeg razvoja. Nizak nivo izgraenosti imaju i komunalne i tehnike infrastrukture. Raseljavanje stanovnitva Visoka stopa migracije stanovnitva u ovoj regiji zabeleena u poslednjih deset godina bitan je problem. Nedostatak obrazovanih i strunih kadrova Sledei razvojni problem je pomanjkanje strunih i obrazovanih kadrova. Turistika infrastuktura u slabom stanju Turistiki smjetajni kapaciteti koje RM moe da ponudi nalaze se u slabom stanju. U cilju daljeg razvoja potrebno je renovirati postojee i izgraditi nove kapacitete. Privreda Nerazvijenu i neodgovarajuu strukturu privrede karakterie neekonomsko forsiranje razvoja pojedinih industrijskih delatnosti.

Tabela 1. nam jasno pokazuje da je turistiki promet u Republici Makedoniji pao za celih 100 procenata (1987-2004 ak 150%) to je svakako alarmantno i trai hitne korake. Ciljevi razvoja turizma moraju biti definisani na bazi procena sadanjeg stanja, mogunosti, kao i kompleksnom iskoritavanju potencijala. Polazni ciljevi su organizacija i ureivanje turistikih prostora to podrazumeva: kompleksnu valorizaciju najznaajnijih prirodnih i ostalih turistikih potencijala; definisanje turistikih vidova u zavisnosti od prostornih faktora; turistikom valorizacijom da se izdvoje podruja znaajna za razvoj turistike delatnosti; aktiviranje novih podruja sa dominantnim prirodnim i izgraenim turistikim vrednostima, kao razvojnim potencijalima nedovoljno razvijenih podruja, u zavisnosti od turistike potranje; zatitu prostora pogodnog za razvoj turizma, njegovo urbanistiko-turistiko oblikovanje i uklapanje objekata u prirodni i istoriski ambijent, primenjujui kriteriume i standarde o zatiti ivotne sredine, prirodnog i kulturnog naslea. Kad je re o razvijanju odrivog turizma u ekoloki osetljivim regionima (zatiena podruja, nacionalni parkovi) bitno je da se masovni turizam zameni alternativnim formama turizma, u kojima je i sportski turizam.

Mogunosti razvoja sportskog turizma u Makedoniji

Koncept dugoronog razvoja i prostorne organizacije turistike ponude Republike Makedonije definisana je prostornim planom i master planom o razvoju turizma, a Zakonom o sportu definisane su i zone od posebnog interesa za razvoj sporta i odreene sportske aktivnosti.

Regioni ar-planina, Mavrovo, Kruevo, Kouf i Pelister za razvoj zimskih sportova; Ohridsko-struki region za razvoj veslakih i plivakih sportova, a zone Prespanskog, Dojranskog i akumulaciona jezera za razvoj rekreativnih sportova na vodi i druge specifine sportske aktivnosti; Regioni Skopske Crne Gore i Karaica za izgradnju sportske infrastrukture za specifine sportove i sportske aktivnosti - planinarenje, orijentacioni krosovi, motociklizam itd. Region Maleevije kao zona sportskorekreativne aktivnosti i zona specifinih sportova komplementarnih potrebama bliskih zimskih centara u susednoj Bugarskoj. Sportski turizam u Master planu za razvoj turizma u Makedoniji se ne pominje. Ove godine je u izradi novi i verujemo da e biti bolji i kompleksniji. Interesantno je pomenuti da je 13 poznatih svetskih tur-operatora, koji su bili u poseti Makedoniji 2004. godine da bi procenili ta Makedonija moe ponuditi turistima iz zapadne Evrope, bilo jednoglasno da umesto luksuznih hotela Makedonija stranim turistima treba da ponudi autentine makedonske kue preko alternativnog i seoskog turizma. Koncentrisali su se na regione: Mavrovo, Galinik, Ohrid, Kruevo, Pelister... Posmatrajui planinske masive Republike Makedonije mora se zakljuiti da oni imaju velike turistike potencijale za brdsko-planinski turizam, ali zbog 15 godina zastoja u razvoju nisu iskoriteni, to znai da Makedonija mora da sprovede teak proces transformacije. Potencijalno, Makedonija raspolae sa velikim brojem planinskih centara koji u perspektivi razvoja planinskog turizma mogu imati zapaeno mesto: Pelister najpoznatiji turistiki centar ovdje je Begova ema (udaljen samo 15 km 61

Sl. 1. Planinski masiv ar-planine, sa najpoznatijim ski-centrom Popova apka od Bitolja), a hotel Molika je jedan od luksuznijih hotela u Makedoniji. Nalazi se na nadmorskoj visini od 1.420 m, ima 80 kreveta, a udaljen je 14 km od Bitolja. Na oko 40 min. udaljenosti od hotela Molika, nalazi se planinski dom Kopanki (1.630 m) koji je dobro opremjen i sauvan. Moe ponuditi oko 100 kreveta. Jo jedan hotel koji je od velike vanosti je Deje odmaralite (1.200 m). Drugi vaan zimski ski-centar je lociran na 1.150 m n.v. u blizini s. Nizopole. U blizini Velikog pelisterskog jezera nalazi se planinski dom Veliko jezero, koji je isto tako dobro ouvan i moe ponuditi oko 50 kreveta, a planinarski dom Neolica nalazi se na 1.440 m. Bistra naalost, i pored velike vanosti ovog planinskog masiva, ovde postoji samo jedan planinski dom - Kitka, koji se nalazi u blizini s. Tajmiste i koji moe ponuditi oko 40 kreveta i kuhinju. Region Mavrovo nudi odline uslove za smetaj. Nekoliko hotela funkcioniu tokom cele godine. Najbolji hotel je Bistra. Ski-centar Zare Lazarevski je u sklopu Nacionalnog parka Mavrovo, na 106 km od Skoplja, raspolae iarom kapaciteta 1.100 posetilaca na as i sinhronizovanim ski-liftovima kapaciteta 5.000 posetilaca na as. Sela Leunovo i Nikiforovo nude privatni smetaj. Smetajnih kapaciteta ima i u blizini, na Galiniku (hotel Neda) kao i u manastiru Sv. Jovan Bigorski. ar-planina - najpoznatiji ski-centar Popova apka, 35 km od Skoplja, lociran je na nadmorskoj visini od 1.780 m. Raspolae hotelima koji nisu renovirani. Popova apka nekad je bila domain Evropskog i Balkanskog ski-ampionata. iara nije sanirana od vojnog konflikta iz 2001 godine. Planinarske kue su Smreka (komfornija), Ljuboten, Tri vodi, arski vodi, Jelak. Kouf, nadomak evelije - intenzivno se gradi sportsko-rekreativni ski-centar Kouf. Kruevo, gradi na najveoj nadmorskoj visini na Balkanu, sa hotelima Panorama i Montana (200 leaja, nedavno je renoviran). iara vodi do ski- staze. Idealno mesto za planinski i rekreacioni turizam tokom cele godine. Odlino mesto za paraglajderstvo. Postojei paninski centri u Makedonij imaju povoljan poloaj u odnosu na disperzivne centre. Vrlo povoljan geografski poloaj i laka pristupanost pruaju izvanredne mogunosti za razvoj savremenih oblika rekreacije i turizma tokom cele godine. Zimski planinski centri ve posjeuju odreeni broj smjetajnih kapaciteta i regulisanu ponudu za zimski sportski turizam, ali to nije dovoljno. Jedini nain na koji e Makedonija poveati priliv gostiju, a samim tim ostvariti i veu ekonomsku dobit, jeste poboljanjem postojeih i izgradnjom savremenih kapaciteta. S druge strane, Ohridsko-struki region, kao i Prespansko, Dojransko i akumulaciona jezera na kojima je dominantan jezerski, letnji turizam, daju izvanredne mogunosti za razvoj sportskog turizma. Nautiki turizam, uz malo investicija, moe biti vie od ideje. Tri prirodna jezera, od kojih je jedno sa UNESCO-vim predznakom, idealna su za jedrenje, ronjenje, vonju brodom, vonju kanuom, vonju skuterima i skijanje na vodi. Ako bi se ove ideje realizovale, to naravno zavisi i od materijalne baze, ove destinacije mogu biti veoma atraktivne. Regioni Ohridskog i Prespanskog jezera ve su u turistikoj ponudi. To treba iskoristiti i gostima ponuditi planinarenje, vonju biciklom, etnje itd. - aktivnosti koje mogu biti zanimljive irem krugu turista. Neke od navedenih aktivnosti ve postoje u sadanjoj ponudi Makedonije te iz tog razloga ponudu treba samo unaprediti i propagirati na nabolji nain. Turistiki potencijal je i planina Galiica izmeu Ohridskog i Prespanskog jezera, gde je predviena (ideja je stara deset godina) izgradnja iare i ski-terena. Time bi ovaj region bio turistiki aktivan tokom cele godine. Galiica je idealna i za takozvani avanturistiki turizam tipa soft

i hard adventure (vonja dipovima, jahanje konja, sputanje paraglajderom do obale Ohridskog jezera). Avanturistiko-sportski turizam moze se razvijati i u regionu Skopske Crne Gore i Karaica za ta je potrebna izgradnja sportske infrastrukture za specifine sportove i sportske aktivnosti. Region je interesantan i po reci Treska, nadomak Skoplja, gde postoji staza za kajak na divljim vodama, duga 350 metara, sa visinskom razlikom od 3,5 metara, a nivo vode je 18 kubika u sekundi. U kanjonu reke postoji 5 oklinenih staza za penjanje, idealnih za climbing turizam. Sve ovo govori da osnova za razvoj sportskog turizma u Makedoniji postoji. U tom pravcu drava mora poticati i razvoj ovog segmenta turistike ponude, posebno to iskustva govore da potranja je sve vea.

Zakljuak

Temeljnim istraivanjem prirodnih, prostornih i ekonomskih potencijala i vrednosti, preko osmiljenog programa za organizaciju i ureenja prostora, Makedonija moe da dobije turistiko-sportskorekreativni predznak. Razvoj sportskog turizma u Makedoniji moe biti interesantan za bogatiju turistiku ponudu drave. S tim u vezi, potrebno je da se: tano odrede strateki pravci; definiu primarne i sekundarne turistike destinacije; definiu prioriteti njihovog razvoja; proceni obim kapaciteta, podstie renoviranje, sagrade novi kapaciteti; proceni infrastruktura koju turizam trai; podstiu sportske manifestacije kao jedan od naina promocije. Makedonija mora da sprovodi komplementarni razvoj u turistikoj ponudi. Takav razvoj moe oblikovati Makedoniju kao atraktivnu turistiku destinaciju.

Literatura

Panov, N. (2003): Osnovi na turizmot, Selektor, Skopje Mijalov, R. (2007): Prirodno-geografski osnovi vo turizmot, Fakultet za turizam, Skopje Bartoluci, M., Cavlek, N. i suradnici (2007), Turizam i sport, kolska knjiga, Zagreb Senei, J. (1998): Promocija u turizmu, Mikrorad, Zagreb Stojmilov, A. (2005): Socio-ekonomska geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje Ministerstvo za ekonomija na Republika Makedonija (2003): Studii za master plan za turizam vo Republika Makedonija, Skopje Draven zavod za statistika (2005): Statistiki godinik na Republika Makedonija, Skopje

62

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

PhD Klodiana Gorica* Saetak

U ovom radu bie ukazano na neke modele razvoja malih zajednica kroz podsticanje i razvoj posebnih i lokalnih nia proizvoda. Vinski turizam, odnosno degustacija vina, posete vinogradarima, vinarijama, vinskim podrumima, festivalima i vinskim regionima je ve razvijen oblik turizma u Evropi i dalje. Iako u mnogim regionima postoje potencijali za razvoj vinskog turizma, on u Albaniji jo nije razvijen. Region Narta, smeten na jugu Albanije, blizu grada Vlora, je jedan od najpoznatijih vinskih regiona u Albaniji, gde postoje odlini uslovi za kreiranje razliitog i konkurentnog turistikog proizvoda, ali postoje i odreeni problemi koje treba reiti. Sa ekonomskog aspekta, vinski turizam je znaajan jer privlai veliki broj posetilaca, koji konzumiraju vina, lokalne specijalitete, kupuju proizvode domae radinosti i poseuju kulturno-istorijske spomenike u okolini. Vinski turizam moe biti veoma vaan stimulans ekonomskog i socio-kulturnog razvoja ovog regiona. Kljune rei: vinski turizam, zajednica, region, nia proizvod

Management of the vine tourism development as niche product for community the developmnt potential in Narta, South Albania
New Regionalism
From the points of view of economic geography, and regional and more generally urban studies, it seems that analytical approaches that have been applied to the geography of other service and manufacturing activities are not intensively used in the geography of tourism. Is this because the analytical tools and concepts of economic geography are not suitable for undertaking such a task? It is a niche product that has to do with the uniqueness of the tourism activity in some special small regions that act as small business with a certain tourism product, like wine tourism product? Regarding the question of the uniqueness of tourism activity, there are indeed particularities in the industry that are not to be found in other sectors, like spatial fixity in consumption (that relates to hostguest and tourism-environment relationships), the incorporation of service quality into the tourism experience, and the complexity of tourism products. But it is an open question whether this generalized distinction of tourism impedes cautious application of approaches that have developed in other fields of social sciences. For example, what distinguishes tourism from other services is contextualized consumption: it is meaningless to distinguish tourism core products from their context, given extended time-frame and inclusiveness of tourism experience. This means that tourism is distinctive primarily in terms of the central role of a wide range of place characteristics in its production processes, but the increasing importance of this relationship to many other activities gives a much wider importance now in order to understand some of the specific features of tourist places and the processes involved in their development. Small regions that can offer typical niche products like Narta Region can act as a New Regionalism which is not a single, coherent theoretical group in the field of economic geography. Based on our opinion, small regions are the points of untreated interdependencies (that include labor markets, public institutions, and rules of action, customs, understandings, transfer of traditions and values), and thus they have now become a fundamental basis of economic and social life. Also, we analyze regions, like Narta or others in Albania, as the motors of growth in the new global economic order. As a result of thinking last but not least, New Regionalism may be seen as the arena of analysis that may lead to a third way in regional policy and practice, between the old statism and current neoliberalism. Having got a picture of what New Regionalism is all about and its inter-disciplinary base, it would seem that all this powerful and critical geographical thinking would have opened a window of opportunity for tourism study to enter the scene. On the contrary, such an opportunity has been left unexploited, at least in Anglo-American economic geography, as the example in the introduction of this paper clearly indicates. The point here is that these contributions are confined within the disciplinary limits of tourism studies, while no feedback has been gained for economic geography.

Abstract

In this paper we should focus on some criteria or model of development of small communities through improvement and development of special and local niches products. Wine tourism, or tourism focused on the wine as a product - tasting and visits to vineyards, wineries, wine festivals and wine producing regions, is a well-developed industry in Europe and further. Although there are a lot of regions that have all the necessary potentials for developing this form of tourism product, for the Albanian country, unfortunately wine tourism is not well developed. The region of Narta, that is situated in the southern part of Albania, near Vlora city, is one of the most famous wine producing regions in Albania and wine tourism offers an excellent opportunity to create a distinctive and competitive tourism product in this part of Albania. There are potentials, opportunities, difficulties, problems of management to be discussed in this community. Wine tourism, for this region can be an extremely important stimulant for economic and socio cultural development. Keywords: Wine tourism, community, region, niche product * Fioralba Vela, Albanija

Local Tourism Production and New Regionalism

Important lessons are to be learned from combining New Regionalism findings and critiques with critical tourism geography. One way to do so is to ask how the concepts of spatial development in a small region can be applied to the study of tourism production, and in particular tourism destinations. In this perspective, two inter-related themes are of great importance: 1. tourism labour markets, and 2. learning and innovation.

Tourism labour markets in small communities

In line with industry diversity, tourism employment is as heterogeneous as the different sub-sectors which together constitute the tourism industry complex, in addition to employment diversity within each sub-sector. Key features of labour markets are: 1. the limited potential for substituting capital for labour (through technological 2. advances in production of wine and local products, accommodation and catering sectors, or Computer Reservation Systems in intermediaries, have manifested a moderate substitition); 63

2. high labour turnover due to seasonality in demand (numerical flexibility); 3. dual structures, that include core and peripheral workers (the former being full-time, permanent employees, enjoying job security and high earnings and practicing functional flexibility, while the latter group can be broken into several analytical groups, depending on the level of job security, wage levels, skills and time of employment); 4. family and self-employment (where self-exploitation provides the response to fluctuations in demand); 5. and labour market segmentation. Shaw and Williams (2004) provide an insightful debate over these issues. First, the core-peripheral worker model is questioned. Empirical data has shown that, in lots of cases, peripheral employees enjoy most (if not all) of the core workers benefits. Also in many cases, functional flexibility is not associated with core workers. Second, gender determines female employment in three, often inter-linked ways: there are contingently gendered jobs taken up by women because they are low-waged or because their part-time nature fits dual roles in labour market and at home; there are job descriptions that implicitly or explicitly incorporate sexuality and sex-related attributes; and there is a transfer of womens household roles to the labour market for such jobs as housekeepers, cleaners, etc. Migration is also a strong feature of tourism labour markets, as domestic and foreign immigrants are necessary for labour availability under demand variation and for filling in particular niches given local shortages for skilled positions. This is related to occupational hierarchies among international immigrant workers. King (1995) identifies three groups of migrants: those in skilled managerial positions; the ones in intermediate posts (like tour guides and agent representatives); and unskilled labour. As expected, wages and working conditions vary among these groups, as well as origins of flows. A gender division of jobs is also manifested in migration. Thus, segmentation in labour markets is reinforced by migration, and given the other types of segmentation discussed above, migration serves to reduce costs of labour (Williams and Hall, 2000). In general, it can be argued that numerical flexibility acts as a barrier in creating a stable and integrated labour market at the local level. Instability may also mean less loyalty to the firm, resulting in low-trust relations, which in turn increases costs of monitoring and management in the context of a firm, and diminishes the sense of belonging to the place, that fosters opportunism. Although studies on labour market show that formal skills and training are relatively low in tourism in64

dustry (the exception being high-skilled jobs mostly associated with large firms), less formal skills do play a great role in delivering tourism services. Language skills, for example, or skills deployed in personal interaction are vital for the service quality. Yet, quality in services is associated with frontline activity. Internal divisions of labour allow for greater flexibility to be exercised regarding lower skilled, unseen jobs, most often occupied by women and/ or migrants. In this sense, there is an hierarchical shift of risk and uncertainty to employees, so that job insecurity and poor working conditions are faced in a different way by different groups of workers. On the other hand and as far as larger firms are concerned, we expect to find less job turnover at the top of occupational hierarchy, resulting in a higher degree of loyalty. At that level, functional flexibility results in accumulation of skills and knowledge, which can be not just an individual asset, but become a regional asset due to highly skilled workers mobility. But given dominance of micro-firms, independent family businesses and personal relations determining supply chains among firms at the local level minimise labour mobility. This is also an issue of entrepreneurship, and what is significant in self-employment and family firms are non-material gains resulting from the occupational status of independence. A higher degree of trust and loyalty are expected to be found here.

Learning and innovation

In the short introduction to New Regionalism presented above, key concepts like knowledge, learning and innovation are very important. The concept of learning is certainly important from the point of view of tourists. It can be argued that getting to know new places, their people and culture, is a primary motivation for travelling. Furthermore, learning activities constitute a nodal point in tourism consumption (be it cultural attractions, practicing a sport etc). Nonetheless, different sorts of tourists will probably exhibit different requirements in their learning experiences. But what is crucial here is learning and innovation from the point of view of producers. Of course, no R&D activities are expected to be found in a restaurant kitchen or a family-run hotel. Tourism can hardly be considered as a knowledge-intensive industry, because its technological attributes are not of the high value scientific knowledge, and exploitation of knowledge does not create new knowledge. Most parts of it are knowledge-using but not knowledge creating, in line with suggestions about the modern food industry (Cooke, 2002: 4). Of course, this refers more to the level of SMEs and not large firms. The latter appear to be knowledge-intensive organisations, due to either in-

put of technology (e.g. an airline) or complex searching and coordination activities (tour operators). On the other hand, recent trends in various sub-markets, like biological products from local agriculture, have created a new form of knowledge intensive producers in rural areas, whose entrepreneurship is directly linked with tourism. For a tourism SME mainly involves managing the division of labour for family members (in the context of multi-employment), as achieving incremental changes that will enhance its relative position in the local competitive market. For the SME to do so, it does not need to exercise state-of-the-art management, but can rely on unsophisticated managerial competences (based on experience of personal relations), in order to be more efficient and to get to know consumer preferences and thus adapt to changing preferences. Of course, much of local informal circulation of knowledge is related with the absent of patents in the industry. This leads to innovations being in the air, and while adoption of advancements by small firms may result in a general improvement of the destinations competences, free-riding certainly cuts off compensation for firms that deliberately innovate, by quickly losing comparative advantage. Hjalager (2002) reports that this provides a reason for leaders to constantly innovate. She also distinguishes between four types of innovation in tourism, combining the variable of conserving/disrupting existing competence with the one of conserving/ disrupting existing linkages.

Strategies for Niche Tourism Product Development in Narta

Tourism constitutes a major export sector in large global cities and famous industrial regions or furthermore in special mini regions, despite their importance in other sectors where, tourism is integrated in local and regional economies, providing a substantial share of employment and earnings, and again its omission is striking by all who analyze these cities and regions as global cities, learning or networked regions and the like. Now we will analyze some criteria or model of development of small communities through improvement and development of special and local niches products. So, in our case, wine tourism, or tourism focused on the wine as a product - tasting and visits to vineyards, wineries, wine festivals and wine producing regions, as it is a well-developed industry in Europe and further, specially in the Balkan Region, it takes more attention to us in order to develop small strategies for small communities. Although there are a lot of regions that have all the necessary potential for developing this form of tourism product,

for the Albanian tourism industry, unfortunately wine tourism is not well developed. In our strategy sun and beach product, business product, or cultural product are considered very profitable for the next decade. Here it includes massive tourism. Of course, in the long run, the focus for Albania is a better image of a new destination demonstrating the culture and tradition of the country. We should focus, of course, in a sustainable way of development of our country and the right strategies marketing to achieve the objectives, but local people, communities, need more attention than some long-run objectives, they need special attention, special directions, niches tourism product, they need general sustainable directions from government and the support from local government of development of the niches tourism products. This is the right case of development of Narta as a small region in the south of Albania, with a long tradition, unique, culture, and an appropriate way of transfering the proper values to the next generation, the right tradition in wine production, and using this as a way for tourism development. The consumption of wine, moreover, is part of a holistic hospitality and leisure experience that includes the consumption of fine food, the purchase of arts and crafts, and visits to historical and cultural sites in the surrounding areas of this small country. This wine region also benefits from the fact that possesses its own unique identity or sense of place and its wineries strive to produce distinctive wines that are produced nowhere else. Ideally, this differentiation minimizes the level of competition among operators and is an important attraction for tourists who are seeking authenticity. The region of Narta, that is situated in the southern part of Albania, near Vlora city, is one of the most famous wine producing regions in Albania and wine tourism offers an excellent opportunity to create a distinctive and competitive tourism product in this part of Albania. There are potentials, possibility, difficulties, problems of management to be discussed in this community. Wine tourism, as a strategy for the local development, for this region, can be an extremely important stimulant for economic and socio-cultural development. The argument for developing and promoting wine tourism in Narta is compelling. From an economic development perspective, wine tourism is significant in attracting substantial numbers of excursionists, visitors, or tourists.

gy and climate, geological conditions are combined to create a wide range of habitats from alpine to sub-alpine pastures and meadows, grass lands to wetlands and lagoons, sands dunes to rocky seacoast. These ecosystems shelter a remarkable biodiversity over 32 species of high mountain plants approximately 30% of European flora and 756 species of vertebrates in an area of 0.27 % of the size of Europe. Narta area is considered as one of the most important wetland areas of Albania for its high biodiversity values and the number of habitats. In this area, only the north part of Pish Poro has the status of Managed Nature Reserve. Other parts of Complex have no Special protection status. In every habitat are settled different animal species. Waterfowls are one of the most important species of the complex. Flora of Narta area presents a higher level of endemism. In this area, we can find 9 species of amphibians, 3 of which are rare and endangered ones; out of 26 species of reptile, 17 of them are rare and endangered. Out of 192 species of birds monitored, 31 of them (about16%) are classified as rare. Out of rare species, waterfowls compose the main group with 62% and after them are classified as the birds of prey. Out of mammals species there are at least 4 species (2 insectivores and 2 rodents) that are considered endemic species in the West Balkan and Mediterranean. During the last, it is estimated that at least 27 mammal species, at the national level have lost more than 50% of population. Some factors that have influenced on damaging flora and fauna of the area are: Loss and isolation of habitats. - The process of land dry, hydrological interventions, industrial development and distraction of forests. Two most damaged habitats are wetlands and forests. Degradation of habitats and flora and fauna species. - Influence of hydrological interventions, development of industry, agriculture, fishing, tourism, hunting, increase of disturbance of human nature and introduction of foreign species is reflected in the future degeneration and degradation of habitats. Direct damage of species. - Illegal hunting and disturbance from human beings cause a drop and direct extinction of different species of fauna of the area. Bigger species, especially birds of prey and mammals, are the most attacked groups from this activity. Niches products as ecotourism is becoming more and wider spread as greater and greater numbers of tourist seek this type of experience. Ecotourism is capable of generating large financial returns from both local and regional economies

Tourist Product Development and its problems in the Region of Narta

Albania is a relatively small country and is rich with an important natural heritage. Its geographical position, hydrolo-

while at the same time stimulating both public and governmental commitment to the protection of environment. Environmentalists are both troubled and enthusiastic by the development of this type of tourism. What they are concerned about is that the increase of ecotourism will actually destroy the very qualities of experience that attracted tourists in the first place. Because of this, this type of tourism requires a very delicate balance, it combines pleasure of discovering and experiencing untouched natural places, while at the same time is insuring that they remain that way. A final general principle to ensure the sustainability of ecotourism development on the part of destination areas, but perhaps the most vital, is to increase truly local involvement. It is essential that local communities are involved directly with ecotourism development. This involvement not only is in form of hand-outs or dole, or even the prevision of school, hospitals and social services financed from tourism revenues. If the traditional means of economic livelihood is being removed from a community it must be replaced with an alternative. With the sustaining the products as ecotourism, culture products, with our product, wine tourism is the proper strategy that the community of Narta needs, because it is a combination of local interests, benefits, values and can act as a whole tourist product, not as a single or just a simple niche tourist product. There are some sound reasons for local involvement other than a moral obligation to incorporate the people whom the project affects, in terms of the conservation of natural and socio cultural resource base, the time perspective of the local population is longer than the one of outside entrepreneurs concerned with early profits. They are also more likely to ensure that traditions and lifestyles will be respected. Such an involvement must also extend beyond economies survival, environmental conservation and socio cultural integrity to allow appreciation by the community of their own. Things to do to protect the species and the habitats which will help to have a better ecotourism development and a better conservation of this natural heritage: Control against human activities /interventions in the area - keep under control all human activities that is happening in the area, and finding other solution for those activities that harm the species directly, or indirectly harm their critical habitats, is considered a priority. Community participation - support the participation of community in the preparation and implementation of management plan, through inclusion of all interested parties (local actors e.g. land users, users associations like that of 65

water users, fishing, hunting etc), this process must be considered as a priority. Policy on the coast protection, land property and tourism taking into account site zoning and development criteria for the protected areas in the implementation of the legislation in the above areas and preparation of local plans for the area development. Human resources and employment, qualification and equipment of proper people for the implementation of policies and management activities through planning and organization of training courses in the country and abroad on the management and monitoring especially on biodiversity inventory.

5. An improvement of the infrastructure network in order to increase the accessibility of this region. 6. A direct involvement in developing and initiating projects through an overall coordinating management team. 7. The promotion of this innovative form of tourism, while encouraging local people to start offering tourist accommodation. 8. The improvement of communication between the tourism industry and the organizations involved in the conservation of the environment. The key objectives of developing rural tourism focused on wine production and consumption in Narta Region are as follows: 1. Economics Rural tourism offers an opportunity for income generation and job creation. It is therefore an activity that can help deliver additional economic activity in addition to replacing traditional rural economic activities now in decline (agriculture) and in doing so, arrest rural depopulation. 2. Protection of the Environment The environment is of central importance to rural tourism. Appropriate legislation, a balanced approach to planning, and the adoption of best practice approach to running rural tourism enterprises are essential in order to ensure that the environment is protected. 3. Legal Framework The establishment of appropriate legislation and laws are a necessary pre-requisite to successful rural tourism. The support and involvement of a number of government departments is necessary. 4. Quality of life The flow of visitors into rural areas can help maintain the viability of existing services (shops, etc.), thus contributing to the overall quality of life of the host population. 5. Preservation of Culture and Traditions Because of the importance of culture and local traditions to visitors, rural tourism can play a significant role in ensuring their long term preservation.

Conclusions

Rural areas such as Narta are potential tourist destinations as they characterize the authentic rural life and the peace and quietness of the natural landscapes. Visitors search for places to relax, to break away from daily routines and to sense a kind of freedom and escapism. In this region, tourism can be promoted as a major source of regional income. However, due to the many examples of uncontrolled tourism development in other areas of Albania, and the increasing relevance of environmental issues, sustainable development and segmented marketing have to be regarded as most important in order to manage successfully in the countryside. Within sustainable development the environmental and cultural integrity of the area is maintained for the benefits of tourists and residents. The main approaches in the development of wine tourism in Narta Region are as follows: 1. Marketing strategies to increase the awareness of tourists that the region is a potential destination and to convince the local population of Narta of the benefits of tourism for the rural community ( building image ). 2. The organization of training courses in management and administration for local small-scale enterprises. 3. An increase and improvement of accommodation facilities. 4. The encouragement of local associations and partnerships to set up projects in order to establish organizational structures within the development of tourism such as wine festivals, wine-tasting and visits to vineyards,etc.

References

Agarwal, S., R. Ball, G. Shaw and A. M. Williams (2000) _The geography of tourism production: Uneven disciplinary development?_, Tourism Geographies, 2 (3), 241-263. Amin, A. (1999) _An institutional perspective on regional economic develop-

ment_, International Journal of Urban and Regional Research, 23, pp. 365-378 Amin, A. (2000) _Industrial districts_, in E. Sheppard and T. J. Barnes (eds) A Companion to EconomicGeography, Oxford: Blackwell. Amin, A. and K. Robins (1990) _The reemergence of regional economies? The mythical geography of flexible accumulation_, Environment and Planning D, 8, pp. 7-34. Amin, A. and N. Thrift (1994) _Living in the global_, in A. Amin and N. Thrift (eds) Globalisation, Institutions and Regional Development in Europe, Oxford: Oxford University Press. Boschma, R. A. (2005) _Proximity and innovation: A critical assessment_, Regional Studies, 39 Britton, S. G. (1991) _Tourism, capital and place: Towards a critical geography of tourism_, Environment and Planning D, 9 (4), 451-478. Buhalis, D. and C. Cooper (1998) _Competition or co-operation? Small and medium sized tourism enterprises at the destination_, in E. Laws, B. Faulkner and G. Moscardo (eds) Embracing and Managing Change in Tourism: International Case Studies, London: Routledge. Butler, R. W. (1980) _The concept of a tourist area cycle of evolution: Implications for management of resources_, The Canadian Geographer, 24, 5-12. Debbage (1992) _Tourism oligopoly is at work_, Annals of Tourism Research, 19, 355-359.. Debbage, K. G. and P. Daniels (1998) _The tourist industry and economic geography: missed opportunities_, in D. Ioannides and K.G. Debbage (eds) The Economic Geography of the Tourist Industry: A Supply-side Analysis, London: Routledge. Hjalager, A. M. (2000) _Tourism destinations and the concept of industrial districts_, Tourism and Hospitality Research, 2 (3), 199-213. Hjalager, A.-M. (2002) _Repairing innovation defectiveness in tourism_, Tourism Management, 23, 465-474. European Tourism: Regions, Spaces and Restructuring, Chichester: Wiley. Tourism Development: Inter-Disciplinary Approaches, Athens: Exantas (in Greek).

66

Odrivi razvoj turizma Sustainable Development of Tourism

67

68

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

mr Vuk Garaa* Sinia S. Ratkovi* Saetak

Selo Sopotnica se odlikuje izuzetno ouvanom prirodom i poseduje ogroman turistiki potencijal. Nalazi se na jugozapadu Srbije, na teritoriji optine Prijepolje, na severozapadnim padinama planine Jadovnik. Ono po emu je selo postalo prepoznatljivo jesu vodopadi na reci Sopotnici. Tokom poslednje decenije selo je zahvaljujui ovom prirodnom fenomenu postalo pravi raj za turiste. Zahvaljujui razvoju seoskog i eko-turizma depopulacija stanovnitva je u velikoj meri zaustavljena. Budui razvoj turizma na podruju ovog sela bie uspean samo ukoliko se sutinski bude temeljio na principu odrivosti. Kljune rei: Sopotnica, turizam, vodopadi

Sopotniki vodopadi u funkciji razvoja turizma sela Sopotnica

Uvod
Ovaj rad nastao je kao plod istraivanja Drutva mladih istraivaa Instituta za geografiju Branislav Bukurov. Predmet istraivanja bilo je selo Sopotnica i sopotniki vodopadi kao i blia okolina koja se odlikuje specifinostima pogodnim za razvoj seoskog i eko-turizma. Tokom 2004, 2005. i 2007. godine lanovi Drutva mladih istraivaa Instituta za geografiju Branislav Bukurov organizovali su 3 istraivake akcije. Glavni cilj bio je da se to bolje upozna ovaj kraj i utvrdi stepen razvoja turizma ovog prostora. Istraivanje je bilo podrano i odobreno od strane Ministarstva nauke Republike Srbije. Istraivaki tim sainjavalo je 19 lanova DMIIZG-a Branislav Bukurov. Pored lanova pomenute organizacije uee su uzela i dva lana IZSG Prirodnik sa PMF-a u Skoplju. Veliku strunu podrku sve vreme nam je pruao, sada ve pokojni, magistar geografskih nauka Milinko P. Femi, profesor Prijepoljske gimnazije. Ime sela potie od rei sopot, to se lako moe povezati sa vodopadima i huktanjem vode. Uz vodenice i valjarice, simbol Sopotnice su siga i vodopadi. Tu se voda reice Sopotnice razvila preko bigrenih stena a sa visine i do 40 m stropotava se u vodopade (Femi, 2004). Reka se odlikuje preteno krakom hidrografijom. Danas Sopotnica broji oko 40 domainstava i u njoj ivi oko 150 stanovnika. U selu ivi oko 30 srpskih i 10 muslimanskih porodica. Stanovnitvo se preteno bavi stoarstvom, ratarstvom i voarstvom, ali nije re o intezivnom bavljenju. Upravo u ovom selu se rodio i prve korake napravio Sreten Vukosavljevi, osniva sociologije sela na naim prostorima.

Abstract

The village Sopotnica is characterized by an exceptionally protected nature and it possies a huge tourist potential. Sopotnica is located in a southwest part of a Serbia, in a territory of township Prijepolje, in a northwest slopes of a mountain Jadovik. That what makes a village popular, are waterfalls on a river Sopotnica. Thanks to this natural phenomen became the village, during a last decade, an actual paradise for tourists. Thanks to development country and ecotourist populations depopulation is stopped in a big measure.A future development of tourist in this area will be successful only if it bases on a principle of a maintain. Key words: Sopotnica, tourism, waterfalls

Reka Sopotnica kao prirodnoturistika vrednost

Reka Sopotnica izvire na nadmorskoj visini od 1.100 m i duga je oko 3,5 km. Karakteristina je po tome to u svom toku pravi prelepe vodopade, gde se voda obruava sa 1.070 m na 1.030 m nadmorske visine. U srednjem i donjem toku reka je usekla klisuru sve do njenog ua u Lim. Na izvoritu Sopotnice od iskona radi neobina hemijska fabrika ije su osnovne sirovine voda, krenjak i sunce. Od njih primenom udesne tehnologije nastaje siga, bigar ili travertin (Veruovi, 1999). Na sunanim jadovnikim padinama dva velika majstora - voda i sunce - od rastvorenih krenjakih stena milenijumima prave ovaj blagorodni materijal kojim su izgraeni oblinji srednjovekovni manastiri: Mileeva, Sopoani i Davidovica, i uvena na Drini uprija (Cmiljanovi, 2002). Tokom 2005. godine na podruju oko jednog dela reke ustanovljeno je zatieno prirodno dobro, Spomenik prirode Slapovi Sopotnice, ukupne povrine 209,34 ha (Slika 1). Na tom podruju utvren je reim zatite II stepena, sa odgovarajuim merama zatite i nainom ponaanja. Upravlja ovog zatienog dobra je Planinarsko drutvo Kamena Gora.

Osnovni geografski podaci o selu Sopotnica

Selo Sopotnica smeteno je na severozapadnim padinama planine Jadovnik, sa desne strane reke Lim. Udaljeno je 17 km od Prijepolja i 320 km od Beograda. Selo je planinskog razbijenog tipa, karakteristinog za starovlaka brda. Pripada optini Prijepolje i prostire se na ataru od 1.739 ha ili neto vie od 17 km2. Selo se prostire na nadmorskoj visini od 800 do 1200 m (Ratkovi i Cmiljanovi, 2008). Prvi stanovnici Sopotnice nastanili su se upravo ovde lutajui i traei vodu za pie kako bi mogli da preive. Vekovima su na sopotnikim vodopadima radile mnogobrojne vodenice i valjarice. Dugo je stanovnitvo ovog kraja ivelo od mlevenja itarica i valjanja sukna na reci Sopotnici. Pred naletom industrijalizacije i urbanizacije u drugoj polovini prolog veka ostalo je samo nekoliko vodenica koje su sauvale izgled, ali ne i funkciju. U vremenu kada je veinu sela ovoga kraja zahvatio trend iseljavanja u oblinje gradske centre, Sopotnica je nastavila da ivi drugim ivotom. Selo je za kratko vreme postalo pravi seoski turistiki centar, a ne mali broj stanovnika je dobio priliku za zapoljenje. U dananje vreme ovo selo nije poznato samo na lokalnom i regionalnom, ve i na nacionalnom nivou.

* Saradnik u nastavi, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad ** Student lovnog turizma, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad

Dosadanji efekti razvoja turizma u selu Sopotnica

Danas je ovo selo postalo pravi raj za turiste i, iz godine u godinu, broj turista je sve vei. Dolaze ovde planinari, istraivai, 69

Slika 1. Vodopadi na reci Sopotnici; Foto: Sinia S. Ratkovi, 2007. omladinci, prirodnjaci i mnogi drugi. Ono to selo, pored ve pomenutog, moe da ponudi jeste ouvana priroda, mir, tiina, lepota pejzaa. Kao i u veini sela, i ovde je domaa kuhinja veoma raznovrsna. Tu su, pre svega, domai med, sir, kajmak, razne vrste pita, pruta, suvo voe, ljivovica i jo mnogo zdrave hrane koja se ovde proizvodi bez upotrebe ikakvih pesticida. Ovde se tokom letnjih meseci, jo od 1987. godine, odrava kulturno-umetnika manifestacija Sopotniki izvori. Ona predstavlja pravu prezentaciju izvornog narodnog stvaralatva i folklornih igara. Ovu manifestaciju poseti vie stotina posetilaca. Od objekata za prijem turista treba pomenuti Planinarski dom, koji moe da primi oko 40 osoba. U blizini se nalazi i manji broj privatnih vikendica. Posebno treba istai usluge koje pruaju pojedina domainstva. Pet domainstava, odnosno porodice Janjuevi (Slika 2), Tmui, Ljuji, Vukainovi i Vulovi, ve se dui niz godina bave prijemom gostiju, nudei im pune pansionske usluge, ili samo prenoite (Tabela 1). Posebnu pogodnost predstavlja
Domainstva Dom. Janjuevi Dom. Tmui Dom. Ljuji Dom Vukainovi Dom. Vulovi Ukupno leajeva Jednokrevetna s. / / / / / /

Nedostatak predstavlja injenica da nijedan od smetajnih objekata nije kategorisan i to stanovnici sela nisu u mogunosti da sami iz svojih sredstava unaprede i proire sopstvenu ponudu, pri emu izostaje i pomo dravnih organa. Ipak, turistika ponuda sela Sopotnice moe se dopuniti sa nekim drugim lokalitetima koji se nalaze u blioj okolini sela. Tako, na neto vioj nadmorskoj visini, 15 km od Sopotnice, podno planine Ozren, nalaze se Milakovii, selo poznato po zaseoku Tiije Polje. Ono to je karakteristino za vei deo ovog sela i pomenuti zaselak jeste izvanredno ouvana narodna arhitektura. Ovde se turisti mogu upoznati sa mnotvom ouvanih objekata seoskih domainstava i proizvoda narodnog stvaralatva: od tipa kua, pomonih, ekonomskih zgrada, naina pripremanja i uvanja mlenih proizvoda, suenja mesa, do narodne nonje, stvaralatva, obiaja, folklora i seoskih vaara (Femi, 2004). Nedostatak predstavlja lo put do samog sela, ali to obino nije prepreka turistima koji dou u Sopotnicu. U blizini Sopotnice, u dolini Lima, na udaljenosti od nekoliko kilometara, nalaze se manastir Kumanica i crkva DavidoTrokrevetna s. / 1 / 4 / 15 Broj leajeva 4 5 12 12 6 39

Tabela 1. Struktura i broj smetajnih kapaciteta u domainstvima sela Sopotnica

Dvokrevetna s. 2 1 6 / 3 24

Izvor: DMIIZG Branislav Bukurov, Novi Sad (podaci prikupljeni tokom terenskih istraivanja u 2007. godini) to to se gostima servira hrana koju domaini sami proizvode, na zdrav i prirodan nain, pa su im na taj nain trokovi pripremanja manji, a usluge jeftinije. vica, sagraene u doba Nemanjia. Tokom letnjih meseci dolinom Lima proe veliki broj zaljubljenika splavarenja. Usputna stanica tokom splavarenja obino im bude Sopotnica, to utie na veu poseenost od strane turista u ovom selu. U Sopotnicu dolazi i veliki broj turista koji tokom letnjih meseci poseuju krajeve Nove Varoi, Priboja i Prijepolja. Svakako da bi taj broj bio mnogo vei da su propaganda i marketing na viem nivou. U poslednje vreme prostor sela Sopotnice je u velikoj meri poseen. Veinom su to posetioci iz raznih delova Srbije, ali nije zanemarljiv ni broj stranaca kojih je iz godine u godinu sve vie. Veliki broj posetilaca predstavlja i stanovnitvo optine Prijepolje. Poseban znaaj imaju razni planinarski skupovi i ve pomenuta manifestacija Sopotniki izvori. Imajui u vidu dosadanji turistiki razvoj sela, moe se konstatovati da se ovde mogu razviti, ili da ve postoje sledei oblici turizma: seoski, izletniki, edukativni i ekskurzioni i eko-turizam. Tokom minulih vremena prostor oko samog vodopada je bio konstantno ugroavan korienjem sige kao materijala u

Slika 2. Domainstvo porodice Janjuevi; Foto: Sinia S. Ratkovi, 2007. 70

izgradnji. U novije vreme taj proces je zaustavljen, ali ne u potpunosti. Zbog navedenog dolo je do naruavanja prirodnog ambijenta i ekosistema. Prostor oko vodopada se konstantno naruava nekontrolisanim odlaganjem smea, paljenjem vatre na za to nepredvienim lokacijama, a ponekad i seom ume od strane turista. Mora se naglasiti da to nije zastupljeno u velikoj meri, osim kada se radi o grupnim posetama, a naroito za vreme manifestacja i drugih skupova. U tom smislu je neophodno preduzimanje mera na polju zatite, kako bi ovaj prostor uspeo da se odri i ostane ouvan. Taj zadatak ima upravlja dobra, loaklno stanovnitvo, ali i turisti.

Predlog aktivnosti za budui razvoj turizma

Kada se govori o etnografskom nasleu, tu se pre svega misli na ve pomenute vodenice i valjarice na reci Sopotnici. Od nekadanjih 11 vodenica i 10 valjarica danas su se sauvale samo dve vodenice koje ne rade, ve kao muzejski primerci slue za prezentaciju turistima (Slika 3). Svakako da bi rekonstrukcija nekadanjih vodenica i valjarica u velikoj meri upotpunila turistiku ponudu sela. Iako Sopotnica poseduje ogroman turistiki potencijal, infrastruktura je nedovoljno izgraena, pa su neophodna ulaganja da bi se turistika ponuda upotpunila. To se prvenstveno odnosi na: Asfaltiranje druge polovine puta koji skree sa magistralnog pravca Beograd Petrovac na moru i od mesta Luice vodi ka selu Sopotnica; Izgradnju drvenih turistikih staza koje vode pored i preko vodopada, kako ne bi dolazilo do oteenja ovog zatienog podruja i eventualnih povreda turista; Preduzimanje mera informativno-promotivnog znaaja koje podrazumevaju izradu putokaza do samog sela, uspostavljanje vodike slube, izgradnju turistikog punkta i suvenirnice za potrebe turista; Kategorisanje postojeih domainstava koja pruaju usluge turistima; Otvaranje i ureenje postojeih vodenica za posetu turista i rekonstrukcija vodenica i valjarica koje su ranije postojale, kako bi turisti mogli da uvide kako je selo nekada izgledalo. Problemi zbog kojih je teko preduzeti sve ove predloene mere su to je deo Slika 3. Vodenice na reci Sopotnici; Foto: Sinia S. Ratkovi, 2007. prostora oko vodopada u privatnom vlasnitvu. Drugi problem je taj to ne postoji odgovarajua podrka dravnih i drugih organa u smislu finansija. To se prvenstveno odnosi na ulaganja u infrastrukturu, ali i na pomo domainstvima da proire svoju turistiku ponudu. Povoljna okolnost je ta to je deo oko reke Sopotnice pod zatitom drave i to je upravlja dobra Planinarsko drutvo Kamena Gora. Upravlja dobra bi trebalo da bude jedan od glavnih aktera u izgradnji infrastrukture, ali i na polju zatite. Tu se misli na usmeravanje turista, propagandu, utvrivanje pravila ponaanja i sl. enjem i tenjom za ouvanjem zdravog eko-sistema, mora se temeljiti na principu odrivosti, koji nije nita drugo nego visok nivo svesti da se samo sa prirodom i uz prirodu moe mirno iveti, bez straha za ishod sutranjice. Tokom gradnje turistike infrastrukture i planiranja ukupnog turistikog razvoja mora se voditi rauna o ouvanju i zatiti tradicionalnih i kulturnih vrednosti ovog podruja. Te vrednosti moraju se afirmisati kroz razvoj turizma, to je sutinski preduslov odrivog razvoja turizma u ruralnim podrujima (Stojanovi, 2006).

Zakljuak

Zahvaljujui postojanju prirodnog fenomena kakvi su vodopadi na reci Sopotnici i ouvanom seoskom ambijentu, istoimeno selo je u novije vreme dobilo veliki turistiki znaaj. Dobra okolnost je to je lokalno stanovnitvo direktno ukljueno u razvoj turizma, ali mora se naglasiti da je to jo uvek samoinicijativno, bez potpore nadlenih dravnih oragana i organa lokalne samouparave. Sopotniki vodopadi su u znatnoj meri degradirani nekontrolisanim korienjem sige kao graevinskog materijala. Negativan uticaj ima i to to ponaanje turista obino nije u skladu sa ouvanjem ovog prostora. To je prouzrokovano nepostojanjem adekvatne slube za usmeravanje, kontrolu i nadzor nad turistima. Budui razvoj turizma u ovom selu, da bi bio u skladu sa prirodnim okru-

Literatura

Cmiljanovi, M. (2002): Prijepolje danas (novinarske dopisnice), Javno informativno preduzee Polimlje, Prijepolje Femi, M. (2004): Prijepolje i okolina, Srpsko geografsko drutvo, Beograd. Ratkovi, S. i Cmiljanovi, M. (2008): Prijepolje, vrelo ivota (turistiki vodi), Turistika organizacija Prijepolje, Prijepolje Stojanovi, V. (2006): Odrivi razvoj turizma i ivotne sredine, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Veruovi, M. (1999): Sopotnica, Organizacioni odbor za obeleavanje jubilarne 70-to godinjice (1928-1998) Osnovne kole u Sopotnici, Prijepolje Ratkovi, S. (2007): Fotografije, Istraivaka akcija DMIIZG Branislav Bukurov

71

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Ph.D Melinda Candea* Ph.D student Elena Bogan* Saetak

Depresija Petroani, smetena u junim Karpatima u Rumuniji, danas se suoava sa razliitim ekonomskim i socijalnim problemima, koji su posledica prekida aktivnosti rudarskih preduzea u regionu. Sa slabo razvijenom infrastrukturom i ne tako ouvanom ivotnom sredinom, ovaj region je prepoznao turizam, u razliitim oblicima, kao alternativu za izlaz iz nepovoljne situacije na ekonomskom, socijalnom i kulturnom planu. Kljune rei: turizam, depresija Petroani, odrivi razvoj Petroani Depression, situated in Romanian Southern Carpathians, is confronted today with various problems of economic and social origin, especially due to the cessation of the activity of some mining objects from the area, what led to the decline in multiple plans of the region. Having an inadequately developed infrastructure and a low quality of the environment, including the problems of cultural orders, tourism - through its different forms, becomes a prerequisite alternative for egression from the impasse in which this area is, on economic, social and cultural plans, through its coordinator character and the standards it will impose upon. Keywords: tourism, Petrosani Depression, sustainable development

Tourism - an alternative solution for the sustainable development in Petrosani Depression

Introduction
The tourist management of an area can be seen as a continual process of designing new tourist facilities, of reconditioning the existing ones, of redimensioning them according to the fluctuations of tourist offer and demand, and of rendering tourist activity economically profitable. Alongside with the study of tourist resort management, it emphasizes the importance of territorys diagnose analysis which highlights the factors favorable to tourism in a certain area, as well as the restrictive ones. Tourist exploitation of mountain areas represents another point of interest for the present study. Through numerous examples provided by countries having an established tradition of winter sports, we highlighted the importance of this share of the worlds tourist market. From the international experience, in the broader process of managing the mountain areas, it has retained the fact that the management of skiable areas represents the starting point in achieving a tourist resort for winter sports. Petroani Depression is situated on Jiu Valley, with its geographic position defining the macro territorial integration of the zone in the general scenery of the Romanian Southern Carpathians. With a surface of 1032.46 km2, the depression has a longitudinal development in the general east-west direction, just in the core of the biggest and compact Carpathian sector, the lower part, depression, being circumfluent from all parts of mountainous peaks which frequently exceede 2,000 m of altitude. tion), is identified today with a geographic space configured from meshes of placements that contains a town (Petroani) and 5 towns with the structure of mono industrial production (Aninoasa, Lupeni, Petrila, Uricani, Vulcan), whereupon 13 component villages are added. The majority of the employees (above 40 %) still working in mining saector, more and more turn towards the specific activities of tertiary sector. Petroani Depression concentrates 146,750 urban inhabitants, from which over 65 % are between 15 and 60 years, comprised of potential active population, the most part of which is unemployed, due to massif disposability, by collective dismissals, after liquidation of the unprofitable exploitations and by implementation of the industrial reconversion programs. For the inhabitants of montane zone of Petrosani Depression, the tourist development of this area will constitute a profitable fact through: the new investments from tourism will lead to the appearance of new places of secure labor, with permanent character, with profile and economic high efficiency; the planning of activities of constructions for tourism will amplify on shortterm the places of labor in constructions and infrastructure; by the tourist newly created activities, the zone will permit a major stability of young population, reduction of unemployment, reduction of migrations; the bulk volume of newly created places of labor will address to many segments of population, different types of specialization, professional experience, age, etc; new investments will solicit the quick qualification of local inhabitants in new crafts; the female population and the youth have many chances to work in the sector of tourist jobs and in sales; the possibility of amplifying the places of labor in the activities adjacent to the tourism; amplifying the culture and training level of the young population (from the desire of being prepared for professions in

Abstract

The natural components of favorable and restrictive factors in the zone

* University of Bucharest, Faculty of Geography, Romania 72

The area of Petroani Depression was affected by the collapse of the economic model which contoured it and on the base on what evolved within 1989 (whither the exploitation of the pit coal and the industry developed on the base of mining that was situated on the first position, mobilizing over 50% from the employee popula-

tourism, with different levels of qualification). Stirring out of crisis of the most urbanized geographic space from Romania presupposes a very attentive analysis of the problems of social and economic development of the localities, the settlement of a coherent ensemble of objectives, the identification of the measures and the proper instruments of recovery and by attenuate the unbalances appeared. In this sense, intensification of the animal husbandry, the development of small and medium industry based on the local funds and the development of the tourism under multiple forms which can constitute value of note directions. An opinion survey was conducted for this study, with the aim of analysing the tourists opinion concerning the local tourism and its role in the future development of the zone, based on a questionnaire with 18 questions, from which afterwards, respondents answers to 4 questions were selected (Figure no. 1, 2, 3, 4). The overwhelming majority of respondents sees in tourism an extremely important element, even indispensable for future development of the zone and stirring out from the economic and social impasse in which it is found. The contribution of tourism to capitalization of local resources is observed in direct proportionate report with the pres-

ence of tourist natural or anthropic resources, presenting - in this sense - some similarities with the montane agriculture and even with the extractive industry. In time, a tight relation is achieved between the localization of specific resources and the development of tourism, between these resources variety and the forms of tourism to be practiced. That is why, in the vision of tourist marketing, the tourist existing potential is prompted to be studied in the interdependence of offer and demand, respectively, resources and degree of capitalization, with the resultant forms of tourism and the population participating in touristactivities.

Following the analysis effectuated in the area, the components of tourist offer were identified and analyzed in the next succession: the natural and anthropic resources (Figure 5), the degree of capitalization of the resources, forms of tourism. Tourist resources of the depression area and the montane limitrophe zones containing, mainly those natural elements and results of the human activity which, through their value and attractiveness, justifies the movements of population for visiting, and lead, by default, to settlements of tourist order. It is imposed in the montane scenery, through their general momentousness:

Fig. 5 Tourist objectives from Petroani Depression 73

 the high sectors of Parng, Retezat, ureanu Mountains, with their peaks carring the traces of Pleistocene glaciating - with circus and glacial valleys, sharp crests, with numerous peaks which exceede 2,000 m, where the snowy layer is maintained from December to April, and the presence of the soft slopes, in certain sections, offers favorable conditions for practicing of winter sports; the sectors characterized by the presence of calcareous rocks, which enabled the development of the carst relief (gorges, caves, sinkholes), multiple crests, (Custurilor crest, the Oslei crest), the surfaces of erosion of large stretch, the tame peaks of the low mountains (Tulia Mountains, most part of Vlcan Mountains), a vast depression zone limited to the contact with the piedmonts mountain; specific invigorating bioclimate, with certain local gradations, constitutes natural elements in great demand and adequate for the treatment of nervous system diseases. The tourist anthropic potential contributes to the natural potential completion, distinguished especially through the ethno-folklore component which, although severely affected and degraded in the industrialization period and constrained urbanization, can stand also at the base of tourism development in this zone. Capitalization of tourist resources is achieved by the tourist existing equipment, or by tourist fluxes oriented toward objectives implemented to the geographic analyzed space. From the range of tourist equipment (material tourist base) definitive for accentuation of tourist functionality is remarked, in forerank, the units of accommodation, dispersed in a large number of localities from the heart of this depression along tourist picturesque routes which furrow the depression and versants of ureanu, Parng, Retezat or Vlcan Mountains. Base of accommodation is characterized by: the low comfort degree of the accommodation capacity, reflected by the fact that the large majority from the total number of places of accommodation has 1 or 2 stars, which has negative implications for the tourist demand of montane tourism and tourism of circulation, for what the region hold a valuable tourist potential; the reduced ponderosity (inside forms of accommodation) of the camping and tourist inns reflect a weak tourist fitting-out for tourism of circulation; the chalets, as unique existing form of accommodation in the montane tourism, although they hold a very large per74

cent from the total units of accommodation, they have in most of the cases closed or semi closed circuits; the inadequate distribution of the capacity of accommodation, the zones and the tourist areas with illustrative tourist potential being slightly or not at all fitted with capacities of accommodation. The base of tourist recreation is weakly developed, undiversified, represented in the main part by skiing and small slide slopes in the zone Rusu - Parngu Mic, the zone Aninoasa -Anena, the recreation zone of Pasul Vlcan. The realization of individual or in group access toward the zones and the points of tourist interests is difficult, absenting the tourist conveyances, the transport on cable being insured just toward Rusu and the zone Straja. Premises for tourism development. Tourism is an alternative and a necessity for the dislodgment of the zone from the social and economic impasse in which is found out, its development depending by the support of national and local authorities, but mostly of the will and potency of change of the local communities. Being aware of the benefits on which a well thought and organized tourism can bring to the zone constitute the first step in the tourist capitalization of the immense existing potential. Existence of some strong points such as presence of National Park Retezat Reservation of Biosphere, the future modernized road what will bind up the Jiu Basin to the Cerna Basin, presence of some elements with potential tourist characters were possibly capitalized for the development of new types of tourism (ex: tourism of adventure), the financial facilitations offered through different programs, all these not only that can be but must be capitalized maximally, the main aim being diminished, up to disappearance, of the dependency of local economy by the mining exploitations. a) Favorabe factors (strengths) which support the development of tourist activities: existence, on the studied territory, of some tourist-natural and man maderesources, various and with a tourist prominent value, some being representative at country level: valuable skiing areas, comprised between 800 m 1,200 m and 1,850 m 2,050 m altitude, with favorable exhibitions of the sustentation of snow skiing layer (over 150 days/year, 20-50 cm average thickness), slopes with longueurs which permit set up of all of categories of ski slopes for recreation and competition; montane sceneries and rivers with real tourist potential; venatorial and fishy representative fund; tonic and stimulant bioclimate, hard negative ionized air, etc;

possibilities of capitalization of the resources through a large palette of tourism forms and tourist programs with a large addressability, which permits staying for attractive sojourns. It imposes the tourism forms as: rest and recreation, practicing adventure sports, itinerant tourism with cultural values and others; the geographic position of the zone, in the central-westerly side of the country, has important consequences for the development of tourism, as follows: -- crossing of the zone by E79 and get closer to the European thoroughfares E-68 (84 km), E70 (124 km) and E81 on Olt Valley (120 km) and on Mure Couloirs (138 km), road arteries on which is conducted international tourist fluxes; -- presence of the zone in the circulation ring of big tourist interest Porile de Fier (The Iron Gate), with departures and arrivals at the Danube and circulate through Cerna (DN 67 D), Jiul de Vest (DN 66 which will be prolonged toward Cerna Valley), Jiul of Est (DN 7) Valleys, following afterwards Oltenia de sub Munte (DN 7 A) toward Drobeta-Turnu Severin; -- presence of the Filia - Simeria railway which connects the zone with the railway thoroughfares from the south, through the center and to the west of the country; -- existence of a dense networks of forest roads (partially modernized) and montane footways (partially set up and marked), which wander through the montane massifs toward tourist objectives or to the skiing areas from here. the favorable position of the zone towards: -- the main zones with high tourist potential and what will be certain destinations for the international tourism in the future: Porile de Fier (The Iron Gate), Bile Herculane and Cerna Valley; the Retezat National Park etc. Moreover, a part of the montane massifs from zone is continued on the territory of other counties and will be capitalized through conjugated actions; the economic and social elements that can support the development of the tourism are: -- existence of certain trading companies which have qualification and availability for the realization of investment objectives, especially teleferics; -- advantage of the existence of a qualified personnel and experienced in the industrial constructions, as also the low cost of the capacity of work; -- existence of Mining Designing and Research Institute, which has experi-

ence in the elaboration of projects of studies and technical investments; -- starting the process of re-qualification of the work force disposable from mining in crafts like tourist agents, waiters, cooks, animators, etc., and the realization, in the areas of tourist attraction, of some tourist structures or rest-homes that can be utilized also for general tourism etc; legislative favorable elements: -- promulgation of the Law for Defavorized Areas and constitution of the National Agency for Development and Implementation of the Reconstruction Programs in Mining Zones. b) Weaknesses and restrictive factors in tourism development: In local development and mainly in the tourism development some related misfunctions have been observed, especially, within the economic monoindustrial development, the unsatisfactory technical state of the general infrastructure and technical-edilitary endowments, by the absence of concernment for the capitalization of the natural cadre in tourism, relaxation and recreation - essential elements in the social politics of recovering and retrieving the work force from mining, etc.: the absence of the modernized roads that accedes to Jiu Valley enabling the access to tourist objects;

low concernment for the capitalization of tourist potential of the montane zone and maintaining the montane routes; the inadequate tourist fitting-out of urban localities, of their urban areas and the road arteries that transit the zone; lack of modernization of the tourist structures from Petroani (hotels, restaurants), but also the chalets Rusu, Voievodu and Lunca Florii; deficiencies in water and thermal energy supplies of the hotels in Petroani; non implication in ecologization of the zone (dirt-heaps and ash, scrap irons), non sanitation of the forests and weak struggle against the process of degradation (by land clearing), the absence of the afforestations thus non-respecting the forecasts of the Law no. 50/1991 concerning the protection and the preservation of the sites, the regime of constructions and territorys management and Law no. 137/1995 concerning environment protection; impediments in the activity of reconversion of the disposable work force; the absence of Norms for Implementation of the Defavorized Areas Laws produces confusions regarding the applicability of the law; financing the access, etc. Tourist management will bring forward, in the future, a dynamic and complex process of organization of the tourist space, integrated on the systemic ensemble of the Romanian tourism. The struc-

ture of tourist zones must be conceived as a transformable system, multifunctional, which would permit the contiguous development and adaptations depending on the mutations stepped in the structure and motivations of demands. First of all, those territories which is or can be used exclusively or preponderant in tourist aims must be delimitated, as opposed to those which have larger functional profiles, more diversified, where tourism appears as one of the territorys functions - without being in contradiction to the realization of the other functions, or the territories which cannot acquire tourist function. The types of endowments and their amplitude will be established starting from this classification. Cndea Melinda (1996): Carpaii Meridionali n sistemul montan romnesc. Studiu de geografie uman, Editura Universitii din Bucureti. Cndea Melinda i colab. (2004): Zone defavorizate n Romnia, Editura Universitar, Bucureti. George Erdeli, Aurel Gheorghila (2006): Amenajri turistice, Editura Universitar, Bucureti Barbaz A. I. (1973): Amnagement touristique du territoire, UIOOT, Centre International dEtude Suprieure de Tourisme, Torino. *** (1987), Geografia Romniei, vol. 3, Carpaii i Depresiunea Transilvaniei, Ed. Academiei R.S.R., Bucureti

References

75

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

PhD Elena Matei* PhD Ielenicz Mihai* Saetak

Prahovska dolina zauzima tree mesto meu najposeenijim destinacijama u Rumuniji, zahvaljujui mnogim faktorima, prvenstveno turistikim resursima, blizini Bukureta, povezanou sa nacionalnim parkom Bucegi i pristupanou iz svih pravaca. Pripada veoma razvijenom regionu Prahova, u kojem istovremeno preti opasnost od velike guve usled izgradnje objekata razliite namene. Cilj ovog rada je ukazati kako odrivi turizam funkcionie u ugroenoj ivotnoj sredini i kako bi se mogao primeniti u ovom regionu. U radu su koriene kompjuterske mape, statistike tehnike, terenski rad i istraivanje. Kljune rei: odrivost, zagaenje, turizam, konzervacija, Prahovska dolina

The sustainability of tourism development in the Prahova Valley

The Prahova Valley is promoted in tourism industry as a sector from Breaza to Predeal, placed between the Eastern and Southern Carpathians, including all their slopes. To be more precise from geographical point of view, hereinafter, we refer to the Prahova superior water way from Izvor to Predeal, including Sinaia, Buteni and Azuga settlements, without Predeal, situated in the Olt Basin (fig.1.). In this theoretical and applied demarche, the initial point is that the natural and human resources of the area, vicinity of Bucharest, almost equal accessibility from all directions of the country, and connectedness to another tourist destinations: Brasov, Piatra Craiului, Postvarul, Bucegi National Parks as well, contribute to launching the Prahova Valley within the realm of the most requested tourist destinations of Romania (the third place, after the Bucharest and the Black Sea seaside), and, it carrys an economic development and residential unprecedented development. The methodology of the study contains both hypothetical-deductive and hypothetical-inductive steps, corroboration of the empiric field observation with statistical data from local authorities. The hypothesis of the work takes into consideration the current conditions: the diversity and the resistance of tourist founds; the local communities and the investor in tourism responses, illustrated through the blooming of the infrastructure for tourism; the increasing of tourist flows; the past and present economic achievements focus on industry and maintenance of great railways and road routes between Bucharest (100km) and Transylvania, Banat and Moldavia as well; the option to build second houses of the rich Romanian people and try to analyze how local Table 1 Cultural potential
Cultural attraction Sinaia-Pele Castle Pelior Castle Sinaia Monastery Sinaia-The Casino Characteristics Built between 1873-1883 by the order of Carol Hohenzollern, first Romanias king. It has 160 rooms and a central tower - 66m high. Its situated nearby Pele, initially for Prince Ferdinand I (Museum) It was built between 1690-1695, after the model of Saint Helene Monastery on the Sinai Mountain Built in 1912 (Available) Sorica troutery, Ghimbanu green ewe cheesier, Halewoods winery (Available for tourists) Cezar Petrescu house (Museum)

General aspects of research

development programs are sustainable for natural and human environment? Prahova Valley belongs to the Romanian Carpathians, a distinct component of Romanian landscape, featured by the geology of the Alpine Folding System and the mosaic of flinch and shale rocks. Natural resources offered by mountain landscape, according to their resistivity established by scoring from high to low, comprise: slopes, sculptural relief (The Old Ladies, Sfinx), peaks, tracks; natural care factors - a tonic and stimulating bio-climate, good for human organism, with a very clean air, rich in oxygen, ultraviolet radiation and negative ionization; rivers, small lakes, oligo-mineral waters (Dog valley Spring, Busteni); woods, flora (Rhododendron Kotski, Leontopodium, Alpinum, Gentiana Lutea etc.) and fauna (linx, brown bear, deer, wild black goat etc.). Sustainable actions of natural environment are subjects for the nature preservation in the Bucegi Natural Park.

Natural environment

Abstract

The Pahova Valley is the third most requested among Romanian top destination, due to numerous factors: tourist resources, vicinity of Bucharest, its connectedness to the Bucegi National Park and the accessibility from all directions. It belongs to a very rich county, Prahova, which renders beautiful landscapes, a mixture of natural resources and the people. At the same time, the region tends to be transformed in a very crowded area of Romania, where the hotels seem stifled by buildings constructed here for different purposes. The idea of this assessment is to investigate how sustainable tourism operates in a damaged environment and what solutions to the problem could be found here. Computer mapping, statistical techniques, field observations and survey have been used in the study. Key words: sustainability, pollution, tourism, conservation, Prahova Valley

Economic and social outline

The three settlements starting from the South to the North are as follows: Sinaia resort, founded at the foot of Furnica Mountains, the south-eastern area of the Bucegi Range, on the right bank of the Prahova River, at 700-900m altitude; Buteni spa lied on the both banks of the Prahova River, down hill of Caraiman Peak, at 882980m high and Azuga resort, extended at the junction of Prahova River and Azuga creek, between Grbovei and Clbucet Ridges, at 900m altitude. The population concentrated about 35,000 inhabitants, with population density from 75 to 100 people per sq km, but with a low rate of natural increase. The net migration rate is smaller than in other towns

* University from Bucharest, Faculty of Geography, Romania 76

Azuga Buteni

in Romania, due to business tourism favourability and the fact that the largest constituent of population belongs to the working age-group, medium and higher educated. Sinaia was set up in the 17th century, and Busteni and Azuga in the 19th century as industrial and tourist centres. During the communist period Sinaia was well known industrial centre for mechanical micro-components, Buteni for mill paper, textile and Azuga as an old centre for glassware, beer and winery. Today, the transformations supported by Romanian economy can be seen in several changes such as modernization, privatisation and maintenance of aforementioned plants and factories plus blooming of tourism industry. The main function of these settlements is tourism given by natural and cultural resources. The cultural potential offered by Pele Castle, several memorial houses, museums and monasteries multiplies the tourist natural attractions (table 1). Today, all the resorts are places for national and international conferences, with special places for winter sports: bobsleigh, ski sledge tracks or for mountaineering by marked paths, modern highway with access for cars up to the quote 1400; ski-lifts (since 1971), ski tracks, baby ski, gondola etc. Problems such as the air pollution: noise, dust and gas resulted from transport activity on the 60 E Road, or railway; river pollution made by local communities, and mass tourism affect the viability of tourism strategies. However, there are sustainable actions by the local authorities which consist in improving the urban infrastructure (City halls), surveillance done by Mountain Rescue Patrols, Forestry Office, Police, The Agency of the Environmental Protection, and different NGOs. The general perception about environment quality is not good.

Table 2 Number of units and beds

Units S 1256 917 889 64 3126 x 121 121 18 34 205 205 52 517 18 370 465 169 1004 x x x x 4771 1. No beds B x 343 305 46 694 x 118 118 x 15 48 248 186 497 54 497 418 96 1065 12 110 132 254 2428 A x 54 66 x 120 31 31 X X X X X X 53 123 28 204 x 16 x 16 371 S 2. No units B 7 x 7 2 9 7 1 1 34 10 1 x 1 2 2 2 1 x 3 1 14 3 11 14 2 10 31 28 1 4 24 28 22 37 3 10 49 79 7 3 7 25 9 39 23 67 137 186 A x 1 1 x 2 x 1 1 x x x x x x x 4 9 2 15 x 3 x 3 21 Total 1 1256 1314 1250 110 x 270 18 49 253 453 238 72 920 1006 293 12 126 132 Category Total 2 Category 7 4 10 3 17 2 2 1 1 4 1 4 17 25 12 5 56 68 15 10 28 48 3 2 5 4 3 2 1 4 3 2 1 3 2 1

Hotel

Motel/ Hostel

Villas

Boarding houses

Renting rooms Total

Source: National Tourism Authority, Azuga, Sinaia and Busteni City Halls Buteni the second, 23% and Azuga the last, with 4.5 % from all Prahovas offer. Winter sport is a business for both old and new investors. So, in this region there are 18 winter sports tracks for skiing, bobsleigh, sledge and local administrations programs will increase them, further (3 in Buteni and 4 in Azuga), (table 3). To modernize the acTable 3 Winter sport tracks
Resort Sinaia Poiana Florilor Vnturi Piramida Dorului Faa Dorului Carp Papagal Turistica Ski fond Sledge Furnica Bobsleigh, sledge Buteni Calinderu I Azuga Sorica Cazacu V Cazacu Cazacu S Azuga Sud La Stn Difficulty (m, %) low 24.5% 25.8% 25.8% 25.8% 24.0% 35.3%; 16.6% 100 m 30 m 9% medium 29.0% 33.8% 28.4 %-41.0 % 22.8 % low low Length (m) 250 2350 connection 600 1180 2500 1500 2800 8000 300 1500m 1500 2100 4000 1920 1141.21m 1487 1333

The blooming of the infrastructure for tourism

After 1990 and especially after 2000, the number of tourist accommodations was gradually rising from one year to another, mainly in boarding houses and chalets (Table 2). Azuga offers 523 places of accommodation from 4 to 1 stars, 15 restaurants, 2 tennis grounds, 5 ski trails, and 2 lines of folk artefacts which carry about 250 jobs. Sinaia, officially, has 4,326 beds in 36 hotels, 31 villas, 49 boarding houses, plus 33 restaurants, 11 bars and cafeterias and other various complementary structures. Buteni offers 2,698 places in 119 units, 188 renting rooms, 42 restaurants and bars and many amusement facilities. The accommodation units in Azuga represent 6.25%, Sinaia 27%, Buteni 43% from all Prahovas tourist units, but the share of places shows Sinaia the first, with 37%,

cess to mountains or for winter sports, there are six cable ski tracks and two funiculars in the area. The future perspective shows an increase in number and types of cable access (gondola, baby ski etc.), (table 4). The tourists using them are not accurately registered. Officially, over 50,000 arrivals were in 2006, (15% from Prahovas total), but the number is greater because of the lack of data concerning mass tourism and the option to build a vacation house here, for citizens of Bucharest, grey economy practices or staying at friends. The average booked period was 5 days for every tourist. The flows go from great to greater, due to a large palette of tourism types: mountaineering, relaxation, business, adventure (biking, paintball, ATV, alpinism and hiking), hunting, weekend, scientific that could threat the environment and the sustainability of tourism.

Development policy and its sustainability

General strategy of tourism development is based on short, medium and long plans elaborated by local authorities using GUB and special tourism studies. TourTable 4 Winter sport infrastructure
Funicular/Cable/teleski Sinaia (2) Buteni (2) Azuga 2 (teleski) Length 9,827 m 6,961m

Source: National Tourism Authority

Source: National Tourism Authority, Azuga, Sinaia and Bustenu City Halls 77

Fig.3. Graph of the tourism sustainability, by SWOT method A Continuous development as they have already proposed, which needs strong measures of monitoring all activities; B Focus only on winter sports, which could create a Brent, but would affect other businesses; C Winter sports and recreational, seen as a mixture which needs a managing focus on equity; D Moderate development and environmental protection could be the best one, assuring the success on the long term for affairs and the protection of all resources.

Conclusion
Fig.1. Scheme of tourism development (Source: Busteni City Hall) ism is seen as the essential function for this three settlements/ resorts in conjunction with Predeal winter sport resort and Bucegi Natural Park. It shows the opportunities and necessity to create a complex package for multifunctional and bivalent mountainous resorts (fig.1.). In order to fulfill these aims, the strategy would enhance the accommodation capacity, winter sports areas (fig.2.), diversification of types of tourism by bike, ATV etc. Analyzing the strategy by SWOT method, synthesized in the fig.3., the sustainability of this policy could last for several years, but the impact of mass tourism, grey economy, the future high-way projected here, global climate change must be taken into consideration to the tourism viability on the long term basis. In this background, there are more or less sustainable scenarios:

For future 10 years the policy development of tourism here will be sustainable, but the continuing overweight of tourism types, the tourism infrastructure, the emergence of the high way route will be in conflict with the environmental protection and the demand for remote areas of tourists. In this way we suggest to local authorities to succeed an interdisciplinary studies for the future development, to integrate it in The 21 Local Agendas, which have not been establish yet and to find the best scenarios for sustainability of the region. Ielenicz M., Comanescu, L., (2006), Romnia-Potenial turisitic, Editura Universitar, Bucureti. Matei, El., (2004), Ecoturism, Editura Top Form, Bucureti. Nistoreanu, P, Stnciulescu, G i colab., (2000), Managementul turismului durabil n rile riverane Mrii Negre, Editura All Beck, Bucureti. Valentine, P. S., (1992), Nature-Based Tourism, B. Weiller, C.M. Hall * * * National Tourism Authority Statistical Data Report, (2006), INSSE * * * Azuga, Sinaia and Buteni City Halls Development Strategies

Resources

Fig.2. Winter sports project in Azuga (Source: Azuga City Hall) 78

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Jasmina Grzinic, PhD* Juraj Dobrila* Saetak

Rad naglasva vanost formiranja i sprovoenja strategije turistike destinacije u osetljivim turisitkim podrujima. Zatiena podruja mogu obezbediti mogunosti za racionalnu upotrebu rubnih podruja, stvaranje prihoda i otvaranje novih radnih mesta, za istraivanje i monitoring, za edukaciju o zatienim podrujima i za rekreaciju i turizam.Glavni cilj rada je da prikaze identifikaciju, procenu i upotrebu indikatora odrivog razvoja turizma u hrvatskom Nacionalnom parku Brijuni. Nacionalni park Brijuni predstavlja zatieno podruje sa vitalnim doprinosom zatiti svetskih prirodnih i kulturnih resursa. Rad istrajuje hipotezu da upravljanje osetljivim turisitkim destinacijama sa kvantitivnim i kvalitativnim informacijama, moe poveati odrivost razvoja u Istri. Prema WTO listi autor predlae listu indikatora neophodnih da se razvije sistem zatienih teritorija u Nacionalnom parku Brijuni. Kljune rei: Istra, Nacionalni park, turistiki razvoj, ivotna sredina, ekoturizam

Turizam u zatienim prirodnim podrujima Ekoturistiki proizvod Istre

For many years the development of Istrian tourism was marked by the offer based on the sun and the sea as products. The solution was a diversification of the offer of Istrian tourist destinations. Mass tourism, predominant in Istria, the rest of Croatia, and in the entire Mediterranean only occasionally offered cultural contents. It seldom used natural advantages as a tourist attraction, and it mainly lacked attractive entertainment, shopping facilities, and clearly defined recreation zones. Master plan of Istrian tourism made an revolucionary way towards natural and acquired predispositions targeting clients of the European market. Faster development of new products precised by the Master Plan of Istrian tourism created outlines of Istrian new future. The idea was realised in six coastal clusters and in the cluster of the Istrian interior. In the period of 2002-2010 the towns (Umag Novigrad, Pore, Vrsar Funtana, Rovinj, Labin Rabac, Istrian interior, Pula Medulin) will be shaped into new products that need to be competitive on the market and mutually complimentary.1 Profil of tourism offer in Istria is Mediteranean tourism destinations with a tourism product based on rural tourism (agrotourism), wine roads, hourse tours, water sports, fishing, cuture and entertaiment products etc. International and domestic tourism market recognized Istria as a region of selective tourism forms as a new trend of development.

Introduction

Abstract
Tourism in protected natural areas: Istrian ecotourism product
The paper indicate the importance of formulating and carrying out a tourism destionation strategy for sensitive tourism areas. Protected areas can provide opportunities for rational use of marginal lands, generating income and creating jobs, for research and monitoring, for conservation education, and for recreation and tourism. The article primarily aimed at demonstrating the identification, evaluation and use of indicators of sustainable tourism in the Croatian National park Brijuni. National park Brijuni is protected area with a vital contribution to the conservation of the worlds natural and cultural resources. The study research the hypothesis that by managing sensitive tourism destinations with quantitative and qualitative information, sustainability in Istria can be increased. According to WTO sustainable lists author suggest a list of indicators needed to develop systems of protected areas of National park Brijuni. Key words: Istria, National park, tourism development, environment, ecotourism * University of Pula, Departmant of economics and Tourism, Croatia

Brijuni Island Istrian sensitive natural area

Istrian countie can be classified in the group of high tourism intensity Croatian counties. The biggest share in tourism flows takes Istria receiving one third of total number of nights (32%). The total number of tourism nights in 2006. was 16.968.696 while the part of the foreign nights was 16.201.050. Demand for destinations that include natural elements such as national parks and local parks, forests, waterways and others continues to increase. (Smoli, J & M. vorini, 2006). The most of visitors of the national parks are foreigners (80%) what means that Eco tourism is an opportunity for development and preser-

vation of Croatian protected areas. There are eight national parks on the Croatian territory. While in 1999 about 644 thousand persons visited Croatian national parks, in 2005 that number increased to 2 million. The same represent an important potential for eco tourism, rural tourism, sameday trips and hunting tourism. (Javor, A.: 2006). Their total area is 994 km2, 759 km2 is land and 235 km2 is water. Risnjak Plitivice Legs, Sjeverni Velebit, Paklenica, Krka, Kornati, Mljet. Drawing on global experience, IUCN2 has developed a system of six management categories for protected areas. In Croatia accordint to the Environmental Protection Law there are nine different categories of protection of the natural environment. For tourism the most attractive are eight national parks. Location: Brijuni is one of Croatian National Parks and certainly one of the most interesting and original places on Croatian coast, maybe even surreal. The Brijuni archipelago is situated in front of the western coast of Istria and consist of three main islands: Veli Brijun, Mali Brijun and Vanga as well as several islets and reefs. Description: Brijuni group of islands consists of Veli (Big) Brijuni, Mali (Little) Brijuni, Vanga (outside island), Jerolim, Kozada (Kotez, Kosada), Gaz (Gaza), Vrsar (Medvjedica), Galija, Madona (Pusti) Okrugljak (Obljak), Grunj (Grujevac), Supin (Supin veli, Veliki zupin), Supinic (Supin mali, Mali zupin) and St. Marko. The archipelago of Brijuni is an extraordinary blend of natural, historical and cultural heritage. Brijuni Islands attracted people seeking natural beauty and tranquility. It has been inhabited since Roman and Byzantine times, andthe ruins of Roman villas as well as numerous remains of other buildings anddecorative mosaics speak of the attraction of the archipelago. Settlement: The total area is 730 hectares, total coast line is 46.6 km., with 274 km of roads, paths and walks. The Brijuni islands stretch along the south-west coast of the Istrian peninsula, and are only 10 km from Pula. They are separated from the mainland by Fazana Channel which is on average 3 km wide. The Brijuni islands, found along the southwestern coast of Istria, were pro79

claimed a national park in 1983. They cover an area of 2,700 acres, and total fourteen larger and small islands, of which the largest are Veliki and Mali Brijuni. Human inhabitation on the island date back to the earlier neolithic period and among the many archaeological sites, the most significant is the pre-historic settlement on Gradina hill. Remains of a typical summer residence and temple from Roman times in the Verige Gulf, and on the western shore, very valuable ruins dating from the late ancient-Byzantine period and the Byzantine basilica of St. Mary dating from the sixth century are located on the western coast of the island. Tourism: Islands fame started in early 20th century when it became one of Europes aristocracy popular summer resort. Archduke Franz Ferdinand was just one of the noble guests. After the WWII Marshal Tito picked the islands as his summer residence where he entertained many holywood and pop stars, worlds politicians. Fidel Castro, Ho Chi Minh, Gadaffi, Queen Elizabeth II, Princess Caroline of Monaco, Sophia Loren, Gina Lollobrigida, Josephine Baker and Elizabeth Taylor, were just a few of Titos eclectic guests. For decades the islands were closed for tourists and local people. Today, the islands are a holiday destionation once again with strangest offer on the whole of the Adriatic coast.Tourism on the islands is concentrated not only in July and August but also during the other Year period especially because of congress tourism groups. Brijuni national park is publicly open from year 1984. In the period from 1984 till 2005. it was visited by almost 3.000.000 tourists on their four hours tour on the Island. Congress tourism, Brioni Polo classic tournament, Horse tournament, Tito memorial museum, golf courses, cultural monoument, natural beauty made the place for one of the most interesting and original places on Croatian coast. Flora and Fauna: The islands abound with Mediterranean and sub-Mediterranean vegetation, where tourists can take

in the surroundings of untouched nature. The island has a zoo, pheasant farm and safari park with numerous diverse forms of animal life from throughout the world. The Island is famous for fossilised dinsaur footprints, giant greenhouses, pigeon aviary, donkeys, ostriches, deers, squirrels and hares and other animals freely loose, well tanned parks full of Roman ruins, among them one of the most fascinating Roman villas in Verige bay, beautiful sunsets, old Meditterranean holm oak trees or pine trees and pleasant shingle beaches. Nearby Attractions: There are hotels, golf, tennis, polo courts, and bicycle rent which is a great way to explore the island of Veli Brijun. Also there is a ride on a small tourist train on wheels. Tourists can rent a electric golf car and make tour the island. The coastline remains undeveloped and it is not exploited to its full potentials. The coastine is divaded into two parts: Pulas harbor seen as a mix od residential tourist area with a larger number of units, and the area across the Brijuni Islands tourist development with a smaller number of units and real estate properties. The Brijuni Rivijera project suggest attractions for the different Rivijera areas, regardless of whether the areas are privat or government property.3 There is no private property on the Island. There are plans for building a high category resort based on the principles of sustainable development. Transport: Brijuni island can be reached by boat (sailing time 15 min) from a small town FAZANA (across from the island on the mainland) and from Trieste (fast boat).No cars are taken aboard because they are not allowed on the island . The National Park Brijuni has its own parking space in Fazana, which is guarded 24 hours. The main city to reach is Pula from where Fazana is some 5 km away. Pula has international airport with connections to Zagreb and some European cities (charter flights).

Size and geographical location of countries can be important factors for attractiong tourists from abroad. Smaller states, in terms of both area and population, compensated by certain unique characteristics possessed by microstates. (Katircioglu, S.T.: 2006). International tourism development has been successful for some small economies; one good example is Bermuda which emerges as a tourism centar. Bermuda which emerged as a tourism centar. Bermuda successfully exploited the ability to take adventage of favorable climate and location. Other small islands in the Pacific, such as the northern Mariana Islands, have also capitalized on their favorable climatic and locational advantages to launch tourism based sustainable development (Kakazu, 1994). In 1991, the World Tourism Organization (WTO) began an initiative to develop indicators of sustainable tourism for global use. An international task force (WTO, 1992-95) met to develop first a long list of potential indicators, which was tested through pilot projects in local destinations in four countries (Canada, Mexico, Netherlands, and U.S.A.). Based on the empirical experience in these destinations, the task force then produced a report on indicators use and development, entitled : What Tourism Managers need to Know: A Practical Guide to the Development and Use of Indicators of Sustainable Tourism (WTO, 1996). A set of core indicators was identified which would be of potential use in all destinations. As well, supplemental indicators were devised for specific types of destinations (e.g., coastal resorts, small islands, urban, cultural, and ecotourism sites) which could be used as argumentation to the core indicators.4 There are several obstacles to the process of implementing sustainable tourism development in practice: (Muller, H., 1994). Physical and natural limitations. It is difficult to precisely estimate the tolerance threshold of nature and space, due to continuous changes. The complexity of the relation. Tourism development can not be observed through the simplified relation of cause and consequence between two or more factors. Rather, it is a complex relation between various factors having different mutual connections. Time deferred consequences. There are certain consequences with causes that go back into the past and with effects that have appeared after a lengthy period of time (the ozone layer hole, for example). The assimilation period. A certain period of time is needed for both nature and humans to adjust to the new situation. The necessity of the assimilation period is of-

Small Islands protection

Graph 1. Comparation of plan and realisation market segmentation, 2005 Source: National park, documents and report, 2006. 80

ten neglected in development projects, resulting in adverse consequences. In order to measure the ecotourism growth in protected natural areas, physical and natural limitations are becoming dominant factor of sustainable development. The protection and preservation of Brijuni National Park implies the protection of plant and animal life, water, land, as well as landscape with the intention of protecting and preserving the authenticity of nature, ensuring unobstructed progress of natural processes and sustainable exploitation of natural resources.

Table 1. Swot analysis: Brijuni Rivijera area

Strength Clean sea and relatively preserved environment Attractions for the different Rivijera areas Clusters: residental tourist area (Pulas harbor) and area accros the Brijuni Islands Visual identity: regional brand Identification of Istria Green Mediteranian Elite tourism concept (accomodation units participate less than 2% of park space) Selective tourism development of the region Regional operative plan and Master plan of tourism development (2003-2012.) based on sustainable development of the region. Green Investment value (1 billion euro). Opportunities High category resort Natural and cultural attraction new employment opportunities (5.000-6000 workers) Opening of new companies, commercial development of the area Efficient privatization of the areas involved Enhancing quality Product diversification Tourism repositioning and reconsturction Congress tourism numbers of tourists (7-8 tourism months) Weaknesses Lack of some tourist services, restaurants, shops Local road infrastructure Weak rural infrastructure Recognised tourism product and publicity Educated tourism managers Process of inovation Degree of cultural valorization values

Brijuni Rivijera Project sustainable concept of regional development

The founders of Brijuni Rivijera Ltd., i.e. the Croatian government and the County of Istria, signed an agreement for the creation of the company on July 11, 2003. For this project government, regional and local interes levels were involved in common type of program in order to make future consensus about investment5 and environmental sustainability (summer 2007). For the same reason Brijuni-rivijera council was founded. The Brijuni Rivijera project encompasses several coastal developments in areas that are surrounding Brijuni Islands. Founders of the project will ensure that future investors are fully in line with the high ecological standards. Island should be a destination for sustainable tourist excursions based on one day visits, not for large elite tourism developments6 . Horwath Consulting d.o.o. Zagreb is in the process of preparing the best location usage study with detailed market concept and proposals for described locations. (Picture 1). The purposes of founding such a company are the following7: 1. Preparation, assessment, management, and supervision of the plan of administration of State-owned estates located in the County of Istria, more specifically on the Brijuni Islands and on the coast; 2. Building a high category resort based on the principles of sustainable development; 3. Providing new employment opportunities within the areas included in the plan. Efficient privatization of the areas involved in the project exploiting the full potential of their resources and enhancing quality. Brijuni Rivijera will manage the Rivijera and sign contracts with subjects interested in the Rivijera area who are ready to accept and follow the defined quality standards. The most likely type of organization, at this moment, is a syndicate. Below is a SWOT analysis done for Brijuni Island concucted from the concept of Brijuni Rivijera project area which illustrates the implications for needed strategy.

Threats Entrepreneurship interaction Project exploatioation to its full potentials Valorisation of tourism resources Tourism seasonality Coastal apartmanisation Environmental protection (coastal woods, natural beach) Garbage volume

Opportunities of the Island in the future are new employment opportunities, natural and cultural attractions and tourism product repositioning and reconstruction. The aim is to create conditions for realization and management of the Brijuni Rivijera as a complete elite tourist Mediteranian resort. Strength are clean sea and relatively preserved environment. Only with educated tourism managers tourism product could be recognised.

WTO Supplementary Indicators in the case of Brijuni national park

In the context of Brijuni national park, the following are two relevant categories of ecosystem specific supplementary indicators.

Tourism planners for the Brijuni island should consider WTO Indicatiors below as their relevant dimension of sustainable development now and in the future. The identification of priority indicators is done in groups charged with assessing each candidate indicator relative to five criteria: relevance, feasibility, credibility, clarity, and comparability (i.e.,potential to be used for comparison over time and between destinations)7. Planning by Indicators of sustainability will help Istrian part of Croatian cost to define what is important in its future development and what need to be changed. It also will help to to identify who is interested to participate in implementation of sustainable way of tourism development.

Picture 1. Brijuni Rivijera elite Mediternean resort Source: www.brijunirivijera.hr 81

Table 2 . Brijuni Island Indicatiors of sustainable tourism (Coastal Zones)

ISSUE ecological destruction beach degradation levels of erosion fish stocks depletion reduction in catch - effort to catch fish Overcrowding disruption of fauna (e.g., whales) species counts number of species diminished water quality INDICATORS amount degraded % of beach eroded reduction in catch use intensity species counts pollution levels SUGGESTED MEASURES - % in degraded condition - beach degradation levels of erosion - effort to catch fish - fish counts for key species - persons per metre of accessible beach - number of species present - change in species mix - number of key species sightings - fecal coliform and heavy metals counts

Table 3. Brijuni Island Indicatiors of sustainable tourism (Small Islands)

ISSUE currency leakage measures of capital flight high levels of foreign ownership overcrowding lack of jobs for local population fresh water shortage fresh water availability INDICATORS measures of capital flight value of foreign ownership use intensity and social impact indicators* local jobs created through tourism volume of water used by tourists/ volume used by local population on per capita basis SUGGESTED MEASURES - % of exchange leakage from total tourism revenues - % of foreign ownership of tourism establishments - may be applied at both a local leveland as an island-wide measure - % of jobs directly/indirectly supported by tourism - % of seasonal jobs - cost to supply water, cost to supply, water/number of tourists - estimates of capacity (e.g., litres remaining in reservoir/aquifer)

Source: Authors suggestions - adopted from Wto Indicator List in What tourism managers need to know, A pracical Guide to the Development and Use of Indicatiors of Sustainable Tourism, p. 51.

Conclusion

Istria is Croatias largest peninsula and the nearest access to a warm sea for the inhabitants of Central and Eastern Europe. Also, Istria is one of the most developed areas of the Mediterranean.Its exceptional natural beauty, the wealth of historical heritage and tourist qualities are a common thread linking the past, the present and, of course, the future. The touristic attraction of Brijuni islands beginning to prove themselves as a destination for the world elite. With Brijuni Rivijera project dynamic life of coastal towns and peacefull atmospfere of the Brijuni Island are the great combination of a special venue and experience for the tourists. The Istrian tourist offer today abounds in tourist capacities and facilities ranging from those situated on the Istrian coast, to those in the Istrian inland, most on demand today. Positive results of authors investigation are proposals for new forms of Istrian sustainable development. Brijuni Rivijera project is a real example of positive intentions in this way with dominant selective tourism forms. Brijuni Island are the fu-

ture oases of nautical and congress tourism, excursions, cultural and eno-gastronomic tourism, sport and recreational tourism and ecologic tourism.

Notes
1 2

www.istra-istria.hr/masterplan www.iucn.org 3 www.brijunirivijera.hr 4 orkshop on Sustainable Tourism Indicators for the Islands of the Mediterranean, Kukljica, Island of Ugljan, Croatia 21-23 March 2001. 5 Experts for Regional Development made decision about future investment ballance between green and blue Istria from area Bale to Pula (coast and continental Istria). 6 www.ebrd.com/about/strategy/country/croatia.pdf (Document of the European Bank for reconstruction and development) 7 www.brijunirivijera.hr 8 According to What tourism managers need to know, A pracical Guide to the Development and Use of Indicatiors of Sustainable Tourism, p. 51.

Green Globe 21. (2003): Sector benchmarking Indicators for communities (Version 3.1). Canberra: Globe 21. Guide for local authorities on developing sustainable tourism (WTO 1998) Indicators of Sustainable Development for Tourism Destinations, Wto publication. IUCN (World Conservation Union), World Tourism Organization, United Nations Environment Programme (2002). Javor, A. (2006): Using tourism statistics to measure potentials for regional development of Croatia, Central Bureau of Statistics, Croatia. Katircioglu, S.T. (2006): Is sustainable tourism development possible under political isolation: a case of North cyprus. Management in the Function of Increasing the Tourism Consumption, International science conference, Opatija, Faculty of tourism and hospitality management.pp. 149 158. Mihali, T. (2000): Environmental Management of a Tourist Destination: A Factor of Tourism Competitiveness, Tourism Management, 21, 65 78. Muller, H. (1994): The Thorny Path to Sustainable Tourism Development, in Proceedings of the Conference Prema odrivom razvitku turizma u Hrvatskoj, Zagreb: Institut za turizam, pp. 9 16. Smoli Jurdana & M. vorini (2006): Tourism in sensitive natural areas: Implications for tourism management, International Scientific Conference Managament in the function of increasing the tourism consumption, Faculty of tourism and hospitality management, Opatija., pp. 251 260. Sustainable tourism in protected areas: guidelines for planning and management. Cambridge: IUCN. Workshop on Sustainable Tourism Indicators for the Islands of the Mediterranean. Kukljica, Island of Ugljan, Croatia 21-23 March 2001, p. 64. WTO: Making Tourism more Sustainable Final reports at WTO www.istra-istria.hr/projekti www.brijunirivijera.hr www.ebrd.com/about/strategy/country/ croatia.pdf www.mmtpr.hr www.iucn.org www.unesco.org (the UNESCOs Man and the Biosphere Programme) whc.unesco.org the (World Heritage Convention) www.worldbank.org (the Critical Ecosystems Project) www.panda.org (the Global 200 Project of the WWF) http://www.panparks.org/ http://www.ecotourism.org

Literature

82

Turistika valorizacija Tourism valorization

83

84

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Dr Sneana teti* Saetak

Uspostavljanje kvaliteta u turizmu je kljuni zahtev. Poto veliki broj usluga uestvuje u formiranju turistike ponude, to je izuzetno vano povezati strategiju i politiku razvoja turizma i shodno tome uoiti one elemente koji su vani za upravljanje kvaliteta u njegovom razvoju. Cilj ovakvog pristupa je da turisti budu zadovoljni boravkom u turistikoj destinaciji to za uzvrat treba da obezbedi poslovnu prednost na sve konkurentnijem tritu. Koncept integrisanog menadmenta kvaliteta (IQM) se tek od skora primenjuje u turizmu. Visok stepen konkurencije u turizmu uslovljava obezbeivanje kvaliteta usluga i proizvoda turistike destinacije kao njegov najznaajniji element. U ovom radu je pokuano da se kroz posebne karakteristike turistikih destinacija iznau mogunosti za uspostavljenje pravog kvaliteta turistikih destinacija koje zahteva turistika klijentela koja u tim destinacijama boravi ili za njima traga. Kljune rei: kvalitet, turistika destinacija, konkurentnost, IQM, globalizacija

Kako istraiti kvalitet turistike destinacije

Uvod
Planski pristup razvoju turizma predstavlja okosnicu za njegov uspean razvoj. Kompleksnost turistike delatnosti sa svim svojim specifinostima utie na stalnu potrebu za preduzimanje novih akcija sa ciljem prilagoavanja turistikog proizvoda zahtevima turistike tranje kroz prepoznavanje potreba turista i promiljenost u stvaranju turistikog proizvoda, njegovoj realizaciji i nastupu na turistikom tritu. Turistika destinacija treba da stvori tim za razvoj turizma i da u njega ukljui kompletnu lokalnu zajednicu sa ciljem preduzimanja novih akcija razvoja i spreavanja negativnih pojava. Ovakav pristup razvoju turistike destinacije osnova je za stvaranje kvalitetne turistike ponude koja se moe plasirati na turistikom tritu. Pitanje kvaliteta u turizmu se danas ne postavlja jer se kvalitet podrazumeva. Upravo zbog toga svi uesnici (stejkholderi) koji su prisutni na prostoru turistike destinacije treba da preduzimaju zajednike akcije sa ciljem izbegavanja loeg poetka i pravljenja greaka pri planiranju razvoja turizma. Ukoliko se toga ne pridravamo, rezultati e biti znatno oslabljen turistiki proizvod, nemogunost njegovog plasmana, smanjen kvalitet proizvoda kao i gubitak pri poslovanju. Turistika destinacija koja eli da zauzme dobru poziciju na svetskom turistikom tritu treba da se rukovodi osnovnim principima odrivog razvoja potujui zahteve klijentele za maksimalnim kvalitetom ponuenih resursa i usluga. Upravo zbog toga se mora izuzetno paljivo i promiljeno pristupiti istraivanju i proceni kvaliteta turistike destinacije. Ako svi uesnici budu dejstvovali zajedno prilikom odreivanja ta zaista ele od turizma i na koji nain to ele da plasiraju, svi e biti na dobitku. ristike tranje...). Na taj nain emo izvriti situacionu analizu koja e predstavljati osnovu za dalju razradu. Ovo je uestao proces: informacije dobijene analizom situacije, nee samo posluiti za odreivanje da li ii napred sa razvojem turizma, ve i za definisanje naina na koji to treba da se uradi. Zbog toga su veoma korisne uvodne analize razvojnog procesa, bilo da se vri kompletiranje informacija, ili pronalaenje razliitih mogunosti za razvoj turizma u posmatranim odnosno eljenim turistikim destinacijama. Mnogo toga zavisie od lokalne zajednice, odnosno od inicijatora ovog procesa. To moe da bude: turistika privreda ; ili druge privredne i neprivredne organizacije koje ele da zadobiju podrku lokalne zajednice; lokalne vlasti koje trae nain da preusmere lokalnu ekonomiju; ili privatni preduzetnici koji vide trinu priliku. Inicijatori treba da ostvare komunikaciju sa ostalim interesnim grupama kako bi informacije bile sveobuhvatne i relevantne i na taj nain da obezbede idealan mehanizam za to. U ovoj fazi je vrlo bitno konsultovati sve strunjake koji imaju mogunosti da probleme sagledaju integralno i sveobuhvatno, polazei od svojih osnovnih usmerenja. Oni ne samo da poseduju strunost neophodnu za studiozno-teorijsku i trinu analizu, ve takoe mogu omoguiti objektivan prikaz o posedovanju turistikog potencijala i usmeravanje njegovog razvoja. Mnogo je primera skupih neuspeha, projekata koji su se mogli realizovati samo da su uzeti u obzir neki osnovni postulati, koji bi trebalo da budu polazna osnova. Uobiajeni razlozi neuspeha turistikih projekata su: nedostatak pravilnog planiranja infrastrukture potrebne za razvoj turistikog proizvoda, precenjivanje turistikih potencijala (rukovodei se mnogo vie ponudom, nego potranjom), nedostatak marketinkog istraivanja koje bi odredilo potencijalnu zainteresovanost za specifinu vrstu turizma, konflikti interesa u lokalnoj zajednici, nedostatak saradnje sa drugim sektorima... Zbog toga, prilikom razmatranja kvaliteta turistike destinacije moramo ima85

Abstract
How to examine tourist destination quality
The key requirement for meeting tourist needs is to establish quality in tourism. Considering the complexity of tourism activity, as well as numerous services that represent its basis, it is very important to correlate strategy and policy of tourism development, and therefore, to perceive those elements that are significant for quality management within its development. The concept of integrated quality management (IQM) has only been applied in tourism recently. A high level of competition is significant to define tourist needs and at the same time to provide high quality of services and products to satisfy their requests. Tourist destinations depend more and more on the quality of their services and products. Therefore, the quality has become the most important element in tourist industry operations on even wider global market. Through specific features of tourist destinations, the author of this paper tries to discover possibilities to establish true quality of tourist destinations required by tourist clientele that stays in these destinations and searches for them. Key words:quality, tourist destination, competition, IQM, globalization * PMF- Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Principi turistikog razvoja

Pri planiranju pravaca ekonomskog razvoja pojedinih regija potrebno je sagledati mesto tog regiona na turistikom tritu kako domaem tako i inostranom. Prvo pitanje na koje treba da daju odgovor svi uesnici odnosi se na znaaj razvoja turizma za posmatranu zajednicu. Da bi uspeli da odgovore na ovo pitanje, treba da se prikupe informacije kako o turistikoj ponudi (potencijal naslea posmatrane destinacije, poslovna struktura, infrastruktura...) tako i o turistikoj potranji (potencijal trita, kvalitet turistike tranje, usmerenost tu-

ti u vidu sve elemente koje bi trebalo uzeti u obzir prilikom razvoja turistikog proizvoda. Tom prilikom, uz korienje saznanja o kvalitetu prirodnih i kulturnih resursa, treba davati predloge kako i na koji nain to moe biti uraeno, rukovodei se iskustvima najboljih.

Turistika destinacija pokreta razvoja turizma

Da bi turistika destinacija bila pravi pokreta razvoja turizma, pre svega treba da se izvri kompletna procena njenih turistikih potencijala. Ostvarivanje ciljeva poslovanja turistike destinacije zavisi od njene sposobnosti da zadovolji elje i potrebe turista. Svakodnevni napori za pridobijanje to veeg broja potencijalnih turista su od vitalnog znaaja za opstanak i razvoj turistike destinacije. Za odluku o kupovini, pored funkcionalnih karakteristika destinacije, od velikog znaaja je i predstava koja je stvorena o toj destinaciji. Razliiti autori su shodno svojim istraivanjima turistiku destinaciju razliito definisali. Prema J. Krippendorfu (1987) elementi turistike destinacije su izvorni i izvedeni. Izvorni elementi obuhvataju proizvodne elemente dok Izvedeni elementi obuhvataju turistiku opremljenost destinacije. Po . Joviiu (1999) elementi turistikih destinacija su: atraktivni, funkcionalni, materijalni i organizacioni, dok su Burkart i Medlik jo 1981.g. dali podelu elemenata turistike destinacije na: atraktivnost destinacije, pristupanost destinacije i uslovi boravka u destinaciji. Oigledno je da su turizam i okruenje u interaktivnom odnosu to znai da se proimaju, dopunjuju kroz ekonomske, socio-kulturne i ekoloke uticaje koji mogu biti kako pozitivni tako i negativni po turizam. Profilisanjem pozitivnog imida, turistika destinacija nastoji da se to bolje pozicionira u svesti potroaa sa ciljem da turista dobije predstavu o turistikom proizvodu te destinacije.

u turistiku agenciju i kupovine turistikog proizvoda do putovanja i boravka u turistikoj destinaciji. Imajui to u vidu moramo stalno razvijati merila kvaliteta, pratiti njihovu primenu i realizaciju u turistikoj destinaciji i uvrstiti proces kvaliteta menadmenta u njoj. Jedno od osnovnih naela da bi turistika destinacija mogla da plasira turistiku ponudu na svetsko turistiko trite i da bi mogla da bude konkurentna jeste kvalitet usluga. To je mogue samo kroz stalno praenje kvaliteta i zadovoljenja turista. Najbolji nain praenja kvaliteta turistike destinacije je stalno anketiranje turista u vezi sa najvanijim segmentima kvaliteta turistikog proizvoda koje oni koriste. S tim u vezi stvorene su i odreene teme kvaliteta o kojima se mora posebno voditi rauna prilikom ocene kvaliteta destinacija uopte kao i destinacija ruralnog turizma

Turistiko trite u borbi za kvalitet

Znaaj kvaliteta za turizam

Proces kvaliteta u turizmu mora biti stalno prisutan od trenutka stvaranja potrebe za turistikim kretanjima, preko odlaska 86

Turistiko trite se smatra jednim od najveih u svetu uzimajui u obzir ekonomske efekte i njegov doprinos svetskoj ekonomiji. Prema zvaninim podacima WTTC (2006. g.) turizam ini oko 12% BDP, 8% zaposlenosti svetskog stanovnitva i oko 9% svih kapitalnih investicija... Prema procenama UNWTO i WTTC vrlo brzo e broj inostranih turista premaiti cifru od 1 milijarde to e predstavljati skoro estinu oveanstva. Pored izuzetnih ekonomskih efekata koje belei turizam, glavni kvalitativni trendovi razvoja ove delatnosti ukazuju uveanje trine segmentacije i sve vee uee specifinih oblika turizma to utie i na stvaranje novih turistikih proizvoda i razvoj novih turistikih destinacija. Oigledno je da je turistika tranja postala izuzetno heterogena a turisti sve probirljiviji kada su u pitanju turistike destinacije i njihov kvalitet. Nekontrolisani rast turizma u turistikoj destinaciji moe dovesti do pritiska na prirodne, kulturne i socio-ekonomske elemente okoline to utie na kvalitet turistikog proizvoda i kvalitet zadovoljenja turistike potrebe. Turistiki proizvodi i usluge koji se sada plasiraju pokazuju ve-

u osetljivost na okolinu, kulturu i lokalno stanovnitvo u turistikoj destinaciji. Ukoliko je lokalna zajednica u turistikoj destinaciji svesna pritisaka ekonomskog rasta i potrebe za zatitom prirodnog i socijalnog okruenja, tada moemo govoriti o svesnosti borbe za ouvanjem kvaliteta turistike destinacije. Ouvanost turistike destinacije i njenog ekolokog, socijalnog i kulturnog naslea jedini je nain da se osigura budunost njenog razvoja. Mnoge kompanije pokuavaju da stvore odgovornije ponaanje svoje klijentele prema resursima. Multinacionalne kompanije kao to su British Airways, Japan travel Bureau (JTB), TAJ hotels usvojile su programe koji su stvorili dijalog izmeu lokalne zajednice i privatnog sektora za odrivi razvoj turizma. Da bi postigao ekonomski rast, sektor turizma mora da smanji socijalne, ekonomske, ekoloke i kulturne barijere to za prepreku ima nedostatak infrastrukture, ekoloka degradacija i neadekvatan kvalitet turistikih proizvoda. Istraivanja kvaliteta turizma se najee oslanja na kvalitet usluge u sektoru ugostiteljstva i posebno na merenje percepcije kvaliteta turista. Naalost, u literaturi se malo govori o integraciji kvaliteta u sve delove turistikog proizvoda kao to su: postizanje kvaliteta u marketingu, proizvodne inovacije, kvalitet smetaja, manifestacione i rekreativne mogunosti. Bez panje posveene integraciji kvaliteta u sve aspekte planiranja, upravljanja i procenjivanja turistikih proizvoda, malo je verovatno da e se kvalitet turistikog doivljaja znaajno poboljati. Kvalitet u turizmu podrazumeva da svi delovi ukupne turistike ponude, odnosno turistikog proizvoda zadovoljavaju kriterijume kvaliteta. U turizmu je upravljanje kvalitetom dosta oteano zbog niza postojeih faktora uticaja. Izuzetna heterogenost turistike tranje i veoma esta rigidnost turistike ponude samo su deo problema sa kojima se mora suoiti turistika privreda pri razmatranju integracije kvaliteta u turistiko poslovanje. O tome se posebno mora voditi rauna pri kreiranju sistema menadmenta kvaliteta na nivou turistike destinacije

Kako istraiti zadovoljstvo turistike tranje

Ukoliko elimo da ukaemo na kvalitet turistike destinacije, to ne moemo da uradimo bez redovnog prouavanja zadovoljstva turista. To znai da se mora raditi na redovnom praenju stepena zadovoljstva doivljajem turista u turistikoj destinaciji. Glavni pokazatelji stepena zadovoljstva mogu se izraziti kroz kvantitativne i kvalitativne pokazatelje. Kvantitativni pokazatelji obezbeuju informacije o:

 broju posetilaca klasifikovanih po ciljnim grupama, po geografskom poreklu, godinama i polu, vrsti turizma, vrsti smetaja, duini boravka, korienog prevoza... prihodima od turizma po kategorijama usluge broju turista koji su posetili TIC kao i strukturi njihovih zahteva... Kvantitativni pokazatelji ukazuju na sve napore koje su uinili zaposleni u turistikim i drugim delatnostima da bi se usaglasili sa standardima i oznakama kvaliteta. Osim toga, ovi pokazatelji predstavljaju putokaze ka: trendovima u klasifikaciji u razliitim sektorima, usaglaenosti sa sistemima klasifikacije, standardima i programima specifinim za svaki sektor (opti ili posebni standardi, marka kvaliteta, autentinost), trendovima stepena zadovoljstva turista pojedinanim uslugama koje su koristili tokom svog putovanja, Kvalitetu zaposlenih i potrebnom stepenu njihove obuenosti za rad u turistikoj privredi. Razmatrajui element zadovoljstva turiste boravkom u turistikoj destinaciji i poznavajui stanje na terenu, veina prouenih turistikih destinacija nema posebno razraen sistem za merenje stepena oekivanja i miljenja turista o turistikoj destinaciji. Ukoliko poseduju neki oblik sistema merenja zadovoljstva turiste, tu se najee radi o iroko postavljenim anketnim upitnicima. Pored toga, studije i ispitivanja se ne vre stalno ve najee po potrebi, to nije dobro ukoliko turistika destinacija eli da postavi kvalitetan plan za zadovoljenje turistike tranje. Kvalitet turistike destinacije postaje izuzetno vaan element turistike ponude, pa samim tim sve vei broj destinacija pronalazi put i nain da kroz istraivanje zadovoljstva turista boravkom u odreenoj turistikoj destinaciji dobije smernice za poboljanje njenog kvaliteta.

vine i promene. Ovaj deo stanovnitva je upravo i eljan promena i vrlo brzo i lako prihvata turistiku delatnost u svom okruenju. Ostali deo stanovnitva reaguje suzdrano prema promenama koje donosi turistiki razvoj dok deo stanovnitva ak i bojkotuje razvoj turizma. Da se to ne bi desilo, lokalna zajednica mora imati uvid u znaaj razvoja turizma za poboljanje kvaliteta ivota stanovnitva i upoznati stanovnitvo sa beneficijama koje ova delatnost donosi lokalnoj sredini. Mogunost kolizije izmeu turista i stanovnitva turistike destinacije uvek je mogua to treba preduprediti i spreiti. Ispitivanje miljenja lokalnog stanovnitva o ulozi i znaaju turizma za kvalitet ivota u njihovom mestu je veoma vaan pokazatelj za postizanje kvaliteta u razvoju turizma. Na taj nain vri se aktivno ukljuivanje cele zajednice, a njihovo zapaanje se koristi kao vredan podatak za strategiju i dalji razvoj turizma u posmatranoj turistikoj destinaciji.

Menadment kvaliteta u turistikoj destinaciji

Kvalitet je postao najznaajniji element u poslovanju turistike privrede na sve irem globalnom tritu. Zbog toga je turizam u stalnoj potrazi za kvalitetom na svim nivoima poslovanja i u svim elementima stvaranja turistikog proizvoda. Turistike destinacije sve vie zavise od kvaliteta svojih usluga i proizvoda i njihovog plasiranja na turistiko trite. Oigledno je da se moraju osmisliti standardi na osnovu kojih e se meriti rezultati turistike privrede i uticaj razvoja turizma na posmatranu sredinu. Zaposleni u turizmu treba da budu bolje informisani o pojedinanim mogunostima i posebnim razvojnim i menadmentskim standardima koji su potrebni radi postizanja kvalitetnog, odrivog proizvoda. Kvalitet prirodnih i antropogenih resursa se esto ukljuuju u sistem ocenjivanja koji ima za cilj da ponudi turistima objektivnu procenu standarda kvaliteta. Meutim, vrlo esto nastaju potekoe pri kreiranju i implementaciji jedinstvenih standarda kvaliteta u sektoru kao to je turizam. Naime, teko je, ako ne i nemogue, uporediti kvalitet usluga i objekata koji se nude u turistikoj destinaciji sa kvalitetom tih istih usluga u matinom mestu. Tekoe pri izradi standarda kvaliteta u turizmu se javljaju zbog nemogunosti da standardi prepoznaju osnovne kvalitete pojedinih turistikih destinacija i potrebu za ouvanjem autentinosti tih oblasti. Turisti danas poseban zahtev pri turistikim kretanjima imaju prema kvalitetu turistikih usluga. Visok stepen kvaliteta pri turistikim kretanjima se podrazumeva, pa shodno tome, turistika privreda mora omoguiti i adekvatan turistiki proizvod. Istraivanjem nemakog turi-

stikog trita (Reiseanalyses, 2002. godine) o kvalitetu turistikih destinacija, dolo se do zakljuka da svaki drugi nemaki turista zahteva izuzetan kvalitet u odnosu na istou, buku, zatienu prirodu... a svaki trei turista zahteva i neometani boravak od strane razliitih zagaivaa u turistikoj destinaciji. Proirenje principa totalnog menadmenta kvaliteta (TQM), uvodi menadment kvaliteta kao sredstvo koje ima potencijal da pomogne menaderima turistikih destinacija prilikom promocije, prodaje, plasmana, poveanja prihoda i zaposlenosti u oblasti turizma, dok u isto vreme obezbeuje da ivotna sredina, kultura i kvalitet ivota lokalnog stanovnitva ne budu uniteni od strane samog turizma. Koncept integrisanog kvaliteta menadmenta (IQM) turistike destinacije je uveden kako bi mogli da se objasne svi faktori uticaja pri stvaranju kvalitetne turistike usluge. Pridev integrisan je upotrebljen sa ciljem da ukae na to da turizam treba da se posmatra integralno, jer se sastoji od skupa usluga koje omoguavaju turistika kretanja prema razliitim destinacijama shodno zahtevima i potrebama turista. IQM kombinuje etiri kljuna elementa u svom pristupu: zadovoljstvo turista, zadovoljstvo lokalne turistike privrede, kvalitet ivota lokalnog stanovnitva i ekoloki kvalitet. Ukoliko postoji neravnotea izmeu ova etiri aspekta kvaliteta turizma, to e imati znaajne posledice na celokupan kvalitet turistike destinacije i turistiki proizvod u celini. U ovom radu nemamo prostora za detaljnije razmatranje ove problematike.

Test kvaliteta u turistikoj destinaciji

Konani proizvod u turistikoj destinaciji koji turisti konzumiraju predstavlja skup svih proizvoda i usluga koje je turista koristio za vreme boravka u toj destinaciji. Svi ovi elementi boravka su meusobno povezani i utiu na kompletno iskustvo koje turista ponese sa sobom kao mentalnu sliku svog turistikog putovanja. Ukoliko turistika destinacija eli da sagleda tu sliku, kako u celini tako i po pojedinim delovima, izuzetno je vano da ima razraen test kvaliteta putem kojeg moe da dobije izuzetno vane informacije. Test kvaliteta je za destinaciju izuzetno vaan, jer na taj nain obezbeuje: integrisani instrument za merenje i kontrolu unutranjeg kvaliteta i sredstvo za merenje kvaliteta u odnosu na druge destinacije (komparacija). Upravljanje kvalitetom nije jednosmerni proces, ve kruni, pa tako stvaranje 87

Kvalitet ivota lokalnog stanovnitva

Turizam oigledno stvara odreene ekonomske efekte ne samo za turistiku destinaciju u kojoj se razvija ve i za regiju i zemlju u celini. Meutim, nekontrolisani razvoj turizma moe imati i negativne posledice za razvoj turistike destinacije a veoma esto i za lokalno stanovnitvo. Oigledno je da prilikom razvoja turizma u turistikoj destinaciji o turizmu ne razmiljaju svi isto niti se u njega ukljuuju ravnopravno. Onaj deo stanovnika koji moe da ostvari najvee efekte od razvoja turizma u destinaciji, kako ekonomske tako i socijalne, aktivno se ukljuuje. Radno sposobno i mlae stanovnitvo lake prihvata no-

strategije kvaliteta turistike destinacije nije kraj tog procesa ve i njegov poetak. Zbog toga instrumente testa kvaliteta treba postaviti tako da predstavljaju stalni proces implementacije i kontrole u razvoju turistike destinacije. Tome e pomoi postavljanje serije pokazatelja koji treba da se koriste kako bismo mogli da dobijemo kompletan pregled kvaliteta u destinaciji. Koristei test kvaliteta turistika destinacija e moi da vri uporeenje sa drugim destinacijama u slinim lokacijama. Na ovaj nain destinacija otkriva, osim svojih jakih taaka i mogunosti, i sve svoje slabosti i pretnje iz okruenja. Otkrivanjem slabosti i pretnji destinacija treba da identifikuje ta u tom sluaju preduzima konkurencija, pa po principu dobre prakse da preduzima iste, sline ili pak razliite korake. Ukoliko se u turistikoj destinaciji uspostavi odgovarajui test kvaliteta tada, e lokalna zajednica biti osposobljena da kroz: seriju pokazatelja za merenje kvaliteta menadmenta svih nivoa kvaliteta turizma u destinaciji, povezivanje razliitih aspekata kvaliteta u destinaciji i znaaj komuniciranja svih zainteresovanih za razvoj turizma, Uspostavi takav stepen i pravac razvoja turistike destinacije koji e biti kvalitetan ne samo na regionalnom i nacionalnom nivou, ve e se pribliiti stepenu kvaliteta koji se trai na svetskom turistikom tritu.

1. Kvalitet turistike destinacije koji nam daje osnovne informacije o stanju u turistikoj destinaciji, i 2. Kvalitet turistikog proizvoda koji obezbeuje informacije kvaliteta turistikog proizvoda zasnovanog na miljenju turista U prvoj grupi procene kvaliteta turizma je kvalitet turistike destinacije gde moemo ukljuiti: prirodne i antropogene resurse, stepen razvoja lokalne turistike industrije, stepen zadovoljstva lokalnog stanovnitva, podrku lokalnoj turstikoj industriji, marketinki mix turistike destinacije, sigurnost i bezbednost... Drugu grupu sainjava kvalitet turistikog proizvoda u koji su ukljuene sledee usluge: komunikacije, pristupanost, prevoz, smetaj, ugostiteljske usluge, ostale usluge koje sainjavaju turistiki proizvod. Jedan od glavnih razloga za postavljanje instrumenata testa kvaliteta je da se otkriju pravi i potencijalni elementi uspostavljanja kvaliteta dok analiza njihovih osobina i uticaja najee predstavlja kljune pokazatelje za dalji kvalitetni razvoj posmatranih destinacija.

za osiguranje trajnog kvaliteta upravljanja turistikom destinacijom.

Umesto zakljuka

Teme kvaliteta u turizmu su neiscrpne s obzirom da se radi o osnovnim postulatima savremenog poslovanja. Glavni cilj menadmenta turizma i slobodnih aktivnosti je da se povea turistiki promet i devizni priliv turistike destinacije. Cilj ovakvog pristupa je da turisti budu zadovoljni boravkom u turistikoj destinaciji to za uzvrat treba da obezbedi poslovnu prednost na sve konkurentnijem tritu. Prilikom istraivanja kvaliteta otvaraju se novi problemi kvaliteta u turizmu koji nisu u potpunosti sagledani. Upravo zbog toga ovaj rad nema zakljuak, ve predstavlja poetak novih istraivanja kako u oblasti kvaliteta u turizmu, tako i u oblasti turistike destinacije.

Literatura

Kako iskoristiti test kvaliteta

Procena kvaliteta turistike destinacije

Postavljanje testa kvaliteta u turistikoj destinaciji za cilj ima stvaranje kvaliteta i postizanje konkurentnosti na turistikom tritu. Zbog toga se moraju postaviti i odgovarajue komponente instrumenata testa kvaliteta pomou kojih moemo da izvrimo proveru kvaliteta. Osnovne grupe za procenu kvaliteta u turizmu moemo podeliti na:

Postavlja se pitanje zato bi ovakav test kvaliteta bio vaan za turistiku destinaciju? Oigledno je da se na taj nain ukljuuje niz informacija kvaliteta. Bez njihovog merenja nemogue je dobiti odreena saznanja potrebna za sagledavanje konkurentne sposobnosti. Osim toga, na ovaj nain posao turistikih poslanika postaje transparentan i dostupan iroj javnosti to je izuzetno pozitivno sa aspekta sagledavanja vanosti turizma za lokalnu zajednicu. Na taj nain se i menadment turistike destinacije ini dgovornim. Lokalna turistika privreda ima mogunost uvida u kvalitet svoje delatnosti i moe da vri uporeivanja sa drugima. Na taj nain e se omoguiti poboljanje kvaliteta turistike destinacije, sagledavanje dobrog i loeg dela poslovanja u okviru destinacije i doprinee stvaranju novih ideja

Ayala, H. (1995). From Quality Product to Ecoproduct: Will Fiji Set a Precedent? Tourism Management, 16 (1) omi, ., Kosar, Lj., teti, S. (2001): Globalna fuga, uro Salaj,Beograd Kotler, P. (1997): Marketing Management: Analysis, Planning, Implementation and Control, Englewood Cliffs:Prentice Hall International, Kosar, Lj, Raeta, S. (2006): Kvalitet u turizmu, Beograd Milman, A., Pizam, A. (1995): The Role of Awareness and Familiarity with a Destination: The Central Florida Case, in: Journal of Travel Research, 34, Poon, A.(1997): Global transformation:New Tourism Defined, Hope Eartshan Publications,London teti, S. (2003): Strategija razvoja i plasmana turistike destinacije, Savremene tendencije u turizmu, Novi Sad teti, S. (2007): Posebni oblici turizma, LI, Beograd Zins, A.(1993):Lifestyles im Tourismus, in: Strategisches Management im Tourismus, Wien

88

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

mr Nevena uri* dr eljko Bjeljac** Saetak

U Kaarevu, naselju nedaleko Paneva, od februara 1988. godine odrava se privredna folklorna turistika manifestacija pod nazivom Slaninijada, koja reprezentuje tradicionalne gastronomske obiaje i kuhinju stanovnitva junog Banata. Ova turistika manifestacija je najstarija manifestacija u Vojvodini koja je zasnovana na proizvodima od svinjskog mesa. Za turistiku valorizaciju manifestacije korieni su kriterijumi: karakter odravanja, tradicionalnost, vreme odravanja i broj dana trajanja, broj posetilaca i uesnika, pratee manifestacije, prostor odravanja, organizatori, kao i sistem ocenjivanja po J. Goldblatu. Cilj rada je da oceni turistiki znaaj ove manifestacije i da utvrdi njen rang. Kljune rei: Slaninijada, etnogastronomska manifestacija, valorizacija, Kaarevo, Vojvodina

Turistika valorizacija manifestacije Slaninijada u Kaarevu

Uvod
Prirodno-geografske karakteristike, kao to su povoljni klimatski uslovi, nizija, hidrografska mrea, pedoloki sastav zemljita, kao i potreba oveka za privreivanjem radi preivljavanja, uslovili su pretvaranje junog dela Panonske nizije od stepsko-ritske u obradivu povrinu. Koristei tu injenicu, poljoprivreda, umarstvo, lov i ribolov se, na teritoriji Vojvodine, razvijaju kao primarne delatnosti. Kao rezultat toga, u turizmu se organizuju manifestacije sa ciljem prezentacije poljoprivrednih proizvoda, poboljanja uslova proizvodnje i poveanja prinosa i slino, uz odgovarajui zabavni, umetniki ili etnografski program (Bjeljac, 1998). Glavni cilj je povezivanje krajnjih potroaa poljoprivrednih proizvoda i predstavnika industrijskih grana koji te proizvode koriste kao sirovinu. Ako se tom prilikom odvija i program koji javnost upoznaje sa starim nainima privreivanja, ako on predstavlja tradiciju i folklor, ili se organizuju nauno-struni skupovi iz oblasti poljoprivrede uz odgovarajue zabavne sadraje, onda takve manifestacije imaju znaajno mesto i u turistikoj ponudi. Najei vid prezentacije i ponude je preko privrednih turistikih manifestacija, odnosno preko privredno-folklornih i etnografskih turistikih manifestacija. Manifestacije na zabavan nain, uz potovanje tradicije, folklora, obiaja i starog naina privreivanja stanovnitva predstavljaju svoje privredne proizvode, a obino imaju i prodajni karakter proizvoda. Prema sadraju, posveene su berbi groa, danima bostana, berbi voa, berbi povra, mesnim preraevinama, mlenim preraevinama i sl. (Bjeljac, 2006.a). Za prostor Vojvodine, najznaajnije su manifestacije posveene mesu i mesnim preraevinama (Sremski svinjokolj u Rumi, kaka Zabijaka, Kobasicijada u Turiji, Kulenijada u Bakom Petrovcu, Slaninijada u Kaarevu). Odravaju se, preteno, tokom zimskih meseci od decembra do februara. Etnografske manifestacije predstavljaju prikaz narodnih obiaja, verovanja, rituala, starih naina privreivanja stanovnitva. Nastale su na osnovu seanja na ritual (primeri su poklade i magijski rituali), iz ovekove potrebe podseanja i obeleavanja. Bazirani na tradiciji, folkloru i nainima privreivanja stanovnitva1 predstavljaju najstarije elemente u razvoju turizma i dovoljnu turistiku vrednost za dolazak posetilaca. Izdvajaju se sveanosti zavretka etve i vridbe, smotre folklora, magijsko-religijski rituali (Bjeljac, uri, 2005; Bjeljac, 2006). Odravaju se od maja do oktobra meseca, poput Etnofestivala hrane i muzike u Vojvodini (Novi Sad). U sklopu specifinih kulturoloko-turistikih proizvoda, gastronomske i regionalne ture zauzimaju vodee mesto. U okviru savremenog turizma javila se potreba za otkrivanjem novih predela putem nepca, te je gastronomski turizam osvojio veoma znaajno mesto u svetskim razmerama (Nikoli, 2006). Gastronomski turizam se najvie promovie preko navedenih vidova manifestacionog turizma.

Abstract
Tourist evaluation of the bacon days festivity in Kacarevo
In Kacarevo, settlement near Pancevo, in February of 1988, an economic folklore tourist event, called Slaninijada (Bacon days) took place, representing traditional gastronomic customs and cuisine of Serbian population in the south part of Banat (geographical region in Vojvodina Province). This festivity is the oldest of all in Vojvodina which are based on products of pork meat. For the tourist evaluation of this event, the following criteria are used: character of festivity, its tradition, the time of holding and its duration, number of visitors and participants, accompanying events, venue of festivity, organizers, as and the system evaluation according to J. Goldblat. The goal of the paper is to point out the importance of this event for tourism and the establishment its range. Key words: Bacon days, ethno gastronomic event, evaluation, Kacarevo, Voj vodina

Nastanak, razvoj i sadraj manifestacije Slaninijada

Prvi pisani podaci o Francfeldu (dananjem Kaarevu) datiraju iz druge polovine 18. veka, kada je, u nameri da ojaa svoje june granice, Austrougarska monarhija intenzivno naseljavalja ove prostore. Dananji naziv selu dali su kolonisti koji su u Banat stigli preteno iz Bosne, Krajine, Like, Dalmacije i Makedonije posle Drugog svetskog rata, po narodnom heroju Svetozaru Kaaru. Kaarevo prema popisu stanovnitva iz 2002. godine ima 7.624 stanovnika. Nalazi se u severnom delu optine Panevo, 11 km od Paneva i 21 km severozapadno od Beograda. Kao deo folklornog naslea stanovnitva nastanjenog u junom delu Banata, izdvaja se jedna od najstarijih gastronomskih turistikih manifestacija u Srbiji, Slaninijada u Kaarevu. Prva Slaninijada je organizovana februara 1988. godine kao vaar mesa i specijaliteta od njega, a pre svega zbog promocije i prodaje slanine, kao mesne preraevine od svinjskog mesa. Tu bude upriliena prodajna cena slanine nia od 20 do 40% od onih u prodavnicama. Na manifestaciji se predstavi oko 350 izlagaa od kojih bude oko 50 industrijskih proizvoaa. Veina njih se takmii za laskavu titulu Zlatni pobednik Slaninijade
1 Zavisno od nacionalne strukture, etniki heterogenog ili etniki homogenog stanovnitva

* PMF- Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad, e-mail: galant@ptt.yu ** Geografski institut Jovan Cviji, SANU, Beograd, e-mail: zbjeljac@yahoo.com

89

Slika 1. Zatitini znak Turistikog drutva Slaninijade (www.slaninijada.org.yu) koja se dodeljuje u kategoriji najbolje domae slanine i u kategoriji najbolje industrijske slanine, a dodeljuje se i priznanje u kategoriji ekstra slanina. Takoe, bira se i apsolutni pobednik u kategoriji najkvalitetnijih proizvoda od mesa i slanine. Organizuju se i raznovrsni pratei programi (izloba i degustacija tradicionalnih jela, smotra rukotvorina, smotra stvaralatva nacionalnih manjina Vojvodine). Ovu manifestaciju poseti oko 120.000 do 150.000 posetilaca (www.danas.co.yu). Slaninijada je upamena po mnogim kuriozitetima i pojavama koje su po prvi put viene upravo na kaarevakom simpozijumu najboljih svetskih slaninara. Na drugoj po redu Slaninijadi, u zimu 1989. godine, prodato je 1027 ulaznica za Bal slaninara, a manifestacija je bila putem televizijske reportae predstavljena i na CNN-u. Na toj Slaninijadi, Raa Vulanovi je nainio prvu skulpturu od slanine na svetu. Za remek delo slaninarskog vajarstva, pod nazivom Satara, utroeno je 5 tona slanine, a skulptura se izdigla ak 12 metara u vis, do plafona kaarevake sportske hale (www.slaninijada. org.yu). Prvi javni svinjokolj u ovim krajevima, na oduevljenje mnogih, ali i zgraavanje neupuenih posetilaca, prireen je takoe na jednoj od ranih Slaninijada kroz ekipno takmienje u brzini i kvalitetu obavljenog posla. Prva poema o slanini i svinjskom ivotu uopte nastala je takoe prilikom jedne od Slaninijada inspirisana iskljuivo kaarevakim kongresom slaninara. Re je o pesniku Miljenku uborskom i njegovom delu Svinjski ivot u 13 pevanja. Manifestacija se odrava polovinom februara i traje etiri dana (Slika 2.) Pro-

gram manifestacije poinje promocijom programa sa prodajom slanine u centru Paneva i Beograda i defileom uesnika, nedelju dana pre zvaninog poetka, i gostovanjem organizatora u emisiji ikina arenica na Radio-televiziji Srbije i konferencijom za novinare u panevakom hotelu Park (www.slaninijada.org.yu). Organizator, Turistiko drutvo Kaareva, prvog dana organizuje izlobu i degustaciju starih i zaboravljenih jela. Toetvrtak 15.02.2007. 12:00 13:00-17:00 12:00-20:00 12:30 9:00-12:00 10:00-13:00 11:00-13:00 11:00-13:00 10:00-18:00 10:00-18:00

Navedeni kriterijumi valorizacije se mogu i skalarno ocenjivati: nezadovoljavajui osnov, zadovoljavajui osnov, dobar osnov i vrlo dobar osnov za organizovanje (Bjeljac, 1998). Karakter odravanja izdvojen je radi uvida u rang manifestacije, koji moe biti lokalni, regionalni, nacionalni i meunarodni (to je rang vii, manifestacija ima veu turistiku vrednost). Tradicionalne su one manifestacije koje imaju neprekiPetak 16.02.2007. Subota 17.02.2007. Nedelja 18.02.2007.

Tabela 1. Program i satnica 20. slaninijade, 2007. godina

PROGRAM Sveano otvaranje Slaninijade Sveani prijem Sajam slanine, mesa i mesnih preraevina Proglaenje pobednika 20. svetske Slaninijade Takmienje u kuvanju paprikaa ZLATNI KOTLI Prikaz topljenja slanine ZLATNI VARAK Takmienje u pravljenju kobasica Izloba i degustacija starih zaboravljenih jela Smotra stvaralatva nacionalnih manjina Vojvodine Demonstracija kuvarskih vetina i etnofolklora Izloba prasia i hvatanje prasia u trku Takmienje u nadvlaenju konopca Zatvaranje slaninijade Bal slaninara

8:00-20:00

8:00-20:00

8:00-20:00

9:00-12:00 10:00-13:00 11:00-13:00 10:00-13:00 11:00-13:00 10:00-13:00 Finale 11:0013:00

10:00-18:00 10:00-18:00

10:00-18:00 10:00-18:00 12:00 13:00 18.00 20.00

Izvor: www.slaninijada.org.yu kom manifestacije, odrava se i smotra stvaralatva nacionalnih zajednica Vojvodine i demonstracija kuvarskih vetina, uz nastup folklornih grupa. Na 20. slaninijadi po prvi put su vrednovani, van konkurencije, i uzorci slanine iz inostranstva: Francuske, Brazila, Slovake, Bugarske i jo nekoliko zemalja. Takoe, kuvano je vie od pet tona slaninarskog pasulja, odnosno oko 14 hiljada porcija. dan niz od pet uzastopnih odravanja, uz poznat datum i stalnu lokaciju odravanja (Bjeljac, 2006.c). Vreme odravanja i broj dana trajanja je kriterijum izdvojen u cilju utvrivanja povezanosti organizovanja manifestacije i slobodnog vremena posetilaca. Broj posetilaca i broj uesnika je kriterijum izdvojen radi ukazivanja na masovnost i korienje programa turistike ponude. Pratee manifestacije je kriterijum koji ukazuje na raznovrsnost i atraktivnost programa koji manifestaciju ukljuuje u turistiku ponudu. Tokom odravanja manifestacije, organizatori, da bi obogatili program i sadraj, organizuju i niz razliitih prateih priredbi koje su usko vezane sa osnovnim programom, ali mogu biti i bez neke tematske povezanosti. To su najee likovne izlobe, struni skupovi, programi zabavnog karaktera, sportski susreti i dr. Prostor odravanja predstavlja kriterijum koji pokazuje povezanost manifestacije i prirodnih i antropogenih turistikih vrednosti prostora odravanja. Organizatori kao kriterijum vrednovanja treba da

Turistika valorizacija Slaninijade

Slika 2. Detalj sa izlobe slanine na Slaninijadi (www.slaninijada.org.yu) 90

Da bi se ustanovio znaaj Slaninijade za prostor junog Banata kao turistike destinacije, potrebno je izvriti turistiku valorizaciju. Kao kriterijumi valorizacije korieni su (Bjeljac, 2006.c): karakter odravanja, tradicionalnost, vreme odravanja i broj dana trajanja, broj posetilaca i uesnika, pratee manifestacije, prostor odravanja, organizatori.

oceni nosioce manifestacije i njihovo povezivanje sa ostalim relevantnim turistikim strukturama u okruenju. Slaninijada je privredna turistika manifestacija koja ima za cilj prezentaciju i prodaju mesa i mesnih preraevina, kao privrednog proizvoda Kaareva, tokom koje se predstavlja i folklor, tradicija, obiaji privreivanja lokalnog stanovnitva, kao i cele Vojvodine. Odrava se neprekidno dve decenije, u istom terminu, drugi vikend februara meseca. Spada meu najstarije privredno folklorne manifestacije u Srbiji. Od prve manifestacije do sada broj uesnika i posetilaca je u porastu. Pratee manifestacije prikazane u Tabeli 1. ukazuju na atraktivnost i raznovrsnost programa povezanog sa osnovnim sadrajem i ciljem manifestacije. Slaninijada se odrava na centralnom seoskom trgu i unutar Doma kulture i sportske hale. Iako Slaninijada pripada poludnevnoj i dnevnoj kontraktivnoj zoni do tri sata udaljenosti (drumskim saobraajnim putnikim prevoznim sredstvima), a obuhvata oko pet miliona ljudi (grad Beograd, AP Vojvodina, rumunski deo Banata), posetioci su mahom iz naselja panevake optine, junog dela Banata i ue gradske zone Beograda, a izlagai iz Kaareva i okolnih mesta. Time manifestacija ima regionalni rang odravanja. I pored relativno dovoljne zastupljenosti manifestacije uoi i tokom trajanja u sredstvima javnog informisanja od lokalnog do nacionalnog znaaja i prisustva datuma odravanja manifestacije sa svim relevantnim podacima o organizatoru u Kalendaru turistikih priredbi Srbije (i u elektronskoj i u tampanoj formi) i na veb sajtu Turistike organizacije Vojvodine (www.vojvodinaonline.com), i prezentacije programa u okviru sajta Manifestacije (www.manifestacije.com), turistika promocija nije uticala da se broj posetilaca rapidnije povea. Drugi nain ocene vrednosti manifestacije uraen je na osnovu elemenata koje predlae australijski autor Goldblat i koji su svi posmatrani pre i posle odravanja manifestacije. Kao elementi turistike valorizacije manifestacije izdvajaju se: uticaji kapitalnih projekata, ekoloki, ekonomski, medijski, politiki i stakeholder odnosi (Goldblat, 2000). Uticaj kapitalnih projekata se odnosi na izgraenost infrastrukture, ekoloki na zatitu ivotne sredine, medijski na uticaj masovnih medija, politiki na uticaj trenutne politike situacije u zemlji odravanja, a stakeholder odnosi obuhvataju uticaj i meusobne odnose svih uesnika u organizovanju manifestacije na sam tok njenog planiranja i odravanja, ukljuujui i posetioce. Ova valorizacija ima i skalu za ocenjivanje od jedan do etiri (neuspeno, marginalno, uspeno, veoma dobro). Na osnovu ovih elemenata vrednovanja moemo oceniti 20. Slaninijadu u Kaarevu na sledei nain (Tabela 2.).

Tabela 2. Vrednovanje 20. Slaninijade prema kriterijumima Goldblata

Kriterijumi Uticaj kapitalnih projekata Ekoloki uticaj Ekonomski odnosi Medijski uticaj Uticaj trenutne politike situacije Stakeholder odnosi Prosena ocena Pre odravanja manifestacije 1 (neuspean) 1 (neuspean) 2 (marginalan) 4 (veoma dobar) 2 (marginalan) 3 (uspean) 2,17 Posle odravanja manifestacije 3 (uspean) 1 (neuspean) 3 (uspean) 2 (marginalan) 2 (marginalan) 2 (marginalan) 2,17

Uticaj kapitalnih projekata pre odravanja manifestacije ocenjen je kao neuspean, a posle manifestacije je uspean (izgraen deo novog puta koji povezuje Panevo i Kaarevo, u planu proirenje sportske hale). Ekoloki uticaj i pre i posle manifestacije se moe oceniti kao neuspean, jer se veoma malo ini na zatiti ivotne sredine celog prostora (povezano sa Rafinerijom nafte u Panevu), a takoe i komunalne institucije u selu i optini imaju neadekvatnu angaovanost u ienju posle odravanja. Ekonomski odnosi pre odravanja manifestacije su marginalni, a posle manifestacije su uspeni (izlagai prodaju oko 4-5 tona slanine i mesnih preraevina, u seosku kasu se sliju znatna sredstva) Medijski uticaj pre odravanja Slaninijade se moe oceniti kao veoma dobar, a posle odravanja marginalan. Uticaj trenutne politike situacije na odravanje Slaninijade pre i posle odravanja je marginalan. Stakeholder odnosi pre odravanja Slaninijade se mogu oceniti kao uspeni, a posle odravanja kao marginalni.

Zakljuak

Ocene turistike valorizacije nam ukazuju da Slaninijada po prvom sistemu ocenjivanja (Bjeljac, 1998) ima dobar osnov, a po drugom pristupu ocenjivanja (Goldblat, 2000), gde je meren uticaj razliitih odnosa pre i posle odravanja manifestacije, vrednovana je kao uspena manifestacija (2,17 prosena ocena). Jedan od razloga za ovako dobijenu nisku ocenu valorizacije je taj to Kaarevo nema izdvojenu neku drugu znaajnu turistiku vrednost (antropogenu ili prirodno-geografsku) zbog koje bi se posetioci due zadravali, a ni uslove za razvoj ruralnog turizma, odnosno nema registrovanih smetajnih kapaciteta. Takoe, i period kada se odrava manifestacija (februar mesec) zbog zimskih vremenskih prilika utie na slabiju posetu. Posetioci uglavnom dolaze samoinicijativno, bez organizovanih grupa i bez kontakata sa organizatorima Slaninijade, lokalnim turistikim agencijama ili Turistikom organizacijom Paneva. Smetajni kapaciteti u Panevu usled razliitih privredno-tranzicionih razloga nisu u punoj upotrebi, a

potrebna su ulaganja u izgradnju saobraajne, komunalne i turistike infrastrukture. Za vii rang manifestacije potrebno je da organizatori budu vie povezani sa Turistikom organizacijom Beograda, Turistikom organizacijom Vojvodine i turistikim agencijama iz Novog Sada i Beograda, koje bi posetu manifestaciji ukljuile u svoje programe, posebno za organizovane grupe turista, koji u periodu odravanja manifestacije borave u Beogradu ili imaju za cilj obilazak Regionalnog parka prirode Deliblatska peara, odnosno, arheolokog nalazita u Starevu, kao lokalitetima koji su samo dvadesetak kilometara udaljeni od Kaareva. Privredno-turistika manifestacija Slaninijada se po karakteru sadraja moe oceniti kao revijalna, izlagaka, takmiarska i prodajna manifestacija. Najznaajniji akcenat je stavljen na njen prodajni karakter o emu svedoi prodaja oko 150 tona slanine i mesnih preraevina za etiri dana odravanja (www.danas.co.yu). Turistiki karakter jeste zastupljen, ali uz odreena ogranienja prostorom odravanja i vremenskim uslovima, kao i slabom povezanou sa ostalim prirodnim i kulturnim vrednostima okoline Kaareva. Za ostvarivanje vee turistike poseenosti i podizanje ranga manifestacije na nacionalni ili vannacionalni okvir potrebna je saradnja kako sa domaim, tako i sa inostranim relevantnim turistikim preduzeima i organizacijama koji bi doprineli porastu organizovanih poseta turista u Kaarevo. Takoe, neophodno je i irenje promotivnih aktivnosti na vei broj promotivnih sredstava i medija, kao i planski pristup u osmiljavanju celovitih propagandnih kampanja i njihovo permanentno sprovoenje. Bjeljac, . (1998), Manifestacioni turizam u Vojvodini, disertacija u rukopisu, Institut za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet Univerziteta u Novom Sadu Bjeljac, (2006.a), Teorijske osnove manifestacionog turizma, posebna izdanja Geografskog instituta Jovan Cviji, SANU, knjiga 67, Beograd Bjeljac, . (2006.b), Privredne turistike manifestacije u Srbiji, zbornik radova sa Prvog kongresa srpskih geografa, knjiga 91

Literatura

2, Sokobanja, Srpsko geografsko drutvo, str.697-704, Bjeljac, . (2006.c), Evaluacija i valorizacija turistikih manifestacija, Zbornik radova sa simpozijuma Susreti organizatora manifestacija Beograd, Via turistika kola, Univerziteta u Beogradu, asopis Vodi kroz turistike manifestacije, str.24-31

Bjeljac ., uri N. (2005), Ethnographic events in Vojvodina as part of tourist offer, scientic journal Geographica Panonica No. 9, Departmant of Geography, Tourism and Hotel Management, Faculty of Natural Sciences, University of Novi Sad, p.59-64 Goldblat, J. (2000), A Future for Event management: The Analysis of Major Trends Impacting the Emerging Professi-

on, Settings the agenda proceedungs of conference on Event evaluation, research and education, Sydney, p.1-8, www. bussines.edu.au Nikoli, J. (2005), Gastronomija kao faktor nacionalne turistike ponude, asopis Hotel-link br. 6, Via Hotelijerska kola, Beograd, str.274-280 www.slaninijada.org.yu www.danas.co.yu

92

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Miroslav Vujii* Saetak

Burna istorija i etnike promene na teritoriji Baa uslovile su nastanak bogatog multi-kulturalnog naslea. Prolost je stvorila ovo naslee, ali na sadanjosti je da ga zatiti, adekvatno promovie i razvojem turizma predstavi iroj javnosti. Tema ovog rada je turistika valorizacija srednjovekovne Bake tvrave, turskog hamama, Franjevakog samostana i manastira Boani. Sa aspekta odrivosti razmatrano je trenutno stanje, potrebni nivo zatite, turistika promocija, kao i uee lokalnog stanovnitva u turistikom razvoju. Teritorijalna rasprostranjenost navedenih spomenika kulture, zajedno sa prirodnim i antropogenim vrednostima blie okoline, stvorile su uslove za razvoj raznovrsnih oblika turistikih kretanja. Kljune rei: kulturno naslee, Ba, valorizacija, odrivi razvoj, promocija

Turistika valorizacija kulturno-istorijskog naslea Baa

Uvod
Na teritoriji optine Ba mogu se nai brojni svedoci njegove duge istorije i etnikih previranja. Ove osobine Baa uslovile su nastanak multikulturalnih spomenika na maloj teritoriji. Pored navedenog, vrednost ovih objekta proistie i iz njihove dugotrajnosti. Ovakve osobine kulturnoistorijskog naslea Baa dugo nisu podsticale veu zainteresovanost za zatitu, restauraciju i razvoj kulturnog turizma na ovim lokalitetima sve dok se nije javilo vee interesovanje za kulturni turizam kako u svetu, tako i na naim prostorima. U cilju poboljanja turistike afirmacije bie obavljena turistika valorizacija, odnosno procena turistikih vrednosti po kvalitativno-kvantitativnom metodu, nad Tvravom Ba, Turskim hamamom i Franjevakim samostanom.

Turistiko-geografski poloaj

Naselje Ba nalazi se u Bakoj, regiji koja je po njemu dobila ime i koja sa druge dve oblasti, Sremom i Banatom, ini iru

Abstract

Vivid historical events and many ethnical changes of Bac territory directly influenced the creation of remarkable multi-cultural heritage. Past made this heritage, but its on presente to protect it , adequately promote it, and by development of tourism introduce it to public. Work points out tourist valuation of medieval fortress Bac, Turkish bathroom, Franjevacki cloister and monastery of Bodjani. From view of sustainable development, present state, level of needed protection, touristic promotion, as including local community in project was considered. Being grouped on the same territory, with natural and artificial values of nearby land, conditions for development of other forms of tourist movements have been made. Key words: cultural heritage, Bac, valuation, sustainable development, promotion

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Karta 1. Tematska karta Bake Izvor: Aleksandar Stanojlovi, Panevo, 2006. godina, Razmer: 1:180 000 93

kog samostana, predstavljaju vredna i retka svedoanstva o osmanskom prisustvu i kulturi na prostorima Vojvodine. Sadanje kupatilo ine preostali zidovi, nekoliko prostorija sa neto sudova i vidljivih tragova sistema meanja tople i hladne vode. Pored njega je izgraena kua, koja dosta naruava utisak o ovom kulturnom dobru. Kao istorijski vana vieslojna lokacija, retko i vredno kulturno naslee, stavljeno je pod zatitu i kategorisanje od velikog znaaja.

Franjevaki samostan

Slika 1. Ostaci srednjovekovne tvrave Ba Izvor: Platoneum, 2006. teritorijalno-administrativnu celinu Autonomnu pokrajinu Vojvodinu. Ba ima povoljan poloaj u odnosu na kopnenu magistralu E-75 zajedno sa putem Subotica Novi Sad koji povezuju ovu optinu sa turistikim tokovima od severa ka Mediteranu. Ba se nalazi u blizini Dunava, evropske Plave magistrale, koja tee na udaljenosti od svega 14 km duinom od 43 km, kroz baku optinu. Najznaajnija taka na Dunavu u blizini tvrave je Bako Novo Selo, koje ima izvanrednu obalu i prilaz, zbog ega se na toj lokaciji planira izgradnja marine. Povoljan uticaj na poloaj ima i blizina dva pogranina prelaza, Bogojevo i Baka Palanka, koja ostvaruju kontakt sa Hrvatskom i zapadnom Evropom. Na poloaj Baa utie blizina i dobra povezanost sa naseljima Vojvodine (Novi Sad, Sombor, Vrbas, Apatin, Srbobran, Baka Palanka itd.), to opet utie na razvoj domaeg turizma, tj. potencijalni izvor turistike tranje.

ri poznati turski putopisac Evlija elebija u svojim putopisima. Osnovu sadanje tvrave ini nepravilni pravougaonik sa isturenim kulama na uglovima. Ove kule su nekada bile povezane zidom, dok su sada samo delimino povezane, jer je zid na nekim mestima uruen. Tri ouvane ugaone kule imaju krunu osnovu, dok je severozapadna ouvana kula etvorougaone osnove. Donon kula predstavlja jedini ouvan i slobodnostojei objekat unutar tvrave, kvadratne je osnove i nalazi se u istonom delu tvrave. Kula ima prizemlje, tri sprata i potkrovnu etau preputenu na konzolama. Za sada je ureena i opremljena za arheologe koji se koriste njome tokom iskopavanja. U planu je da se koristi kao centar turistikih programa u tvravi, odnosno da se u njoj podigne virtuelni muzej i angauje vodi na jednom od spratova, koji e prikazivati arheoloku postavku naenu u tvravi.

Turski hamam

Franjevaki samostan se nalazi u samom centru Baa, na jednom od nekadanjih ostrva koje je formirala reka Mostonga. Osnove samostana podigli su pripadnici viteko-monakog reda - templari, odnosno uesnici krstakih ratova, davne 1169. godine. Nakon ukidanja reda templara 1312. godine, samostan su preuzeli kalueri franjevci maarske narodnosti. Od originalnih templarskih graevina ostali su samo zvonik i apsida. Spoljni deo samostana delimino je oteen za vreme turskog osvajanja Baa, a toranj pretvoren u damiju. Temeljito obnavljanje manastira, koje mu je dalo i dananji izgled, obavljeno je izmeu 1734. i 1745. godine od strane franjevaca. Pored renoviranja manastira franjevci su jo izgradili u baroknom stilu i manastirski konak. Predstavljajui kulturno naslee koje sadri romaniko svetite, naos crkve Uspenja Bogorodice, gotiki zvonik visok 45 m, mihrabsku niu i graevine ranog baroka, samostan je stavljen pod zatitu drave. Pod zatitu je stavljeno i blago koje se nalazi unutar njega (vredna slikarska i vajarska dela, bogata biblioteka sa rukopisima i tampanim knjigama). Dananjim manastirom upravlja fratar iz franjevakog reda rimokatolike crkve. Sam objekat je u dobrom stanju i moe se ukljuiti u turistiku ponudu.

Tvrava Ba

Tvrava Ba izgraena je 1338-1342. godine, kada je ugarski kralj Karlo Robert, plaei se irenja srpske drave kojom je vladao car Duan, odluio da na mestu palisadnog utvrenja podigne vru fortifikaciju. Zlatno doba tvrava Ba zajedno sa gradom proivljava dolaskom biskupa Petra Varadija, 1490. godine. Biskup dograuje tvravu malim isturenim utvrenjima i ojaava je, pripremajui je za odbranu od Turaka, ime ona napreduje ne samo u vojnom, ve i u estetskom i kulturnom pogledu. Varadi je doneo kulturu renesanse u ovaj grad, eleo je da njegovo sedite ne bude samo jako, nego i lepo. Regulisao je Mostongu, proistivi je od ua u Dunav pa sve do Baa, kako bi njome mogle ploviti tadanje ajke(brodovi). Vanost tadanjeg grada Baa vidi se i po injenici da je kralj Vladislav esto boravio u njemu. O lepoti i znaaju Baa, govo94

Na nekih 150 metara od kapije iljak, preko puta kanala DTD, u podgrau Baa nalaze se ostaci starog turskog kupatila hamama. Na mestu gde se nalazi kupatilo, u prolosti je bila raskrsnica puteva i most na Mostongi koji je vodio u tvravu Ba. Ovaj prostor je bio od velike vanosti za javne funkcije, a nalazio se neposredno pored zone trgovine. Kupatilo je izgraeno krajem XVI veka, posle 1578. godine, poto se pre toga ne spominje u turskim defterima. Prilikom svoje poste Bau 1665. godine, Evlija elebija je pisao i o ovom kupatilu u svojim spisima. Tadanje kupatilo sastojalo se iz vie prostorija. U prostoriji na ulazu ostavljale su se stvari, levo je bila prostorija sa berberom, dok su se u pozadini nalazile prostorije sa toplim i hladnim bazenima. Posle progona Turaka 1687. godine, ovo kupatilo je naputeno, razoreno i preputeno vremenu. Hamam u Bau, zajedno sa mihrabskom niom, koja se nalazi u crkvi franjeva-

Turistika valorizacija kulturnog naslea Baa

Mikrolokacijski poloaj i dostupnost kulturno-istorijskog naslea Baa je povoljan, a on proizilazi iz povoljnosti poloaja optine Ba. Tvrava Ba je pristupana iz dva pravca, direktno sa puta, gde nema mesta za parking i iz starog podgraa Baa prema kapiji iljak, gde se upravo gradi parking i izgraena je biciklistika staza. Putevi su u dobrom stanju i turista se moe lako snai. Turski hamam je pristupaan iz pravca podgraa Baa i nalazi se u blizini tvrave. Franjevaki samostan je pristupaan iz centra Baa, tj. nalazi se u blizini srednjovekovnog trga i gradske optine Baa. Mesta za parking su dobro isplanirana i asfaltirana, postoji mogunost parkiranja ispred samog samostana ili na trgu kod optine. Umetnika vrednost kulturnog naslea Baa oslikava raznolika arhitektu-

ra, bogata kultura i dugotrajnost objekata. Tvrava Ba poseduje bogatu istoriju, koja je uticala na njen izgled tokom vremena (Francuska gotika, renesansa, osmanski uticaj). Raznim iskopavanjima, naeno je mnogo materijala iz razliitih perioda, koji se skladite u podrumu donon kule. U blizini pomenute kule otkrivena je i cisterna iz perioda renesanse. Turski hamam predstavlja vredno i retko svedoanstvo o osmanskom prisustvu i kulturi na prostorima Vojvodine. Franjevaki samostan krasi duga istorija i kulturno blago, vidi se prisustvo razliitih stilova (gotika, osmanska kultura, romanika i barok), koji su se smenjivali na ovim prostorim. Pored pomenutog, samostan poseduje i bogatu biblioteku. Ambijent tvrave je unikatan u Vojvodini i poseduje mnogo potencijala, koji e doi do izraaja tokom istraivanja, obnove i zatite. U poslednje tri godine vide se znaajni pomaci, tvrava je bolje osvetljena, trava pokoena unutar njenih zidina, donon kula obnovljena, ali blia okolina, posebno meandar Mostonge, naruava njen izgled. Pored ovoga trebalo bi ponovo izgraditi drveni most preko kanala DTD i restaurirati kapiju iljak. Posle restauracije tvrave potrebno je pristupiti obnovi podgraa Baa, kako bi sama tvrava i ua okolina odisala srednjovekovnim izgledom. Po pitanju ambijenta Turskog hamama nije mnogo uinjeno, sem to je konzerviran i zatien od daljeg propadanja. Pokoena je trava i stavljena tabla koja ukazuje na znaaj lokaliteta. Izgled objekta najvie naruava kua koja nalee na njega. Ako bi se planirao dalji turistiki razvoj, pomenutu kuu bi trebalo sruiti ili adekvatno stilski i ahitektonski preurediti. Ambijent Franjevakog samostana je dobar i manastir se lepo uklapa u njega. Nalazi se u samom centru Baa, lepo je ureen i osvetljen. Turistika atraktivnost ovog naslea je jo uvek nedovoljna, osim za turiste koji su ve upoznati sa njegovim postojanjem i ljude iz struke. Mnogo je potencijalnih turista, ali turistike agencije trenutno nemaju u svojim ponudama ove znaajne spomenike verskog i kulturnog turizma. Poseuju ga samo sluajni prolaznici, ake ekskurzije ili turisti za vreme odravanja malobrojnih manifestacija. Poslednjih godina poelo je da se radi na turistikoj promociji, postavljena je signalizacija, u planu je izrada temtskog kampa, vre se iskopavanja i obavlja se restauracija, sa ciljem to bolje turistike afirmisanosti ovih kulturnih spomenika zajedno sa optinom. Do sada je najvie uraeno za tvravu Ba, simbol Baa. Izgraenost prostora i opremljenost napreduje poslednjih godina, odnosno dosta se ulae u razvoj celokupne optine. Centar optine Ba je dobro osmiljen i obnovljen. Izgraeni su putevi, dodata rasveta, izgraeni parkinzi, izvrena restauracija nad esmom, a u planu je i obnavljane parka u centru Baa. Planira se izgradnja i re-

Tabela 1. Turistika valorizacija kulturnog naslea Baa po kvalitativno-kvantitativnom metodu

Elementi turistike valorizacije Opta turistika vrednost 3,5 2 2,7 Kulturnoistorijski znaaj Mikrolokacijski poloaj i dostupnost Turistika opremljenost 3 3 2,5 2,8 2 1,5 1 1,5 2 3 2,5 2,5 Uklopljenost u turistiko bogatstvo 4 3 3,5 3,5 2 3 1,5 2,5 2 2,5 3 2,5

Umetnika vrednost

Tvrava Ba Pr. vrednost Turski hamam Pr. vrednost Franjevaki samostan Pr. vrednost

4 4 3 3,6 3 2 2,5 2,5 4 3,5 3 3,5

4,5 4 3,5 4 2,5 2 2,5 2,3 2 2,5 3 2,5

4 4 3,5 3,8 1,5 2 1 1,5 2 2,5 3 2,5

Ambijent

Lokalitet

4 4 3,5 3,8 2 2,5 2 2,1 3 3 3 3

stauracija spoljnih fasada kua u podgrau da bi bile to slinije srednjovekovnoj gradnji i doprinele svojim izgledom tvravi Ba. Postavljena je rasveta, izgraeni parkinzi i biciklistika staza u blizini tvrave i hamama. U planu je navodnjavanje meandra Mostonge, ime bi se znatno oplemenio ambijent tvrave. Uklopljenost u turistiko bogatstvo celokupnog naslea sa optinom je dobro. Ono ini jednu geografsku, kulturno-istorijsku i ambijentalnu celinu, odnosno raznovrsno kulturno blago na maloj teritoriji. Tvrava ze nalazi izvan centra zajedno sa podgraem, i mada je odvojena kanalom, dobro je povezana i pristupana. Na putu za centar Baa u blizini tvrave nalazi se hamam. Franjevaki samostan je najbolje lociran i dobro uklopljen u sam centar Baa, nalazi se preko puta zgrade optine i u blizini hotela Central. Opta ocena trenutnih turistikih vrednosti je srednja, sa mogunou daljeg turistikog razvoja i poboljanja trenutnog stanja. Potencijal je velik i treba ga permanentno razvijati. Najviu ocenu je dobila tvrava Ba i ona iznosi 3,5, to znai da ovaj lokalitet predstavlja kvalitetan turistiki resurs od regionalnog znaaja i pokazuje potencijale za dalji turistiki razvoj. Franjevaki samostan je dobio ocenu 2,7. Ocenjuje se kao lokalitet od lokalnog turistikog znaaja. Valorizacija ukazuje da je ovom spomeniku potrebna dodatna turistika promocija, kako bi se bolje rangirao. Najmanju ocenu je dobio turski hamam i ona iznosi 2. Ocenjen je kao lokalitet od lokalnog turistikog znaaja. Ovaj kulturni spomenik poseduje kulturne i istorijske vrednosti, ali poto je tokom vremena zaputen, potrebna mu je restauracija i dodatna turistika promocija kako bi se to bolje ukljuio u turistike tokove.

na restauracija i zatita pomenutog kulturno-istorijskog naslea. Trenutno se obavlja istraivaka aktivnost nad tvravom Ba, posle koje e se pristupiti restauraciji. Tokom istraivakog rada otkriveno je renesansno kupatilo, kao i dosta materijala iz razliitih perioda. Vremenom je uraeno mnogo reparacijskih radova nad tvravom Ba. Prvi restauratorski i istraivaki radovi vreni su jo 1870. godine od strane Imre Henszlman-a. Posle njega obavljeno je dosta istraivakih radova na ovom podruiju, a poslednja restauracija izvrena je nad donon kulom (2003-2004) gde su obnovljeni etai, donji sprat trenutno slui kao dokumentacioni smetaj za arheoloka iskopavanja. Reparacija je potrebna i drugim objektima, posebno turskom hamamu, koji je trenutno u neadekvatnom stanju za ukljuivanje u turizam.

Turistiki promet i materijalna baza optine Ba

Tokom poslednje decenije u optini Ba nije bilo razvijenog i organizovanog turizma. Turisti su dolazili samoinicijativno, a zbog manjka smetaja i informativnih usluga bili su preputeni samosnalaenju. Zahvaljujui projektu Vekovi Baa, koji je pokrenut pre tri godine, poseta turista je porasla, smetajni kapaciteti se renoviraju, neki se privatizuju, a informativna sluba se razvija. Za sada posetioci su preteno domai turisti, ali zbog velikog potencijala i razliitih vidova turizma koje ova optina poseduje, mogunost za razvoj inostranog turizma je velika. U prilog tome ide znaajan porast turistikih poseta tokom poslednje dve godine, kao i zapoinjanje saradnje optine Ba i AP Vojvodine sa partnerima iz Italije. Najvee posete turista optina Ba ima za vreme odravanja manifestacije Dani evropske batine. Nakon pokretanja projekta Vekovi Baa, pre tri godine, moe se videti porast poseta turista u 2005. 95

Zatita kulturnog naslea

Kako bi se navedeni oblici turizma bolje razvijali u optini Ba, prethodno je potreb-

Tabela 2. Podaci o broju turista za period od 1999. do 2006. godine

Godina 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. Domai turisti 428 402 196 663 345 325 1488 5372 Strani turisti 20 15 166 94 117 137 278 762 Ukupno 448 417 362 757 462 462 1766 6134

nifestacije struna vodika sluba vodila je posetioce u obilazak celokupnog kulturno-istorijskog naslea Baa. Posetioci su uglavnom bili domai turisti, dok je stranih turista bilo u manjem broju.

Zakljuak

Izvor:Turistiki savez Baa, 2006. i 2006. godini. Usled slabe promocije i neinformisanosti turista prethodnih godina, optina Ba je bila slabo poseena. Najvea poseta turista, u posmatranom periodu, bila je 2006. godine i iznosila je 6.134, a najmanja 2001. godine i iznosila je 362. Broj noenja i duina boravka jo uvek nisu statistiki obraeni. Postojei smetajni kapaciteti su dosta stari, slabo tehniki opremljeni, veinom nekategorisani. Neki objekti za smetaj su uniteni. Umesto primanja turista, u njih su smetana izbegla lica iz ratnog okruenja devedesetih godina XX veka . Takvu sudbinu je imao hotel Ristovaa, koji se nalazi u istoimenom lovitu. Veina ostalih objekata dosta je ruinirana zbog slabe frekvencije turista, tako da im je potrebno renoviranje. Hotel Central je privatizovan i renoviran, nalazi se u centru Baa, blizu optine i Franjevakog samostana. Pored smetajnih usluga, poseduje diskoteku i salu, koja moe da slui za poslovne sastanke, proslave itd. Lovaka kua u Plavni, pored hotela Central, predstavlja najbolje opremljen objekat, ali se obino koristi za posete zatvorenog tipa, ljudi iz poslovnog sveta i upravnih organa. Pored ova dva objekta vredi pomenuti i restoran Business club u Seleni, koji raspolae sa 4 apartmana. Ova tri objekta trenutno su osnovni smetajni kapaciteti u optini Ba. Pored njih postoje jo neki objekti, ali su ruinirani i slabo tehniki opremljeni da bi se iskoristili za razvoj turizma.

je izgradnja (srednjovekovnog) tematskog kampa, koji e se baviti starim srednjovekovnim zanatima. Trebalo bi objediniti kulturne lokalitete, odnosno turski hamam, Franjevaki samostan i manastir Boani sa tvravom Ba, i predstaviti ih u turistikoj ponudi kao multikulturalnu destinaciju. Za to bolji razvoj ovog plana trebalo bi napraviti peaku zonu bez saobraaja u podgrau Baa, kako bi turisti mogli nesmetano da razgledaju objekte. Optina Ba, Zavod za zatitu spomenika kulture i Pokrajinsko izvrno vee pokrenuli su projekat Vekovi Baa, koji obuhvata celokupno kulturno-istorijsko naslee Baa. Ovaj projekat pokrenut je prvenstveno sa ciljem restauracije i zatite naslea, ali i njegovog turistikog valorizovanja, odnosno ukljuivanja u turistiku ponudu. Od kada je pokrenut projekat zapaeno je poboljanje izgleda kulturnog naslea, odnosno izvrene su reparacije, vrena su brojna iskopavanja na lokalitetima i radi se na njihovoj promociji. Dani evropske batine odrani u septembru 2006. godine okupili su najvei broj posetilaca do sada. Na ovoj manifestaciji uestvovala su kulturno-umetnika drutva, horovi, Svibor udruenje srednjovekovnih vitezova, prikazana je etnoizloba, a na kraju je izveden koncert domae grupe Darkwood Dub. Tokom odravanja ma-

Na osnovu prethodno izloenog moemo zakljuiti da optina Ba ima krajnje povoljan geografski poloaj prema veini evropskih drumskih i renih saobraajnih tokova i da je dobro povezana sa njima, a to je bitno poto Evropa poseduje veliko interesovanje za kulturni turizam (kulturno-istorijsko naslee) koje je i veliki izvor privrednog razvoja svake regije ili lokalne zajednice. Moe se zapaziti porast smetajnih kapaciteta u optini, kao i njihova bolja tehnika opremljenost. Svakako da e ovo imati pozitivan uticaj na razvoj turizma u Bau. Na osnovu tabelarnih prikaza turistikog prometa moemo videti nagli porast posete turista u 2005. i 2006. godini. Kulturne lokalitete Baa preteno su posetili domai turisti, ali zapaa se i poseta inostranih turista, najvie Italijana, koji se interesuju za razvoj lovnog i kulturnog turizma u regiji Vojvodine. Nagla promocija i poveanje posete turista usledili su nakon pokretanja projekta Vekovi Baa, koji se bavi restauracijom, zatitom, valorizacijom i promocijom kulturnog naslea Baa. U spletu istorijskih dogaaja, koje je baka optina proivela, nastalo je bogato kulturno-istorijsko naslee koje poseduje potencijal da bude zanimljivo kako domaim tako i stranim turistima ija prolost ima udela u stvaranju ovih kulturnih spomenika. Ono se prethodno mora restaurirati, zatiti, valorizovati i na kvalitetan nain promovisati. Posle uraene turistike valorizacije subindikatori ukazuju da su ovi objekti podesni za razvoj turizma na destinaciji, posebno kulturnog, ali samo uz adekvatnu promociju. Kod nekih objekata postoji izraena potreba za restauracijom i zatitom pre ukljuivanja u turisti-

Revitalizacija i promocija turizma

Osnovna ideja za razvoj turizma je vraanje prvobitnog izgleda i revitalizacija kulturno-istorijskog naslea. Najvie je uinjeno za tvravu Ba, koja i jeste simbol Baa. Tvrava je u skorije vreme dobila specijalno osvetljenje, koje bolje istie objekat, odnosno ulepava ambijent. Oivljavanje zidina i donon kule moe ponoviti njen srednjovekovni duh, posebno bi tom cilju doprinelo navodnjavanje meandra Mostonge oko zamka, kako bi se opravdao naziv Grad na reci. Pored pomenutog, trebalo bi restaurirati ulaznu kapiju iljak i most nad kanalom, kako bi se poboljao prvi ustisak prilikom ulaska u tvravu. Blizu ulaza u tvravu trebalo bi izgraditi parking, odnosno suvenirnice i informativni centar za turiste. U planu 96

Slika 2. Dvoboj vitezova Svibor, detalj sa manifestacije Dani evropske batine u tvravi Ba Izvor: Platoneum, 2006.

ke tokove, kao i odreivanje maksimalnog noseeg kapaciteta turista za lokalitet. Na kraju, moe se izvesti zakljuak da ova optina poseduje veliki potencijal, koji, ako se iskoristi, moe biti uvrten u kulturne turistike tokove, ali samo uz stalan monitoring, adekvatnu promociju i ukljuivanje lokalnog stanovnitva u razvojni plan od ega zavisi odrivost razvoja projekta Vekovi Baa.

Literatura

Romeli, J., Pivac, T., Koi, K. (....): Turistika valorizacija starog gradskog jezgra Novog Sada po modelu H. Du Kros, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijrstvo, Novi Sad. Sekuli, A. (1978): Drevni Ba, Split. Schmidt, R. R. (1939): Iz prolosti Baa, Novi Sad, Glasnik Istorijskog drutva, Knjige XII, sv. 3-4.

Hadi, O. (2005): Kulturni turizam, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijrstvo, Novi Sad. Kovjani, G. (2003): Mogunost turistike valorizacije i zatite Bake tvrave, Nauno-struni asopis Turizam 7/2003, Novi Sad, str. 31-33. Internet: www.vojvodina.com sr.wikipedia.org

97

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Milica Savi* Saetak

Turistiko-geografski poloaj, reljef i istorijski dogaaji direktno su uticali na stvaranje prepoznatljivih prostorno kulturno-istorijskih celina na Dunavu. Petrovaradinska, Beogradska, Smederevska i Golubaka tvrava sa arhitektonskim, istorijskim, kulturnim vrednostima i atraktivnim poloajem privlane su za veliki broj posetilaca. Rad ukazuje na postojee potencijale srednjovekovnih utvrenja na Dunavu, njihovo trenutno stanje, nivo zatite i trenutnu turistiku afirmisanost. Koristei detaljnu analizu postojeeg stanja, saradnjom sa nadlenim institucijama lokalnog karaktera i multidisciplinarnim pristupom, uraena je turistika valorizacija i utvren stepen turistike privlanosti navedenih fortifikacionih utvrenja. Usled teritorijalne grupisanosti na Dunavu stvorili su se uslovi za razvoj kulturnog turizma i mogunost povezivanja sa nautikim, eko turizmom i drugim oblicima turistikih kretanja. Kljune rei: Srednjevekovna utvrenja, turistika valorizacija, Dunav, kulturni turizam

Turistika valorizacija srednjovekovnih utvrenja na Dunavu u Srbiji

Uvod
Petrovaradinska, Beogradska, Smederevska i Golubaka tvrava, kao prostorne kulturno-istorijske celine, predstavljaju svedoke kulturnih i istorijskih promena prostora na kojem se nalaze. Niz specifinosti vezanih za srednjovekovna utvrenja na Dunavu, uticale su na odabir teme. Te specifinosti proizilaze iz prirodno-geografskih karakteristika i uticaja istorijskih previranja, usled kojih je dolazilo do stvaranja navedenih utvrenja. Tokom burne istorije, tvrave su odolele vremenu, izgubile svoje vojne i strateke funkcije i danas predstavljaju kulturna dobra visokog znaaja. Samim tim, njihova vrednost, ogleda se i u njihovoj dugotrajnosti. Sve vea popularnost sredinjeg toka Dunava, zajedno sa utvrenjima na njegovim obalama, takoe su doprineli izboru ove teme.Ovakve osobine navedenih kulturnih dobara zahtevaju veu zainteresovanost i zatitu, restauraciju i planski razvoj kulturnog turizma. Iako poseduju viestruke vrednosti, srednjovekovna utvrenja, nisu dovoljno turistiki afirmisana. Utvrivanje njihove turistike vrednosti i turistike privlanosti predstavlja zadatak rada, na koji je odgovoreno korienjem kvantitativno-kvalitativne metode turistike valorizacije. tim i poloaj srednjovekovnih utvrenja na obalama Dunava. Pripadati Dunavu znai pripadati Evropi.

Plovidba Dunavom

Abstract

Touristic-geographic position, geographic features and historical events directly influeneed the creation of remarkable cultural as well as historical sights near the Danube. Petrovaradin, Belgrade, Smederevo and Golubacs Fortresses with their architecture, their historical and cultural value as well as attractive position draw attention of a great number of visitors. My dipolma work points out existing potentials of medieval fortreses near the Danube, how they look like, the way they are protected and their touristic importance. Using detailed analysis of existing condition, cooperating with important institutions of local character and with different approach, turistic valuation as well as turictic attractiveness of mentioned fortresses have been done. Being grouped on the same teritory, conditions for development of cultural tourism and being able to be connected to nautic as well as to other forms of touristic movements, have been made. Key words: Medieval fortresses, touristic valuation, The Danube, cultural tourism * diplomirani geograf-turizmolog, Novi Sad 98

Turistiko-geografski poloaj

Podunavlje Srbije obuhvata tok Dunava na teritoriji Srbije i ire podruje njegovih obala. Zauzima severoistoni deo nae zemlje i ini prirodnu granicu izmeu Vojvodine i centralne Srbije. Dunav tee kroz Srbiju u duini od 588 km. Na severu, na 1.433 km, preseca maarsko-srpsku granicu i tee prema jugu, meridijanskim pravcem zahvatajui zapadne delove Bake, severne i istone delove Srema i juni deo Banata. Kod ua Tise, tok skree do beogradske mikroregije i nastavlja erdapskim delom Dunava pravcem jugoistok. Kod ua Timoka, na 845 km ova reka naputa nau zemlju (Duki, 2002). Proticanjem kroz Nemaku, Austriju, Slovaku, Maarsku, Hrvatsku, Srbiju, Rumuniju, Bugarsku, Moladaviju, Ukrajinu, Dunav stie meunarodni znaaj i na taj nain predstavlja odlinu vezu srednje i severozapadne Evrope sa istonom Evropom i Azijom (www.plovput.co.yu). Turistiko-geografski poloaj Podunavlja Srbije izuzetno je povoljan, a samim

Spajanjem reka Breg i Brigah, na jugoistonim padinama varcvalda nastaje reka Dunav. Svojom duinom od 2.860 km Dunav zauzima drugo mesto u Evropi, odmah posle Volge sa duinom toka od 3.690 km. Po svojim prirodnim osobinama tok Dunava u Srbiji moe da se podeli na tri razliita sektora: panonski, erdapski i pontijski. Najvei koliinu i snagu dobija od svoje dve pritoke, Tise i Save. Na svom toku kroz Srbiju, Dunavu se prikljuuju i druge pritoke: Drava, Tami, Jezava, Velika Morava, Mlava, Kara, Nera, Pek, Timok (Duki, 2002). Dunav kao glavna plovna saobraajnica nae zemlje poseduje izuzetne uslove plovidbe, koji su viestruko poboljani nakon stvaranja vetakog erdapskog jezera. U Beogradu je, 1948. godine, potpisana Meunarodna konvencija podunavskih zemalja o reimu plovidbe Dunavom, ime je prihvaena obaveza stalnog poboljanja uslova plovidbe. Meutim, trenutno stanje marina, pristanita i trenutni uslovi pokazuju koliko je malo uinjeno na ovom polju. Iz razloga to je vodni saobraaj najjeftiniji, odlikuje se masovnou prihvata putnika, omoguuje visok nivo komfora i da samo putovanje brodom poseduje atribute turistike privlanosti, shvata se zato razvoj i unapreenje uslova za plovidbu Dunavom predstavlju prioritet. Od Novog Sada do Golupca niu se srednjovekovna utvrenja predstavljajui nae dvorce Loare, a plovidba Dunavom je atraktivan i sve popularniji nain da se obiu ovi lokaliteti. Plava magistrala Evrope predstavlja jo jednu ansu razvoja turizma u naoj zemlji, koja se jo uvek ne koristi na pravi nain, u pravom obimu.

Srednjovekovna utvrenja na Dunavu u Srbiji

Srednjovekovni gradovi i utvrenja imaju znaajno mesto u garditeljskoj batini srpskog naroda. Prostorno posmatrano, koncentrisali su se na onim pravcima, koji su posedovali znaajan strateki poloaj i, samim tim, esto bili izloeni neprijateljskim napadima. Takav jedan pravac je tok Dunava.

Pod imenom grad nije se uvek podrazumevalo jedno veliko ureeno naselje, ve utvrenje koje je sluilo za odbranu naseljenog mesta, dvora vladara, vane komunikacije i slino. Veina srdenjovekovnih utvrenja nalazila se na nepristupanom poloaju, na uzvienjima koja su omoguavala kontrolisanje neprijatelja sa velikih daljina. Izgraena od grubo tesanog kamena, bez zidnih ukrasa i ornamenata, utvrenja su odavala utisak jaine i neosvojivosti. Izgled, veliina i struktura zavisila je od same odbrambene funkcije i vrste oruja koje se koristilo, hladno ili vatreno. (Dereko, 1950). Zajedniko za sva utvrenja podignuta u srednjem veku, jesu prostorna reenja, najee etvorougaone osnove. Svako utvrenje bilo je opasano jakim bedemom, kojeg su ojaavale kule sa kvadratnom, krunom, polukrunom ili viestranom osnovom. etna staza povezivala je sve kule, koje su najee bile uplje, otvorene prema unutranjosti grada i zavravale se zupcima, koji su titili vojsku. Graevinom je dominirala donon kula u kojoj je boravio zapovednik grada i zbog toga je bila smetena u najnepristupanijem delu utvrenja. Smederevska tvrava predstavlja klasian primer srednjovekovne arhitekture. U Petrovaradinu i Beogradu tvrave su obuhvatale i podgrae, koje je bilo naseljeno zanatlijama i trgovcima, to je karakteristino za vea utvrenja, Iako znaajna u srednjem veku, Petrovaradinska tvrava zadrala je malo od izgleda iz tog vremena. Tvrave koje su titile saobraajnice i prolazile kroz klanac ili kanjon podizane su na teko dostupnim mestima i prirodno zatienim visovima, kao toje Golubaka tvrava, kod Golupca. Utvrenje je veto prilagoeno zemljitu i reljefu, to je uticalo na oblik osnove i raspored objekata same tvrave. Srednjovekovna utvrenja ne samo da predstavljaju znaajno graditeljsko naslee, prostorne kulturne-istorijske celine kompleksne vrednosti, ve su i znaajan turistiki potencijal. Kulturne, arhitektonske, ambijentalne, istorijske i druge vrednosti tvrava oduvek su privlaile turiste i zbog toga je neophodno da im se posveti panja kada se govori o razvoju turizma.

Petrovaradinska tvrava

Petrovaradinska tvrava nalazi se na samoj obali Dunava, na 1.254,9 km, u neposrednoj blizini glavnog grada Vojvodine, Novog Sada. Prvi arheoloki tragovi pokazuju da je ove prostore ovek naseljavao jo 2000. godine pre nove ere. Kasnije su se smenjivali Kelti, Rimljani, Vizantijci, Maari, Srbi, Turci. Samo ime Petrovaradina potvruje multietninost ovog prostora. Na latinskom jeziku petra znai stena, var na maarskom grad, dok na turskom din znai vera. Spajanjem ovih

Karta 1. Srednjovekovna utvrenja na Dunavu u Srbiji Izvor: A. Stanojlovi, 2006, Razmer karte: 1:1.000.000 rei dobija se Petrovaradin, to u bukval- sti, a pored nje i mnogi umetniki ateljei. nom prevodu znai grad na steni vrst Najvei meu njima je atelje uvenog vajakao vera. ra Jovana Soldatovia, smeten u objektu Godine 1948. godine tvrava je stavlje- Glavne straare (Garaa, 2007). na pod zatitu drave kao istorijski spomePodzemne vojne galerije Petrovaradinnik i predstavlja klasian primer vojne ar- ske tvrave predstavljaju komunikaciohitekture 17. veka. Adaptacija, restauracija ni sistem na etiri sprata sa duinom od objekata tvrave za kulturne i turistike 16 km, koji je sluilo u odbrambene svrhe. potrebe poinje 1951. godine (Markovi, Graene su u periodu od 1765. do 1780. 1996). Petrovaradinska tvrava spada u godine po projektu austrijskog ininjera kategoriju jedinstvenih, kulturno-istorij- A. Hajnriha redera. Dugi, tamni, mistiskih objekata fortifikacionog graditeljstva, ni podzemni hodnici i galerije sa tajnama izraenih arhitektonskih i likovno-ambi- i legendama koje ih prate, ine podzemlje jentalnih vrednosti. Tvrava predstavlja Petrovaradinske tvrave turistikom i arkompleksan tip vojnog, odbrambenog si- hitektonskom atrakcijom. stema, koji se sastoji iz nekoliko povezaSama tvrava je lako prepoznatljiva, jer nih celina. ovaj impozantan objekat dominira iznad Gornja tvrava, po povrini najma- ravniarskog predela koji ga okruuje. nji, ali po funkiciji najvaniji deo. Domi- Ureenost tvrave, iako je zadovoljavanantna namena ovog prostora su kultura i jua, moe se podii na vii nivo. U buduugostiteljstvo, to potvruje prisustvo Mu- nosti se, u okviru strategije razvoja turizeja grada Novog Sada, Istorijskog arhiva, zma na ovom lokalitetu, planira da se iseli mnogobrojni ateljei, hotel Leopold sa stanovnitvo i vojska, da se realizuje kompet zvezdica i slino. Podgrae ili suburbi- plentna restauracija graevina i da dajum, predstavlja baroknu celinu graevina nanje Podgrae postane turistiki centar iz 17.veka. Po uskim ulicama gradia, na sa suvenirnicama, turistikim slubama, pojedinim zgradama mogu se videti deko- ugostiteljskim objektima. Neki od naverativne fasade, sa simbolima uvarkua ili denih objekata nalaze se na samoj tvravi, kipova svetaca u niama ispod samog kro- ali oni ne pokrivaju trenutnu tranju. va, kao i poneki kibicfenster, na kojima Turistiki razvoj Petrovaradinske tvrsu dokoliarile oficirske ene. Zgrade su ave u velikoj meri zavisi od planirane, orvisoke sa glomaznim krovovima i mnoge ganizovane i uspene turistike propagansu u potpunosti ouvane, samo je tokom de. Pored pogodnosti za razvoj kulturnog istorije promenjena njihova funkcija i na- turizma, ovde postoje mogunosti za ramena. Danas, Podgrae predstavlja civil- zvoj manifestacionog turizma, arheolono naselje, u kojem znatne povrine kori- kog, edukacionog turizma i slino. sti vojska, te one nisu dostupne za javnost. Najvei deo prostora koristi Vojna bolni- Beogradska tvrava ca, dok su u drugim delovima, upravne i Beogradska tvrava se nalazi u centru administrativne zgrade, stambeni prosto- glavnog grada Srbije, Beograda, na uu ri i garae. Srednja tvrava, ili Hornverk Save u Dunav, na glavnoj raskrnici evroppredstavlja najistureniji deo tvrave. Da- skih puteva, mestu spajanja istoka i zapanas su na ovom prostoru prisutne insti- da, severa i juga. Izuzetan prirodan potucije kulture, obrazovanja i umetnosti. loaj, istorijski dogaaji ovog prostora i Meu njima najznaajnija je Akademija li- mnogobrojne vrednosti Beogradske tvrakovnih, muzikih i primenjenih umetno- ve, uinili su utvrenje jednim od osnov99

Slika 1. Petrovaradinska tvrava (Gornja tvrava) Izvor: Platoneum,2006 Izvor: B. Hohnjec nih motiva posete, ne samo Beograda, nego i ireg regiona. Na Beogradskoj tvravi jasno se uoavaju sve promene kroz koje je prolazila vojna arhitektura od antikog utvrenja, preko srednjovekovnog grada, do savremene bastione artiljerijske tvrave. Tokom istorije mnoge vojne sile vodile su borbe na ovom mestu, odreivale sudbinu mnogih naroda i stvarale istoriju ovog regiona. Beogradsku tvravu sa Kalemegdanom, ine ostaci Donjeg i Gornjeg grada, sa zapadnim i istonim podgraem, kao i park ispred tvrave sa zoolokim vrtom u podnoju. Navedeni arhitektonski kompleks se prostire na 53.000 ha. Danas su u prostorijama objekata utvrenja smetene ustanove kulture i turistike slube koje svakodnevno obogauju sadraj navedenog arhitektonskog kompleksa i potvruju turistiku, kulturnu i umetniku namenu utvrenja. Neke od njih su: Vojni muzej, Prirodnjaki muzej Srbije i Zavod za zatitu spomenika kulture. Pored toga to je Beogradska tvrava omiljeno etalite Beograana, mesto odmora i druenja, ona je i mesto odravanja brojnih manifestacija i izlobi (orovi, 2002). Mnogi planovi za razvoj turizma na tvravi postoje, ali jako je malo njih realizovano. Upravo njihova brojnost oteava da se stvori jedinstven dugoroni strateki plan turistikog razvoja tvrave. Oivljavanje istorije ovog lokaliteta treba da bude prioritet u stvaranju imida same tvrave i u njenoj turistikoj promociji. Arhitektonski kompleks Beogradske tvrave predstavlja jednu ureenu celinu sa mnogo povrina pod zelenilom, meutim, mogu se uoiti pojedini njeni delovi, poneke kapije i kule, koje treba restaurirati. Tvrava je, sa relativno dobrom ureenou, sa dobrim osvetljenjem i atraktivnim poloajem, samo dobra osnova za stvaranje jo boljeg, turistiki atraktivnijeg lokaliteta.

Slika 2. Golubaka tvrava Izvor: Platoneum,2006 Izvor: B. Hohnjec ra Brankovi, kao svoju prestonicu, poto je Beograd, dotadanja prestonica vraena Maarima 1427. godine. Smederevska tvrava lei na obali Dunava, na 1.116 kilometru toka Dunava i povezana je sa velikomoravskom dolinom ime se njen geografski poloaj moe oceniti kao povoljan. Smederevska tvrava je do kraja 19. veka predstavljala najouvanije srednjovekovno utvrenje kod nas. Meutim, ovo stanje se menja kada 1941. godine trpi velika oteenja izazvana eksplozijom skladita municije. Vei deo utvrenja je stradao i potpuno su uniteni delovi zida kod glavnog ulaza sa kulom. Kao kod veine utvrenja iz srednjeg veka, u strukturi gradnje preovladavaju kamen i opeka. Korien je gotov kamen sa starih rimskih gradova poput Vinceje, Viminacijuma, Marguma i drugih, tako da se danas, na pojedinim mestima zidina, mogu videti delovi obraenih rimskih spomenika, natpisa, reljefa. Opeka je sluila za ukraavanje prozora i kapija, kao i nekih kula. Temelji visokih i monih zidina Smederevske tvrave, irine dva do etiri metra, visine dvadeset pet metara, bili su solidno ukopani i dostizali dubinu do tri metra od povrine terena. Smederevska tvrava ima osnovu nepravilnog trougla i sastoji se iz dve celine, Mali i Veliki grad. Mali grad izgraen je na samom uu Jezave u Dunav, okruen vodenim rovom prema kopnu, koji je kasnije ozidan Velikim gradom. Despotova kula sa natpisom o zidanju grada predstavlja jednu od najveih znamenitosti Malog grada. Pored natpisa, potrebno je pomenuti i ostatke na dunavskom zidu, koji govore o izgledu jedne od najprezentativnijih graevina meu naim srednjovekovnim gradovima. To su etiri velika dvodelna prozora isklesana u kamenu, sa gotskim lucima, koji su nesumnjivo pripadali dvorani za prijeme. Prostor Velikog grada jo uvek je nedovoljno istraen i nema sigurnih podataka o nainu gradnje i graevinama. Na ovom mestu postojalo je naselje, ija se funkcija vezivala za odravanje dvora, to je karakteristino za vea srednjovekovna utvrenja i upravna sedita poput Smedereva (Kosti-Novakovi, 2004). Smederevska tvrava kao prostorna kulturno-istorijska celina, eka na adekvatnu restauraciju i reparaciju. Kako bi se tvrava bolje turistiki iskoristila, neophodno je obezbediti kulturne, ugostiteljske i turistike sadraje, koji za sada ne postoje. Dani pretvaranja Smederevske tvrave kao kulturnog dobra u turistiki lokalitet tek nastupaju. Postoje pogodnosti za razvoj razliitih vidova turizma, poput nautikog, sportsko-rekreativnog, kulturno-istorijskog i edukacionog, a neki od njih su ve na ozbiljnom stepenu razvoja, kao to je manifestacioni.

Golubaka tvrava

Smederevska tvrava

Simbol grada Smedereva, Smederevska tvrava, podignuta je na obali Dunava u srednjem veku. Sagradio ju je despot u100

Na desnoj obali Dunava, 130 km nizvodno od Beograda, na strmoj steni, u podnoju Kuajskih planina, izdie se Golubaka tvrava. Uklopljenost tvrave u strmi reljef padine na kojoj se nalazi, ini ovo kulturno dorbo neponovljivim na ovom prostoru. Grad Golubac, podignut je u duhu srpske vojne arhitekture, iz perioda upotrebe hladnog oruja, jer oigledno je da je utvrenje prilagoeno ovakvom nainu ratovanja. Savladavanje strmog reljefa tokom gradnje uticao je na sam oblik utvrenja, njenu osnovu, raspored bedema i kula. Poznato je da utvrenje ima devet kula, ije se visine kreu izmeu 20 i 25 metara. Ako se detaljnije sagleda plan Golupca, lako e se uoiti da Golubaki grad ine dva utvrenja, unutranje i spoljanje, a po vremenu gradnje mlae i starije. Unutranje, odnosno starije utvrenje ini pet kula sa bedemom koji ih meusobno povezuje. Mlae utvrenje ine etiri kule sa bedemom i graevine iji su ostaci vidni u okviru utvrenja. Arhitektonski kompleks Golubake tvrave jasno ukazuje da nije bio namenjen za sedite nekog upana, niti crvenog veledostojnika, ve da je imalo vanu odbarambenu ulogu (Cunjak et al., 2002). Trenutno stanje tvrave moe se oceniti kao loe i neprihvatljivo za kulturno dobro visoke istorijske i arhitektonske vred-

nosti. Kule i bedemi utvrenja su u korovu i travi, a poslednja restauracija bila je pre dvadeset godina. S obzirom na ovu injenicu srednjovekovna arhitektura je dobro ouvana. Osvetljenje tvrave koje bi doprinelo njenoj reprezentativnosti, iako je bilo u planu, nije realizovano. Uslune pogodnosti, ugostiteljski i turistiki sadraji, ne postoje na lokalitetu. Apelovanjem zainteresovanih pojedinaca, istoriara, turizmologa postoji ansa da u skorijoj budunosti doe po promene trenutne situacije. U suprotnom, budue generacije mogu biti svedoci njenog propadanja, a moda i nestajanja. Golubakoj tvravi neophodna je restauracija, konzervacija i rekonstrukcija. Pripritet u njenom turistikom afirmisanju je izmetanje erdapske magistrale, koja predstavlja glavnu okosnicu njenog razvoja. Nakon toga, korienjem svih instrumenata marketinkog miksa osmisliti promociju, koja e privui kako domae tako i strane turiste. Ponudu tvrave moraju pratiti suvenirnice, adekvatan parking i druge uslune pogodnosti. Budui prolaznici ne moraju se diviti Golubakoj tvravi samo sa reke Dunav i biti njeni sluajni posetioci. Adekvatnom restauracijom i turistikim oivljavanjem tvrava moe doekati turiste koji e se proetati izmeu njenih zidina i uveriti ih da za ovekovu graditeljsku ruku nepostoji prirodna prepreka.

Turistika valorizacija srednjovekovnih utvrenja po kvalitativno-kvantitativnom metodu

Elementi turistike valorizacije Opta turistika vrednost 3,7 4,2 2,9 2,3 Kulturnoistorijski znaaj Mikrolokacijski poloaj i dostupnost Turistika opremljenost 2 2 3 2,3 3 3 3 3,0 2 2 2 2,0 2 1 1 1,3 Uklopljenost u turistiko bogatstvo 3 3 3,5 3,2 4 3 4 3,7 3 2,5 3 2,8 3 2 2 2,3

Umetnika vrednost

Petrovaradinska tvrava Pr. vrednost Beogradska tvrava Pr. vrednost Smederevska tvrava Pr. vrednost Golubaka tvrava Pr. vrednost

5 5 5 5,0 5 5 5 5,0 4 4 4 4,0 4 3 3 3,3

3 3 3,5 3,2 4 4 4 4,0 2 2 2 2,0 2 2 2 2,0

Ambijent 5 5 5 5,0 5 5 5 5,0 3 3 3,5 3,2 3 2 2 2,3

Lokalitet

3 3 4 3,3 4 4 4 4,0 3 3 3 3,0 3 2 2 2,3

Kvalitativno-kvantitativni metod turistike valorizacije

Da bi kvalitativno-kvantitativni metod turistike valorizacije bio prihvaen kao relevantan metod procenjivanja vrednosti srednjovekovnih utvrenja na Dunavu, bilo je neophodno ukljuiti strunjake iz razliitih naunih oblasti. U cilju dobijanja objektivnijeg rezultata, turistika valorizacija vrena je od strane strunog lica iz oblasti zatite spomenika kulture i iz oblasti istorije. Na osnovu dobijenih vrednosti sprovedene turistike valorizacije moe se zakljuiti da trenutno stanje ouvanosti, atraktivnosti i turistika privlanost utvrenja, odnosno stepen njihovog turistikog razvoja nije podjednak za sve. Povoljan poloaj, dostupnost utvrenja direktno je uticao na umetniku vrednost i ambijent srednjovekovne tvrave. Petrovaradinska i Beogradska tvrava potvruju ovu injenicu. Ocenjivanjem elemenata turistike valorizacije pokazalo se da prethodne dve tvrave imaju najviu optu turistiku vrednost. Vrednost Petrovaradinske tvrave je 3,7, ime ona predstavlja kvalitetan turistiki resurs od regionalnog znaaja, dok Beogradska tvrava, sa turistikom vrednou od 4,2, predstavlja lokalitet od nacionalnog znaaja. Ujedno, Beogradska tvrava poseduje najveu turistiku vrednost meu analiziranim utvrenjima. Smederevska i Golubaka tvra-

va imaju visok kulturno-istorijski znaaj, ali njihova turistika afirmisanost je na niskom nivou. Poslednjih godina, u sklopu planova turistikog razvoja na ovim lokalitetima, prioritet je adekvatna obnova i rekonstrukcija. Najniu turistiku vrednost od 2,3 ima Golubaka tvrava. Ovo stanje prouzrokovano je dugogodinjim zapostavljanjem od strane arheologa, istoriara, restauratora, turizmologa. Navedena utvrenja predstavljaju lokalitete lokalnog znaaja, sa mogunou da se njihova vrednost podigne na vii nivo. Kada se analizirana utvrenja posmatraju zajedno, prva etiri elementa turistike valorizacije, potvruju da ovi lokaliteti sa povoljnim turistiko-geografskim poloajem, poseduju kulturnu, istorijsku i umetniku vrednost, to je preduslov njihove turistike afirmisanosti. Kvalitativno-kvantitativnom metodom turistike valorizacije utvreno je da tvrave zajedno imaju turistiku vrednost od 3,3, ime predstavljaju lokalitete regionalnog turistikog znaaja i dobrog su kvaliteta. Rekonstrukcija, obnova i adekvatna zatita je prioritet u njihovom turistikom razvoju. Osmiljenom propogandom, bogatim kulturnim i turistikim sadrajem, srednjovekovna utvrenja na Dunavu mogu postati znaajni turistiki centri nae zemlje, koji mogu pruiti jedinstven doivljaj ne samo domaim nego i stranim turistima.

Zakljuak

Srednjovekovna utvrenja kao prostorne kulturno-istorijske celine obuhvataju vee prostore, komplekse zgrada sa okolnim ambijentom. Locirane na obalskim uzvienjima Dunava, lako su uoljive i prepoznatljive za posetioce, ime su pogodne za turistiku valorizaciju. Meutim, srednjovekovna utvrenja u naoj zemlji jo nisu

nala odgovarajue mesto u turistikoj valorizaciji i prezentaciji. Posle uraene turistike valorizacije subindikatori ukazuju da su utvrenja turistiki privlana i podesna za razvoj turizma, posebno kulturnog. Usled njihove teritorijalne grupisanosti na Dunavu ukazuje se mogunost povezivanja kulturnog turizma sa nautikim, eko i drugim oblicima turistikih kretanja. Odnosno, stvorili su se uslovi za stvaranje kompaktnog turistikog proizvoda. Meutim, srednjovekovna utvrenja na Dunavu najbolje se mogu turistiki predstaviti razvojem nautikog turizma, kulturnog i manifestacionog. Osnovna ideja za razvoj turizma je vraanje srednjovekovnog duha. Ovo bi se postiglo restauracijom glavnih elemenata arhitekture ovog doba, poput glavne kule, glavnog ulaza, postavljanjem drvenih konstrukcija i slino, kao i osmiljavanjem izlobi i manifestacija sa tematikom srednjeg veka. Sva etiri srednjovekovna utvrenja pripadaju grupi kulturnih dobara sa niskim stepenom osetljivosti na pritisak od strane posetilaca, ali to ne iskljuuje potrebu odreivanja maksimalnog noseeg kapaciteta kod dugoronog razvojnog plana za turizam. Vrednosti indikatora pokazali su razliit stepen razvijenosti utvrenja. Zbog neposredne blizine velikih gradova nae zemlje Petrovaradinska i Beogradska tvrava imaju najvii stepen razvijenosti i turistike afirmisanosti. Dok je Smederevska tvrava na putu da postane znaajni turistiki lokalitet, Golubaka tvrava je zapostavljena i preputena daljoj degradaciji usled neiskorienosti potencijala koje poseduje. U burnoj istoriji koju je Podunavlje proivelo nastale su prepoznatljive kulturno-istorijske celine, koje treba adekvatno zatiti, turistiki valorizovati i na kvalitetan nain 101

promovisati. Ovo naslee poseduje osobinu da bude zanimljivo, kako domaim tako i stranim posetiocima, ija prolost ima udela u stvaranju ovih kulturnih dobara. Zaploviti Dunavom i prepustiti se njegovim vodama znai prepustiti se jedinstvenom pejzau, pronai mesto gde su priroda i ovek nali harmoniju, diviti se srednjovekovnim utvrenjima koja nikog ne ostavljaju ravnodunim. Zaploviti Dunavom znai doiveti neponovljivo.

Literatura

Dereko, A. (1950): Srednjovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Prosveta, Beograd. Duki, D., Gavrilovi, LJ. (2002): Reke Srbije, Novi Sad. orovi, Lj. (2002): Vodi kroz Beograd, Kreativni centar, Beograd. Cunjak, M., Jordovi, . (2002): Srednjovekovni grad Golubac, Zavod za zatitu spomenika kulture, Smederevo.

Garaa, V. (2007): Planiranje i turistiko ureenje prostora Petrovaradinske tvrave, Institut za geografiju, Novi Sad. Kosti-Novakovi. R. (2004): Turistika valorizacija Smederevskog Podunavlja, Pomoravlja i Jasenice sa marketing planom, PMF, Novi Sad. Markovi, . (1996): etnja po Petrovaradinskoj tvravi, Turistika organizacija Novog Sada, Novi Sad. www.plovput.co.yu/daljinar-dunav.htm

102

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

PhD. Gabriela Manea* PhD. Marian Marin* PhD. Adrian Tiscovschi* Saetak
Turistika valorizacija zatienih podruja Rumunije mogunost za odrivi regionalni razvoj

U Rumuniji postoji 963 zatiena podruja, koje predstavljaju 7 % nacionalne teritorije. Od toga, 51 % ima sopstvene administrativne strukture, meutim kao problem se javlja slabost njihove organizacije. Suoavamo se sa rizikom koji donosi irenje graevinskih podruja za potrebe stanovnitva ili turista, preteranom iskoriavanjem prirodnih resursa (preterana ispaa, sea uma i stabala, krivolov, nekontrolisane turistike aktivnosti, nekontrolisano bacanje smea i nagomilavanje otpada). Glavni cilj ovog rada je da predstavi ograniavajue i povoljne faktore turistikih aktivnosti u zatienim podrujima Rumunije. Kljune rei: Rumunija, zatiena podruja, turistike aktivnosti, SWOT analiza

Tourism Valorization of Romanian Protected Areas an Opportunity for Regional Sustainable Development
The tourist use of the protected areas in Romania
On a world scale, there is an increasing number of tourist activities, and the natural protected areas are becoming more and more attractive, given the dullness of the usual destinations. Individual tourism in small groups is preferred, while the usual forms of mass tourism in large groups with a large number of sites in a short time is less appealing. Although, from this point of view, Romania still is a novice, it is a known fact that more tourists are interested in the unconventional, original customs, routes and sites, typical for nature and culture. In this context we can see tourism in the protected areas. In concordance with the selection criteria and with specific objectives, the main categories of protective areas in Romania, which can be evaluated by tourist activities with education, cultural and entertaining purpose, are the national parks, natural parks and biosphere reservations. As an economic activity, tourism is welcome in the area and the proximity of the protected areas, as long as they are treated with the mandatory respect. The opportunity for the development of tourism may even be a premise for the conversion of the peripheral, economically less developed areas, as a strategy for economic development. Today, there can be identified three types of protected areas: a) the areas of international and national interest (such as the Danube Reserve) b) the ones of national interest, which were on the tourist routes even before they were protected areas (such as the Natural Park Muntii Bucegi, the National Park Piatra Craiului-in general, parks in the mountain regions, next to resorts) c) the ones of regional interest (such as the Natural Park Portile de Fier), which have recently become more popular with tourists, after becoming protected areas. The major issue for the protected areas in Romania is that, most of the times, the tourists have little knowledge of the special status of those protected areas and the restrictions, different consequences over the natural and even cultural and historical components. Unfortunately, the common tourists do not differ between the rigors of the public usage of a mainstream tourism objective and those of a particular protected territory. This being said, the task of informing the tourists about risks regarding the vulnerability status, the national heritage value and international status of those protected areas, and informing them about what certain tourist activities can induce at the level of the natural components of the landscape and also at the community level, as well as the task of sanctioning and fining according to the damages, belongs to the local and regional authorities, NGOs, schools, the church, the protected areas administrations. The most frequented degradation forms of the protected landscapes due to the daily tourist use are: 1. the traffic (supervised access, which attracts inevitably a mass tourism, with all the negative consequences made by these; sky tracks, cable transportBucegi Mountains, for example: tourist routes, named shortcuts, with negative effects for the mountainsides, by the acceleration of the torrential erosion and also for the flora); the use of motor boats and also of private helicopters- The Danube Delta case. 2. the accommodation and catering infrastructure such as hotels, huts and catering establishments of these, have been, most of the times, established prior to the declaration of the protected area (for example: The Bucegi Mountains with a high number of huts and the possibility for a supervised access, The Cerna Valley, from the Natural Park Domogled- Cernea Valley); the accommodation facilities, such as wild camping or itinerant, but also such as shelters, having a very high number of tourists is, being without a sanctions plan when the regulations of the public use of a protective area are broken. 3. all kinds of collecting: poaching such as hunting, fishing, collecting (plants, 103

Abstract

Today in Romania there are 963 protected areas, which means 7% of national territory surface. 51% of protected areas surface had their own administration structures, but the major problem is caused by the weakness of those structures. We confront in this case with risks caused by emerging building areas for population or tourist purposes; overexploitation of natural resources (overgrazing, wood and timber exploitation, illegal hunting, uncontrolled tourist activities; uncontrolled depositing and waste accumulation. The main purpose of this paper is to present the restrictive and favorable factors of tourist activities in protected areas in Romania. Key words: Romania, protected areas, tourist activities, SWOT analysis

* University of Bucharest, Faculty of Geography, Romania

earth sorts, fossils etc.), the forest fruits collecting- activities made almost daily in the protective areas with well know tourist regions, but also in the newest protective areas (which new status is not so well known by the people) and with negative impact in a medium or long period of time, about the landscape component parts. 4. the vandalizing- phenomenon manifested especially in the protective areas near some big towns or some important resorts, frequented by big groups not so well organized and illinformed.

Opportunities and threats in the present and perspective use of the protective areas in Romania.

Fig.1 Bucegi Mountains Natural Park asteries (Sinaia, for example), Peles Castle etc, fortresses (Rasnov, Prejmer); leisure opportunities: guided walking tours authorized by PNB; short excursions; alpinism (there are almost 280 alpinism routes, with different levels of difficulty); speotourism; photography; filming; sky and cable transport facilities; mountain biking on the public routes from the park area WEAKNESSES tourism promotion in Bucegi Mountain, from the perspective of tourism offer of the nearest resorts and not from the perspective of the Natural Park, for a premium tourism experience, relaxation and environmental education; the absence of possibilities of clear and durable signage and information boards placed directly on the ground, at the gathering points of tourists, on the routes to the main tourist sites; the big tide of tourists inadequately informed, regarding special regulations of Bucegi Mountains, but also regarding the environmental protection regulations, in general; the inefficient administration structure, with inadequatelyly assigned functions and responsibilities of the establishment, but also in the inefficient usage of duties of the ecological police assignments; the lack of funds for the reorganisation of tourist routes puts its fingerprints on the marks state; the existence of a lack of balance of the tourist frequency, with the maximum flow at weekends in winter but also in the summer season; the lack on an efficient tax system, applicable for the site in view of the special natural tourist facilities and camping; the inadequate monitoring of the tourists behaviour in the park area; a permissive legislation, which does not stipulate enough strict and applicable disposal regulations needed for complying with international standards;

Case study: Bucegi Mountains Natural Park (Fig.1) and Macin Mountains National Park (Fig.2) The SWOT analysis objective, by which the elements of opportunities and threats for tourist development can be evaluated, is represented by the two protected areas as mentioned above and those belongs to different geographical units and have different intensity in terms of tourists number. The Bucegi Mountains Natural Park is situated in the Meridional Carpathian Mountains, in very close proximity of one of the most frequented resorts in the country (Sinaia, Busteni, Predeal, along the Prahova Valley), the maximum altitude reaching 2507 m Omu Peack, the second one belongs to a less known territory with a limited number of tourists, situated in the northern part of Dobrogea Plateau, in the region of dry climate, this being reflected in the animal and plant life, and also in the ruin-like relief. We mention that Macin Mountains is the only mountain formation of hercinic age in Romania.

the uncontrolled tourism development by building guest houses, hotels, the development of air spa resorts, the illegal extension of the buildings in the main area, but also in the special conservation zone; the accelerated surface and bottom erosion by: constructions, extension and rearrangement of various facilities (lodge, transport cable ways); auto transport and the pedestrian traffic on a chaotic and dense road network (access ways and paths inadequately marked and maintained); the fauna enclosure in inaccessible areas for tourists, most of the time not providing necessary food resources for the animals. Suggestions: placing visibly some posters and information boards made of durable materials at the entrance of the nature park and on the main tourist routes (such as the one in the Hohe Tauern National Park in Austria, for example) which would be useful, informative , but also educative. OPPORTUNITIES adding value to the Bucegi Mountains Natural Park, throug promotional activities by tour operators, promoting more complex tour packages, which can include also a useful and educational component; the increase of leisure sites in the open air, in the proximity of the natural park; the promoting of the international tourism by novelty/ unique tourist offers such as: traditional festivals on different themes (tourism, cuisine etc.), the opportunity for the observation of wild animals, typical for the area, through the agency of wild animals parks, similarly with the one on Grossglockner Mountain (Austria); the establishment of a TV channel, spreading the news on regional, national and maybe international level about the main events developed in the protected areas opened for tourist activities in Romania, but also some shows on environmental education; systematic media approach on TV channels with national audience, especially in the news programs, providing information on the problems of the protective areas in the country (daily presentations these, also informing about the opportunities for tourist activities, about the regulations regarding public use); Recommendations: selling a family card, useful in the National Park area and in the nearest resorts, which can facilitate free access or provide discounts for the main tourist facilities and leisure sites in the functional area accessible to the nature park tourists; banning certain leisure activities in the periods with ma-

SWOT Analysis: Bucegi Mountains National Park - tourist use

It was opened in 1990 by the Ministry Order 7/27.01.1990. Total surface: 35.700 ha, from this 9.000 ha are integral reservation. STRENGHTS accessibility, due to a short distance from these 3 big towns: Bucharest, Ploiesti, Brasov- the main tourists provider; proximity from the big resorts, which largely comprise the accommodation infrastructure and the leisure activities the presence of a large number of natural tourist sites and cultural- historic sites in the park area and in its proximity (natural landscapes, mountain vertical slopes, waterfalls, natural monuments- relief created by differential erosion - The Babele, The Sfinx), mon-

104

jor impact (the light of fire in the dryness seasons, the observation of the animals in the reproduction period, etc.); the limited access to fragile zones; the limited period of staying; the concentration of some activities, depending on their compatibility, in a reduced/ small space, well limited, easy to monitor and to maintain, in order to limit irreversible degradations. RISKS Continuation of fast erosion, due to some arrangements for the tourist activities, such as: cable transport, sky tracks, pipes or routes on Bucegi floor/ stage; Failure of the protection and maintenance activities, when there is a high number of tourists hard to be controlled. Recommendations: urgent development of an ecological reconstruction program for the Bucegi Mountain.

the development of the pleasure activities in the near-by localities (the Macin city, the communities: Greci, Cerna, Hamcearca, Luncavita, Jijila); the development of the agrotourism and rural activities; the increase of the working places; the rising of the living standards in the park proximity. RISKS the intensive weekend or holiday tourism, by camping in the picturesque park areas (the Pricopanului summit, the main comb, the Reserve Valley of the Wild Strawberry, the Luncavita Valley in La Scapeti area), can lead to the appearance of the fireplaces, to the domestic remainders, to the fauna disturbance and to the destruction of the steppe floristic species.

Fig.2 Macin Mountains National Park ing the natural landscape in a stable ecological equilibrium; The area is a living ethnographical museum, agglomeration of different nationalities (the Romanians majority, the Italians from the Greci village, the Turks and Tartars from the Macin area, the Megleno -Romanians came here in 1940 from Pindum Mountain, settled in Cerna village, the Lipoveni, the Ukrainians, which keeps their habits and gives colour to settlements. WEAKNESSES the lack of information access at the main area; the inconsistent involvement of stakeholders in the area management; the lack of facilities for tourists and visitors; the lack of suitable control and monitoring of the protected area, led to a reduction of wild populations and the degradation of the ecological natural status of the habitat. OPPORTUNITIES the ecotourism development;

Conclusion

SWOT analysis: Macin Mountains National Park

Created in 2000, by the Law 5/2000 and Government Decision no. 230/2003; Total surface - over 11 321 ha; from this, 3 651 ha belong to the integral reservations STRENGHTS varied and specific landscape, great biodiversity, with species protected by the law and declared nature monuments; the oldest area from Romania and one of the oldest in Europe; the existence of some important historical and regional ruins; the transit opportunity to the other two important tourist areas: The Danube Delta and the resorts on the Black Sea; Easy access, by cars as well, to all the park facilities. The tourist infrastructure is missing on the mountain top and that is keep-

Tourist potential of Romanian protected areas is real. Its inefficient valorization is also real. The development projects have started, but their application has been local. The reasons can be found in the lack of a coherent strategy for national tourist development. We consider that, in future, in Romania, the tourist valorization of the natural and almost natural landscapes, extremely various could have a substantial contribution to the increase of P.I.B. 1. Manea, Gabriela, (2004) Zone si arii protejate si valorificarea lor in turism, Ed. CREDIS, Bucuresti 2. http://www.muntiimacin.ro/proiect. php 3. www.muntiimacin.ro/ 4. www.bucegipark.ro/ 5. archweb.cimec.ro/Monumente/ParcuriNaturale/ParculNaturalBucegi.htm 6. www.apmph.ro/15_03_parcul_natural_bucegi.htm

References

105

106

Turistika privreda Tourism economy

107

108

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Stevan M. Stankovi* dr Svetomir Mari** Saetak

Regionalni aspekti turizma u svetu

Uvod
Kratko definisan kao kretanje ljudi izvan svog mesta boravka uz odgovarajuu potronju, savremeni turizam je zahvatio gotovo sve zemlje sveta. U mnogima od njih uvaava se kao mogunost ostvarivanja odgovarajuih pozitivnih ekonomskih i drutvenih efekata, pruanjem razliitih usluga uz ukljuivanje brojnih komplementarnih delatnosti. Masovnou, tradicionalnim i novim vrstama i brzim prostornim irenjem, nadmauje brojne delatnosti. Mnoge drave mu na razliitim nivoima poklanjaju veliku panju, jer zapoljava brojnu radnu snagu, uveliko poiva na lokalnim i nacionalnim proizvodima, robama i uslugama, te ne pati od carine, transportnih trokova i drugih pojava i procesa kojima je izloena klasina meunarodna trgovina. Obim i znaaj meunarodnih turistikih kretanja u svetu najbolje potvruju brojne nacionalne, interregionalne, kontinentalne i svetske organizacije koje se, svaka iz svog aspekta, bave unapreenjem turizma i drugim delatnostima koje doprinose nesmetanom i sve obimnijem odvijanju turistikih kretanja. Godine 1950. u svetu je bilo 2.556.519.000 stanovnika. Tada je u meunarodnim turistikim kretanjima uestvovalo 25.300.000 turista ili 0,9% od ukupne svetske populacije. Pedeset godina kasnije svetsko stanovnitvo se povealo na 6.073.265.000, a broj stranih turista na 698.300.000, to je inilo 11,5 svetske populacije. Vizionari turizma predviaju da e 2030. godine udeo onih koji kao turisti putuju u strane zemlje u odnosu na ukupan broj svetskog stanovnitva dostii 14,1%. Takav uzlazni trend nee zabeleiti nijedna druga delatnost. Ako broj stranih turista uveamo za 3 do 5 puta obuhvativi i domaa turistika kretanja, stvari postaju jo jasnije. Iz toga zakljuujemo da je turizam globalna pojava i proces naglaene kvantitativne, kvalitativne i prostorne ekspanzije, bez obzira to ga esto potresaju nemili dogaaji puput zemljotresa, sua, poplava, razornih cunami talasa, teroristikih akcija, ratnih sukoba i slino. ra, organizaciji saobraaja, arhitekturi i urbanizmu, kolovanju kadrova za sve specifinija radna mesta, odgovarajue poslove i radne zadatke, istupanju na turistikom tritu, uticaju na trgovinski i platni bilans. U turizmu je danas zaposleno vie od 260.000.000 ljudi. Od 100 zaposlenih uopte, od turizma u Francuskoj ivi 6 ljudi, u Portugalu i Australiji po 7, vajcarskoj 9, paniji 11, Grkoj 12 i Austriji 15. Ka potrebama turizma usmeravaju se brojne privredne i neprivredne delatnosti u kojima se u etiri do est nivoa raspodeljuje ukupan prihod. Ka turizmu se usmeravaju znaajni delovi poljoprivredne proizvodnje i prehrambene industrije, proizvoai sportske opreme, grafika produkcija, Tabela 1. Procenat godinjih stopa rasta inostranog turizma u svetu
Period posmatranja 1950-1960. 1950-1965. 1950-1970. 1950-2000. 1965-1970. 1960-1970. 1970-1975. 1970-1980. 1975-1980. 1980-1985. 1980-1990 1985-1990. 1990-1995. 1990-2000. 1995-2000. 2000-2003. Promet turista 10,6 10,5 10,0 5,6 7,9 9,1 6,1 5,6 5,2 2,8 4,8 7,0 4,3 4,3 4,0 0,3 Potronja turista 12,6 12,1 11,3 11,4 9,1 10,0 13,7 19,4 21,8 2,5 9,8 17,9 8,5 6,2 3,2 0,2

Savremeni turizam u svetu se ve vie godina ubraja u najprofitabilnije delatnosti. Posle godinje stope rasta od 10% stabilizovao se na 3%. Zahvatio je gotovo sve delove nae planete i tamo gde se planski razvija, donosi znaajne pozitivne ekonomske i drutvene efekte. U meunarodnim turistikim kretanjima 2006. godine uestvovalo je 842.000.000 ljudi koji su izvan svojih zemalja potroili vie od 735 milijardi amerikih dolara. Meu zemljama sa najvie stranih turista i prihoda istiu se one koje su i po nizu drugih pokazatelja meu prvima u svetu. Proistie zakljuak da za turizam nisu dovoljne samo prirodne i antropogene vrednosti, ve niz drugih pogodnosti, posebno materijalna baza, bogata celogodinja ponuda i raznovrstan sadraj boravka. Kljune rei: turizam, svet, razvoj, regionalni aspekt, ekonomski efekti

Abstract
Worlds regional aspect of tourism
Modern tourism has become one of the most profitable activities for the last couple of years. After annual rate of growth of 10 percent, its growth has stabilized on 3 percent. Tourism has spread over almost all parts of the planet, and if systematicly and good planned it can bring significant positive economic and sociable effects. In the year of 2006, about 842 millions of people took part in international touristic movements and spent over 735 billion dollars. Among countries with the largest number of foreign tourists, there are those at the same time famous by the other indicators. Considering all of this, we could come to conclusion that for touristic activities not just natural and antropogenic values are concerned, but also some of the other features, especially capital assets and touristic objects, great touristic offer through whole year and different contents of touristic stay. Key words: tourism, world, development, regional aspect, economic effect

Izvor: WTO saobraaj i saobraajna sredstva, dizajn, propaganda, hortikultura, prostorno planiranje, deo graevinarstva, proizvodnja nametaja i ugostiteljske opreme, kongresni centri, kolske institucije (Stankovi, 2007). Sve to najbolje potvruje injenica da su prihodi od inostranog turizma u svetu 2006. godine iznosili 735.000.000.000 amerikih dolara, to iznosi 1.304.109.500 amerikih dolara na dan. Danas je to ve vie od 1,5 milijarde na dan, sa tendencijom stalnog blagog porasta.

Turistiki promet i potronja

* Geografski fakultet, Beograd ** Via hotelijerska kola, Beograd

Savremeni turizam, pod kojim ovom prilikom podrazumevamo samo turistika kretanja ljudi izvan svoje zemlje, jeste proces velike integracione moi i naglaene multiplikativnosti. Direktno i indirektno tretira se u zakonodavstvu, investicionom ulaganju, integracionim procesima, prekograninoj meunarodnoj saradnji, zatiti i unapreenju prirodnih i kulturnih doba-

Evropa pre svih

Evropa spada u manje kontinente. Prostranija je samo od Australije, ali je po razvijenosti inostranog turizma, iskazanom 109

Tabela 2. Regionalna raspodela meunarodnog turizma (000.000)

Kontinent, regija Zemlja kao celina Evropa kao celina Juna (mediteranska) Evropa Zapadna Evropa Centralna i Istona Evropa Severna Evropa Amerika kao celina Severna Amerika Karibi Juna Amerika Centralna Amerika Azija i Pacifik Severoistona Azija Jugoistona Azija Srednji istok Okeanija Afrika kao celina Podsaharska Afrika Severna Afrika 2000. 686 389,6 140,8 139,7 62,3 46,9 128,2 91,5 17,2 15,2 4,3 114,9 65,2 37,0 24,3 9,2 28,6 18,4 10,2 2005. 808 441,5 158,0 142,7 87,9 52,9 133,5 89,9 18,9 18,2 6,6 157,4 89,6 49,3 39,1 10,5 36,7 23,0 13,7

555.000.000 i dostii 1.615.000.000. Predvia se da e Evropa 2010. godine imati 527 miliona stranih turista, iji e broj do 2020. godine porasti na 717 miliona. Znaajan rast predvia se i za Aziju i Pacifik (2010. = 195 miliona, 2020. = 397 miliona). Na treem mestu e biti Amerika sa 190 miliona stranih turista 2010. godine i 282 miliona 2020. godine. Slede Afrika (47:77 miliona), Sredji istok (36:69 miliona) i Juna Azija (11:19 miliona). Regionalna raspodela se bitnije ne menja, ali su razliiti trendovi porasta broja turista i prihoda po navedenim predeonim celinama. Naravno, velikih iznenaenja nema. Evropa e i dalje biti najposeenija, a najbri trendovi rasta pripisuju se Kini.

Kina sa Hongkongom perspektivna destinacija

Iako je dosta teko i esto nemogue do kraja komparirati statistike podatke iz domena turizma, jer postoje raziliti sistemi evidencije (u smetajnim objektima, na graninim prelazima bez jednodnevnih poseta, na graninim prelazima ukljuujui i jednodnevne posete), neki zakljuci su sasvim jasni. Meunarodni turizam u svetu je, po broju uesnika, iz godine u godinu sve obimniji. Nekim tradicionalno dobro poseenim zemljama pridruuju se nove. Brzim trendovima razvoja posebno se istie Kina. Strunjaci smatraju da e 2020. godine, zajedno sa Hongkongom, imati vie od 135.000.000 stranih turista i po tome biti prva zemlja na svetu. Prognoze su dosta realne, jer je ova zemlja u velikoj sveoptoj ekonomskoj ekspanziji. Sve interesanRashod milijarde amerikih dolara 32,329 33,609 66,700 26,915 20,385 17,591 9,700 4,188 8,858 11,237 19,158 3,273 4,600 9,741 6,785 9,010 5,919 7,628 19,460 6,638 58,044 16,935 15,398 40,409 9,929 12,005 6,060 9,391 53,196 1,722 3,600 2,450 2,618 1,881 2,274 6,427 + 12.869 + 26,971 + 8,656 + 9,980 + 4,987 - 22,818 - 0,229 - 7,817 + 2,798 + 1,846 - 34,038 + 1,551 + 1,000 + 7,291 + 4,167 + 7,129 + 3,645 + 1,201 Razlika

Izvor: WTO brojem turista i ostvarenim prihodima, oduvek na prvom mestu. To je posledica duge tradicije, bogatstva i raznovrsnosti prirodnih i antropogenih vrednosti, bogate ponude, lake prohodnosti u svim pravcima i svim godinjim dobima, znaajnog udela gradskog stanovnitva i postojanja nekoliko zemalja izvanredno organizovane i realizovane turistike receptive. Sa 50 do 60% svetskog inostranog turistikog prometa Evropa je gotovo nedostina za ostale kontinente. Po prognozama strunjaka Svetske turistike organizacije, Evropa e i dalje biti najposeeniji kontinent na Zemlji. Smatra se da e se od ukupnog broja stranih turista u svetu 2010. godine (937.000.000), vie od 527.000.000 ili 56% opredeliti za Evropu, a 2020. godine, kada e u svetu biti premaena milijarda stanih turista (l.060.000.000), vie od 717.000.000 ili 67% e biti registrovano u Evropi. Dosta specifina rejonizacija sveta za potrebe turizma, koja odstupa od kontinenata i velikih prepoznatljivih geografskih celina, jasno ukazuje na raspodelu meunarodnih turistikih tokova, to je svojevrsna osnova i za regionalni aspekt prihoda po osnovu turizma i njemu prateih delatnosti. Evropa i Amerika sa vie od 76% ukupnog broja stranih turista izrazito prednjae. Posebno se istie mediteranski deo Evrope, koji, iako znatno manji od brojnih predeonih celina, zahvata znaajan deo meunarodnog turistikog prometa. Meu zemljama u priobalju Sredozemnog mora, obimom inostranog turistikog prometa istiu se Francuska, panija, Italija, Grka i Turska. Koristei i druge pogodnosti geografskog poloa110 ja, Francuska je 2002. godine registrovala 77.012.000 stranih turista, to je 2,57 puta vie u odnosu na mnogo prostraniju Afriku kao celinu, a samo 1,51 put manje o odnosu na Ameriku u celini. Postojei podaci osnova su za prognoze daljeg razvoja inostranog turizma u svetu. Smatra se da e 2010. godine u meunarodnim turistikim kretanjima u svetu uestvovati 1.060.000.000 ljudi, iji e se broj do 2020. godine poveati za
Turisti u milionima 77,012 51,748 41,892 39,799 36,803 24,180 20,057 20,000 19,667 18,611 17,969 15,870 13,980 13.600 13,292 12,782 11,644 10.000

Tabela 3. Neki pokazatelji inostranog turizma u najposeenijim zemljama 2002. godine

Zemlja Francuska panija SAD Italija Kina V. Britanija Kanada Rusija Meksiko Austrija Nemaka Maarska Poljska Grka Malezija Turska Portugal vajcarska Prihod

Izvor: WTO

tniji je i Japan, koji je tokom 2005. godine imao 12.439.000 stranih turista i ostvario prihod vei od 12 milijardi amerikih dolara. Prometom stranih turista prestigao je Tajland, Meksiko, Holandiju, Junu Afriku i pribliio se Grkoj i Kanadi. Sa poveanjem broja stranih turista, rastu i prihodi. Od 2002. do 2005. godine oni su u SAD porasli sa 66,7 na 81,7 milijardi dolara ili za 22,5%. Vee procentualno poveenje u istom periodu ostvarile su brojne evropske zemlje, posebno Nemaka, Velika Britanija i Austrija, ali i Turska i Kina.

Tabela 4. Zemlje sa najveim prihodima iz turizma (milioni amerikih dolara)

Zemlja SAD panija Francuska Italija Nemaka V. Britanija Kina Austrija Turska 2003. 64,5 41,8 37,0 31,2 23,0 22,8 17,4 14,1 13,2 2005. 81,7 47,9 42,3 35,4 29,2 30,7 29,3 15,5 18,2 Poveanje 17,2 6,1 5,3 4,2 6,2 7,9 11,9 1,4 5,0

Nauni i praktini znaaj prouavanja

Uvid u sveteke turistike tokove od viestrukog je naunog i praktinog znaaja, jer sve razvijeniji turizam izaziva brojne ranije nepoznate ili nedovoljno ispoljene pojave, procese i dogaaje. Od posebnog je znaaja odnos turizma prema ivotnoj sredini, tj. prirodnim i antropogenim turistikim vrednostima, posebno onim koji spadaju u potrona dobra, slabo se obnavljaju, imaju lokalno ili regionalno rasprostranjenje, endemiti su ili relikti, neumnoive i neprenosive kategorije sa naglaenim geografskim poreklom. U tom smislu od interesa su sledei stavovi izloeni pre vie od dve decenije, koji su vremenom postali veoma aktuelni i akutni: Slobodno vrijeme i putovanja, dakle, neto sporedno, iako moda i najljepe na svijetu? Mislim da je vie od toga. Posrijedi je ivotna srea pojedinaca i njegova dobrobit u naem drutvu. To su zacijelo sredinja pitanja. Slobodno vrijeme i praznici ne smiju se reducirati na neto to se bez razmiljanja moe prepustiti industriji zabave. Ljudi su se godinama borili za vie slobodnog vremena i vie praznika. Danas se valja boriti s posljedicama toga napretka. Ako se na sredinu sedamdesetih godina otpoelo s prouavanjem uoivih utjecaja turizma na okolicu, danas, kada su putovanja postala jedinstvenom masovnom pojavom u povijesti, otkriva se ljudska dimenzija i socijalno-kulturna problematika te pokretljivosti u slobodnom vremenu. Zapravo se time ve odavno trebalo pozabaviti. Time je u biti trebalo zapoeti (Kripendorf, 1985). ini se da je u mnogim zemljama i kod mnogih ljudi sazrelo shvatanje da ivotnog prostora, naroito onog izvornog, dobro zatienog i unapreenog, kakav je potreban ne samo turistima, ve i domicilnom stanovnitvu mnogih delova nae planete, nema dovoljno. U tom smislu esto se predlau odreene mere i preduzimaju konkretna akcije, usvajaju odreeni zakoni i propisuju reimi zatite i osmiljava svrsishodna valorizacija prostora od znaaja za prosperitet turizma. Veina sadanjih nastojanja na razliitim nivoima i odgovarajueg teritorijalnog obuhvata, potencira znaaj ekolokog pri-

Izvor: WTO stupa problemima kolizija, komplementarnosti, direktnih, indirektnih i povratnih sprega ivotne sredine i turizma. U najboljem smislu rei to mora voditi povratku prirodi, korenima i lokalnoj sredini primerenim vrednostima, jer od toga gotovo sve potie i proistie, samim tim i meunarodni turizam. Preuzimajui ulogu lidera i ostvarujui znaajan udeo u svetskom nacionalnom proizvodu i zaposlenosti, meunarodni turizam mora vie i bolje preuzeti ulogu zatite i valorizacije prirodnog i kulturnog okruenja. U vezi s tim, pred savremenu svetsku turistiku privredu postavljaju se sloeni zadaci uspostavljanja odgovornog, planskog i na dui rok planiranog razvoja, koji je saglasan kapacitetima prostora i u njemu ne izaziva nove negativne posledice (Grupa autora, 2000). Sve vie sazreva shvatanje da je u svetu potrebno razvijati i unapreivati samo one oblike turizma koji donose prave i dugorone koristi svim uesnicima u turistikim kretanjima, bez obzira da li su na strani inicijative ili na strani receptive. To znai mora biti od koristi domicilnom stanovnitvu turistikih zemalja, regija i centara i turistima koji ih poseuju. Sve to moe dati najbolje ekonomske i drutvene efekte i potencirati konstruktivan odnos prema prirodnim i antropogenim turistikim vrednostima, odnosno, prema ivotnoj sredini, ako ne izaziva nepovoljne ekoloke posledice. Takvi stavovi jasno ukazuju na preku potrebu saradnje turistike inicijative i turistike receptive, odnosno konceptiranje sveukupne politike turizma, koja u sredite panje mora stavljati oveka i njegovu ivotnu sredinu. Vie nego ranije, potrebno je to pre postii optimalno zadovoljenje turistikih potreba svih ljudi koji preduzimaju turistika kretanja, bez obzira na zemlju, regiju ili mesto ka kojima se usmeravaju. Turizam koji ispunjava te uvjete za mene je neagresivni turizam ili prilagoeni turizam (to se oslanja na argumentaciju u korist prilagoene tehnologije); a turizam koji slijedi iskljuivo privredne i tehnike zahtjeve jest agresivni turizam. Nitko nee osporiti da su dosad, posvuda i

bez razlike, prevladala agresivna putovanja (Kripendorf , 1986). Teorija i praksa turizma se ne podudaraju uvek i svuda. Konkurencija na turistikom tritu je jasno naglaena. Razvijene zemlje i prepoznatljive turistike regije dominiraju nad nerazvijenim zemljama i nedovoljno afirmisanim turistikim regijama. One zemlje i one regije koje imaju prave dravne i drutvene organe iz domena turizma i ugostiteljstva, donose svrsishodne srednjorone i dugorone planove razvoja, ulau znatna materijalna sredstva u turistiku propagandu i promociju, imaju celogodinji turizam, posebno forsiraju masovan rekreativni letnji (primorski) i zimski (planinski) turizam, imaju dobro poseene gradove, istorijski znaajne spomenike, kulturne i sportske manifestacije ireg znaaja, nametnule su se turistikom tritu ponudom kongresnih centara, sistemima hotelskih korporacija i velikih turistikih agencija, kao i gastronomijom i dalje e dominirati i davati osnovni peat regionalnom aspektu turistikog prometa.

Gde je Srbija

Gde je u svemu tome naa zemlja? Sa manje od 100.000 leaja u svim vrstama smetajnih kapaciteta, manje od 40.000 km puteva svih vrsta, manje od 4.000 km pruga, sa 35 aviona za putniki saobraaj, gotovo bez ijednog broda za reno-kanalski saobraaj, posle niza godina ekonomske izolacije, politike i ekonomske krize, u uslovima vlasnike transformacije i privatizacije hotela i restorana, Srbija ne postie prave rezultate te gotovo ni malo ne utie na regionalni razmetaj stranih turista na Balkanskom poluostrvu i u Evropi. Sa 70.143 strana turista i deviznim prihodom od 22.800.000 amerikih dolara 1993. godine, nije za ozbiljnu analizu. Osnovni pokazatelji su do 2004. godine porasli na 391.820 stranih turista i 220.700.000 amerikih dolara deviznog prihoda. Ima nagovetaja breg poveavanja broja stranih turista i deviznog priliva posle 2005. godine, ali je stanje i dalje ispod onog iz 1990. godine. Pojednostavljeno posmatrano, ini se da nam prvi cilj najpre mora biti da dostignemo stanje od pre l5 i 20 godina da bi ili dalje (Stankovi, Pavlovi, 2006).

Literatura

Grupa autora (2000), Odrivi i odgovorni razvoj turizma u XXI veku, Agenda za turistiku privredu, Turistika organizacija Srbije, Beograd. Kripendorf J. (1986), Putujue ovjeamstvo za novo poimanje slobodnog vremena i turizma, Institut za turizam, Zagreb. Stankovi S. i Pavlovi S. (2006), Savremeni turizam i prostor, Zbornik radova Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, sveska LIV, Beograd. Stankovi S, (2007), Turistika geografija, Zavod za udbenike, Beograd. 111

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Jovan Romeli* mr Miladin Kalini** Saetak

Turistike manifestacije na prostoru Sremskih Karlovaca su brojne i raznovrsne prema korenu i uslovima nastanka, prema strukturi, genezi i dr. U skladu sa opredeljenjem turizma ka tome da se kvalitetno transformie i turistike manifestacije kao segmenta turizma na koji se u Sremskim Karlovcima rauna, nastoji se da se dostigne visok nivo trine prilagodljivosti i konkurentnosti kao turistikog proizvoda. U radu su dati pojam i osnovne determinante konkurentnosti turistikih manifestacija u turistikoj ponudi mesta, zatim su, zavisno od kategorije turistikih manifestacija, selektivno izneti vaniji faktori konkurentnosti, kao i vaniji uslovi za dostizanje ostvarive konkurentnosti pojedinih kljunih turistikih manifestacija u masi brojnih sa kraom ili duom tradicijom i obimom, kao i manifestacija kao kompleksnog segmenta u turistikoj privredi Sremskih Karlovaca i uopte gravitacionoj zoni Novog Sada. Kljune rei: Sremski Karlovci, turistike manifestacije, konkurentnost, turistiko trite

Uloga manifestacija u turistikoj ponudi Sremskih Karlovaca

Uvod
U savremenoj, optoj turistikoj ponudi, manifestacioni turizam predstavlja samostalni oblik turistikih kretanja ili komplementaran koji moe da doprinese poveanju obima tranje, prema prirodnim i kulturno-istorijskim vrednostima potencijalne ili afirmisane turistike destinacije. Manifestacije imaju za cilj da kao temeljni turistiki resursi ili formirani turistiki proizvod zadovolje odreene potrebe. U zavisnosti od toga imaju svoj specifian karakter, sadrinu kao i kontraktivnu zonu od lokalnog (u okviru turistikog mesta) do globalnog, svetskog znaaja. Potreba oveka da se zabavi, razonodi, rekreira, upoznaje nove predele, navike, obiaje, ostvaruje poznanstva, uz promenu svoje ivotne i radne sredine, uticala je i na potrebu organizovanja, i u Sremskim Karlovcima, raznovrsnih, atraktivnih dogaaja (manifestacija), kao deo preteno kulturne turistike ponude ove destinacije. Tako su nastali, najpre, rituali, vaari, smotre, sajmovi, a potom i festivali, izlobe, sportska takmienja, kongresi, koji svojim programima predstavljaju sve raznovrsniji i znaajniji deo turistike ponude. To su dogaaji, koji u sebi sadre odreene vrednosti ili prikazuju razliita dostignua mesta ili regije, a imaju tradiciju ili im iz godine u godinu crta tradicionalnosti postaje sve izraenija. Kompleksno istraivanje manifestacionog turizma podrazumeva veliki dijapazon sadraja i funkcije manifestacija, kao i znaaja za sredinu u kojoj se odrava. festacija; poreenja ocena tranje pojedinanih atrakcija i mesto manifestacija u rangiranju vrednosti pojedinih kategorija kulturnih dobara; definisanje faktora koji mogu da utiu na masovnost, odnosno veliinu odreene manifestacije.

Specifinosti turistikih manifestacija u Sremskim Karlovcima

Uzimajui u obzir znaenje manifestacija u ovoj i drugim sredinama, uoeno je da je za manifestacije u Sremskim Karlovcima karakteristino sledee: kulturna i drutveno-ekonomska izvornost, kreativna crta, kompleksnost, planski karakter koji se ogleda u postojanju unapred odreenih programskih sadraja i prvenstveno turistiki karakter koji je odreen osnovnim ciljevima i efektima koji se dostiu njihovom realizacijom. Razumljivo je da su i kriterijumi podele manifestacija i podela manifestacija prema sadraju u Sremskim Karlovcima vrlo specifini, prvenstveno zbog jedinstvenih kulturno-istorijskih i ekonomskih prilika.

Abstract
The rolle of manifestacions in tourist offer in Sremski Karlovci
Touristic manifestacions on space of Sremski Krlovci are numerous and variety according the root and limitation of issuness, according structure, genesis etc. Reffering to the initial development orientation, one of the most important taks of trasformation processes (wich are lately intensified in domein of touristic manifestacion as segment of tourist economy of Sremski Karlovci) is estabilishment of high level of market adjusment and competitvess of tourist product. In this paper focuses the key factors wich could inevetably affect the better segment, better marker segment, better export competetiveness and higher profitability of severel key touristic maninestacions in crowd of multitudinous with leveas or longer traditions and volume, as and manifestations as complex of segment in touristic economy Sremski Karlovci and gravitation sfera of Novi Sad. Key words: Sremski Karlovci, toutistic manifestacions, competitvess, tourist market * Departman za geografiju, turizam, i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad ** Kreativni klub Educo, Sremski Karlovci 112

Globalna analiza sadraja manifestacija

Analizom programa pojedinih manifestacija, uoili smo postojanje sledeih faktora koji znatno utiu na podizanje kvaliteta turistikih manifestacija: stvaranje odgovarajue (stadardne) fizionomije manifestacja; posedovanje dinamine komponente (stalne promene u strukturi i kvalitetu ponude); primena odgovarajuih, prikladnih tehnolokih novina, itd. Anketiranjem strunjaka koji se bave pojavama koje ine osnovu formiranja manifestacija, koji uestvuju u njima u svojstvu organizatora, turistikih potroaa, kao i vlasnika preduzea koji pripadaju odreenim turistikim klasterima, utvreno je da se postepeno uvode faktori koji utiu na visok nivo konkurentnosti manifestacija. Bez obzira to istraivanja pokazuju da manifestacije svojim kvalitativnim osobenostima imaju neto drugaiji smisao, sredina Sremskih Karlovaca je oigledno takva da pokazuje ispunjavanja sledeih aspekata kvaliteta manifestacija: dizajn turistike manifestacije; negovanje manifestacija sa tradicijom

Cilj i zadaci istraivanja

Cilj istraivanja je utvrivanje uloge turistikih manifestacija u turistikoj ponudi Sremskih Karlovaca. Opravdanost ovakvog cilja proistie iz injenice da manifestacije, pored ostalog, predstavljaju jedan od optimalnih oblika turistikog vrednovanja, modifikovanja kulturnih dobara, ali i do sada u naim uslovima dokazan nain prezentovanja kulturno-istorijskih sadraja kao integralnog dela turistike ponude ovog prostora. Iz navedenog cilja proizilaze sledei zadaci istraivanja: odreivanje specifinih faktora konkurentnosti manifestacija u turistikoj ponudi Sremskih Karlovaca; utvrivanje kompleksa uslova koji mogu da odravaju visoki nivo konkurentnosti mani-

i ugledom na turistikom tritu, praenje i negovanje turistikog imida manifestacije; ispitivanja promena u veliini kontraktivne zone; umetniki nivo, kuriozitetnost kulturnih priredbi; orijentacija ka masovnosti posete po svaku cenu; sve kvalitetnija propaganda; prodaja preko afirmisanih tur-operatora; angaovanje vrhunskih menadera; sve kvalitetniji nastup na meunarodnim sajmovima i dr. Analizom i ocenjivanjem poslova organizacije, uoeno je da se organizatori u nedovoljnoj meri ili nikako ne bave istraivanjem trita, odnosno ispitivanjem elja i oekivanja potencijalnih turista, ve se vie zanimaju za reavanje problema pridobijanja donatora i sponzora manifestacija.

Mesto manifestacija u turistikoj tranji sa elementima ponude Sremskih Karlovaca

Navedene manifestacije, pored toga to su deo integralnog turistikog proizvoda Sremskih Karlovaca, znaajan su motiv za dolazak turista u ovaj grad. U jednoj anketi obraivan je i motiv dolaska turista u Sremske Karlovce, te emo u ovom radu prikazati izvode iz navedene ankete, koji preteno pokazuju afinitet posetilaca prema kulturnim dobrima u celini, pojedinim kategorijama kulturnih dobara, meu kojima su i manifestacije. Anketa je raena u prolee i jesen 2006. godine uz pomo turistikih radnika koji dovode turiste u Sremske Karlovce, kao i studenata Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF-a u Novom Sadu, koji su anketirali potencijalne turiste u mestima iz kojih dolaze. Anketa je sprovedena na uzorku od 200 sluajno izabranih ispitanika. 1. Ako niste posetili Sremske Karlovce, koji bi bio Va motiv da ih posetite? Odgovor ispitanika je sledei: a) obilazak kulturno istorijskih spomenika - 40%, b) obilazak verskih objekta - 13%, c) obilazak Strailova i Dunava - 22%, d) poseta kulturno-turistikim manifestacijama - 22% e) drugo - 3%. 2. Da li ste uli za neku od manifestacija u Sremskim Karlovcima? Odgovor je bio sledei: a) Da, koju? - Karlovaka berba groa - 66% - Brankovo kolo - 30%, - Karlovaka likovna kolonija - 2,8% - Letnje kole (duhovne muzike, Srpskog jezika) -1,2%, b) b) Ne - 0%. 3. Koja su bila Vaa oekivanja od posete Sremskim Karlovcima? Odgovor je bio sledei : a) upoznavanje sa kulturno-istorijskim spomenicima - 38%, b) uivanje u prirodnim vrednostima - 22%,

c) neto drugo - 40% (manifestacije 18%, letnje kole - 10%, verski objekti 10%, obrazovne institucije - 2%). 4. ta bi po Vama trebalo uiniti u Sremskim Karlovcima da bi turisti ee i u veem broju dolazili? Odgovor je bio sledei: a) Vea i bolja promocija kulturnoistorijskog naslea - 30% b) Atraktivnije i brojnije turistikokulturne manifestacije - 22%, c) Bolja ureenost obale Dunava i Strailova - 23%, d) Vea animacija i otvorenost verskih objekata i znaajnih datuma - 8%, e) Kvalitetniji i brojniji objekti za smetaj i specijalizovani restorani 27%, f) Vie organizovanih letnjih kola i kampova za omladinu - 23%. Moe se zakljuiti da rezultati navedene ankete ukazuju na sledee: Najei motiv turista za dolazak u Karlovce je upoznavanje kulturno- istorijskog naslea, obilazak Strailova i poseta manifestacijama. Najvea oekivanja turista su doivljaj upoznavanja kulturno-istorijske batine, poseta Strailovu i Brankovom spomeniku i manifestacijama. Turisti smatraju da je za bri razvoj turizma u Karlovcima potrebna vea propaganda, kvalitetniji i brojniji smetajni objekti, bolja ureenost Strailova i obale Dunava, vie letnjih kola, kampova i raznovrsnih manifestacija. Iz rezultata ankete moe se konstatovati da manifestacije ne zauzimaju primarnu ulogu u turistikoj tranji posetilaca, ali da njihova uloga kao motiva potencijalnog ili stvarnog dolaska turista nije zanemarljiva i da se ak nalazi na visokom mestu rangiranja u hijerarhijskoj lestvici pokretaa turistikih kretanja.

Vrednovanje manifestacija

nain prezentovanja kulturno-istorijskih vrednosti. Turistike manifestacije, neosporno, predstavljaju sloen i kompleksan turistiki proizvod, a njihova sloenost zavisi od porekla nastanka i vrste sadraja. Pored osnovnog programa kod svake od ovih manifestacija izdvaja se i niz prateih aktivnosti, a to su, pre svega, obilazak kulturnih i tradicionalnih ekonomskih sadraja Sremskih Karlovaca. Manifestacije organizuju razliiti organizatori, sa razliitim profesionalnim kadrom, logistikom podrkom i materijalnim i finansijskim mogunostima, pripadnici razliitih klastera, to znatno utie na sadraj obim i kvalitet manifestacija, bez obzira na njihov znaaj. Takoe, ciljne grupe posetilaca manifestacija su raznovrsne. Da bi manifestacije imale to veu ulogu u integralnom turistikom proizvodu i ponudi Sremskih Karlovaca potrebna je i odgovarajua promocija njihovih programa. S obzirom na postojee stanje u organizovanju i tretmanu navedenih manifestacija, sa aspekta turistikog vrednovanja potrebno je izdvojiti odreene parametre, da bi ono bilo to objektivnije. Mi emo za potrebe valorizacije odreivati kvalitet manifestacija na osnovu vrednovanja spleta sledeih elemenata: atraktivnost, znaaj (istorijski, kulturni, ekonomski, turistiki i sl.), sadraj, tradicionalnost, kvalitet organizacije, broj posetilaca i veliina kontraktivne zone, kvalitet mikrolokacije na kojoj se manifestacija odrava i trajanje manifestacije. Paramentri su kvantifikovani ocenama od 1 do 5 i iz ovako izraenih vrednosti izvedena je zbirna prosena ocena. Izvedene ocene oznaavaju sledei znaaj manifestacija: 1- manifestacija nema turistiki znaaj, 2 - lokalni znaaj 3 - regionalni znaaj 4 - nacionalni (dravni) znaaj 5 - meunarodni znaaj Na osnovu primenjenog naina valorizacije moe se konstatovati da najvei turistiki znaaj (regionalnih razmera) imaju manifestacije Brankovo kolo i Karlovaka berba groa. Ako bi se vrednovala veliina kontraktivne zone pojedinih manifestacija, moglo bi se uoiti da je
Lokacija Trajanje Srednja ocena 3 4 5 5 5 4 2 5 4 4 4,12 4,2 3,5 3,4 3,5

Manifestacije koje se odravaju u Sremskim Karlovcima imaju znaajnu ulogu u turistikoj ponudi, pre svega zbog svoje relativne masovnosti i dobre potronje posetilaca koja neretko nije na adekvatan nain evidentirana, ali i injenice da one ine u Sremskim Karlovcima gotovo najbolji

Tabela 1. Rezultati vrednovanja vanijih turistikih manifestacija u Sremskim Karlovcima

Atrakti- Znaaj Sadraj Tradicija Organizacioni Broj vnost kvalitet posetilaca Turistika manifestacija Brankovo kolo 4 4 5 5 4 4 Karlovaka berba groa 5 3 4 5 4 5 Karlovaka boine sveenosti 3 4 3 2 3 3 Letnja kola crkvenog pojanja Korneliju u spomen 2 4 3 3 4 2 Letnja kola srpskog jezika, obiaja i kulture - Sremski Karlovci 2 4 4 3 4 2

113

ona najizrazitija kod manifestacije Karlovaka berba groda. Oigledno je da manifestacije koje imaju izraeniju zabavnu komponentu odgovaraju posetiocima koji pripadaju tradicionalnom modelu kulturnog ivota (agrokulturni model), kao i modelu masovne kulture standardni kulturni model (slubenici, tehnika intiligencija, srednji sloj), populistiki (novokomponovani) kulturni model i rok kultura kao masovna kultura mladih). U manjoj meri u odnosu na pomenute kategorije posetioci manifestacija pripadaju grupi alternativnog kulturnog modela (muzika potkultura, intelektualne, umetniko-stvaralake potkulturne i kulturne ili alternativne kulturne grupacije). Ako se uzme u obzir sezonalnost posete jedne manifestacije u celini, uoava se da se broj posetilaca naglo poveava u vreme nastupa poznatih estradnih zvezda zabavne i narodne muzike, to, takoe, potvruje konstataciju da se u formiranju programa najvea panja posveuje tradicionalnom modelu kulturnog ivota (agrokulturni model).

Mogunosti unapreenja broja i kvaliteta manifestacija

Na osnovu intervjua sa organizatorima navedenih manifestacija i terenskih posmatranja u organizaciji manifestacija, opta je ocena da organizatori manifestacija i pored odreenih napora u nedovoljnoj meri ili nikako ne istrauje trite i elje i oekivanja potencijalnih turista. Organizatori se najee, usled nedostatka finansijskih sredstava, bave pridobijanjem donatora i sponzora manifestacija, to svakako utie na krajnji efekat u broju dolazaka turista. Kako manifestacije imaju ulogu da promoviu i turistiki aktiviraju i valorizuju turistike potencijale Sremskih Karlovaca, to je marketinka funkcija izuzetno znaajna. Od navedenih manifestacija samo Brankovo kolo i Karlovaka berba groa, pre svega zbog finansijskih mogunosti, koriste instrumente marketinkog miksa. Stoga se deava da najveu materijalnu korist najee imaju ugostitelji ili drugi uesnici ovih manifestacija, a ne organizatori i pripadnici profesionalnih klastera koji daju odgovarajue i glavno obeleje manifestacijama. Mogunosti unapreenja manifestacionog turizma u Sremskim Karlovcima su brojne. Sa jedne strane to je poboljanje

organizacije, odnosno definisanje celovitog marketinkog plana postojeih manifestacija, a sa druge strane organizacija novih manifestacija. Polazei od preovlaujuih postojeih turistikih prirodnih resursa i antropogenih vrednosti Sremskih Karlovaca, mogu se organizovati raznovrsnije kulturno-turistike manifestacije. Pregledom programa odgovarajuih manifestacija ustanovili smo da se oni mogu dopuniti programima, koji se baziraju na komplementarnosti kulturno-istorijskih i prirodnih resursa Sremskih Karlovaca i okoline. Takoe, uz ovakva manifestaciona dogaanja, potrebno je obezbediti podsticajne uslove za aktiviranje raznovrsnih ugostiteljskih objekata, posebno vinskih podruma, prodavnica suvenira i proizvoda domae radinosti i radionica starih zanata. Za ovaj turistiki proizvod najveu potencijalnu tranju, odnosno ciljnu grupu, predstavljaju turisti iz dva najvea emitivna centra, Novog Sada i Beograda (ve organizovano dolaze vozom Romantica), zatim turista na bazi motiva organizovanja strukovnih skupova, poslovni ljudi i mlae populacije - muzika i sport). Kada su u pitanju za sada malobrojni strani turisti, ciljnu grupu treba da ine posetioci veih manifestacija u Novom Sadu (sajmovi i EXIT) i Beograda, zatim putnici na brodovima koji krstare Dunavom i drugi strani gosti koji raznovrsnim turistikim aranmanima (poslovni skupovi, gradski odmor, krune ture) poseuju Beograd i Novi Sad. Da bi se ostvarilo unapreenje manifestacionog turizma, kao dela integralne turistike ponude grada, neophodna je znaajna i kontinualna podrka dravnih organa i institucija, organa lokalne zajednice, saradnja svih subjekata turizma u okruenju, zatim znaajno ukljuenje u programe manifestacija postojeih i zaivljavanje novih kulturnih institucija i kontinualna i dobro osmiljena propaganda turistikih manifestacija.

no-istorijskog naslea, ine bitnu razvojnu komponentu turizma. Iako su prema svom poreklu manifestacije razliite, veina njih u osnovi ine i kulturni produkt s obzirom na specifinu ne samo kulturnu ve i ekonomsku istoriju, koja je imala vrlo izraenu kuriozitetnost. Manifestacije u ovom mestu se ne nalaze u prvom planu meu motivacionim faktorima boravka, budui da je veliki broj drugih kulturnih dobara stvarni sinonim turistike stvarnosti Sremskih Karlovaca. Ipak, njihovo mesto u turistikoj tranji turista je visoko to im omoguava da formiraju dvostruku funkciju - samostalnog visoko kotiranog elementa u integralnoj turistikoj ponudi mesta i skupu dogaaja od velike vanosti za prezentovanje kulturne batine mesta i okoline. Postoje velike mogunosti za unapreenje manifestacionog turizma i poveanja njegove uloge u celokupnoj turistikoj ponudi Sremski Karlovaca, a one se ogledaju u unapreenju organizacije postojeih i uvoenju novih manifestacija na osnovu postojeih neiskorienih antropogenih i prirodnih vrednosti Sremskih Karlovaca.

Literatura

Zakljuak

Sremski Karlovci su jedinstven prostor koncentrisanih nacionalnih kulturnoistorijskih vrednosti, smetenih u ouvanom prirodnom prostoru i kao takvi predstavljaju znaajan potencijal za razvoj turizma, a posebno kulturnog. Turistike manifestacije u ijoj su osnovi kulturne vrednosti, odnosno prezentacija kultur-

Bjeljac, . (2006): Teorijsko-metodoloke osnove manifestacionog turizma. Posebna izdanja, knjiga 67, SANU Geografski institut Jovan Cviji Romeli, J., Bjeljac, . (1997): Sportske manifestacije u Vojvodini kao oblik turistike ponude i njen odnos prema obimu i karakteru tranje. Turizam, Nauno-struni asopis iz turizma, broj 1/97, Turistiki proizvod, istraivanje, fizionomija, promocija, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Beograd, strana 90-95. Romeli, J. Tomi, P. (2003/2004): Sremski Karlovci kao potencijalni turistiko-edukacioni centar. Zbornik radova Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo, broj. 33/34, Novi Sad. Strana 161-17. Romeli, J., Mati, S. (2007): Vremenska, prostorna i funkcionalna obeleja turistikih manifestacija u Vojvodini, strana 705-710. Prvi kongres srpskih geografa Beograd, Soko Banja, Zbornik radova, knjiga 2, SGD, GI Jovan Cviji, Geografski fakultet Beograd, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.

114

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Valentina Kondi* Dr Jovan Plava** Ljubica Ivanovi** Saetak

Ka se odlikuje povoljnim turistikogeogarfskim poloajem, bogatstvom prirodnih vrednosti (pitoma ravnica, povoljna kontinentalna klima, autohtoni biljni i ivotinjski svet, atraktivni hodrografski oblici) i raznolikim i interesantnim kulturno-istorijskim nasleem, to prua irok spektar mogunosti za upranjavanje razliitih vidova sportsko-rekreativnih turistikih kretanja (izletniki, rekreativni, lovni, ribolovni). I pored dobrih mogunosti, sportsko-rekreativni turizam ovog podruja jo uvek je nedovoljno razvijen, a prirodni potencijali su uglavnom neiskorieni. Uz odgovarajua ulaganja i aktiviranje turistike organizacije, naselje Ka bi moglo postati sportsko-rekreativno ishodite za veliki broj turista, koji bi mogli da uivaju u razliitim vidovima sportskih turistikih kretanja. Kljune rei: Ka, sport, rekreacija, turizam

Mogunosti za razvoj sportsko-rekreativnog turizma u Kau

Uvod
Naselje Ka nalazi se 10 kilometara severoistono od Novog Sada i ima veoma povoljan poloaj u odnosu na grad. Povoljne geomorfoloke, klimatske, hidrografske i biogeografske karakteristike, koje odlikuju podruje Kaa, odlina su prirodna osnova za razvoj sportsko-rekreativnog turizma. Jedan od najtraenijih turistikih motiva danas u svetu su upravo ouvani, autohtoni prostor u prirodi, u kojem je mogue uivati u aktivnom odmoru. Naselje Ka moe da prui motive takve vrste. starije ljude iz svih slojeva odreene drutvene sredine. Jedan od najznaajnijih datuma je 26. maj 1977. godine, kada je Jugovi dobio svoju halu. Nekoliko godina kasnije Jugovi postaje lan Prve B lige, a 26. maja 1984. godine stiu do Prve lige u kojoj se i danas takmie. Tokom godina, klub je postizao velike uspehe i doprineo popularizaciji ovog sporta u Kau. Bio je uesnik evropskih klupskih takmienja, viceampion Evrope u konkurenciji kadeta i pobednik Evropskog elend kupa. Klub ima oko 100 aktivnih lanova (www.rkjugovic. co.yu). Rukomet bi, kao sport koji se najvie voli i neguje u Kau, mogao mnogo doprineti razvoju sportsko-rekreativnog turizma. Poznato je da rukometne utakmice privlae veliki broj posetilaca, a posebno su zanimljivi dolasci ekipa iz drugih gradova na turnire. Ove godine u sportskoj dvorani Hram odrana je utakmica kvalifikacija za Evropsko prvenstvo, izmeu reprezentacija Srbije i Luksemburga. Utakmicu je pratilo oko 2.500 gledalaca. Najvei broj gledalaca bilo je iz Kaa, kao i okolnih mesta, a oko 20 navijaa stiglo je iz Luksemburga. Meutim, zbog nedostatka smetajno-ugostiteljskih objekata, reprezetancije su bile smetene u Novom Sadu. Kada bi se sagradili odgovarajui smetajni objekti u Kau, sportisti i sportski turisti tom prilikom bi se bolje upoznali sa kulturom i tradicijom ovog mesta. Fudbal. Sredinom 1912. godine u Kau je osnovan fudbalski klub pod nazivom Omladinski kaki sport klub, koji se ubraja meu najstarije fudbalske i uopte sportske kolektive u zemlji, i jedan je od retkih koji poseduje originalan dokument o osnivanju. Stara i poutela hartija, najubedljiviji je svedok da je 16. avgusta 1912. godine, odran sastanak Omladinskog kakog sport kluba, to se smatra poetkom fudbalskog sporta u Kau. Sredinom devedesetih godina XX veka, klub menja ime u Sportski klub Jugovi, koje i danas nosi. Sada se klub takmii u Prvoj vojvoanskoj ligi (trei stepen takmienja), a moe se pohvaliti i dobro ureenim Sportskim centrom Siget. Znaajne su i kole fudbala, koje motiviu dnevno i preko 200 dece da poseuju ovaj centar. Klub se posebno ponosi organizacijom Novogodinjeg turnira u malom fudbalu, koji je tokom januara 2007. godine odran 115

Sportsko-rekreativni turizam u Kau

Najstarije sportsko drutvo u Kau je fudbalski klub KOSK (Kaki omladinski sport klub), osnovan 1912. godine, koji 1926. godine menja ime u Jugovi, kako se i danas naziva. Veliki napredak u sportu nastao je 1956. godine osnivanjem Rukometnog kluba Jugovi. U Kau ve pet decenija postoji i Drutvo za telesno vaspitanje i rekreaciju Partizan, jedno od najmasovnijih i najorganizovanijih u novosadskoj optini. Pomalo u senci uspeha rukometaa i fudbalera stoje uspesi ahista i ahistkinja Jugovia. Karatisti Jugovia ove godine slave 29 godina postojanja, a u svojim redovima imaju i reprezentativce. U Kau se nalazi i veliki broj sportskorekreativnih terena: teren za mali fudbal, dva terena za veliki fudbal, teren za koarku. U okviru Osnovne kole ura Jaki nalazi se i sportska dvorana, a pre sedam godina u Kau je izgraen i sportski i poslovni objekat Svetosavski hram, pored koga se nalazi i lepo ureeno igralite za decu. U okviru Svetosavskog hrama nalazi se rukometna dvorana koja moe da primi 2.500 gledalaca. Postoji sportska ambulanta sa opremom i inventarom za pruanje kvalitetnih intervencija za vreme treninga i utakmica. U sklopu hale postoji sala za konferencije i informativni centar sa radiom. Na jedinom kakom kupalitu Beli vir, nalaze se i tereni za fudbal i odbojku (www.kac.org.yu). Rukomet. RK Jugovi su osnovali mladi ljudi - sportski entuzijasti i isti amateri koji su u rukometnoj lopti videli onu arobnu mo, koja je svojom atraktivnou i dinamikom okupljala omladinu i

Abstract
The possibilities for development of the sportrecreational tourism in Kas
Kac is characterized by suitable tourist-geographical position, a plenty of natural values (continental clime, authentical flora and fauna, a plenty of attractive water areas) and various cultural-historical inheritance. These characteristics enable a lot of opportunities for developing sports and recreational activities (excursional, recreational, hunt and fishing). Besides all of these mentioned, the sports-recreational tourism of this area hasnt still developed enough and the natural potentials havent used enough. With the appropriate investments and the active tourist organization, this area would have the opportunity to become a famous district for developing a lot of types of sports/recrational tourism. Key words: Kac, sport, recreation, tourism

* diplomirani menader u turizmu, Novi Sad ** PMF, Departman za geogarfiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

po 24. put, ime se, uz Dnevnikov turnir u Novom Sadu ubraja meu najstarije u Vojvodini i Srbiji. Ve u tradiciju je preao Memorijal ivko Kondi za kadete, koji se ove godine odrava sedmi put. Ovaj turnir karakterie dolazak ekipa iz Srbije i okruenja, to je pokazatelj da ova sportsko-rekreaciona manifestacija izlazi iz lokalnih okvira. Karate sport u Kau javlja se 1973. godine i spada u red mlaih lanova velike sportske porodice Sportskog drutva Jugovi. Kroz klub je do sada prolo preko 2.000 polaznika, a u vreme svoje ekspanzije brojao je oko 200 aktivnih lanova. Klub se danas takmii u okviru Srpske karate unije i broji 83 aktivna polaznika. U svojim redovima imaju i reprezentativce. Na mnogim zvaninim takmienjima i prigodnim turnirima osvojeno je dosta odlija. U Kau se organizuju brojni turniri koji se odravaju na visokom nivou. Tako je 2003. godine odrano Otvoreno prvenstvo Novog Sada kojem je prisustvovalo oko 600 takmiara iz pet zemalja. ah. ahovski klub Jugovi osnovan je davne 1956. godine. Kroz redove Jugovia, za ovih pet decenija, prola je itava plejada sportista ahista. Uz manje prekide, klub egzistira do danas i postao je jedan od najbolje organizovanih aho v skih kolektiva na teritoriji Srbi je. lanovi ahovskog kluba Jugovi na turnirima irom Evrope ostvaruju impozantne rezultate. Muka ekipa je trenutno lan Druge, a enska Prve savezne lige. Druga ekipa nastupa u aj kakoj ligi u kojoj su stariji igra i i deca iz kole aha Jugovi. Klub je 1994. godine bio domain turnira Veliki open, na kome su uestvovali brojni reprezentativci iz Srbije i inostranstva. kola aha u Kau ima vie od 60 lanova. Tokom proteklih godina klub je osvojio 7 pehara, to daje veliku nadu da e i u narednom periodu rezultati biti dobri. Drutvo za telesno vaspitanje i rekreaciju Partizan postoji od 1952. godine i jedno je od najmasovnijih i najorganizovanijih u novosadskoj optini. Ono se iskljuivo bavi gimnastikom, a njihova obaveza je da sprot bude sastavni deo ivota svake devojice i svakog deaka. Kroz sportsko drutvo godinje proe izmeu 300 i 400 dece. U toku godine ono organizuje pionirski vieboj, gde se okupi 5 drutava i oko 500 dece svih uzrasta, a u programu je takmienje u gimnastici i akcija Svi na bicikle, izmeu klubova koji se bave tim sportom. Poslednje tri do etiri godine deca postiu prva i druga mesta u Junobakom okrugu, a na republikom takmienju druga i trea mesta (www.kac. org.yu). Sve navedene sportske aktivnosti su veoma popularne kod stanovnika Kaa. Njihova poseenost je solidna, a ukoliko bi se ozbiljnije i strunije pristupilo razvo116

ju materijalne osnove kao i ulaganju materijalnih sredstava, sigurno bi bila vea. Izgradnjom smetajno-ugostiteljskih objekata, kao i otvaranjem prodavnica sa suvenirima, razglednicama i slinim propagandnim materija lima, privukao bi se znatan broj posetilaca, a time bi se stvorile i vee mogunosti za razvoj sportskorekreativnog turizma ovog mesta. Razvoj sportskog ribolova na Crnom viru. Crni vir predstavlja nekadanji rukavac Dunava. Dunav je menjajui svoj tok ostavio malo, ali bogato i dovoljno duboko jezero za neometani razvoj arana. Jezero je dugako oko 230 metara, a prosena irina mu se kree oko 45 metara. Dubina varira i kree se od 1,30 metara do ak 6 metara. U ribolovno-rekreacionom centru Jezero Crni vir formirano je 18 pozicija za pecanje. Na svakoj poziciji se nalazi drvena platforma koja omoguava udobniji ribolov, jer je obala izuzetno strma. Na obali se nalazi specijalno adaptiran objekat u kome ribolovci mogu neto popiti i pojesti, ili, ako je hladno, ugrejati se. Oko glavnog objekta formirane su trane kolibice, koje u letnjim vruinama prave hladovinu. Jezero je veoma atraktivno i za porodine izlete, takmiarski ribolov itd. U jezeru se nalaze izuzetno krupni primerci arana (do 21 kg), amura, tuke, mntvo babuke, neto deverike i tolstobika, to znai da za svakog ribolovca ima po neto (www.crnivir.co.yu). Crni vir, izuzetno bogat krupnim aranom, postao je omiljeno mesto pecaroa iz cele Srbije, ali i inostranstva. Uspeno posluje ve 10 godina i moe se pohvaliti velikim brojem posetilaca i lanova. Pecanje se vri prema pravilima o vrenju sportskog ribolova i dozvoljeno je samo uz godinju ili dnevnu dozvolu. Na jezeru Crni vir postoje svi uslovi za unapreenje i dalji razvoj sportskog i turistikog ribolova. Mogunosti za razvoj lovnog turizma u Kau. Godine 1918. osnovanov je Lovako drutvo Ka. Poekom XX veka, Lo vako drutvo je imalo 12.000 kata starskih jutara terena i 23 lana. Vre menom je ova povrina umanjena zbog urbanizacije i gradnje autoputa Beo gradSubotica. Lovna povrina koja se danas koristi iznosi 5.560 ha. U okviru organizovanih akcija, lovci rade na prebrojavanju divljai, utvrivanju i saniranju nastalih teta, na lovnotehikim objektima (tokom zimskog perioda), na poumljavanju remiza u lovitu koje slue kao prirodno sklonite za divlja, pred naletom ptica grabljivica i drugih tetoina a i od kie, vetra i ostalih nepogoda. Od divljai na kakom lovitu gravitiraju: zec, fazan, jarebica, prepelica, srna, divlja patka i divlja guska. Na jednom delu lovita kakog Lovakog drutva podignuta je nova fazanerija, odnosno prihvatilite za fazane. Njegov kapacitet iznosi i do 1.500 komada. To je teren koji ima izvanredne, prirodne uslo-

ve za uzgoj fazanske divljai. Pored prihvatilita za fazane, u planu je izgradnja mini zoo-vrta, u kojem e, pored zeeva, fazana, srna i druge divljai sa ovih prostora biti i par muflona. Takoe, u planu je i izgradnja odgovarajueg smetajnougostiteljskog objekta, tj. kue sa oko 5-6 apartmana, a radovi bi trebalo da ponu krajem 2007. godine. U organizovanju lovnog turizma u Kau najaktivnije su turistike agencije Omorika i Vojvodina hobi iz Petrovaradina. Takoe, poslovi za turizam odrauju se i preko radne organizacije Lovoturs koja je u sastavu javnog preduzea Vojvodina ume. Ove agencije dovode u lov relativno veliki broj stranaca, uglavnom Italijana, Francuza i Nemaca, ali i lovaca iz drugih gradova nae zemlje. Oni spavaju u smetajno-ugostiteljskim objektima u Novom Sadu, a ukoliko se plan izgradnje turistikog objekta u Kau sprovede u delo, lovci bi rado ovde noili i imali vie vremena za uivanje na lovnim povrinama, a to bi donelo i viestruku korist Kau (vanpansionska potronja, irenje kulture, tradicije). Mogunosti za razvoj kupalinog turizma. Na samom ulasku u Ka, iz pravca Novog Sada, u blizini ribo lovnorekreacionog centra, na la zi se jedino kako kupalite Beli vir, gde se tokom letnjeg perioda okuplja veliki broj metana. Sezona za odvijanje sportsko-rekreativnih turistikih kretanja traje od aprila do oktobra, a ovo jezero je dobro poseano samo tokom vrelih letnjih dana (jul-avgust), kada se najvie dolazi radi kupanja i odmora. Na Belom viru je omogueno bavljenje i rekreativnim aktivnostima, kao to su: odbojka na pesku, mali fudbal na pesku, takmienje u skokovima. Svake godine, ovde se tradicionalno odravaju i sportske i kulturne manifestacije, a to su: Zlatni kotli Kaa, Seoska olimpijada, Likovna kolonija. Dakle, kupalinorekreativni turizam je tokom letnjih meseci relativno dobro razvijen, a stanovnici gradova i okolnih mesta mogli bi svoj boravak u prirodi obogatiti i posetom ili ak biti i uesnici u nekoj od sportskih manifestacija. Kako bi se ponuda Belog vira podigla na vii nivo, potrebna su dodatna ulaganja. Neophodno je renovirati postojei ugostiteljski objekat, osposobiti tueve i reiti problem parkiranja. Tako ureeno kupalite privuklo bi vei broj posetilaca i unapredilo razvoj sportsko-rekreativnog turizma u Kau.

Materijalna osnova za razvoj sportsko-rekreativnog turizma

Smetajni turistiko-ugostiteljski objekti koji posluju u Kau su po vrsti i kapacitetima manji objekti prenoita i moteli. Naselje Ka moe svoje goste primiti u motel Bour, koji se nalazi na samom

ulasku u naselje iz pravca Novog Sada. Raspolae sa 4 apartmana i 10 soba i restoranom. U blizini centra Kaa, nalazi se motel Omorika, koji raspolae sa 8 soba i restoranom. Meutim, najznaajniji i najatraktivniji smetajno-ugostiteljski objekat na podruju Kaa je Sala 84. U samom centru Kaa nalazi se restoran Jugovi, nekoliko picerij i jedna poslastiarnica u Svetosavskom hramu. Veoma su poseeni i restorani Uki, Bour, i Galija. Kvalitet ponude u turistiko-ugostiteljskim smetajnim objektima u Kau je na zadovoljavajuem nivou, ali za dalji razvoj sportsko-rekreativnog turizma neophodna su dalja ulaganja u izgradnju objekata za smetaj i celokupnu infrastrukturu.

ovog kompleksa, planira se izgradnja hotela sa modernim restoranom, halom za prezentacije i promocije, moderno opremljenim sobama i fitnes centrom. Ovaj smetajno ugostiteljski obejkat bie pre svega namenjen sportistima i sportskim klubovima na pripremama, ali i svim zaljubljenicima u sport i rekreaciju. Ukoliko se plan izgradnje ovog kompleksa sprovede u delo, u Kau bi se stvorile mogunosti za razvoj sportsko-rekreativnog turizma na meunarodnom nivou.

Zakljuak

Plan izgradnje sportskog centra i mogue sportsko-rekreativne aktivnosti

Javno preduzee Zavod za izgradnju Grada i Privatno preduzee Unimet odobrili su novana sredstva Mesnoj zajednici Ka, za izradu urbanistikog projekta sportskog centra u Kau. Lokacija na kom se planira izgradnja nalazi se na Sigetu (u blizini centra Kaa). Planira se izgradnja olimpijskog bazena, bazena za neplivae i deijih bazena, zatim terena za badminton, boanje, bacanje karika, za ah na otvorenom, tenis, rukomet, mali fudbal, koarku, odbojku, golf, hokej i umetniko klizanje. U okviru

I pored povoljnog turistiko-geografskog poloaja, odline saobraajne povezanosti, bogatstva prirodnih i kulturno-istorijskih vrednosti, kao i zavidne sportsko-rekreativne turistike ponude, naselje Ka je nedovoljno turistiki valorizovano i afirmisano. Mogunosti turistike prezentacije prirodnih dobara i kulturnog stvarlatava su brojne, treba ih samo lepo osmisliti i realizovati. Potrebno je putem raznih propagandnih sredstava uputiti potencijalne turiste u raznovrsnost ponude ovog podruja i izazvati u njima elju i odlunost da stupe u akciju. Trebalo bi odtampati prospekte i plakate na kojima bi bile prikazane sve vrste sportsko-rekreativnih aktivnosti, u kojima bi posetioci mogli da uivaju tokom svog boravka i posete ovom mestu. Bilo bi lepo napraviti turistiku kartu podruja sa svim obeleenim sportskim objektima i interesantnim lokalitetima,

uz prikaz sadraja koji se nude na ovim lokalitetima. Da bi ovo ruralno naselje bilo dovoljno interesantno i privlano za savremenog turistu, mora biti ureeno u skladu sa zahtevima i karakteristikama savremenog turistikog trita. Izgradnja sportskog centra e znatno doprineti popularizaciji sportsko-rekreativne turistike ponude Kaa, ali bi panju trebalo posvetiti i broju smetajno-ugostiteljskih objekata koji su deficitarni. Uz aktivnu turistiku organizaciju, dobre ideje i strune kadrove i, naravno, adekvatnu valorizaciju postojeih prirodnih i antropogenih vrednosti, naselje Ka bi moglo postati poznato sportsko-rekreativno ishodite za veliki broj, kako domaih, tako i inostranih turista. Ovo naselje eljno iekuje svoju afirmaciju i prezentaciju na turistikom tritu.

Literatura

Blagajac, M. (1994): Teorija sportske rekreacije, autorsko izdanje, Beograd. Vukievi, M. (1992): Ekonomika i organizacija turizma, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad. Plava, J. (2007): Sportski turizam, Skripta, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. www.kac.org.yu www.salas84.co.yu www.crnivir.co.yu www.rkjugovic.org.yu

117

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Mr. sc. Senada Nezirovi* Saetak

Srebrenica bez sumnje spada u red najinteresantnijih podruja po svom bogastvu i prirodnim ljepotama. Atraktivni turistiki potencijali su kanjon rijeke Drine, jezero Peruac sa priobalnim pojasom rijeke Drine, rijeka Jadar i ostali planinski brzaci, lovite Suica, lovite Javor, mineralnoljekoviti izvori i umski kompleksi Burni historijski dogaaji ostavili su na podruju Srebrenice brojne materijalne spomenike, kao to su antike nekropole, ostaci starih graevina, srednjovjekovni gradovi i nekropole steaka. Izgradnjom turistikih objekata i njihovom valorizacijom u svim oblicima turistikog privreivanja zdravstveno-rekreacionog, odmaralinog, lovnog, ribolovnog, sportskog, seoskog i eko-turizma, omoguilo bi se dalje otvaranje ovog podruja i njegovih resursa prema turistikim tokovima. Kljune rijei: turistiki potencijali, Srebrenica, razvoj turistike djelatnosti

Turistiki potencijali u Srebrenici

Turistiko-geografski poloaj
U junom dijelu regije sjeveroistona Bosna izmeu 44 7 s.g.. i 19 38 i.g.d. na povrini od 527 km prostire se opina Srebrenica. Granii se sa opinama Bratunac, Milii, Rogatica i Viegrad. Junu granicu opine i dio dravne granice izmeu Bosne i Hercegovine i Srbije ini dio sredinjeg toka rijeke Drine. (Opina Srebrenica, 2005) Rijeke Drina, Jadar i Krievica su urezale rijena korita i svojim nanosima stvorile doline u kojima su se razvijala naselja, putne komunikacije i privredna preduzea. Povoljan geografski poloaj opina ima prema veim gradskim centrima Sarajevu i Beogradu, prvenstveno zbog udaljenosti do 200 km. Turistika kretanja prema Srebrenici iz sjeverne Bosne idu preko Tuzlanske kotline, koja je udaljena 92 km. Redovne saobraajne linije uspostavljene su sa Zvornikom, Tuzlom, Sarajevom, Bijeljinom, Bajnom Batom i Beogradom. umsku vegetaciju i ivotinjski svijet ini ovo podruje jako povoljnim za izlet i rekreaciju. Klima Podruje Srebrenice pripada tipu umjerenokontinentalne klime pri emu postoje i odreene specifinosti klime uzrokovane reljefom, poloajem i drugim prirodno-geografskim odlikama (Milosavljevi,1986.) Planinsko podruje odlikuje se svjeim i kratkim ljetom, a duim snijegom bogatijim zimama i redovnom koliinom padavina tokom cijele godine. Godinji termiki reim u Srebrenici u potpunoj je suglasnosti sa umjerenokontinentalnom klimom. Januar je najhladniji mjesec sa prosjenom temperaturom od 1,4C, na planininama 3,7C, mjesec juli je najtopliji, sa prosjenom temperaturom od 21C, dok je na planininama 15,3C. (Meteoroloki godinjaci 1971-1981) Trajanje suneva sjaja na podruju Srebrenice u toku godine je 1700 sati, insolacija je najvea u julu i avgustu. Na podruju Srebrenice godinje se izlui 1042 mm padavina. Snjeni pokriva se zadrava 45 dana u dolinskom podruju, 90 u brdskom i 109 dana na planinama. Visina snjenog pokrivaa je 90 cm, dok je u dolinama rijeka do 35 cm. Hidrografija Geografska raznovrsnost slivnog podruja rijeke Drine koje pripada Srebrenici, ispoljava se u razliitim fizikogeografskim elementima, nastanku mineralnih resursa, morfolokoj strukturi i raznolikom biogeografskom pokrivau. U slivnom podruju se izdvajaju razliiti reljefni oblici kotlinske doline i proirenja, kanjon, planinske visoravni i planine preko 1.500 m. Na podruju Srebrenice prisutni su brojni hidroloki objekti, koji imaju razvojnu i ekoloku funkciju, a ini ih vie manjih rijeka i vodotoka, 101 izvorite pitke vode i 48 mineralnih izvora (Prostorni plan opine Srebrenica, 1981). Rijeka Drina nastaje od rijeka Pive i Tare, koje se spajaju u epan polju u jedinstven tok na nadmorskoj visini od 432 m. Tee u merdijanskom pravcu od juga prema sjeveru, u duini od 346 km i desna je pritoka rijeke Save u koju se ulijeva kod mjesta Raa, na 82 m n.v. (Mari, 2001). Rijeka Drina ini hidrografsku granicu izmeu Bosne i Hercegovine i Srbije, tee u duini od 50 km junom i jugoistonom granicom opine Srebrenica. Od naselja Viegrad do naselja Klotijevac tee kroz Klotijevaku klisuru dugu 38 km, sa strmim stranama od 600 do 900 m. Ispod planine Suice protie kroz kanjon,

Abstract

Srebrenica is, without any doubts, one of the most interesting areas thanks to its wealth and natural beauties. The canon of Drina river, Perucac lake with the banks of Drina river, River Jadar, and other mountain springs, especially hunting ground Susica, Javor, and Mineral and health springs and forests are attractive tourist potential. Different historical turmoil has left numerous material monuments such as antic necropolis, remains of old buildings, cities and grave stones dating from Middle age. By building objects for tourists we would insure opening of the area and its resources towards tourists and it would valorize, in any aspect, tourist economy of health, recreational, hunting, fishing, sports, village and ecological tourism. Key words: tourist potential, Srebrenica, development of tourist sector

Prirodni potencijali

* Tuzla, Bosna i Hercegovina 118

Reljef Svojom nadmorskom visinom, izgledom i nagibom zemljita, reljef je odluujue djelovao na dinamiku i razvoj privrednih preduzea i razmjetaj stanovnitva Srebrenice. S obzirom na geoloku grau, geotektonski sklop i ralanjenost reljefa, na podruju Srebrenice mogu se izdvojiti tri orografska tipa reljefa i to: dolinski, brdski i planinski. Cijelo podruje predstavlja izrazitu sliku naizmjeninog brdsko-planinskog masiva, uskih rijenih dolina i ravniarskog dijela podruja Podrinja. Prema statistikim podacima Srebrenica raspolae sa 52.700 hektara ukupnog zemljita od ega je pod umama 60,3 % i obradivim povrinama 39,4 % (Opina Srebrenica, 2005). Najvie reljefa Srebrenice pripada brdskom pojasu od 500 do 900 m n.v. u sjeverozapadnom, centralnom i jugoistonom dijelu Srebrenice, kao i veina nieg i srednjevisinskog breuljkastog zemljita, od 300 do 500 m, pogodnog za razvoj voarstava i stoarstva. U istonom i sjevernom podruju opine, uz tokove rijeka Drine i Krievice, sputaju se povrine nie od 300 m povoljne za razvoj ratarstva. U brdsko-planinskom pojasu prisutna je horizontalna i vertikalna ralanjenost reljefa sa mnogobrojnim usjecima manjih pritoka, kratkih i uskih rijenih dolina, padina i bila, gdje preovladavaju nadmorske visine do 1.517 metara. Ono to daje dra i izrazitu ljepotu ovim predjelima jeste ispresjecanost brojnim vodotocima, to uz bujnu

koji je dubok 1.000 m (Pedoloki tumai 1981-1984). Hidroakumulacija jezero Peruac je, sa aspekta razvoja turizma, znaajan hidrografski turistiki resurs Srebrenice. Izgradnjom HE Bajina Bata 1966. godine na rijeci Drini nastalo je vjetako jezero Peruac na 290 m n.v. ija povrina iznosi 12,4 km, dugo je 56 km, (teritorijom Srebrenice se protee 24 km), iroko je od 80 do 500 m i duboko 85 m, ima providnost do 5 metara. Najtoplije je u julu kada temperatura na povrini vode prosjeno iznosi 18C. Svi vodotoci na podruju opine Srebrenica imaju nivalno-pluvijalni reim kada su vodostaji najvei, u proljee nakon otapanja snijega i u vrijeme jaih pljuskovitih kia. Turistiki potencijal ovih tokova je mali, jer se radi o manjim tokovima, meutim njihov znaaj je u tome to protiu kroz izuzetno atraktivna umska i brdsko-planinska podruja, dajui im jo ljepi izgled. Ljekoviti mineralni izvori locirani su u podnoju rudonosne planine Kvarc. Najposjeeniji su bili izvori Crnog Gubera ija se ljekovita svojstva uporeuju sa najpoznatijim mineralnim vodama Evrope, to je omoguilo razvitak zdravstveno-rekreacionog turizma, odnosno izgradnju kompeksa Banje Guber. Ljepotu Guberovih izvora upotpunjuje mijeana crnogorina i bjelogorina uma koja se sputa istonim padinama Kvarca do samih vrela i uz etalinu stazu dugu 1.600 metara (AD Guber, 2002). Biljni i ivotinjski svijet umske povrine su svakako vaan prirodni resurs i zahvataju 31.866 ha ili 60,3 % od ukupne teritorije opine Srebrenica. Podruje Srebrenice pripada eurosibirskoj podoblasti koju predstavljaju zajednice sladuna i cera, graba, bukve, jele i ekosistem tamnih etinara. ume hrasta sladuna, graba i bukve zastupljene su u jugoistonom podruju uz rijeku Drinu i jugozapadnom podruju uz rijeku Jadar. U istonom dijelu, iznad rijeke Drine na breuljkastim dijelovima nastavljaju se ume hrasta sladuna, cera, graba i jasena. Prema unutranjosti su ume hrasta, javora, jasena i bukve. Okolina Sasa, Velikog Gubera i Starog Grada je pod umama hrasta, graba bukve i pitomog kestena. Neposredno uz etalinu stazu iznad Banje Guber, prema Kvarcu, poumljeni su etinari bora i jele. Iznad kanjona rijeke Drine u podruju Crni potok, arena Bukva, Brestovik, Luka i Kruev Do zastupljene su ume crnog graba, bukve, jele i smre (Razvoj umarstva, PDrina, 2004). Iznad kanjona rijeke Drine, u naselju Luka, na lokalitetu Strugovi i arena bukva, zastupljene su najkvalitetnije vrste Panieve omorike. Kako se nalazi iznad hidroakumulacije jezera Peruac, prua mogunost da posjetioci vide ovo prirodno stanite omorike poznato biolozima i ljubiteljima prirode (Grupa

Tabela 1: Integralna tipologija turistikih resursa i mogue aktivnosti u Srebrenici

Atraktivni prirodni resursi Hidrografija: Rijeka Drina, Jezero Peruac, Rijeka Jadar i ostali planinski brzaci Mineralno - ljekoviti izvori umski kompleksi Mogue turistike aktivnosti Plovidba, kupanje, sportovi na vodi, ribolov, lov, kampovanje, razgledanje antropogenih vrijednosti Zdravstveno rekreacioni oporavak, rekreacija u umskom kompleksu, etnja, zadovoljavanje rekreativnih i kulturnih potreba, u manifestacijama i sportskim takmienjima Lov, foto istraivanja, snimanje i razgledanje, eko-turizam, etnja, koritenje umskih plodova i ljekobilja

autora,1996). Uz rijene tokove rasprostranjene su topola, vrba i joha. Na rubovima uma, nisko rastinje ine: lijeska, zova, drijen, smreka, glog, ruj, ipurak, crni trn i brljen. Raznovrsnost umskih zajednica prate florne vrste: umska jagoda, kupina, borovnica, divlja malina, majina duica, srijemu, jagorevina, kukurijek, umarica, ljubiica, slatka paprat, emerika, iva, velebilje, razne vrste gljiva i mahovina. Na livadama su prisutne djetelina livadarka, maslaak, ljuti i kiselica. Bogastvo uma stvorilo je povoljne uvjete za stanite ivotinjskih vrsta koje su se tu nastanile i time u velikoj mjeri stvorile uvjete za razvoj lovnog turizma. Znatne povrine pod umama su unitene usljed ratnih dejstava, sjee i poara. Neophodna je proizvodnja drvne mase, poumljavanje umskog podruja i ouvanje bioloke raznolikosti. Uz to, treba izvriti rekonstrukciju puteva da bi se poboljao nain upravljanja ovim resursom. Osim privredne funkcije proizvodnja drveta i papira, ume imaju rekreacionu vrijednost, reguliu vlanost zemljita i oticanje voda. Kako je Srebrenica u vrijeme rata, od 1992. do 1995. godine, bila u zoni intenzivnih ratnih dejstava, veliki fond divljai je uniten. aroliku faunu dopunjuju fazan, jarebica, sova, kos, tetrijeb i grabljivice patuljasti uk, jastrijeb, orao brda i soko nastanjeni iznad kanjona rijeke Drine. Uz rijeku Drinu nastanjene su divlja patka, guska, roda i lunja, a uz jezero Peruac kaikara, gakovi, gnjurci i divlji golubovi. Od divljih ivotinja zastupljene su: srna, zec, lisica, divlja svinja, vuk, kuna krznaica, divokoza i mrki medvjed. Posebno lovite Suica se prostire na krajnjem jugozapadnom dijelu Srebrenice, iznad kanjona rijeke Drine u irem podruju planine Suica, na povrini od 8.898 ha. Treinu lovita Suica ine strme i stjenovite padine kanjona rijeke Drine. Podruje lovita obraslo je umom, djelimino ispresijecano livadama, panjacima i manjim istinama, to predstavlja povoljne uvjete za reprodukciju divljai. Turistika atraktivnost ivotinjskog svijeta planine Suica, manifestuje se kroz bogatu populaciju divljai. Prisutan rekreativni element, Suici daje i ire turistiko obiljeje (Posebno lovite Suica, 2005). Lovite Javor prua se pravcem sjeverozapad-jugoistok. Lovite Javor pripada brdsko-planinskom tipu lovita, otvoreno je i neograeno, sa uzgajenjem divlja-

i u slobodnoj prirodi. Zauzima povrinu od 42.564 ha. Strukturu povrine lovita ine ume na 27.002 ha, livade i panjaci 5.108 ha, oranice 4.256 ha, vonjaci i vinogradi 2.553 ha, vodene povrine 150 ha. ostale povrine 3.405 ha (Lovako drutvo Javor, 2001). Na osnovu navedenog, u slivnom podruju rijeke Drine koje pripada opini Srebrenica mogu se uspostaviti razliiti vidovi privreivanja, kao to su: kupalini, rekreacioni i zdravstveni turizam, lov, ribolov, koritenje umskih plodova ljekovitog bilja i gljiva, razvoj ratarstva, stoarstva, voarstva i pelarstva.

Antropogeni potencijali

Kao svjedoci historijskog razvoja kulturni spomenici u Srebrenici imaju znaajno mjesto. Do sada je na podruju Srebrenice evidentiran prilian broj prahistorijskih lokaliteta. Nekropole iz antikog perioda su Crkveni gaj u naselju Crvica, na Crvenim njivama u naselju Podravno, Humka i Vagan u naselju Lijee. Nalazi u grobovima (nakit, oruje, posude i drugi predmeti) pruaju materijalne dokaze ivota u ovom kraju tokom bronanog doba. Domavia (Srebrenica) je bila najvei rudarski centar na Balkanu i najvee gradsko sredite na podruju dananje Bosne i Hercegovine (Kulenovi, 1995). Prema naenim ostacima grada,vidi se da je na podruju Srebrenice ivot bio intenzivan. Bogata rimska arhitektura u nalazitu Domavia bila je vezana za dva objekta: prvi porueni vojniki logor izmeu Majdanskog potoka i Sake rijeke i drugi kupalite Caldarium sa 45 prostorija. Arhelog Radimski je utvrdio da se domavijsko kupatilo moe uporeivati sa malim Toplicama u nekadanjem antikom gradu Pompeji u Italiji (Ramovi, 1984). Rudarstvo je oduvijek bilo osnovno zanimanje stanovnitva na ovom podruju o emu svjedoe ostaci antikih rudokopa na Velikom Guberu, Kudretvodi, Vitlovcima, Olovinama i okolini Sasa. U historijskim izvorima pominju se dravni rudokopi zvani metalla publica, kojima su upravljali carski povjerinici. Prema antikim rudokopima nalazile su se dobre prijelazne staze osposobljene za kolsku vuu (Paali, 1975). Meu spomenicima srednjevjekovne kulturne batine Srebrenice znaajno mjesto imaju steci, kameni nadgrobni spomenici u obliku sanduka, sar119

Tabela 2. Kulturno-historijske vrijednosti i mogue turistike aktivnosti u opini Srebrenica

Atraktivni antropogeni potncijali Antiki period: Domavia, antiki rudokopi, antike nekropole, steci. Srednjevjekovni period: Srednjevjekovni gradovi : Srebrenik, ubin, Klotijevac urevac. Osmanski period: Kua Derviagia Savremeno doba: Memorijalni centar PotoariSrebrenica Mogue turistike aktivnosti Obilazak s vodiem, fotografisanje, snimanje istraivanje, razgledanje. Obilazak, snimanje, fotografisanje, istraivanje, kampovanje, zadovoljavanje kulturnnih potreba kulturnim manifestacijama. Snimanje, fotografisanje. Posjete, obilazak, snimanje, istraivanje, fotografisanje.

kofaga i ploa. Na 43 lokaliteta u Srebrenici pronaeno je 815 steaka od toga 31 sa ukrasima i 3 s natpisima. Najvee nekropole steaka su kod naselja Urisii 70 i naselja Sueska 50 steaka (Blago na putevima Jugoslavije, 1985). U doba bosanske samostalnosti u XIV stoljeu sagraen je gornji grad Srebrenik koji je imao odbrambenu funkciju ovog rudarskog naselja u srednjem vijeku. U vrijeme vladavine osmanskog carstva, 1776. godine, popravljen je gornji grad i sagraen donji grad Srebrenik ispod kojeg se razvilo gradsko naselje Srebrenica. Srednevjekovni grad ubin sagradila ga je Jerina, kerka despota uraa Brankovia, u XV stoljeu, imao je odbrambenu funkciju kao i ostale utvrde na podruju Srebrenice. Srednjevjekovni grad Klotijevac podignut je u drugoj polovini XIV stoljea neposredno uz rijeku Drinu. Srednjevjekovni grad urevac sagraen je u drugoj polovini XV stoljea, na vrhu Gradine, u neposrednoj blizini naselja urevac (Ibievi,1981). Kua Derviagia nalazi se u naselju Crvena Rijeka, a izgraena je na prelazu iz XIX u XX stoljee. Zbog karakteristine gradnje, starosti i historijskog znaaja kua je stavljena pod zatitu kao kulturni objekat. U toku rata 1992-1995. godine kua je pretrpjela znatna oteenja zbog ega je treba obnoviti i sauvati od daljeg propadanja. Memorijalni centar PotoariSrebrenica je spomen-obiljeje licima ubijenim prilikom zauzimanja zatiene zone Sre-

brenice u julu 1995. godine. Memorijalni centar je, 20.09.2003. godine, otvorio bivi presjednik SAD Bill Clinton. Na povrini od 21.000 m, na lokalitetu bive tvornice akumulatora u industrijskoj zoni Potoari, stvoren je kompleks u okviru kojeg se nalazi memorijalni dio, muzej, komercijalni sadraji, servisi i parking. Osim to eksponatima ilustruje dogaanja u Srebrenici 1995. godine, muzej je i naunoistraivaka institucija, koja e istraivati sve relevantno vezano za osnovnu namjenu muzeja (Fondacija Srebrenica, Potoari, 2005). Prirodni i antropogeni potencijali u opini Srebrenica predstavljaju bazu raznovrsne turistike atraktivnosti. Nesumnjivo je da su hidrografski resursi i umski kompleksi najvei potencijali u razvoju navedenih oblika turizma, ali njihova turistika vrijednost se moe znatno proiriti obilaskom antropogenih turistikih vrijednosti.

Kako usmjeriti budui razvoj turizma u Srebrenici

Budui razvoj turistike djelatnosti u Srebrenici treba planski osmisliti. Iako podruje raspolae bogatim prirodnim i kulturnim naslijeem, za dalji razvoj ove djelatnosti neophodna je materijalna osnova zasnovana na turistikim kapacitetima i kvalitetnoj strukturi zaposlenika. Segment zdravstvenog turizma zauzima naj-

Slika 1. Turistiki potencijali Srebrenice 120

znaajnije mjesto ove opine, jer je banja Crni Guber dugi niz godina bila poznato ljeilite irom bive Jugoslavije i Evrope. Hotelski kapaciteti su bili ispunjeni do posljednjeg mjesta. Primjenom savremenih metoda u oblasti zdravstvene rehabilitacije i pruanjem kvalitetnih usluga, rekonstrukcijom postojeih i izgradnjom novih turistikih objekata sa infrastrukturom, opina Srebrenica bi ponovo stekla reputaciju poznatog ljeilita aneminih osoba, ali i onih koje boluju od drugih oboljenja. Guber banja mora zauzeti znaajno mjesto u svim turistikim reklamnim istupima u turistikoj ponudi opine Srebrenica. Jezero Peruac i rijeka Drina pruaju izvanredne mogunosti razvoja sportskorekreacionog turizma naroito veslanja i skijanja na vodi. Masovnija rekreacija podrazumjeva kupanje, za to postoje idealni uvjeti. U posljednje vrijeme sve je vee interesovanje ljudi za avanturistiki, rafting turizam. Ovaj oblik turistike ponude u Srebrenici ponajvie zavisi od popularizacije turistike ponude i reklame koju treba plasirati to prije, u emu vano mjesto ima Turistika zajednica. Meunarodna zajednica prepoznala je da u Srebrenici postoje uvjeti za razvoj samoodrive privrede, to prua mogunost razvoja turistike djelatnosti, otvaranja novih radnih mjesta, a time poveanje prihoda. Za budui razvoj turistike privrede Srebrenice, neophodno je izraditi strategiju razvoja za sve vidove turizma za koje postoje uvjeti. Program razvoja turizma na priobalnom podruju rijeke Drine i hidroakumulacije jezera Peruac treba da dobije prioritetni znaaj, sa komplementarnom ponudom u koju treba ukljuiti antropogene motive, kulturno-historijsko naslijee, smotre folklora i organizaciju izleta, ureenje obale rijeke Drine, razvoj ribolova i organizaciju sportskih natjecanja. Lovni turizam je znaajan faktor turistike ponude Srebrenice. Za razvoj lovnog turizma Srebrenice neophodno je ureenje i opremanje lovita. To podrazumjeva revitalizaciju lovnih objekata i obnavljanje lovne opreme. Za poveanje inostranog turistikog prometa u lovitu, neophodni su smjetajni kapaciteti obogaeni sa raznovrsnom ponudom kulinarskih specijaliteta. Bogastvo vodotoka rijeke Drine i jezera Peruac omoguava razvoj ribolovnog turizma, kako sportskog tako i komercijalnog dijela turistike ponude Srebrenice. Rijeka Jadar i planinski vodotoci su takoe u funkciji ribolova, te pruaju mogunost ulova potone pastrmke i klena. Za budui razvoj ribolova na opinskom podruju neophodna je izgradnja novih smjetajnih objekata koji bi omoguili dui boravak sportskih ribolovaca iz udaljenijih krajeva. Za iru afirmaciju ribolova, potrebna je saradnja sa sportskim ribolovnim drutvom Mladica, na bogaenju ribljeg fonda, organizaciji aktivnosti ribolova i planskom razvoju sportskog ribolova.

Predispozicije za razvoj kamp-turizma su idealne. Naselja Prohii, Klotijevac i Raenovii smjetena neposredno uz jezero Peruac pruaju veoma povoljne uvjete za izgradnju bungalova i vikendica. Ovo podruje pogodno je za smjetaj vie uesnika ljubitelja prirode, za logorovanje i razvoj omladinskog turizma. Pogodni tereni za logorovanje, rekreaciju i za izgradnju vikendica su u Zelenom Jadru, Ljeljen Dolu, Kutuzeru, Jezeru, Luci i na Bukovoj Glavi. Povoljne terene za razvoj zimskog turizma imaju naselja Luke u jugozapadnom podruju Srebrenice i visoravan Bukova Glava udaljena od gradskog sredita pet kilometara. Na ovom podruju do 1992. godine funkcionisao je ski-lift, koji je opsluivao veliki broj ljubitelja skijanja. Seoski turizam mogao bi biti utemeljen na razvoju etnonaselja u Osatu. U ovom naselju postoji zanimljiv element ruralne arhitekture, koji treba obnoviti. Izuzetan sklad objekata i ruralnih pejzaa imao bi turistiki znaaj. Naalost, veliki broj objekata u ovom podruju je uniten. ist zrak umske povrine, blagi nagibi ispresjecani brojnim vodotocima idealni su za odmor i rekreaciju. Kako su seoska naselja dominantna, razvoj seoskog turizma trebao bi postati vaan segment razvoja turistike djelatnosti. Na ovom podruju stanovnitvo posjeduje vjetine razliitih zanata. Jo uvek postoje drvodjelje, pletilje i vezilje, to bi predstavljalo etnoloku atrakciju i osnovu za komercijalni plasman suvenira sa znaajnim umjetnikim vrijednostima. Uz dobru organizaciju mogu se pokrenuti radionice umjetnikih zanata, saradnja sa umjetnicima, postavke izlobi i slino. Za pokretanje seoskih umjetnikih zanata i rukotvorina, kao i odravanja likovnih kolonija pogodna je srednjovjekovna tvrava u naselju Klotijevac.Na taj nain bi se sauvao dio tradicije ovog podneblja koji pada u zaborav. Povoljne predispozicije imaju naselja uz hidroakumulaciju Peruac i rijeku Drinu, jer pruaju mogunost za boravak u novosagraenim ili adaptiranim kuama. Uz ovu ponudu moe ii izlet vonjom brodicom kroz kanjon rijeke Drine, to bi predstavljalo priliku za oputanje i uivanje u ljepoti podruja. Zani-

mljivost pojednih podruja, raznovrsnost poljoprivrednih proizvoda, bogastvo vonjaka i ljekovitog bilja, realna su osnova da ovaj vid turistike ponude ima svoju perspektivu.

Zakljuak

Mogunosti za ekonomski oporavak opine direktno su vezane za efikasnije koritenje prirodnih resursa. Neke od privrednih grana dobile bi mogunost da putem turistike djelatnosti proire svoje trite sa plasmanom roba i usluga, kao npr. poljoprivreda kroz plasman roba ugostiteljstvu, zanatstvo, trgovina i saobraaj kroz pruanje usluga turistima i sl. Rekonstrukcija i izgradnja turistikih objekata ima znaajan uticaj na graevinarstvo. U razmatranju osnovnih obiljeja i faktora koji utiu na razvoj turistike privrede neophodno je revitalizirati motel na Vrelu Guber, izvriti adaptaciju hotela Domavija, opremiti medicinski centar Argentarija sa potrebnim sredstvima i adekvatnim kadrovima za budui razvoj zdravstvenog turizma, izvriti adaptaciju ljetnje bate u sklopu Gradske kafane. Ambijent gradske Tvrave treba ukomponovati u turistiki objekat, sa prostorom za ljetnu batu na kojem bi se organizovale prezentacije, promocije ili modne revije uz ponudu ugostiteljskih specijaliteta, uz to formirati i muzejsku zbirku sa postavkom etnolokih vrijednosti Srebrenice. Takav turistiki objekat postao bi znaajan pokreta razvoja turizma i ugostiteljstva u gradskom podruju, aktivirati terene za razvoj kamp-turizma u Ljeljen Dolu, Luci, Klotijevcu i Prohiima, te urediti stazu i postaviti ski-lift na Bukovoj Glavi. Na taj nain Srebrenica bi mogla postati centar potranje, kako domae tako i strane klijentele, u pogledu rekreacionog, boravinog i zdravstvenog turizma. Interes za Srebrenicu pokazali su Holanani, Nijemci, Francuzi i Austrijanci. Osim toga, znaajan broj stanovnika Srebrenice ivi u zemljama EU, stoga je potrebno stvoriti uvjete za to bolju posjeenost u vrijeme godinjih odmora, vjerskih praznika, Julskih dana Srebrenice i drugim prilikama. Ukoliko se naprijed nave-

deni nedostaci otklone, realno je govoriti da bi turizam u Srebrenici mogao biti jedna od vodeih privrednih grana, to bi dovelo do otvaranja novih radnih mjesta i zapoljavanja radnika turistiko-ugostiteljske struke. Turizam ima svoju ansu u privrednom razvoju Srebrenice, a da li e tu ansu iskoristiti, ostaje da se vidi u narednom periodu.

Literatura

Sluba za urbanizam i stambeno komunalne poslove (2005): Srebrenica. Uprava za imovinsko pravne poslove (2004): Srebrenica. Milosavljevi, R. (1986): Trajanje suneva sjaja u Bosni i Hercegovini i na istonoj obali Jadranskog mora str. 85-89, Geografski pregled XI: XII, Sarajevo. Meteoroloki godinjaci 1971-1991: Savezni hidrometeoroloki zavod, Beograd Prostorni plan 1981: Srebrenica. Mari, R. (2002): Geodiverzitet sliva rijeke Drine, Geografski fakultet, Univerzitet Beograd. Pedoloki tumai 1981-1984: ipad IRC, Sarajevo. Sluba za informisanje kabinet naelnika opine (2006): Srebrenica. Projekat za revitalizaciju motela na Vrelu Guber (2002): AD Guber, Srebrenica. Razvoj umarstva, umsko preduzee Drina (2004): Srebrenica. Grupa autora (1996): Znamenitosti i ljepote Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Posebno lovite Suica lovna osnova i evidencija divljai (2005): Srebrenica. Lovna osnova (2001): Lovako drutvo Javor, Srebrenica. Kulenovi, S. (1995): Etnologija sjeveroistine Bosne, Muzej istone Bosne,Tuzla Ramovi, M. (1984): Stari rudnici, Sarajevo Paali, E. (1975): Rimska uprava u Bosni i Hercegovini, Sarajevo. Blago na putevima Jugoslavije (1983): enciklopedijsko turistiki vodi, Beograd. Ibievi, B. (1981): Muzejska zbirka, Srebrenica. Fondacija Srebrenica Potoari (2005): Srebrenica.

121

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Slavoljub Vujovi* dr Milan Milanovi** Saetak

Koristi projektnog finansiranja u procesu stvaranja materijalne osnove proizlaze iz aspekta to je pravi dunik sam projekat ili objekat koji se gradi, kao i mogunosti uspostavljanja povoljnog odnosa izmeu imovine projekta, kao garancije davaocima sredstava ili investitorima, i kreditnog zaduenja. Projektno finansiranje je finansiranje koje podrazumeva da se sredstva uloena u odreeni projekat vraaju ili otplauju iz prihoda istog projekta u budunosti. Projektno finansiranje ima za cilj da osigura finansiranje odreenog projekta sa to manjim angaovanjem sopstvenih sredstava nosioca finansiranja ili promotera konkretnog projekta, uz to manji uticaj na njegov bilans i kreditnu sposobnost, zbog ega ovo finansiranje ponekad zovu vanbilansnim finansiranjem. Jedna od bitnijih prednosti projektnog finansiranja jeste da se nosilac razvoja projekta ne pojavljuje kao direktni zajmoprimac, uvajui na taj nain svoju kreditnu sposobnost i mogunost zaduivanja za druge namene. Kljune rei: finansiranje, projekat, osnova, objekat

Model projektnog finansiranja materijalne osnove turistikih destinacija

Osnovne karakteristike i znaaj projektnog finansiranja
Kod finansiranja veih infra i suprastrukturnih projekata materijalne osnove u novim turistikim destinacijama, od svih modela finansiranja kao posebno pogodan oblik moe se izdvojiti projektno finansiranje. Prednost ovog modela finansiranja je u tome to se sredstva uloena u odreeni projekat vraaju ili otplauju iz prihoda istog projekta u budunosti i to je sam objekat (objekti) koji se gradi hipoteka za investitora. injenica da finansijer ili zajmodavac odreenog infra ili suprastrukturnog objekta ili sistema rauna na sigurno vraanje sredstava iz buduih prihoda infrastrukturnog objekta ili sistema, dok imovinu posmatra kao garanciju obezbeenja naplate datog zajma, ini ovaj model finansiranja specifinim u odnosu na druge modele. Zbog navedenih osobenosti ne mogu se svi projekti finansirati ovim modelom, ve samo pojedini, oni koji imaju sigurnu budunost (npr. Ski-centar na Staroj planini ski-liftovi, aerodrom, hoteli, autoput ParainKnjaevac ili autoput NiKnjaevac cela infra i suprastruktura). S obzirom da ovo finansiranje zahteva struktuiranje imovine projekta i duga tako da novani priliv od ostvarivanih prihoda projekta bude zadovoljavajui - oekivani i da servisira dug, ovaj nain finansiranja poznat je kao strukturno finansiranje. Projektno finansiranje moe se definisati kao finansiranje iz ogranienih izvora, velikih objekata materijalne osnove (aerodromi, autoputevi, sistemi vodovoda i kanalizacije, gasovoda i sl.) gde zajmodavci prvenstveno gledaju gotovinski tok i prihode objekta kao izvor sredstava za otplatu zajma, a imovinu kao garanciju za to, dok znatno manje poklanjaju panju optoj kreditnoj sposobnosti zajmoprimca. Projektno finansiranje ima za cilj da osigura finansiranje odreenog projekta sa to manjim angaovanjem sopstvenih sredstava nosioca finansiranja ili promotera konkretnog projekta, uz to manji uticaj na njegov bilans i kreditnu sposobnost, zbog ega ovo finansiranje neki put zovu vanbilansnim finansiranjem. Jedna od bitnijih prednosti projektnog finansiranja jeste da se nosilac razvoja projekta ne pojavljuje kao direktni zajmoprimac, uvajui na taj nain svoju kreditnu sposobnost i mogunost zaduivanja za druge namene. Projektno finansiranje omoguava mnogo vee povoljnosti od onih koje bi pojedini nosioci razvoja direktno sami dobili, jer se kreditira projekat (npr. Ski-centar na Staroj planini) a ne nosilac razvoja ili sponzor projekta (Emerson, 1983, 123). Znaaj projektnog finansiranja posebno je vaan za zemlje slabog kreditnog boniteta, to im oteava angaovanje neophodnih sredstava, te upravo sistemom projektnog finansiranja mogu osigurati sredstva za atraktivne i komercijalno isplative projekte uz prihvatljiv rizik i profit.

Primena projektnog finansiranja u procesu stvaranja materijalne osnove

Prednosti primene projektnog finansiranja u procesu stvaranja materijalne osnove lee u injenici to je pravi dunik sam projekat ili objekat koji se gradi, kao i mogunosti uspostavljanja povoljnog odnosa izmeu imovine projekta kao garancije davaocima sredstava ili investitorima i kreditnog zaduenja. Projekti koji se finansiraju po ovom sistemu su najee razvojni prioriteti, razliiti infrastrukturni sistemi, koji po osnovu raznih beneficija i olakica (poreske olakice, preferencijalne cene inputa) omoguavaju finansijerima profite znatno vee od profita kada se radi o klasinom kreditnom zaduenju. Najee pozitivne premise projektnog finansiranja bitne za nosioca razvoja ili sponzora projekta jesu mogunosti: osiguranja sredstva zajama pod to povoljnijim uslovima, osiguranja minimalnog angaovanja vlastitih sredstava, maksimiziranja zaduenja uz fiksnu kamatnu stopu, usklaivanja obaveza otplate zajma sa gotovinskim tokom, usklaivanja obaveza otplate zajma u stranim valutama sa prihodima u tim valutama, minimiziranja trokova finansiranja, ostvarivanja planirane stope dobiti, angaovanja / privlaenja to vie investitora i privatnih i javnih, ostvarivanja potrebnog nivoa fleksibilnosti u finansiranju (Emerson, 1983).

Abstract

Benefit project financing in process creation material base arise from aspect is real owe only proposition or object wich itself brough than and possibliti restitution well respect between property propoyition as guaranties emitis means or investor and lenders obligation. Project financing is financing wich default yes itself means inserted in destine project returning or amortizing from income same project in fusture. Project financing there are for goal ensured financing destine propozition with less engage owner means carryer financing or publicityer actual design, with so less effect at his account and lenders potency , because this financing some way calls off-balance financing. Some than substancer amenity project financing yea so itself carrier development contemt as direct loan to insuring own solvency and contingency encumbering for other intent. Keywords: financing, device, basis, object * DEX Corporacija, Beograd ** Univerzitet Megatrend, Beograd 122

Kod svih oblika finansiranja pa i kod projektnog postoje odreeni rizici tako da od upravljanja njima zavisi uspeh projekta, posebno ako ima vie uesnika u projektu. Osiguranje kod kompetentnih institucija i transfer rizika preko odgovarajuih finansijskih instrumenata dva su osnovna naina zatite od rizika u projektnom finansiranju. Upravo angaovanje pojedinih uesnika u projektnom finansiranju esto je uslovljeno mogunou osiguranja investicija od komercijalnih i nekomercijalnih rizika kod agencija za osiguranje izvoznih kredita i poslova. Osiguranje poslova i kredita kod nadlenih agencija posebno veliki znaaj ima ako se radi o velikim projektima u zemljama sa velikim rizicima. Kada je u pitanju transfer rizika, finansijskim instrumentima u praksi se koriste finansijski derivati (izvedene hartije od vrednosti): finansijske opcije (options), terminski poslovi (futures), trampa (swap) i forvard (forwards). Terminski ugovori (fjuersi) su visokostandardizovani terminski ugovori o kupoprodaji odreene aktive, po kojima se isporuka i plaanje izvrava u budunosti. Zbog mogunosti kreiranja na neku drugu osnovnu aktivu, devize, druge hartije od vrednosti, kamatne stope i sl. tretiraju se kao izvedene hartije od vrednosti. Imaju veliki znaaj u upravljanju rizikom i savlaivanju problema u procesu finansiranja objekata materijalne osnove turistikih destinacija. Postoje robni i finansijski fjuersi. U procesu finansiranja stvaranja materijalne osnove vani su i jedni i drugi dok poseban znaaj imaju finansijski terminski poslovi. Finansijske opcije daju vlasniku pravo da kupi ili proda odreenu aktivu po unapred ugovorenoj (fiksnoj) ceni u odreenom vremenskom periodu (UNIDO, 1996, 97). Interesantno je da se odnosi izmeu kupca i prodavca reguliu opcionim sporazumom koji je po svojoj sutini nepotpun ugovor, jer kupac opcije ima odreeno pravo, da proda ili kupi specifinu aktivu, ali ne i obavezu da to uini, u emu je i osnovna razlika izmeu opcija i fjuersa. Kod fjuersa subjekti finansiranja materijalne osnove moraju bezuslovno izvriti svoje obaveze, dok kod opcija kupac ne mora da kupi ili proda aktivu. Forvard i svop (zamena) ugovori su nestandardizovani ugovori pomou kojih partneri uesnici u finansiranju objekata i sistema materijalne osnove meusobno razmenjuju kamatne i valutne obaveze. Svop (swap) aranmani omoguavaju zamenu duga za dug ili njihove kombinacije, dok u zavisnosti od toga na ta se konkretno odnose najee imamo dugovni svop (odnosi se na dug), valutni (odnosi se na valutne obaveze), kamatni svop (odnosi se na kamate) i robni svop (odnosi se na opremu, raznu robu). Kod projektnog finansiranja interesantno je da se poslovi organizacije i uku-

pni izvoaki poslovi poveravaju odreenoj kompaniji ili se posebno za te namene osniva projektna kompanija, mada se poslovi mogu poveriti i nekoj instituciji. Projektnu kompaniju obino formiraju investitori projekta i to na samom poetku izvoenja projekta, kapitalom investitora. Svi poslovi vani za projekat: pozajmljivanje sredstava za finansiranje projekta, sklapanje ugovornih aranmana sa dravnim institucijama domaim ili stranim, izvoaima radova, isporuiocima opreme i sirovina i sl. radi projektna kompanija. Projektna kompanija je i nosilac raznih beneficija od strane drave koje se odobravaju za konkretni projekat poreske, carinske i druge olakice. Za osnivanje projektne kompanije zbog adekvatne kontrole zainteresovana je i drava domain (u kojoj se projekat realizuje). Samo upravljanje projektom, planiranje, odabir izvoaa radova, dobavljaa opreme, nadzor i kontrolu izvoenja radova, prijem radovaprojekta najee radi odabrani tim strunjaka (project management), a moe i odreeno pravno lice. Preko projektnog tima finansijer ili finansijeri ostvaruju potpunu kontrolu nad projektom mada finansijer moe sav posao poveriti jednom izvoau radova na bazi ugovora o izgradnji. Ugovorom o izgradnji izvoa radova kao nosilac posla se obavezuje da projekat realizuje kako je planirano, odnosno da sagradi odreene objekte u skladu sa datim projektom. S obzirom na kompleksnost projektnog finansiranja, prisustvo raznih zakonodavnih formi, brojni ugovori i predugovori, analiza brojnih finansijskih ponuda, zakljuenje sporazuma, koritenje sredstava itd. finansijerima velikih infra i suprastrukturnih sistema ili objekata potrebni su finansijski savetnici. Kao finansijski savetnici u projektnom finansiranju pojavljuju se razne konsultantske finansijske kue banke, kompanije, osiguravajua drutva, zatim pravni savetnici itd.

Izvori sredstava projektnog finansiranja

U svetu postoje brojni razliiti izvori sredstava za projektno finansiranje, meutim u radu emo navesti samo neke od njih, povoljne za finansiranje stvaranja materijalne osnove novih turistikih destinacija. Kao vanije izvore sredstava projektnog finansiranja moemo navesti: sredstva meunarodnih finansijskih organizacija, izvozne kredite, sredstva komercijalnih banaka, sredstva prikupljena putem obveznica i drugih komercijalnih papira, sredstva investicionih fondova, sredstva osigurana putem lizinga, finansiranje na bazi gotovih proizvoda, sredstva izvoaa radova, komercijalno finansiranje i sredstva iz javnih izvora.

Sredstva meunarodnih finansijskih institucija u vidu kredita najee dodeljuju: Meunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD); Meunarodni monetarni fond za poljoprivredu (IFAD); Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD); Evropska investiciona banka (EIB) i druge regionalne razvojne banke i fondovi (Vujovi, 2005). Navedene finansijske institucije daju sredstva na dui rok pod dosta povoljnijim uslovima od uslova na tritu kapitala, dosta povoljnije kamatne stope, prednost daju razvojnim projektima, trae garanciju drave i dodeljuju vladama zemalja lanica. Ove finansijske institucije esto kombinuju sopstvena sredstva sa sredstvima drugih izvora koji finansiraju delove projekta, privatnih komercijalnih banaka, izvoznim kreditima pojedinih drava ili isporuilaca opreme, sredstvima iz bilateralnih programa pomoi razvijenih zemalja. Udruivanje sredstava iz vie izvora za finansiranje odreenog projekta tzv. kofinansiranje razvojne banke sve vie praktikuju u svojoj poslovno-kreditnoj politici. Sredstva izvoznih kredita odnose se na sredstva koja odobravaju isporuioci opreme i izvoai radova iz sopstvenih sredstava tzv. liferantski krediti. Meutim, isporuioci opreme i izvoai radova osim iz sopstvenih sredstava ove kredite mogu dodeljivati iz sredstava koje njima na bazi kredita odobravaju nacionalne agencije za kreditiranje izvoza. Sredstva po osnovu izvoznih kredita mogu se dobiti direktno kod agencije za kreditiranje izvoza, sredstva za kupovinu opreme i usluga u zemlji kreditora. Kod ovih inostranih kredita poseban znaaj ima kreditna linija za odreeni projekat. Kreditnom linijom ili projektnom kreditnom linijom ili kreditnim aranmanom najee se finansira vei broj nabavki kapitalne opreme, postrojenja i materijala za odreeni projekat. Izvozni krediti su jako povoljan izvor finansiranja materijalne osnove turizma iz vie razloga: odobravaju se na due rokove, grejs period je veoma dug, uz fiksne povoljne kamate i otplata poinje po zavretku projekta, odnosno kada sagraeni objekat poinje da funkcionie i donosi prihod. Neke od poznatijih agencija u svetu za izvozno kreditiranje jesu: Eksport-Import Bank of United States iz SAD, Eksport Development Corporation iz Kanade, Ausfuhrkredit AG i Kreditnastalt fur Wiederaufbau iz SR Nemake i The Export-Import Bank of Japan iz Japana. Vrlo vaan izvor sredstava projektnog finansiranja na globalnom nivou jesu sredstva komercijalnih banaka. Komercijalne banke sredstva dodeljuju pod trinim uslovima i esto su kreator ukupnog 123

kreditnog aranmana za odreeni projekat. U svetu poznate komercijalne banke po odobravanju sredstava za projektno finansiranje jesu: Citigroup Inc., USD; West LB, USD; Dresdner Bank, USD; Chase Manhattna Bank i Societe Generale Bank of Amerika (Projekt Finnance, April, 2000). Kod manjih projekata i projekata lokalnog znaaja, domae banke i finansijske organizacije udruuju sredstva sa stranim bankama u konzorcijum zaduen za finansiranje projekta. Prisustvo sredstava velikih svetskih banaka daje veu sigurnost ostalim potencijalnim manjim kofinansijerima. Vee svote sredstava komercijalnih banaka za finansiranje projekata angauju se putem posebnih kredita. Ovi krediti su faktiki kreditni aranman vie komercijalnih banaka, gde svaka banka obezbeuje deo sredstava zajma iz sopstvenih izvora, uslovi su identini za sve, sredstva su u razliitim valutama. Sredstva obezbeena ovim kreditima su dosta skupa, kamatne stope fluktuirajue to implicira oscilaciju obaveza. Sredstva prikupljena putem obveznica i drugih komercijalnih papira na domaem i meunarodnom tritu mogu se pribaviti pod jako povoljnim uslovima na period i preko deset godina, fiksnu kamatnu stopu i uz relativno niske trokove araniranja i emisije. Sredstva ove vrste i na dui rok preteno se prikupljaju preko obveznica esto emitovanih od finansijera-sponzora projekta ili akcionara projektne kompanije sa visokim bonitetom. Direktni investicioni fondovi (direct investment fundus) kao izvori sredstava za finansiranje projekta materijalne osnove u novim destinacijama dodeljuju srednjorone i dugorone zajmove. U ovim fondovima participiraju sredstva privatnih i institucionalnih investitora, velikih transnacionalnih korporacija, multinacionalnih i regionalnih finansijskih organizacija. U svetu kao najpoznatiji kotira American International Group Infrastructural Fund, dok su njegovi vei uesnici American International Group AIG, Bechtel Enterprises i vlada Singapura. Interesantan

je podatak da je 1994. godine iz ovog fonda obezbeeno oko 1,2 milijarde dolara za finansiranje infrastrukturnih projekata1. Pribavljanje sredstava za finansiranje projekata pomou lizinga omoguava pribavljanje sredstava za srednjorona i dugorona ulaganja i uz fiksnu kamatu, i esto se koristi za nabavku skupe opreme i repromaterijala. Za razliku od kredita gde se trai odreeni avans od 10% do 20%, lizing omoguava finansijeru projekta pribavljanje 100% sredstava za finansiranje. Jedan od naina projektnog finansiranja jeste na bazi gotovih proizvoda, sto znai da budui korisnici usluga infra i suprastrukturnih sistema i objekata u turistikoj destinaciji u napred (avansno) plaaju iste, koristei takoe pogodnosti u pogledu cena, sigurnosti realizacije, rokova itd. Avansna kupovina posebno bi bila interesantna kod finansiranja stvaranja materijalne osnove u banjskim destinacijama gde se radi o koritenju prirodnih resursa. Dalje, kod finansiranja materijalne osnove u novim destinacijama posebno kada se radi o smetajnim objektima jako su interesantni sporazumi o preuzimanju (take-off agreement) kojim finansijeri projekta prihvataju dugoronu obavezu da koriste odreene usluge po unapred utvrenoj ceni, zatim jako su bitni ugovori po principu uzmi ili plati (take-or-pay contract) gde se korisnik usluga obavezuje da periodino plaa dogovoreni iznos bez obzira da li e koristiti usluge ili nee. Izvoai radova se pojavljuju kao uesnici u projektnom finansiranju ukoliko zapoljavaju svoje kapacitete na dui rok i ako procene da je projekat jako profitabilan. Njihovo uestvovanje u finansiranju projekta odvija se kroz prihvatanje fiksnih cena za svoje radove, zatim naknade za izvrene usluge kompenziraju koritenjem usluga projekta po zavretku istog (npr. hoteli, apartmanska naselja, skiliftovi itd.). Kao mogui nain projektnog finansiranja materijalne osnove u novim turistikim destinacijama moe se koristiti kratkorono trgovinsko komercijalno finansiranje (trade finnancing). Sredstva na
1 Izvor: www.igu-net.org.

ovakav nain pribavljaju se od isporuilaca graevinskog materijala, opreme i ostalih elemenata potrebnih za gradnju objekata. Takoe, jako vaan nain pribavljanja sredstava za projektno finansiranje jeste, iz javnih izvora i to: budetske dotacije, pomoi nerazvijenim podrujima, zatim u vidu poklona iz humanitarnih fondova. U ovim sluajevima poseban vid pomoi i specifinog finansiranja od strane drave jeste davanje posebnog znaaja pojedinim infrastrukturnim sistemima i objektima, a to nosi sa sobom beneficije tipa oslobaanje od carine, poreske olakice i stimulacije itd.

Zakljuak

Jedna od bitnijih prednosti projektnog finansiranja jeste da se nosilac finansiranja projekta (infrastrukturnih i suprastrukturnih objekata) ne pojavljuje kao direktni zajmoprimac, uvajui na taj nain svoju kreditnu sposobnost i mogunost zaduivanja za druge namene. Pogodnosti projektnog finansiranja u procesu finansiranja materijalne osnove turistike destinacije proizlaze iz aspekta to je pravi dunik sam projekat ili objekat (hotel, aerodrom, ski-liftovi i sl.) koji se gradi, kao i mogunosti uspostavljanja povoljnog odnosa izmeu vlasnitva objekta kao garancije finansijerima ili investitorima i kreditnog zaduenja. Projektno finansiranje je finansiranje koje podrazumeva da se sredstva uloena u odreeni projekat vraaju ili otplauju iz prihoda istog projekta u budunosti.

Literatura

Emerson, C. (1983): Project Finnancing, Finnancial Times Ltd, London. Project Finnance, April, IFC, 2000. Vujovi, S. (2005): Stvaranje materijalne osnove novih turistikih destinacija, PMF Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. UNIDO, Guidelines for Infrastructure Development through Build-OperateTransfer (BOT) Projects, Vienna, 1996. James, C. Van Horne (2001): Osnove finansijskog menadmenta, Mate, Zagreb. www.igu-net.org.

124

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Tanja Armenski* mr Aleksandra S. Dragin** Saetak

Naa zemlja prolazi kroz period tranzicije vie od jedne decenije. Za ovaj period karakteristine su institucionalne, zakonodavne i druge sistemske promene u privredi i drutvu. Ovo je rezultiralo demografskom regresijom celokupne kvantitativne i nacionalne strukture turista u Vojvodini. Cilj ovog rada je da se ukae na te demografske promene, tj da se prikae prola, sadanja i da projekcija oekivane turistike strukture u buduem periodu. U radu emo se osvnuti na dominantne turistike disperzive. Analiziraemo najposeenija turistika mesta, te strukturu i motivaciju turista koji ta mesta poseuju. Rezultati rada mogu se primeniti na similarne destinacije, pruanjem adekvatnije ponude koja e odgovarati dominantnim zahtevima tranje na ovom podruju. Kljune rei: demografija, tranzicija, turizam, Vojvodina, Srbija

Demografske promene turistikih tokova u Vojvodini u 21. veku

Uvod
U protekloj deceniji turizam je, kao privredna grana, delio sudbinu ukupne drutvenoekonomske stagnacije i recesije. Tako je period konstantnog rasta i razvoja turistikih aktivnosti do 1990. godine, zamenjen periodom drastinog smanjenja svih pokazatelja poslovanja turistike privrede, koji se pre svega odrazio na smanjenje obima turistikih tokova u Srbiji. Poetak XXI veka, obeleen je snanim institucionalnim, zakonodavnim i drugim sistemskim reformama u privredi i drutvu, koje su deo tranzicionog perioda kroz koji prolazi naa zemlja, ve dugi niz godina. Determinisanje i implementacija zakonskih i stratekih dokumenata koji se odnose na razvoj turizma Republike Srbije od 2000. godine, uticali su na prekid demografskog regresionog trenda turistikih tokova koji je prisutan od 1990. godine. Meutim, ove promene nisu rezultirale dugoronim pozitivnim trendom na turistiku privredu Srbije, niti podruja Vojvodine, kao njenog sastavnog dela. U periodu od 1989. do 2004. godine, ukupni broj turista se smanjio za 60%. Od 2000. godine broj domaih turista se udvostruio, a broj stranih turista se poveao skoro tri puta. Meutim, uprkos pozitivnom turistikom trendu postignutom u Tabela 1. Promet domaih i stranih turista u RS
Godina 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994.* 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. Ukupno 4.158.200 3.949.000 2.823.779 2.669.262 2.084.536 2.201.019 2.432.107 2.197.395 2.143.572 2.300.840 1.443.712 2.166.471 2.129.128 2.209.675 1.997.947 1.971.683 Domai turisti 3.216.900 3.067.900 2.476.512 2.522.549 2.014.393 1.981.047 2.227.956 1.950.184 1.904.506 2.073.385 1.319.949 2.001.073 1.886.603 1.897.612 1.658.664 1.579.857 Turisti iz bive SFRJ / / / / / 137.932 113.122 107.817 99.131 84.125 60.234 / / / / / Inostrani turisti 941.300 881.100 347.267 146.713 70.143 82.040 91.029 139.394 139.935 143.330 63.530 165.398 242.525 312.063 339.283 391.826

Abstract
Demographic changes of tourist circulation in Vojvodina in the 21st century
Our country has been undergoing transition for more than one decade. This period is featured by institutional, legal and other systematic changes both within economy and society. Consequently, demographic regression of the entire quantitative and national structure of tourists in Vojvodina occurred. The aim of this study is to point out demographic alternations, i.e. to illustrate the past and present situation and to offer expected projection of tourism structures in the forthcoming period. The article also demonstrates dominant tourist dispersion, and analyzes the most frequently visited places, structure of tourists and their motivation for visiting those places. The results of this paper can be applied to similar destinations by organizing more adequate touristoffer which will meet dominant tourist demand in this region. Key words: Demography, Transition, Tourism, Vojvodina, Serbia

2000. godini, broj turista je poeo ponovo da opada (Republiki zavod za statistiku, 1990-2005). Uzrok konstantnog smanjenja obima turistikih tokova je nisko uee domaih turista, koji su najbrojniji nosioci tranje na srpskom turistikom tritu. Prema Strategiji turizma Srbije (2006), do 2015. godine turizam bi trebao da pobolja performanse svih indikatora turistike privrede za 50%. Kao to je u tabeli 1. prikazano, 2004. godine Srbiju je posetilo 2 miliona turista, a do 2015. planirani obim turistikih tokova je 6,4 do 7 miliona turista godinje. Meutim, planirani turistiki proizvodi (nautiki, ruralni, banjski i turizam specijalnih intresa), koje treba razviti u Vojvodini, zahtevaju visoka finansijska ulaganja, dugaak vremenski period implementacije i razvoja. Stoga je stanje turistike privrede u Vojvodini jo uvek na nezadovoljavajuem nivou.

Polazna hipoteza

Pretpostavlja se da se broj turista na podruju Vojvodine konstantno smanjuje u periodu od 2000. do 2004. godine. Uzrok ovoj pojavi je smanjenje uea domaih turista u ukupnoj strukturi turista koji poseuju Vojvodinu. S druge strane, konstantno se poveava broj stranih turista.

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

*Od 1994. godine bez podataka za podruje Kosova i Metohije. Izvod: Republiki zavod za statistiku, 1990-2005. 125

Stanje turizma u AP Vojvodini

Grafikon 1. Broj turista u AP Vojvodini Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. Disperzija turistikih tokova u Vojvodini je neujednaena. Zbog nepostojanja definisane ekonomske politike u prethodnom periodu, turizam se razvio pod razliitim ekonomskim uslovima i neujednaenim intenzitetom. Da bismo dobili detaljnu sliku o disperzivima kretanja i da bismo utvrdili najdominantnije promene turistikih tokova, ovaj parametar smo pratili u sedam vojvoanskih okruga. U okviru okruga, izdvojeni su najposeeniji gradovi regiona. Pretpostavlja se da je rast broja stranih turista, vezan za razvoj tranzitnog, poslovnog i manifestacionog turizma u glavnim administrativnim centrima Vojvodine. Cilj rada je da se ukae na demografske promene turistikih tokova u Vojvodini u 21. veku, da se utvrde dominantni turistiki disperzivi, najposeenija turistika mesta, struktura i motivacija turista koji ta mesta poseuju. Rezultati rada mogu se primeniti na similarne destinacije, pruanjem adekvatnije ponude koja e odgovarati dominantnim zahtevima tranje na podruju Vojvodine.

Kao i u celokupnoj Srbiji, tako i u Vojvodini dominira trend permanentne regresije kvantitativne turistike strukture, naroito od 2000. godine. Iako ovo podruje obiluje prirodnim i antropogenim turistikim atraktivnostima, izuzetnog je geografskog poloaja i ralativno razvijene materijalne baze, turizam je ve due vreme na nezadovoljavajuem nivou. Posmatrajui lanani indeks kretanja turista u periodu od 1999. do 2004. moe se uoiti konstantni pad broja turista. Kao i za celokupnu Srbiju, ovo je posledica pada broja domaih turista i njihovo krae zadravanje. Lanani indeks kretanja broja turista u ovom periodu ukazuje na konstantno smanjenje ukupnog broja turista. Od 2000. do 2004. godine ukupan broj se smanjio za 15% (Grafikon 1). Grafikonom 2 je predstavljeno uee domaih i stranih turista u ukupnoj strukturi turista u Vojvodini. Broj domaih turista je porastao u periodu 1999/2000. godina za 34,7%. Potom konstantno opada do 2004. godine. Posmatrajui ceo period, uee domaih turista se smanjilo za 2,3%. S druge strane, konstantno se poveava broj stranih posetilaca. Broj stranih turista je porastao za 200,5%. Iako strani turisti belee pozitivna kretanja, njihovim brojem se ne moe kompenzovati pad broja domaih turista, koji u ukupnoj turistikoj strukturi uestvuju sa 83%.

Disperzija turistikih tokova u Vojvodini

Radi detaljnog analiziranja promena turistikih tokova i utvrivanja glavnih turistikih disperziva, ove parametre smo pratili u okviru 7 vojvoanskih regiona. Analizom smo obuhvatili Junobaki okrug, Severnobaki okrug, Sremski, Severnobanatski, Srednjobanatski, Junobanatski i Zapadnobaki okrug. Okruzi su analizirani po veliini uea u turistikom prometu na podruju Vojvodine.

Grafikon 2. Uee domaih i stranih turista u ukupnoj strukturi turista u Vojvodini Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006.

Junobaki okrug

Grafikon 3. Promet turista u Junobakom okrugu Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005. 126

U Junobakom okrugu, zabeleen je rast ukupnog broja turista za 2,94%. Broj domaih turista se smanjio za 23%, ali je broj stranih porastao ak za 300%. U ovom okrugu zabeleen je najvei porast stranih turista. Intresantno je da je 2001. godine ostvaren najvei turistiki promet i najvei broj domaih turista, a potom se ukupan broj turista smanjuje, zbog velikog pada domaih turista u ovom regionu. Od 2001. do 2004. godine broj domaih turista se smanjio za 46% (Grafikon 3). Posmatrajui turistika kretanja po najposeenijim mestima u regionu, moe se zakljuiti da je najposeenije mesto Novi Sad, potom slede Vrbas i Beej. U sva tri regiona zabeleen je porast ukupnog broja turista (Tabela 2).

Novi Sad je, kao administrativni centar Vojvodine, apsorbovao najvei deo turistikih tokova. Ukupan broj turista se poveao za 19,2 % i to u prilog porastu stranih turista, iji se broj u posmatranom periodu poveao za 210 % (Tabela 3). Novi Sad raspolae sa mnogobrojnim kulturno-istorijskim i prirodnim vrednostima, izuzetnog je geografskog poloaja i raspolae najkvalitetnijom materijalnom osnovom za razvoj turizma u Vojvodini. Najvei deo turistikih tokova grad je apsorbovao kroz tranzitni, poslovni, kongresni, manifestacioni turizam (Exit, Fedras, Sterijino pozorite, Meunarodni festival vina, Meunarodni festival muzike, Gold dez festival, Zmajeve deije igre, Sajam medija, Poljoprivredni sajam, Sajam investicija, mnogobrojni meunarodni sajmovi, sportska takmienja itd.). Bogat turistiki sadraj grada, tokom cele godine, uticao je na porast broja domaih turista, za razliku od ostalih okruga, koji belee pad ukupnog broja turista, zbog pada uea domaih turista u ukupnoj strukturi. Treba napomenuti da su Fruka gora, kao i reka Dunav koja prolazi kroz Srbiju duinom od 577 km, ostale nerazvijene i nedovoljno iskoriene turistike atrakcije. Ove celine imaju potencijala za nadogradnju turistike ponude grada i perspektivu lidera u nautikom, zdravstvenom turizmu i turizmu specijalnih intresa.

Tabela 2. Najposeenija mesta u Junobakom okrugu

Grad Novi Sad Vrbas Beej 1999. 61.467 5.325 4.191 2000. 88.128 10.742 7.560 2001. 99.272 9.603 7.281 2002. 92.492 9.803 6.494 2003. 73.313 9.151 5.175 2004. 65.779 5.747 5.291

Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005. Tabela 3. Promet turista u Novom Sadu
Godina ukupno 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 61.467 88.128 99.272 92.492 73.313 65.779 Broj turista domai 54.041 74.214 80.481 69.476 48.914 41.108 strani 7.426 13.914 18.791 23.016 24.399 24.671 Prosean br. noenja domai 1,8 1,8 1,6 1,6 1,6 1,6 strani 2,2 2 2 1,6 2,1 2

Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005.

Severnobaki okrug

U Severnobakom okrugu zabeleen je rast i domaih i stranih turista. Ukupna struktura turista se poveala za 54%. Broj domaih turista se poveao za 21%, a broj stranih za 260% (Grafikon 4). Najposeenija mesta su Subotica i Baka Topola. Za Suboticu je karakteristian permanentni rast ukupnog broja turista u posmatranom periodu, dok je Baka Topola realizovala nisko turistiko uee, regresivnog trenda (Tabela 4). U Subotici je registrovan 20.961 turista u 1999. godini, a 2004. godine registrovano je 32.124 turista (Republiki zavod za statistiku, 2000, 2005). Broj domaih turista se poveao za 31%, a broj stranih za 277%. Prosena duina realizovanih noenja je svega 2,2 noi.

Grafikon 4. Promet turista u Severnobakom okrugu Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. Tabela 4. Najposeenija mesta u Severnobakom okrugu
Grad Subotica Baka Topola 1999. 20.961 3.832 2000. 27.376 6.448 2001. 41.512 5.936 2002. 42.109 6.461 2003. 36.364 4.359 2004. 32.124 2.835

Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005.

Sremski okrug

U Sremskom okrugu broj domaih turista je za nijansu opao, ali je broj stranih posetilaca porastao za skoro 224,4%. Broj stranih turista se poveao sa 2.490 na 8.078 turista u 2004. godini (Grafikon 5). id je ostvario najvei pad broja turista u posmatranom periodu za 76,8 %, a Irig je realizovao rast od 66,6%. Rast broja turista realizovan je rastom broja domaih turista koji u ukupnoj strukturi uestvuju sa 91% (Tabela 5). U 2004. godini najvei broj turista registrovan je u Irigu. Turistiko-privredne i

Grafikon 5. Promet turista u Sremskom okrugu Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. 127

Tabela 5. Najposeenija mesta u Sremskom okrugu

Grad id Irig Sremska Mitrovica 1999. 9.436 8.615 5.428 2000. 16.650 12.131 6.619 2001. 2.421 10.439 5.289 2002. 4.077 9.186 5.798 2003. 3.973 7.858 4.693 2004. 2.818 14.360 5.386

Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005. Tabela 6. Promet turista u optini Irig
Godina 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. Broj turista ukupno 8.615 12.131 10.439 9.186 7.858 14.360 domai 8.271 11.556 9.867 8.416 7.244 13.069 strani 344 575 572 770 614 1.291 Prosean br. noenja domai 6,7 6,5 5,9 5,4 5,3 4,2 strani 4 4,8 7,5 4,5 5 2,8

kulturne manifestacije kao to su Pudarski dani u Irigu, Dani bostana i Dani vina u Rivici, neradinska Patlidanijada, Vidovdanski sabor u Vrdniku, kao i Jesen ide dunjo moja, kukuruzi ve su zreli u Jasku, znaajno su doprineli turistikoj afirmaciji ove sredine, te je u posmatranom periodu, do 2004. godine, Irig postao vodea optina po obimu realizovanih poseta u okrugu.

Severnobanatski okrug

Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005.

U Severnobanatskom okrugu stanje je relativno ujednaeno. U ovom okrugu domai turisti ostvaruju najdui prosean boravak (5,5 dana) od svih okruga u podruju Vojvodine. Visok prosek realizovanih noenja u okrugu, rezultat je velikog broja proseno ostvarenih noenja domaih turista u Kanjii, koji iznosi ak 9,85. Strani turisti u pomenutoj optini realizuju proseno 5 noenja po turisti (Grafikon 6). Najposeenija mesta su Kanjia i Kikinda. Ukupan broj turista na ovom podruju je relativno ujednaen (Tabela 7).

Srednjebanatski okrug

Grafikon 6. Promet turista u Severnobanatskom okrugu Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. Tabela 7. Najposeenija mesta Severnobanatskog okruga
Grad Kanjia Kikinda 1999. 9.769 8.659 2000. 10.848 9.879 2001. 11.416 10.202 2002. 10.054 9.340 2003. 8.896 9.203 2004. 10.275 8.797

Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005.

Srednjobanatski okrug, za razliku od ostalih okruga i celokupnog podruja Vojvodine, ima izuzetno pozitivan rast domaih turista, za ak 48% (Grafikon 7). Posmatrano za celokupno podruje Vojvodine, postojao je period naglog rasta broja turista u 2000. godini, a potom period permanentnog smanjivanja broja turista. Meutim, u srednjem Banatu se broj i stranih i domaih turista permanentno poveava, sa manjim odstupanjima izmeu 2001. i 2002. godine. Posmatrajui kretanja ukupnog broja turista u najposeenijim mestima srednjeg Banata, moe se doi do zakljuka da je Zrenjanin najvie uticao na pozitivan trend turistikih kretanja. Popularizacija turizma dogaaja u Zrenjaninu, kao to su Dani piva i Sun flower, znaajno je doprinela poveanju turistikog prometa. Broj domaih turista porastao je za 51,3%, a stranih za 150%, odnosno 2004. godine registrovano je 15.463 domaa i 3.705 stranih turista (Tabela 8).

Junobanatski okrug

Grafikon 7. Promet turista u Srednjobanatskom okrugu Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. 128

U junom Banatu registrovan je neznatno mali porast broja turista, za 13%, na raun porasta stranih turista, iji se broj poveao za 222%. Broj stranih turista je sa 1.357 porastao na 4.370 turista (Grafikon 8). Najposeenija optina je Vrac. U posmatranom periodu broj domaih turista smanjio se za 17%, a broj stranih je porastao sa 392 na 2.130 u 2004. godini, to je jo uvek na nezadovoljavajuem nivou. Panevo je ostvarilo rast obima turistikih kretanja za 126%, na raun domaih turista iji se broj poveao sa 3.752 u

1999. godini na 8.073 u 2004, odnosno skoro 230% (Tabela 9). Ova optina je realizovala visoko turistiko uee kroz popularizaciju manifestacionog turizma (Bijenale vizuelne muzike, Meunarodni dez festival, Internacioanlna umetnika radionica Staklo, Meunarodni festival autorskog stripa itd.).

Tabela 8. Najposeenija mesta Srednjobanatskog okruga

Grad Zrenjanin Novi Beej 1999. 11.706 2.559 2000. 6.342 2.861 2001. 18.384 2.856 2002. 20.251 3.069 2003. 18.093 3.412 2004. 19.168 2.951

Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005.

Zapadnobaki okrug

U Zapadnobakom okrugu belei se kontinuirani rast turista, koji je u posmatranom periodu porastao za 43%. U 2002. godini registrovan je najvei broj turista, a od tada do 2004. prisutna je blaga regresija turistikog obima (Grafikon 9). U narednom periodu razvoj turizma ovog okruga, bie u skladu sa Master planom turizma Gornjeg Podunavlja, koji ima za cilj da, uz saradnju sa rezervatom Kopaki rit u Hrvatskoj i Nacionalnim parkom Dunav u Maarskoj, aktiviranjem aerodroma u Somboru i restauracijom materijalne osnove, plasira evropskom turistikom tritu objedinjeni proizvod visoke konkurentnosti. Najposeenija mesta u okrugu su Sombor i Apatin (Tabela 10). U optinama se realizuju veoma mali obim turistikih kretanja, uglavnom realizovanih na prostoru Gornjeg Podunavlja. Obe optine belee rast turista. U Somboru se broj turista poveao za 41%. Uee domaih turista je 91%. U Apatinu, ukupan broj turista je porastao za 48%, s tim to domai turisti uestvuju sa 88% u ukupnoj strukturi turista. Broj turista u Zapadnobakom okrugu se poveava, ali je doprinos u ukupnom ueu turistikog prometa Vojvodine, veoma nizak, skoro marginalan. Ovo je posledica posleratnog stanja, za koje je karakteristina demografska regresija, starenje populacije, migracija mladog stanovnitva u gradove, izumiranje sela i naselja u okrugu (urev, 1995). Prirodni prirataj Zapadnobakog okruga u 1991/2000. godini iznosio je 5,3. Prosena starost populacije u 2002. godini iznosila je ak 40,7 godina (Dragin, Bubalo-ivkovi, urev, 2006). Stoga, turistiki razvoj ovog podruja (kao i svih ostalih u Srbiji) ima viestruki znaaj osim privrednog prosperiteta podruja, razvoj turizma je nain da se animira mlado stanovnitvo u rodnom mestu, da se povea prirodni prirataj i oive salai i sela zapadne Bake.

Grafikon 8. Promet turista u Junobanatskom okrugu Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006.

Tabela 9. Najposeenija mesta u Junobanatskom okrugu

Grad Vrac Panevo 1999. 11.846 4.536 2000. 12.298 8.626 2001. 9.840 7.548 2002. 11.317 8.204 2003. 11.266 9.245 2004. 11.648 10.274

Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005.

Zakljuak

Posmatrajui podruje Vojvodine po regionima, moe se zakljuiti da je turistika disperzija neujednaena. Najvie kretanja se odvija u Junobakom okrugu sa prosenih 38,6% u ukupnom broju turista Vojvodine. Potom sledi Severnobaki okrug sa prosenih 15,5%, Sremski (10,7%), Severnobanatski (9,5%), Srednjobanatski (9,1%), Junobanatski (8,8%) i Zapadnobaki (7,7%).

Grafikon 9. Promet turista u Zapadnobakom okrugu Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006.

Tabela 10. Najposeenija mesta u Zapadnobakom okrugu

Grad Sombor Apatin 1999. 7.804 4.893 2000. 8.920 5.269 2001. 9.896 5.901 2002. 11.953 8.301 2003. 10.297 6.932 2004. 11.074 7.253

Izvor: Republiki zavod za statistiku, 2000-2005. 129

Posmatrano po turistikim mestima, od ukupnog broja turista koji su posetili Pokrajinu u periodu posle 2000. godine, ak 1/3 turista posetila je Novi Sad, odnosno Junobaki okrug. Najvei rast broja turista u posmatranom periodu zabeleen je u Subotici, sa ukupno 53,2%. U idu se u posmatranom periodu smanjio broj turista za 76,8%. Zakljuak je da su svi vei administrativni centri sa razvijenom infrastrukturom i prateim sadrajem (sportski objekti, istorijsko-ambijentalne celine, razvijene manifestacije itd), nosioci, odnosno reprezenti turizma u Vojvodini, koji se brzo mogu plasirati na trite i realizovati rast turistikog obima. Dugorono posmatrano, neophodno je razvijati nautiki i zdravstveni turizam, turizam specijalnih intresa i dogaaja. Analizom veih administrativnih centara, dolo se do zakljuka da fluktuacija domaih turista u njima zavisi od obima i popularizacije turizma dogaaja. Ovaj oblik turizma je najatraktivniji za mlau i strednju populaciju, koji su ujedno i naj-

mobilnija struktura stanovnitva. Veina ostalih optina koje ne nude paket proizvoda ovog tipa, suoene su sa problemom pada ukupnog broja turista, na raun smanjenja domaih turista.

stavljenom Strategijom. Ovo istraivanje je deo projekta Ministarstva za nauku Srbije (No.146017)

Literatura

Znaaj istraivanja i potreba za daljim prouavanjem tematike

Svrha ovih istraivanja je da se prate promene turistikih tokova u Vojvodini, kako bi se realizovali postavljeni ciljevi i nivo razvijenosti turistike privrede definisane Strategijom turizma Srbije do 2015. godine. U cilju implementacije i kontrole postavljenih zadataka, neophodno je dalje izuavati kvantitativne promene i disperzive turistikih tokova. Rezultati istraivanja mogu pomoi vojvoanskim optinama u pruanju adekvatnijih turistikih ponuda, koje e odgovarati dominantnim zahtevima tranje ovog podruja. Sprovoenje daljih istraivanja na ovu tematiku, uticalo bi i na buenje svesti optina o potrebi razvijanja turizma, ali na planskoj i sistematinoj osnovi u skladu sa po-

Dragin, A.S., Bubalo-ivkovi, M., urev, B.S. (2006): Population Aging: Case Study of Hunters in Western Baka Region, Collection of the Papers, No.LIV, 97-112, Faculty of Geography, University of Belgrade, Belgrade. urev, B. (1995): Posleratno naseljavanje Vojvodine, Matica srpska, Novi Sad. Izvrno vee AP Vojvodine (2006): Program privrednog razvoja AP Vojvodine, Novi Sad. Ministarstvo trgovine, turizma i usluga Republike Srbije, Horwath Consulting Zagreb i Ekonomski fakultet Beograd (2005): Strategija turizma Republike Srbije Prvi fazni izvetaj, Ministarstvo trgovine, turizma i usluga Republike Srbije, Beograd. Republiki zavod za statistiku (19902005): Optine u Srbiji, Beograd.

130

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

mr Tamara Kovaevi* Saetak

Podunavake bare se prostiru na oko 50 ha i predstavljaju potencijalnu turistiku destinaciju u dolini Zapadne Morave. U radu je uraena analiza prednosti i nedostataka ovoga prostora. Cilj rada je da utvrdi znaaj Podunavaih bara kao potencijalne turistike destinacije u regionalnom razvoju Zapadnog Pomoravlja. Podunavake bare su do sada bile nepoznate u geografskoj literaturi, zbog ega ovaj rad predstavlja i doprinos obogaivanju znanja o dolini Zapadne Morave. Kljune rei: Podunavake bare, Zapadna Morava, regionalni razvoj

Znaaj Podunavakih bara potencijalne turistike destinacije u regionalnom razvoju Zapadnog Pomoravlja
Uvod
Podunavake bare su do sada bile nepoznate u geografskoj literaturi. Prva inicijativa za ureenje Podunavakih bara je pokrenuta 1986, nakon ega je od strane razliitih institucija usledilo jo pet. Meutim, nijedna nije sprovedena u delo. Optina Vrnjaka Banja planira da ih proglasi prostorom od znaaja za turizam. U ovom radu bie izanalizirane prednosti i nedostaci Podunavakih bara kao lokaliteta u kome treba da se razvija turizam. Cilj rada je da odredi znaaj ove potencijalne turistike destinacije u regionalnom razvoju.

Geografske karakteristike

Abstract
The importance of bogs of Podunavacki as potential tourist destination in regional development of West Morava valley

Bogs of Podunavci speared on the about 50 hectares. They represent potential tourist destination in the West Morava valley. Analysis of advantages and disadvantages of this space is elaborated in the paper. To find and explain the importance of Bogs of Podunavci as potential tourist destination in regional development of West Morava valley is the aim of the paper. Bogs of Podunavci are still unknown theme in the literature of geography. Because of that, paper is important for enriching knowledge about West Morava valley. Key words: Bogs of Podunavci, West Morava, regional development

Turistiko-geografski poloaj, granice i povrina

U Podunavcima, Graacu i Novom Selu, na uzdignutom platou obala starog korita Zapadne Morave, ostale su bare stvarajui svoj ekosistem i oplemenjujui raznolikou vrnjaki pejza (Borovi-Dimi, 2001). Toponim Podunavake je nastao kao logiki sled toga da se nalaze kraj seoskog naselja Podunavci. Paradoksalno je to to Podunavci imaju u osnovi re Dunav, a lee na obali Zapadne Morave. Lokalno stanovnitvo objanjava da naselje nosi to ime jo iz vremena kada ga je naselilo stanovnitvo iz smederevskog Podunavlja u XVIII veku (abanovi, 1966). Podunavake bare se nalaze 12 km severozapadno od Vrnjake Banje kraj obala Zapadne Morave, u severnom delu atara sela Podunavci, jugoistonije od mesta Vraneka ada. Sa jugoistoka se granie sa starim rukavcem Zapadne Morave, a na severozapadu sa Zapadnom Moravom. One zahvataju povrinu od 50 ha. Od seoskog naselja Podunavci, kroz koje prolazi regionalni put M-5, do Podunavakih bara postoji makadamski put duine oko 2 km (Topografska karta, 1984). S obzirom na udaljenost od veih gradskih centara, prevoz do Podunavakih bara ne bi trebao da predstavlja problem. Jedno od najrealnijih reenja je organizovan javni prevoz iz Vrnjake Banje. Njime bi se lokalitet zatitio od zagaenja (buka, izduvni gasovi i tome slino) koja izazivaju individualna prevozna sredstva.

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad, snstamara@yahoo.com

Na mestima gde uzduni reni profil postaje saglasan, akumulira se materijal koji je erodiran u uzvodnijim delovima sliva. Tako i Zapadna Morava taloi ljunak, pesak i suspendovani materijal na dnu svoga korita i po njegovim stranama, izmeu ostalog i na podruju severne podgorine planine Go. Vremenom se formira aluvijalno zemljite na kome se spontano razvija barska vegetacija, ili, ukoliko ovek intervenie, kulturna vegetacija. Sedamdesetih godina XX veka vrena je povrinska ekploatacija naakumuliranog ljunka sa obala Zapadne Morave u ataru seoskog naselja Podunavci. Tom prilikom je izmenjena konfiguracije terena i nestao je plodan pedoloki pokriva. Iezao je i biljni i ivotinjski svet. Blizina reke i postojanje hidraulike veze sa Zapadnom Moravom preko poroznog nataloenog materijala, uticalo je da se majdani ljunka po ekploataciji ispune vodom. Za nekoliko decenija, priroda se spontano regenerisala na ovom prostoru. Optinska vlast je poela da posmatra Podunavake bare kao prostor od znaaja za razvoj turizma. Bechmann i drugi autori (Bechmann et al.,1975) su formirali kriterijume po kojima se procenjuje mogunost realizacije odreenih aktivnosti na nekom prostoru. Po njima, fizike karakteristike Podunavakih bara ograniavaju razvoj odreenih potencijalnih aktivnosti. Prostor Podunavakih bara se prostire na oko 50 ha, od ega 48% pripada akvatoriji (24 ha). Po Bechmannu i saradnicima (Bechmann et al., 1975), slobodne povrine treba da budu najmanje dva puta vee od vodenih. Prema tome, njih nema dovoljno za razvijanje kupalinog turizma. To predstavlja jedan od ograniavajuih faktora. Akvatoriju ini 7 veih i 15 manjih jezera, od kojih nijedno ne prelazi 4,85 ha, a nisu ni povezana u jedinstvenu celinu (Tabela 1). Minimalna povrina potrebna za veslanje je 20 ha, prema emu ono nije mogue na podruju Podunavakih bara. Pet bara ima povrinu veu od 2 ha, a tano toliko prostora je potrebno za organizovanje sportskog ribolova. Minimalna povrina potrebna za kupanje se kree od 131

pirevina. Od drvea se javlja bela i crna topola, bela vrba, jova i uneeni bagrem. Na vodi se javljaju beli i uti lokvanj, oraak, soivica i dr. Voda Podunavakih jezeraca i bara je hemijski nezagaena, te je bogata ribom (kara, aran, klen, belica, grge). Od sitne divljai, na ovom prostoru ive zec, fazan, prepelica i trka, a od ptica se sreu lasta bregunica, gnjurac i dr. (Grupa autora, 2005). Na Podunavakim barama se organizuju takmienja u pecanju na plovak, to pokazuje da je turistika afirmacija ovog lokaliteta ve poela.

Znaaj podunavakih bara

Slika 1. Podunavake bare sa 1,75 km visine Izvor: Google Earth 3 do 5 ha. Prema tome, samo tri od 22 bare mogu biti stavljene u tu funkciju. Meutim, optimalna dubina vode za kupanje je tri metra, a prosena dubina vode ni u jednoj bari ne dostie tu vrednost (Tabela 1). Maksimalna dubina od tri metra je konstatovana na osam bara, ali ona se javlja samo u kinom delu godine i traje kratko. Produbljivanje bi moglo biti reenje, ali ono bi svakako naruilo uspostavljenu ravnoteu. Freatske vode do kojih bi se dolo, bi, u tom sluaju, mogle da negativno utiu na kvalitet vode. Oscilacije nivoa vode su najee male. Meutim, Zapadna Morava ima ekcesivni reim. Deava se da pojedinih godina poplavi i svoju niu renu terasu (Kovaevi, 2007). Zbog toga su obalne linije Podunavakih bara promenljivog karaktera. Pored povrine pet bara, koje su prostranije od 2 ha, i sve druge osobenosti Podunavakih bara zadovoljavaju uslove (dubina od 2 metra, kvalitet vode I ili II klase, zastupljenost obraslih pliaka i odsustvo ugroavanja uticaja nastalih susednim namenama) potrebne sportskom ribolovu. Jedina osobenost svih Podunavakih bara, koja se uklapa u parametre kriterijuma po kojima se odreuje mogunost odvijanja turistikih aktivnosti, jeste da u toplijem delu godine temperatura vode prelazi 180C. S obzirom na to da je ovo jedina karakteristika, nedovoljna je. Sa geomorfolokog akspekta, Podunavake bare se nalaze u aluvijalnoj ravni Zapadne Morave, na apsolutnoj visini 175-179 m (Grupa autora, 2005, 7). Aluvijalni nanosi nemaju razvijene genetike horizonte, ve slojeve razliite debljine. Prvi sloj monosti od 0,8 m je sastavljen iz prainasto-peskovite gline, zatim sledi sloj smee humusne gline monosti 3,5 m, a na veim dubinama je utvren sitniji i krupniji ljunak (Grupa autora, 2005). Ovaj materijal filtrira vode Zapadne Morave. Da bi bila upotrebljiva u turistike 132

svrhe, voda mora biti bakterioloki ispravna, izolovana od otpadnih komunalnih voda i voda koje su zagaene hemijskim sredstvima koja se koriste u poljoprivredi, odnosno mora se nalaziti u I ili II klasi. Podunavake bare naseljava barska vegetacija karakteristine sveze Salicion albae, znai mezofitne i higro-helofitne biljke, kao to su: sita, otrica, a i vodena Tabela 1. Katastar Podunavakih bara
Jezero Pravac prostiranja kopa W-E N-S N-S SW-NE NE-NW NW-NE SW-NE SW-NE SW-NE SW-NE SW-NE SW-NE SW-NE S-N S-N S-N S-N S-N S-N S-N S-N S-N Povrina

Znaaj Podunavakih bara kao potencijalne turistike destinacije moe se ilustrovati kroz analizu njihovih prednosti i nedostataka u odnosu na okolinu. Prednosti Podunavakih bara su u njihovom relativno povoljnom turistiko-geografskom poloaju i u bogatstvu hidrolokih objekata i karakteristinog biljnog sveta. Ambijentalne vrednosti su retke na prostoru Zapadnog Pomoravlja, te zbog toga predstavljaju prednost koja privlai lokalno stanovnitvo, ljubitelje prirode i turiste. Ureenje Podunavakih bara iziskuje aktivnosti u okviru JP Beli izvor iz Vrnjake Banje ili pak, osnivanje nove ustanove koja bi se o njima brinula. U svakom sluaju, to inicira otvaranje radnih mesta
Maksimalna dubina vode m 2,0 2,5 3,0 3.0 2,5 2,5 3,0 3,0 3,0 3,0 2,5 2,5 2,5 2,5 3,0 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,66 Prosena zapremina vode m3 24.000 27.200 960 40.000 4.560 25.600 97.000 4.000 2.800 3.400 320 19.200 240 480 60.000 320 320 13.600 29.600 640 6400 62.000 422.640 Starost

Prosena dubina vode M 1,5 2,0 2,0 2,5 2,0 2,0 2,5 2,5 2,5 2,5 2,0 2,0 2,0 2,0 2,5 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,14

Redni broj 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20 21. 22. Ukupno

ha 2.000 1.700 0.060 2.000 0.285 1.600 4.850 0.200 0.140 0.170 0.020 1.200 0.015 0.030 3.000 0.020 0.020 0.850 1.850 0.040 0.400 3.100 23.550

Godina 40 30 30 25 15 20 20 20 20 20 20 20 20 20 25 25 25 25 25 25 25 25

Izvor: Grupa autora, 2005.

za ljude razliitih profila i strunosti. Pruajui im egzistenciju pozitivno bi uticalo na kvalitet ivota lokalne sredine i predstavljalo bi motiv za ostanak mladih u ruralnim sredinama, kao to je seosko naselje Podunavci i njemu susedna sela. Marketinka promocija Podunavakih bara kao komplementarnog turistikog lokaliteta drugim, oblinjim, koji su atraktivni u drugim oblicima turizma, moe pozitivno uticati na regionalni razvoj. Promocija Podunavakih bara mora naglaavati blizinu drugih turistikih lokaliteta u okolini, kao to su, na primer, Vrnjaka Banja, planina Go, srednjovekovni manastiri (u Ovarsko-kablarskoj klisuri, u dolini reke Ibar, Ljubostinja i drugi), gradska jezgra Trstenika i Kraljeva itd. Problemi mogu nastati u sluaju da se ne izrade studije o odrivosti razvoja. Potrebno je ustanoviti koliki je optimalni broj turista koji ne bi poremetio uspostavljenu ravnoteu. Remeenjem prirodne ravnotee Podunavake bare mogu nestati. Postavlja se i pitanje da li je formiranje turistiko-rekrativne zone zaista pravo reenje. Infrastruktura i materijalna baza za razvoj turistiko-rekreativne zone zahteva obezbeivanje dodatnih materijalnih sredstava, meutim, objekti ve postoje u oblinjim urbanim centrima, Vrnjakoj Banji, Kraljevu, Trsteniku itd. Iako je nastanak Podunavakih bara antropogeno uslovljen, formirana flora i ambijentalne vrednosti se nalaze na zavidnom nivou. Prema tome, odrivi razvoj Podunavakih bara mogu je i razvijanjem onih turistikih kretanja koja bi ih ostavila netaknutim. Naime, u neposrednoj blizini potencijalni turisti mogu zadovoljiti veinu svojih potreba. Prema vrednosti optimalnog broja posetilaca u toku dana, formirala bi se cena posete, ime bi ovaj lokalitet dobio na ekskluzivnosti. Za probranu klijentelu, nali bi se adekvatni smetajni kapaciteti na prostoru Vrnjake Banje. Oko puta E-5 koji prolazi dolinom Zapadne Morave postoji velik broj restoraterskih objekata, sa menijima tradicionalne kuhinje. Lokalitet Podunavake bare bi se mogao koristiti u edukativne svrhe. Na njemu bi se mogla formirati i botanika bata. Tokom kolske godine mogao bi se staviti u funkciju unapreenja nastave u svim obrazovnim i istraivakim institucijama regiona. U letnjem delu godine bi se mogli

organizovati razliiti oblici eko-turizma, sa akcentom na bird watching. Od rekreativnih aktivnosti, jedino bi peaenje bilo adekvatna aktivnost za ovaj lokalitet. Ureivanje peakih staza bi trebao biti jedan od prioritetnih zadataka. Njih bi eventualno mogli koristiti biciklisti ili ljubitelji konja. Minimalna materijalna sredstva su neophodna, ali i mogua. Optinski planovi obuhvataju i postojanje zabavnih sadraja, kampa, terena za mini golf i drugog. Za njih su potrebna vea materijalna sredstva, a rezulat bi mogao biti kontraproduktivan. Samo 50 ha bi projektovanih 5000 turista lako i brzo devastirali. Sportski ribolov je prikladna aktivnost na prostoru Podunavakih bara, jer okuplja mali broj aktivista koji ga upranjavaju u tiini. Radi ouvanja autentinosti lokaliteta, sva infrastruktura i objekti, koji bi imali razliitu namenu (sklonita od kie, prostori za odlaganje otpada, uvarske kue, toaleti i tome slino), trebali bi biti izgraeni u moravskom stilu. Razvijanjem pomenutih oblika turizma Podunavake bare postaju komplementarne sa odreenim oblicima turizma prisutnim u okolini, kao to je, na primer, zdravstveni turizam koji je razvijen u Vrnjakoj Banji. Tokom terenskih istraivanja primeena je nedisciplina lokalnog stanovnitva vezana za odlaganje vrstog i krupnog otpada. Ona je proistekla iz odsustva njegovog organizovanog odnoenja, ali i iz toga to lokalna vlast nije odredila mesta za njegovo odlaganje. Otpad se moe efikasno ukloniti, ukoliko se, po ugledu na evropske zemlje, organizuje radni kamp dobrovoljaca. Meutim, problem e postojati sve dok lokalna zajednica ne uvidi vanost ouvanja kvaliteta ivotne sredine. Po tom pitanju, anketiranja su pokazala da je stanovnitvo slabo informisano, ali i neizainteresovano i ravnoduno.

razvoju Zapadnog Pomoravlja. Meutim, one mogu predstavljati pozitivan primer. Sve aktivnosti koje optina Vrnjaka Banja planira na prostoru Podunavakih bara, a koje bi vrlo brzo naruile formiranu prirodnu vrednost, mogu se organizovati na vie oblinjih razliitih destinacija na kojima ne postoje prirodne vrednosti koje Bare imaju. Ravnomeran raspored mnotva manjih turistikih lokaliteta u priobalju, po modelu Podunavakih bara, moe Zapadno Pomoravlje poeti da transformie u turistiku regiju i time pozitivno utie kako na razvoj ruralnih naselja, koja bi obezbeivala hranu i pruala razliite usluge, tako i na celokupan regionalni razvoj. Odnosno, Podunavake bare ne treba transformisati prilagoavajui ih standardima neophodnim za razvoj kupalinog, sportsko-rekreativnog, nautikog ili nekog slinog oblika turizma. Najbolje bi bilo valorizovati potencijale priobalja Zapadne Morave i izgraivati adekvatne lokalitete u atarima seoskih naselja koja belee depopulaciju.

Literatura

Zakljuak

Analizom minimalnih uslova koji su potrebni za odreene aktivnosti u prostoru, definisane su njegove mogunosti. Prema tome, na prostoru Podunavakih bara turizam bi trebao biti simbolino prisutan, najvie kao dodatni deo turistike ponude Vrnjake Banje. Akcenat treba staviti na ouvanje ovog jedinstvenog okruenja u dolini Zapadne Morave. Kao potencijalna turistika destinacija, Podunavake bare mogu imati mali znaaj u regionalnom

Bechmann, A., Kiemstedt, H. and all (1975): Landschaftbewertung fur die Erholung im Sauerland, Teil 1-Texstband, Teil II-Kartenband, Schriftenreihe Landes und Stadtentwicklungsforschung NRW, Bd.1008, Dortmund. Borovi-Dimi, Jelena (2001): Voda u tradiciji i ivotu Vrnjake Banje, Zaviajni muzej Zamak kulture, Kulturni centar Vrnjake Banje, Program i biblioteka Vrnjaka riznica, Knjiga II, Vrnjaka Banja Grupa autora (2005): Elaborat o proglaenju Podunavakih bara za prostor od znaaja za razvoj turizma, Turistiko-rekreativna zona na Zapadnoj Moravi, Optina Vrnjaka Banja, Vrnjaka Banja Kovaevi, T. (2007): Go i podgorina geografska studija, istraivaka graa Topografska karta (1984): Kraljevo 4, 5304, 1:50.000 Vojnogeografski institut, Beograd Vulkovi, Lj, arevi, B, Gruji-arevi, D. (1999): Studija Podunavake bare, bivi majdani ljunka, umarstvo, 5-6/99, Beograd abanovi, H. (1966): Iz prolosti naselja optine Kraljevo, Kraljevo i okolina, Biblioteka Monografije mesta Jugoslavije, str.176-192, Beograd

133

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Nada I. Vidi* Saetak

Civilizacijska kulturna batina, uvana i izloena u muzejima, predstavlja osobenu turistiku vrednost. Muzejskim zbirkama u Novom Sadu, Petrovaradinu, Sremskim Karlovcima i Sremskoj Kamenici, i njihovoj turistikoj valorizaciji, posveen je ovaj rad. Kao specifine turistike vrednosti prezentirani su muzeoloki fondovi i postavke: Muzeja Vojvodine, Muzeja grada Novog Sada (u ijem su sastavu Zbirka strane umetnosti, Zavijana zbirka u Sremskim Karlovcima i Spomen-zbirka Muzej Jovana Jovanovia Zmaja, u Sremskoj Kamenici), Muzeja savremene umetnosti Vojvodine, Riznice Srpske pravoslavne crkve u Sremskim Karlovcima i Pozorinog muzeja. Ukazano je na naine i oblike turistike promocije muzeolokih zbirki. Prikazana je socioloka struktura posetilaca, za muzeje gde se ona prati. Izneta su zapaanja, ocene i dati predlozi, u cilju bolje turistike valorizacije muzeoloke kulturne batine. Rezultati istraivanja su sintetizovani u zakljucima. Kljune rei: muzeji, muzejske zbirke, turistika valorizacija muzeoloka batina

Turistike vrednosti muzejskih zbirki u Novom Sadu

Uvod
Muzeoloko kulturno bogatsvo znaajan je resurs kulturnog turizma, a muzeji znaajne kulturne institucije sa elastinom kulturolokom ponudom. Sa tog aspekta u ovom radu su predstavljene muzejske zbirke u Novom Sadu, Petrovaradinu, Sremskim Karlovcima i Sremskoj Kamenici i izvrena je njihova turistika valorizacija. Iako locirani u pomenutim gradovima, muzeji su, svojom duhovnou i kulturnim vrednostima, znaajne turistike atrakcije i prevazilaze urbane granice i gravitaciona sfere gradova u kojima se nalaze. Ogranien obim rada spreava dublju analitiku ovog znaajnog kulturolokog segmenta kao turistikog resursa.1 Misija rada je da skrene panju na znaaj muzeolokog bogatstva kao turistikog proizvoda. lo narodnu arhitekturu, poljoprivredu, ureenje kue, obiaje, narodne nonje u Vojvodini... Tu je i postavka: divlje i domae ivotinje u praistoriji. U Muzeju Vojvodine se organizuju: tematske izlobe posveene istorijskim linostima, dogaajima, izlobe, koncerti, prezentacije projekata, promocije knjiga, predavanja o istorijskim linostima ili dogaajima, tradicionalni programi posveeni verskim praznicima: Boiu, Uskrsu, Svetom Savi, muzejske kreativne radionice za decu i odrasle (penzionere).

Muzeoloka batina

Abstract
Touristic values museum cultural heritage in Novi Sad
Civilisation cultural heritage, kept and exzibited in a museum, presents special touristic value. The paper is about museum collections in: Novi Sad, Petrovaradin, Sremski Karlovci and Sremska Kamenica and their touristic values. And as a specific touristic values it will be presented museum fonds and exzibits in: Museum of Vojvodina, Museum of Novi Sad on Petrovaradin fortress (with: Foreing art collection, Museum in Sremski Karlovci, Zmaj Museum in Sremska Kamenica), Museum contemporary fine Arts in Vojvodina, Treasury Serbian Ortodox church in Sremski Karlovci and Theatre Museum. It to give forms of touristic promotions,museum collections, explore visit sociological structure, edit observation and sugestion to a goal in a better touristic valorisation museum cultural heritage. Paper results re synthetized in conclusions. Key words: museum, museum collections, touristic promotion museum heritage * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad, alma-mons@hotmail.com 134

Muzeji poseduju ogromno kulturno blago, koje se brino uva, restaurira i prezentira javnosti. Svaki od muzeja ima osobenu unutranju organizacionu strukturu, aktivnosti, a i osobene tekoe. Prema sadraju muzeolokih kolekcijazbirki, svaki od muzeja ima svoju kulturoloku posebnost. Taj naglaeni kulturoloki personalitet predstavlja turistiku vrednost svakog muzeja, odnosno ini ih turistiki atraktivnim u veoj ili manjoj meri. Muzej Vojvodine je lociran u starogradskom jezgru, u zgradi biveg suda 2 (Slika 1), sagraenoj prema projektu budimpetanskog arhitekte ule Vagner (iz 1896. godine). Muzej poseduje fond od 400.000 predmeta, za period od 8 hiljada godina. Muzej Vojvodine ima stalnu postavku sa predmetima iz razliitih istorijskih epoha: paleolita, neolita, eneolita; bronzanog doba, starijeg gvozdenog doba; rimskog perioda, seobe naroda (Vojvodina Ugarska srednjovekovna drava); Srbi u Panoniji od 15. do 17. veka; Vojvodina od srednjeg veka do druge polovine 19. veka. Muzej uva ogromno etnografsko bogatstvo koje oslikava vojvoansko se1 Autor rada je pisao o znaaju turistike ponude slinih institucija: Likovnih galerija u Novom Sadu (1999); Poljoprivrednog muzeja u Kulpinu (2003) 2 Muzej Vojvodine je lociran u Dunavskoj 35 i Dunavskoj 37

Slika 1. Muzej Vojvodine, Dunavska 35 ( Foto: Nada I.Vidi,oktobar 2007) Muzejske postavke gostuju i u drugim gradovima, a u Muzeju Vojvodine se organizuju postavke drugih muzeja iz zemlje i inostranstva. U organizacionoj strukturi Muzeja Vojvodine su: Arheoloko odeljenje, Istorijsko odeljenje, Etnografsko odeljenje, Odeljenje za konzervaciju i restauraciju, Izdavako odeljenje i biblioteka (sa 50.000 publikacija), Sluba za odnose sa javnou i pedagoki rad, Matina sluba, Naunorazvojna jedinica, Odeljenje optih i pravnih poslova. Muzej ima 11 depadanasa. Muzej Vojvodine je otvorena institucija, sa dinaminim programom i posetama, koje su se od 2002. do 2006. godine udvostruile (Tabela 1). Upravo je u toku orga-

Tabela 1. Broj posetilaca u Muzeju Vojvodine, period 2002-2006.

Dunavska 35 2002 2003 2004 2005 2006 Dunavska 37/2002 2003 2004 2005 2006 65 30 2140 733 620 575 850 440 1 341 379 220 -130 324 2 4686 7737 6014 -6626 2430 3 1590 1055 640 -811 2079 4 530 987 790 -649 701 5 554 550 515 -377 340 6 373 685 188 -674 575 7 321 405 4174 -798 195 8 2321 1345 1385 -985 636 ukupno 11317 13143 13771 -11050 7190 16558 13669 9 10 19614 18303 31140 22863 81180 11 1733 4020 3249 264 svega 39854 40226 49659 42670 96913

podaci sabrani sa posetom Dunavskoj 35 254 152 125 156 158 225 381 308 4748 2619 -

Legenda -posetioci : 1- iz predkolskih ustanova, 2 - iz kola, 3 - sa fakulteta, 4 - iz vojske, 5 delegacije, 6 deca, 7 stranci, 8 odrasli, 9 - stalna postavka, 10 - tematske izlobe i druge, 11 - pedagoki programi Izvor podataka: Muzej Vojvodine-Pedagoka sluba nizovanje marketinkog odeljenja (ili slube). Broj poseta muzeju je u stalnom porastu. Tako je u 2002. godini bilo 39.854 posetilaca, a u 2006. godini bilo je 96.913 (Tabela 1). U strukturi posetilaca, najvie ima kolske dece, zatim, studenata i delegacija (Tabela 1). U porastu je i broj stranaca koji poseuju Muzej. U 2002. godini ih je bilo 321, a u 2006. godini 798 (Tabela 1). Muzej grada Novog Sada (Slika 2) postoji od 1954 godine. Nalazi se na Petrovaradinskoj tvravi, u Mamulinoj kasarni Topovnjai, na platou Gornje Tvrave. Nekadanji paradni plac, ispred Muzeja, sada je parking. Muzej poseduje fond od oko 45.000 predmeta, a povrina izlobenog prostora, pod svodovima iznosi 2.000 m2. Muzeoloko bogatstvo Muzeja grada Novog Sada, na ovoj lokaciji, svedoi o ivotu i kulturi stanovanja u ovom gradu, od polovine 18. veka do sredine 20. veka. Istorijsko-kulturoloki i turistiki znaaj imaju muzeoloke zbirke : Izloba depoa za kulturnu istoriju, Praistorijske zbirke, zbirke iz antike, srednjeg veka, zbirka savremenih umetnosti, etnoloke zbirke, Izloba: Petrovaradinska tvrava u prolosti (period od 70.000 g. pre Hrista do prve polovine 20. veka), Likovna i primenjena umetnost od 1748. godine do sredine 20. veka, Postavka i kolekcija stilskog nametaja iz 18. i 20. veka, razliitih stilova: barok, rokoko, bidermajer, secesija, moderna. Podzemne vojne galerije Petrovaradinske tvrave, remek-delo vojnog graditeljstva, predstavljaju posebnu atraktivnost. Od 16,5 km ovih svojevrsnih saobraajnica, sa svetlarnicima i pukarnicama, za razgledanje je dostupno 1 km. Istiemo da lokacija Muzeja grada Novog Sada na Petrovaradinskoj tvravi, najatraktivnijoj fortifikaciji na Dunavu, koja ima snagu samostalne turistike atrakcije, ima izuzetnu turistiku vrednost. Upravo to ini da poseta Muzeju Grada kao turistiki doivljaj bude jo snaniji, trajniji. Od januara do 30. jula 2007. godine Muzej grada Novog Sada posetilo je : izlobe 6.484 posetilaca, od toga 5.813 sa ulaznicama i 671 bez ulaznica (gratis) podzemne galerije Petrovaradinske tvrave 8.249 posetilaca, od toga sa ulaznicama 7.905, a 344 bez ulaznica. U sastavu Muzeja grada Novog Sada su i: Zbirka strane umetnosti, Zavijana zbirka u Sremskim Karlovcima Spomen-zbirka Muzej Jovana Jovanovia Zmaja, u Sremskoj Kamenici. Zbirka strane umetnosti je legat lekara dr Branka Ilia, a postoji od 1966. godine. Zbirka (muzej) se nalazi na kraju Dunavske ulice, preko puta Dunavskog parka, u zgradi iz 1903. godine, sagraenoj po projektu bekog arhitekte Franca Vorude (Slika 3). Na povrini od 400 m2 izloeno je 2/3 muzejskog fonda (od 440 eksponata). Najvredniji deo kolekcije su slike italijanske slikarske kole i flamansko-holandskog slikarstva. Meu slikama su dela Rembranta i Rubensa. U kolekciji su i: stilski nametaj barok luksuzne salonske celine, zatim predmeti od stakla, slonovae, keramike, tepisi, stilski satovi. U Muzeju se organizuju brojne tematske izlobe, propraene odgovarajuim informativno-propagandnim materijalom. Deo gradske ambijentalne celine u Sremskim Karlovcima je i Palata Josifa Rajaia Ilion (izgraena 1836-1848, a restaurirana 1920), u kojoj je Muzej grada Sremskih Karlovaca zaviajan zbirka. Muzej je osnovan 1967. godine, a od 1998. godine nosi naziv Zaviajna zbirka. Muzejski prostor ima povrinu od 300 m2, a u muzeolokoj zbirci ima oko 10.000 predmeta.

Slika 2. Muzej grada Novog Sada Petrovaradinska tvrava, Mamulina kasarna Topovnjaa (Foto: Nada I.Vidi,oktobar 2007) 135

Slika 3. Zbirka strane umetnosti (Foto: Nada I.Vidic,oktobar 2007) Stalnu postavku Muzeja ine: areheloke zbirke iz istorije Sremskih Karlovaca i okoline, predmeti iz istorije Karlovake gimnazije i Bogoslovije, zbirka o ivotu pesnika Branka Radievia, Seljaka soba sa kuhinjom, sa poetka XX veka, Legat slika Milia od Mave i Legat arhitekte Svetomira Lalia.

U ovom Muzeju nalazi se administracija kulturne manifestacije Brankovo kolo. Naalost, poseta ovoj kulturnoj instituciji nije uvek u turistikoj ponudi Grada. U kui u kojoj je Jovan Jovanovi Zmaj proiveo poslednje godine ivota, u Sremskoj Kamenici, nalazi se Zmajev muzej (Slika 4). Muzej je otvoren 1933. godine, potom zatvoren 1941. godine i ponovo otvoren 1957. godine. Sve prostorije Zmajeve kue su adaptirane u muzejski prostor, u kom je izloeno 270 eksponata: 62 knjige, 66 fotokopija, originalni pesnikovi rukopisi. Izloba je osmiljena tako da posetioce upoznaje sa ivotom velikog pesnika. Svi eksponati su izloeni prema tematskim celinima: porodini ivot pesnikova soba, Zmajeva radna soba knjievni i javni rad, rad na deijoj knjievnosti; u vitrinama su Zmajeva dela: originalni rukopisi pesama, originalni asopisi koje je Zmaj pokrenuo ili ureivao. Izloeni su porodini portreti, nametaj. U treoj zgradi porodine kue Jovana Jovanovia Zmaja, od 1987. godine izloeni su materijali posveeni knjievnoj manifestaciji: Zmajeve deije igre. Muzej godinje poseti oko 8.000 posetilaca i to su, preteno, osnovnokolci. Muzej savremene umetnosti Vojvodine postoji od 1966. godine, kada je osnovana Galerija savremene likovne umetnosti, koja od 1996. godine nosi sadanji naziv. 136

Fond muzeja ini preko 2.400 eksponata iz druge polovine XX veka: slika, grafika, crtea, skulptura. Deo kolekcije je nastao kao poklon slikara iz Vojvodine: Bogomila Karlavarisa, Milana Kerca, Zorana Petrovia, Boka Petrovia i drugih. Deo kolekcije su i dela Viktora Vazarelija i Rafaela Sotoa. Bogat i raznovrstan umetniki fond ine: Zbirka slikarstva, Zbirka skulptura i Zbirka konceptualne umetnosti i novih medija; a o njima se brinu: Odsek za digitalnu umetnost i kulturu, Odsek za izlobe aktuelne umetnosti, Odeljenje za matinu slubu, Odeljenje za umetniku dokumentaciju, Odsek za izdavaku delatnost i dizajn, Odeljenje za konzervaciju i restauraciju. Muzej poseduje bogat biblioteki fond. Bogata i raznovrsna muzeoloka zbirka ovog muzeja nije uvek dostupna javnosti, jer Muzej nema adekvatan smetaj. Depoi su na jednoj lokaciji, a izlobeni prostor je iznajmljivan. Tako su, na primer, izlobe, od 1984. do 1999. godine, organizovane u Sportskom i poslovnom centru Vojvodina. Prelazno reenje, do izgradnje nove zgrade, pronaeno je tako to je u Muzeju Vojvodine (Dunavska 37) obezbeen izlobeni prostor. Nereeni prostorni problemi oteavaju aktivnost ove znaajne institucije. I pored toga, u Muzeju su u toku aktivnosti na jaanju marketinga i kompleksnijoj promociji aktivnosti ove institucije. U Patrijarijskom dvoru u Sremskim Karlovcima, od 2000. godine otvoren je Muzej Spske pravoslavne crkve Riznica. Bogatu kolekciju ine ikone i delovi ikonostasa sauvani iz ratom opustoenih bivih jugoslovenskih krajeva Srpske Krajine i Slavonije. U Riznici se uvaju predmeti iz Sremske, Slavonske, Dalmatinske i Osijeke eparhije. Ima predmeta koji su stari i do 500 godina. Patrijarijska trpezarija je sada galerijski prostor, sa izloenim portre-

tima mitropolita i patrijarha sremskokarlovakih. Riznicu je do sada posetilo oko 12.000 posetilaca. Godine 1982. formiran je Pozorini muzej, tematski muzej posveen pozorinom ivotu. Muzej ima fond od 60.000 eksponata. U kolekciji su: plakati, pozorini programi, umetniki kostimi, kostimografske skice, fotografije i lini predemeti pozorinih umetnika, scenografske skice, kostimografske skice, pisma, manuskripta. U Muzeju se organizuju jedna do dve izlobe godinje, koje se prikazuju u gradovima Vojvodine i Beogradu. Deo stalne postavke smeten je u Muzeju Vojvodine. Muzej ima i izdavaku delatnost od 1966. godine objavljuje se: Almanah pozorita Vojvodine, a od 1996. godine Letopis Pozorinog muzeja (po jedna sveska u sezoni).

Muzeoloko bogatstvo kulturna turistika atrakcija

Muzeoloke zbirke, kolekcije pomenutih muzeja, postavke (stalne, povremene, statine i pokretne) kulturni su resursi i specifine turistike atrakcije u usponu, kako to potvruje stepen zainteresovanosti turista. Navedene muzeoloke zbirke, kao kulturno-turistike atrakcije, predstavljaju deo selektivnog kulturnog turizma, koji moemo nazvati muzejski turizam - museumstourisms, sa elastinom kulturolokom ponudom. Ta elastina kulturoloka ponuda specifinost je njihove turistike ponude: atraktivna je za turistiku klijentelu razliitih socio-kulturolokih stratuma (starosna dob, nivo obrazovanja, socijalni sloj, grupe, pojedinci), jednako je atraktivna cele godine i ne utie na artikulaciju sezonskih turistikih kretanja,

Slika 4. Porodina kua Jovana Jovanovia Zmaja Zmajev muzej (Foto: Lenka Simonovi, oktobar 2007)

 muzeoloke postavke nisu sve statine, neke su pokretne sele se iz mesta u mesto i najautentinije ire duhovne vrednosti. Svi pomenuti muzeji, sa svojim bogatim i raznovrsnim civilazacijskim duhovnim vrednostima, imaju heterogenu ulogu: kulturoloku, edukativnu, kao svedoci i tumai odreenih istorijskih perioda, dogaaja, prilika. To su svojevrsna kulturoloka kultna mesta, sa snanom kulturolokom misijom koja tei uspostavljanju multikulturnog dijaloga. Otuda i njihov sve vei znaaj i kao turistikih atrakcija. Tako, svi pomenuti muzeji predstavljaju deo turistike ponude kulturnog turizma u irem smislu, sa selektivnom kulturoloko-turistikom ponudom. Dosadanja turistika afirmacija muzejskog blaga, pokazala je da je neophodna obostrana, susretna inicijativa, koja dolazi kako od muzeja tako i od turistikih organizacija koje treba da odigraju jo veu ulogu u njihovoj turistikoj afirmaciji. Svi muzeji nastoje da promoviu sopstvene kolekcije, putem prospekata, vodia, razglednica, tematskih kataloga posveenih odreenim izlobama i internet prezentacija. U promotivnim prezentacijama, nekih svetski poznatih muzeja, u ponudi su selektivni programi za porodicu, pojedine grupe i drugi. U muzejima smatraju da su posetioci najdragoceniji promoteri njihovih aktivnosti. U turistikoj afirmaciji muzeolokih zbirki, kao specifinog turistikog proizvoda, znaajnu ulogu ima Turistiki informativni centar u Novom Sadu, koji svojim konkretnim akcijama promovie i afirmie i muzeoloke zbirke i kolekcije, putem: njihovog ukljuivanja u programe sajmova turizma, u zemlji i inostranstvu, posebnih projekata kao to je: Novi Sad kroz istoriju (januar maj 2003), promotivnih publikacija i internet prezentacija ( www.novisadtourism.com) i promotivnih filmova. Spomenuti muzeji su lanovi ICOMa (International Council of Museums), koji je usvojio Strategiju dugoronog razvoja, sa utvrenom misijom i vizijom. Godine 2007, 19. maja, u naoj zemlji odrana je prva nacionalna No muzeja, u devet gradova. No muzeja u Novom Sa-

du, odrana je na 17 lokacija, sa izuzetno bogatim programom, a uestvovalo je 50.000 posetilaca.

Zakljuci

U buduem razvoju turizma tendencija e biti intenzivniji razvoj specifinih, posebnih oblika turizma. Svetska turistika iskustva to potvruju. U kulturnom turizmu, diferenciraju se posebne vrste turizma, profilisane specifinim turistikim potrebama. Muzejski turizam je sve atraktivniji segment kulturnog turizma i kod nas. Muzeoloke zbirke i kolekcije, na koje smo skrenuli panju u ovom radu, sa svojim bogatim i raznovrsnim civilizacijskim duhovnim vrednostima, imaju heterogenu ulogu: kulturoloku, edukativnu, kao svedoci i tumai odreenih istorijskih perioda, dogaaja i prilika. To su svojevrsna kulturoloka kultna mesta, sa snanom kulturolokom misijom koja tei uspostavljanju multikulturnog dijaloga. Muzeoloke zbirke, koje smo pomenuli, kao deo kulturne batine predstavljaju i turistike atrakcije, sa elastinom kulturolokom ponudom. Ta elastina kulturoloka ponuda je specifinost njihove turistike ponude. Dosadanja turistika afirmacija muzejskog blaga, pokazala je da je neophodna obostrana, susretna inicijativa, koja dolazi kako od muzeja tako i od turistikih organizacija koje treba da odigraju jo veu ulogu u njihovoj turistikoj afirmaciji. Konkretne akcije Turistikog informativnog centra u Novom Sadu, na afirmaciji muzejskog turizma, imaju izuzetno pozitivne rezultate. Neophodno je razviti jo raznovrsnije programske veze sa muzejima, kao kultnim kulturnim institucijama. Pored kulturoloke promocije, muzeji treba da imaju daleko kompleksniju turistiku promociju. Inicijative koje su u toku u muzejima, na jaanju njihove marketinke funkcije idu tome u susret. Za praenje turistike afirmacije muzeolokog turizma, neophodno je i stalno kvantitativno praenje turistikih poseta, to je manjkavost ovog segmenta turizma.

Literatura

Jovii, . et al. (2005): Osnove turizma Integralno-fenomenoloki pristup, Plan-tours, d.o.o. Turistika tampa, Beograd

Pavlii J. et al. (2006): Marketing i menadment u kulturi i umetnosti. Manualia Universitas Studiorum spalatensis, Udbenici Sveuilita u Splitu, Split Grupa autora (2003): Novi Sad na dlanu, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad Grupa autora (2006): Rad Muzeja Vojvodine, 48/2006, Novi Sad Grupa autora (2004): Muzej Vojvodine vodi, Museum of Vojvodina Guide, Novi Sad Radovanov, Z. (2005): Perovaradinska tvrava Petrovardin Fortress, Peterwardeniner Festing; Fotografije: Martin Candir, TV Studio Bekerek, Depina, M., Novakovi, B. (2005): Zmajev muzej, Katalog Spomen-zbirka Jovan Jovanovi Zmaj, Muzej grada Novog Sada, Novi Sad Grupa autora (1993): Zmajev Muzej Katalog, Sremska Kamenica, Muzej grada Novog Sada, Novi Sad Grupa autora (2007): Rekapitulacija 2007, Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad Mustedanagi, L., Mitrovi, V. (2006): Muzeji i galerije Novog Sada i Vojvodine, Museums and Gallerries of Novi Sad and Vojvodina, vodi-Guide, Novi Sad Vidi, N. (1999): Likovne galerije u Novom Sadu u turistikoj prezentaciji, Naunostruni asopis Turizam, br. 3, Institut za geografiju, PMF, Novi Sad Vidi, N. ( 2003): Poljoprivredni muzej u Kulpinu - etnoblago i turistika prezentacija, Drugi Balakanski forum o ruralnom turizmu, Zbornik radova AEERT, PMF, Kragujevac, Ekonomski fakultet, Kragujevac Cultural Tourism in Europe Edit by Greg Richards Atlas, Original publiched by CAB International, Wallingford, UK,1996. ICOM International Council of Museums: Proposal for a Charter of Principles for Museums and cultural Tourism (http:icom.museum) EUROPA-Culture European Commission CommunicationCultural programme, Intercultural Dialogue (http:europa.eu/culture/eac/dialogue) Touriseum or Museum of Tourism, / www.touriseum.it/ Dragocene informacije, autor rada dobio je neposredno u razgovorima sa saradnicima u muzejima.

137

FALE GRAFIKI PRILOZI

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Ivkov Anelija* Biljana Pavlovi* Saetak

Turistika privlanost manastira Naupare

Uvod
Manastir Naupara pripada Eparhiji nikoj, koju ini 17 manastira i 10 crkava. Utemeljen je krajem XIV veka, po svemu sudei posle zidanja crkve Lazarice. Njegova sudbina se nije razlikovala od sudbine ostalih manastira, a slobodno se moe rei da je tesno vezana za sudbinu naroda. Bio je vie puta spaljivan, ruen, pa ponovo graen. Mnogo puta i loe obnavljan. Bio je crkva, pa mirska crkva zatim muki, a sada enski manastir. je ustvari sazidao crkvu, poto legende kau da je manastir zadubina despota Stefana Lazarevia.

Manastir Naupara se nalazi u optini Kruevac i zajedno sa drugim vrednostima u kraju, mogao bi uz vea finansijska ulaganja i napor stanovnika da predstavlja znaajan element turistike valorizacije. Vrednost manastira Naupare se ogleda u njegovoj jedinstvenosti i lepoti koju poseduje, a koja bi se mogla iskoristiti kao turistika atrakcija. Koritenjem kvalitativno-kvantitativnog komparativnog metoda moe se iskazati celokupna turistika vrednost ovog manastira, ukazati na potrebu ouvanja i spreiti propadanje ovakvih antropogenih vrednosti. Kljune rei: Manastir Naupara, turizam, turistika valorizacija

Predanja o manastiru i selu Naupare

Istorijat manastira

Abstract
Tourist attractiveness of Naupare Monastery
Monastery Naupara is settled in community of Krusevac and with the others valuable things in the neighbourhood might be an important element in tourist valorization, which could be possible with bigger financial sources and hard work at citizens. The abundance of monastery is in his uniqueness and beauty which owns, and which could be used as a tourist attraction. By usin kvalitative-kvantitative komparative method we can express whole touristic value of monastery Naupara, point on the need for preserving and prevention of decay such anthropogenic values. Key words: Naupara Monastery, tourism, tourist valorization

Severne oblasti nekadanjeg Srpskog carstva, koje su u doba Nemanjia bile zapostavljane, dobile su veliki znaaj u vreme kneza Lazara i despota Stefana Lazarevia. One postaju centralni deo Moravske Srbije i Despotovine, gde se razvija nova umetnost (Janiijevi, 1996).

Podizanje manastira

Dolina reke Rasine sa selima pripadala je kruevakom velmoi Ivaniu. On je, sa sinom Danilom podigao dva manastira za nekoliko godina. Prvo je podigao Drenu kod Aleksandrovca, a nakon toga i manastir u Nauparu. Sauvana je povelja o manastiru, gde ktitor daruje manastiru u Dreni, izmeu ostalog i dvor u Naupari sa pridvoricom. Manastir u narodu dobija ime Sv. Stefan. Kasnije nastaje polemika oko toga ko

Od 1382. do 1835. o ovom manastiru nema nikakvih podataka, ali ostala su narodna predanja prenoena sa kolena na koleno. Prvo predanje je vezano za naselje rudara Sasa koje se nalazilo tristo metara ispred Selita i vratnica. Pored toga to su pravili oruje i orue za potrebe vladara, kovali su i novac neu pare nove pare. Smatra se da je po ovom novom novcu iz XIII veka selo dobilo ime. Drugo predanje kae da je knez Lazar zidao crkvu Lazaricu u Kruevcu, a pomagao mu je sin Stefan. Ponestade kamena i ostalih zidarskih potreptina, pa Lazar posla sina pod Jastrebac da donese sve to je potrebno za nastavak gradnje. Stefan ne samo da dovue kamen, nego pronae lepo mesto na kome e sagraditi sebi crkvu. I tako, dok je knez Lazar zidao Lazaricu, despot Stefan je na desnoj obali reke Rasine na trinaestom kilometru od Kruevca, u ivopisnom predelu podno Jastrepca sazidao Nauparu. Kad je knez Lazar saznao gde je njegov sin sazidao crkvu, poseti to mesto i oduevljen ree: Kako ti sine na um pade da ba tu zida crkvu?! I po tome crkva dobi ime Nau(um)pare (www.danas.co.yu/20040727/periskop1. html).

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad 138

Karta 1. Poloaj manastira Naupara u Eparhiji nikoj Izvor: www.bssm.org.yu/manastiri/naupara.html (Razmer: 1: 750 000)

Trea legenda, tj. predanje vezano je za polazak u boj na Kosovo. Pred sam polazak, Lazar sa svitom dolazi u Nauparu, skriva novac nagde oko manastira ili crkve Sv. Petke, i onda dovikuje plemstvu: Neka su Vam na um pare kad se vratite sa Kosova (Stoi, 1997). Uz veliku pomo despota Stefana i kneza Lazara manastir je veoma brzo napredovao. Ali, kada su Turci osvojili Kruevac i okolinu, 1454. godine, manastir je poruen i kao takav ostao do Karaorevog ustanka. U to vreme svetenik Bogdan Mileti dobio je dozvolu da uredi crkvu i prieuje narod i vojsku. Na ploi iznad ulaza u manastirsku crkvu je zapisano ... da je manastir obnavljan vo vremja blagorodnago gospodara i knjaza serbskog Miloa Teodorovia Obrenovia. Potpunu obnovu Naupara doivljava 1835. godine zalaganjem brae Simi, o emu govori natpis na ploi kod ulaza u crkvu. Novi period u razvoju manastira obuhvata vreme od 1929. godine do danas. U tom periodu izvrena je njegova restauracija, istraivako-konzervatorski radovi, zidanje i dr. U vreme Prvog svetskog rata manastir je opljakan, a stareina odveden u zarobljenitvo. Nova obnova manastira poela je 1929. godine. Iguman Porfirije Iljiki, poreklom Rus, obnovio je stare zgrade i poeo zidanje novih, uredio manastirsku umu, osnovao pelinjak i rasadnik. Za vreme Drugog svetskog rata manastir je ponovo opljakan, a veliki deo zgrada i imanja je bio zapaljen. Posle rata oduzeto mu je preko hiljadu hektara manastirske imovine. Profesionalno interesovanje za crkvu manastira Naupara nastalo je 1925. godine kada je arhitekta arko Tati arhitektonski snimio osnovu crkve i fotografski zabeleio njene fasade i kameni ukras. Godine 1949. manastir Naupara je zatien kao kulturno dobro. U toku jeseni 1956. godine izvedeni su manji konzervatorsko-zatitni radovi na crkvi. Odlukom o utvrivanju nepokretnih kulturnih dobara manastir Naupara je 1979. godine kategorisan kao spomenik kulture od velikog znaaja. Poetkom 1992. godine nastavljeni su istraivako-konzervatorski radovi na manastirskom kompleksu Naupara. Pored starog konaka iz XIX veka, sagraenog u balkansko-orijentalnom stilu, 1991. godine, zavren je novi zidani konak povrine 700m2. U prizemlju je velika sala za prijem gostiju o manastirskoj slavi, kao i za prigodne simpozijume. Tu je i manja trpezarija sa kuhinjom. Na spratu su sobe za smetaj monahinja i dva apartmana za visoke crkvene goste. Do 1995. godine obavljeni su sanacija konstrukcije crkve, konzervacija i delimina restauracija njene arhitekture i novootkrivenog ivopisa na unutranjim i spoljanjim zidovima. Istraivanja crkve i

Sl. 1. Manastir Naupara (foto: B. Pavlovi) manastirskog naselja Naupare e se nastaviti u okviru viegodinjeg istraivakokonzervatorskog projekta koji je preduzeo Republiki zavod za zatitu spomenika kulture iz Beograda (Popovi, uri, 2000).

Arhitektura manastira

Osnova crkve ima oblik trolista sa pripratom. Osnova crkve je orijentisana u pravcu zapad-istok. Sredinji kvadratni deo odreuju etiri masivna polustuba prislonjena uz podune zidove. Na istonoj strani se svetilite zavrava unutra polukrunom, a spolja petostranom apsidom, polukrunim prostorom zasvoenim kupolom. Sline dve apside postoje na severnoj i junoj strani sredinjeg dela naosa koji je centralni deo unutranjosti hrama (Popovi, uri, 2002). Rozete. Na crkvi danas postoji dvanaest rozeta razliitih prenika, rasporeene su u drugoj zoni predvorja tj. priprate i centralnog dela hrama (naosa) na zapadnoj, severnoj i junoj fasadi. Na zapadnoj fasadi kule iznad priprate velika rozeta zauzima oba polja, a po jedna manja se nalazi na severnom i junom njenom zidu (Popovi, uri, 2002). Dekorativni motivi se razlikuju na rozetama. Raznovrsnou ukrasa posebno se izdvajaju one na zapadnoj fasadi crkve.

Velika nauparska rozeta. Najvea umetnika vrednost ovog manastira su dve rozete, koje spadaju meu najlepe tvorevine Moravske kole. Posebno je bogata, idejno i motivski, tzv. Velika rozeta kojoj nema ravne u moravskoj klesarskoj umetnosti. Ovu rozetu ini nekoliko motivski bogatih prstenova, poev od sredinjeg kruga sa 12 perforiranih paoka koji se zavravaju motivima u obliku sekira. U gornjem delu je heruvim sa dve fantastine minijaturne ivotinje. Heruvim simbolizuje nebo. Na suprotnoj strani, dole je dvoglavi orao simbol zemlje, odnosno vladara. Na ostalim sekirama su: rua, ivotinja koju goni lovac kentaur, pa drugi floralni i animalni motivi. Lepotom izrade i bogatstvom motivskih asocijacija, Velika nauparska rozeta je koristila drugim klesarima da prenesu pojedinane elemente u svoja dela, ali nigde nije ponovljena. Zato ostaje jedinstvena u svemu.

Materijalna baza i poseenost manastira

S obzirom na povoljan poloaj manastira u odnosu na put regionalnog znaaja, koji povezuje Kruevac sa veim gradskim centrima (Ni i Pritina) a i manjim 139

Sl. 2. Velika Nauparska rozeta (foto: B. Pavlovi) (kao to su Blace, Prokuplje i Kurumlija), moemo zakljuiti da bi ovaj putni pravac mogao imati pozitivne efekte na veu poseenost manastira u nekom buduem vremenu. Iako se u najbliem gradskom centru Kruevca nalaze brojni hoteli Rubin, Evropa i Famov hotel, nedostatak su smetajni kapaciteti u neposrednoj blizini samog manastira. Ve je spomenuto da manastir poseduje konak, ali njegov kapacitet je dovoljan samo za monahinje manastira Naupara i duhovnika manastira, oca Damaskina. Za smetaj crkvenih velikodostojnika kao to je srpski patrijarh Pavle i episkop niki Irinej predviene su dve sobe, samo za njihove posete. Prilikom valorizacije sigurno je da bi dogradnja ve postojeeg ili izgradnja novog konaka predsatvljala prednost. Osim smetajnih kapaciteta nedostaje ugostiteljski objekat. Za izgradnju istog mogla bi se iskoristiti parcela uz sam parking. S obzirom da u manastiru postoji restoran sala kapaciteta stotinak mesta, koja slui iskljuivo za manastirske proslave, nedostaje objekat koji bi pruao usluge posetiocima manastira. Alternativa su i postojei restoranski objekti uz regionalni put: uveni restoran Geda sa veim parkingom i veim brojem konzumnih mesta, zatim restoran Boem i Dve sestre manjeg kapaciteta. Najvei broj vernika poseuje manastir 15. avgusta na dan Sv. Stefana. Godine 2006. na dan 15. avgusta, u manastiru se okupilo oko 1.500 vernika. Sem ovog za manastir znaajanog dana, veliki broj vernika moe se videti i na dan Boia, Bogojavljenja, na dan Uskrsa, na Cvetnice. Postoji i posebna vrsta vernika koji poseuju liturgiju i uglavnom su to isti ljudi. Pored njih, veliki je broj onih koji dou upale svee, pomole se, ali ne prisustvuju liturgiji. 140 Manastir je dva puta posetio srpski patrijarh Pavle, a jednom je i noio u manastirskom konaku. To je bilo 1999. godine kada je puten u upotrebu novi konak crkve Sv. ora u Kruevcu. Inae, episkop niki Irinej je est gost manastira Naupara.

Turistika valorizacija manastira Naupara

Turistika valorizacija je jedna od najznaajnijih tema teorije o turizmu. Turistika valorizacija predstavlja utvrivanje ili procenu vrednosti turistikih atraktivnosti, odnosno procenu turistikih atraktivnosti svih onih pojava, objekata i prostora koji imaju, pored ostalih karakteristika i svojstvo da su atraktivni, tj. interesantni za turiste i da kroz njih turisti mogu zadovoljiti svoju turistiku (kulturnu ili rekreativnu) potrebu (Tomka, 1998). Znaajna faza turistike valorizacije kulturno-istorijskih spomenika je odabir elemenata koji mora da obuhvati sve one elemente koji ine osnovu budue turistike prezentacije spomenika.

Rezultati analize turistike valorizacije

Analiza turistike valorizacije manastira Naupara je izvrena na osnovu upitnika, a ispitanici su bili: profesor geografije, ekonomski tehniar, arhitekta, turizmolog, istoriar i istoriar umetnosti. Njihov zadatak je bio da realno ocene da li bi svi navedeni elementi mogli uticati na buduu valorizaciju manastira. Turistiko-geografski poloaj. Manastir Naupara analizom svih ispitanika dobija prosenu ocenu 3,5. To bi znailo da je turistiko-geografski poloaj dobar. Miljenja ispitanika su vrlo razliita i kreu se od ocene 2 do 4. Ocenu 2 ispitanik je objasnio time to je manastir Naupara udaljen

par kilometara od glavnog puta, to oteava pristup, a lokalni autobusi saobraaju dva puta dnevno, prvi polazak u jutarnjim asovima a naredni u popodnevnim to podrazumeva viesatno ekanje. Umetnka vrednost manastira Naupara. Manastir ima veoma visoku ocenu od 4,8 po pitanju umetnike vrednosti. Najvei broj ispitanika je dao ocenu 5. Manastir Naupara ovu ocenu i zasluuje jer poseduje elemente neprocenjive vrednosti. Jedan od najbitnijih je ve pominjana rozeta, jedinstvena u Evropi. Turistika vrednost ambijenta. Manastir Naupara je smeten izmeu ogranaka planine Jastrebac i reke Rasine, i ima ouvane prirodne vrednosti ime je i zasluno dobio prosenu ocenu 4,7 za turistiku vrednost ambijenta. Do manastira Naupara vodi prelepa staza sa obe strane oiviena ogromnim zimzelenim stablima koja upotpunjuju ambijent i posetioca ne ostavljaju ravnodunim. Tu je i nekadanji ribnjak koji danas nema tu namenu, ve slui kao atrakcija. Turistika atraktivnost i prepoznatljivost. Turistika atraktivnost i prepoznatljivost manastira ogleda se u tome da li poseduje visoku kulturno-umetniku vrednost samog objekta ili predmeta u njemu. Manastir Naupara svoju atraktivnost i prepoznatljivost bazira na jedinstvenoj rozeti. Zbog toga je i najvei broj ispitanika dao manastiru Naupari, po pitanju turistike atraktivnosti i prepoznatljivosti, ocenu 4,7. Samo je jedan od ispitanika dao ocenu 3, i obrazloio je injenicom da manastir ne poseduje freske i ikone velike umetnike vrednosti, tj. ostaci koji su otkriveni nakon konzervatorskih radova, po njegovom miljenju, nisu dovoljni. Izgraenost i opremljenost prostora. Manastir Naupara nije dovoljno turistiki opremljen tj. ne poseduje smetajne kapacitete za mogue posetioce. Zbog toga je za izgraenost i opremljenost manastir dobio prosenu ocenu 4,1. Do manastira Naupara vodi ve pominjani glavni put odakle putokazna i informativna tabla pokazuje skretanje za manastir. To bi moglo biti pohvalno s obzirom na to da je do mnogih manastira u naoj zemlji teko stii jer nema odgovarajue turistike signalizacije. Uklopljenost u turistiko bogatstvo. Manastir Naupara po pitanju uklopljenosti u turistiko bogatstvo na osnovu odgovora ispitanika dobija ocenu 4,1. Ova ocena se moe obrazloiti injenicom da u njegovoj blizini postoje mnogobrojni manastiri iji je geografski poloaj povoljniji tj. blii su ili su na glavnom putu. Za dananjeg turistu tj. posetioca to je bitan faktor. Na osnovu sagledavanja i vrednovanja svih elemenata turistike valorizacije, prosena ocena je 4,5 pa se zakljuuje da manastir ima odlian kvalitet tj. meunarodni turistiki znaaj.

Zakljuak

Moe se zakljuiti da manastir Naupara poseduje visok stepen turistike atraktivnosti, to bi trebalo da ima za posledicu vea turistika kretanja i interesovanja za njega i vrednosti koje poseduje. Za turistiku valorizaciju manastira, problem predstavlja slaba propagandna delatnost. Trenutno je jedini vid propagande ona koja se ostvaruje pomou rei hvale samih impresioniranih posetilaca, a postoji i nekoliko primeraka promo materijala kruevakog Turistikog saveza gde je manastiru Naupara posveeno par reenica. Za bolju turistiku valorizaciju neophodno je ureenje ve zastarele postojee saobraajne infrastrukture i malo bolja signalizacija na putu koji vodi do samog manastira, a za to detaljnije upoznavanje manastira potrudie se ljubazno sestrinstvo. Poseenost manastira, mora biti takva da ne naruava mir koji vlada i spokojstvo koje se oseti im stupite na manastirsko tle. Monahinje i otac Damaskin, duhovnik manastira, ele da se broj vernika i posetilaca povea, ali se ujedno i boje da sve to ne narui postojei mir i harmoniju koji vladaju u njemu. Bez obzira na postojei strah, veruju da do toga nee doi i voljni su da svakog posetioca ugoste. Svojom lepotom, posebno lepotom rozete, manastir Naupara moe da se ravna sa manastirom Mileeva iz koga posetilac odlazi oaran neobjanjivim predrenesansnim osmehom Belog anela, iz davnog XIII veka.

Literatura

Janiijevi, J., (1996): Kulturna riznica Srbije. Izdavaka zadruga Idea, Beograd. Pavlovi, B., (2006): Turistika valorizacija manastira Naupare. Diplomski rad. Univerzitet Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo. Novi Sad.

Sl. 3. Juna fasada manastira (foto: B. Pavlovi) Popovi S., uri, S., (2002): Naupara. Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, Beograd. Stoi, A., (2002): Kruevac i okolina, Turistike staze, Kruevaki glasnik, Kruevac.

Tomka, D., (1998): Kultura kroz prostor, vreme i turizam. PMF, Institut za geografiju, Novi Sad. www.bssm.org.yu/manastiri/naupara.html www.danas.co.yu/20040727/periskop1. html

141

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Sci Stojan Tufegdi* Saetak

Povoljni prirodno-geografski uslovi su bili glavni inioci za formiranje ergele Karaorevo. Godine 1880. maarska ergela Meohee poinje sa krenjem uma i stvaranjem panjaka te formiranjem pokretne ergele. Izgradnjom prvih tala i stambenih objekata 1900. godine formira se stalna ergela. Od 1918.godine do danas ergela se nalazi u dravnom vlasnitvu. Vie decenijskim radom i trudom zapolenih radilo se na uzgoju radnih konja (noniusa), zatim na stvaranju novih rodova, linija i rasa konja (engleskog polukrvnogpunokrvnog, lipicanera i ponia). Grla iz ergele Karaorevo su uestovali na sportskim takmienjima kako na domaim tako i na inostranim hipodromima. Pored bavljenja profesinalnim konjikim sportom, ergela je stvorila i uslove za razvoj pojedinih oblika turizma kao to su: sportsko-rekreativni, sportsko-manifestacioni, izletniki i ekskuzioni. Kljune rei: Ergela Karaorevo, turistika ponuda,valorizacija

Ergela kao segment turistike ponude Karaoreva

Uvod
Istorija ergele Karaorevo duga je skoro 130 godina. Povoljni prirodno-geografski uslovi su bili glavni inioci za formiranje ergele Karaorevo. Terene koje danas obuhvata Karaorevo, veim delom su bili pod umama hrasta i panjacima. Tlo ovog terena je bilo izuzetno pogodno za razvoj muskulature nogu i kopita kod konja. Godine 1880. maarska ergela Meohee poinje sa krenjem uma i stvaranjem panjaka te formiranjem pokretne ergele. Izgradnjom prvih tala i stambenih objekata 1900. godine formira se stalna ergela, gde se poinje sa uzgojem grla mukog podmlatka rase noniusa, koji su kasnije sluili kao priplodni pastuvi za potrebe ergele Meehee. Posle Prvog svetskog rata pripajanjem Vojvodine Jugoslaviji, Ministarstvo za poljoprivredu i vode Jugoslavije, osniva Dravnu ergelu Karaorevo. U ergeli se uzgaja i dalje nonius rasa, namenjena za potrebe vojske, transporta, poljoprivrede i sporta. Od 1929. godine poinju da se stvaraju nove linije pastuva, kao i da se uzgajaju svoji rodovi kobila. U periodu izmeu dva svetska rata vren je pravilan uzgoj nonius rase, a potvrda je bila i poseta stranih strunjaka iz konjarstva. Ergelu Karaorevo u ovom periodu podseuju nadzornici francuske i nemake ergele i obojica su izuzetno visoko vrednovali uzgoj nonius rase. Prilikom posete izaslanika bugarskog ministarstva poljoprivrede, naruen je manji broj pastuva i rasplodnih kobila nonius rase. U toku Drugog svetskog rata ergela Karaorevo je opustoena, jer su na maarsku ergelu Meehee premeteni svi pepinjerni pastuvi, deo rasplodnih kobila i drebadi svih godita. Posle Drugog svetskog rata ergela Karaorevo se proglaava dravnim dobrom, a 1946. godine poinje obnavljanje ergele sa preostalih 15 priplodnih kobila nonius rase. Eegela se proiruje sa uzgojem arapske polukrvne rase, lipicanera, engleske polukrvne i punokrvne rase. Zahvaljujui vie decenijskim radom i doprinosu zaposlenih, ergela Karaorevo drugom polovinom prolog veka je bila jedna od vodeih ergela u zemlji i u njenom okruenju.

Materijalna osnova turizma

Abstract
Hors farm as a segment in tourist offer of Karadjordjevo
Favourable natural-geographical conditions were the main factors for starting the horse farm Karadjordjevo. In 1880 Hungarian horse farm Mezohegyes started with forest clearance, pastures construction and movable horse farm preparation. The foundation for the permanent horse farm was the building of first stables and houses in 1900. Since 1918 the horse farm has been stately owned. Decades-long hard work of the employees was aimed to breeding work-horses (Nonius), and other breeds and types (English Thoroughbred, English Half-bred, Lipizzan and Pony). The stock of Karadjordjevo horse farm participated in domestic and international racecourse tournaments. Apart from professional equestrian sports, the horse farm created conditions for development of certain forms of tourism such as: sports and recreational, sports and event based tourism, escorted tours and excursions. Key words: Karadjordjevo horse farm, tourist offer, valorization

Ergela Karaorevo danas zauzima povrinu od oko 11 ha, koja je pokrivena parkovskim i umskim zasadima, a ispresecana je sa 4 ha ispusta za ispau i etnju konja. Ergela se satoji od dve tale i dva pratea objekta. Prva tala je podeljena na dve celine izmeu kojih se nalazi Muzej konjarstva. Ova tala sadri 19 zatvorenih i 18 ovorenih boksova. Druga tala raspolae sa 30 zatvorenih boksova i u njoj su uglavnom sportska grla, dok su u prvoj tali pastuvi, sudrebne kobile, odrebljene kobile sa drebadima i odrasla drebad.

Subotica

Tisa

ik

Sombor
Kriv aja

Zla

tica

v Duna
Bosut
Mos

Kikinda

tong a
Beg ej

Jegrika

a Tis

Ergela Karaorevo

Zrenjanin Novi Sad

Tami

Vrac Sr.Mitrovica Sava Panevo

Kara

a Sav

Dunav

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad 142

25

50

75km

Karta 1. Geografsko-turistiki poloaj ergele Karaorevo u Vojvodini

Muzej konjarstva - u muzeju su izloeni mnogobrojni pehari, nagrade, diplome, odlikovanja, kojim se potvruju kvalitet i uspenost rada u ovoj ergeli, posebno na odgoju noniusa, engleskih punokrvnih i lipicanera. U muzeju se nalazi knjiga u koju se od 1911. godine upisuje sve to se u ergeli deavalo, zatim knjiga utisaka koja je oformljena 01. juna 1924. godine. Izloene su i fotografije raznih diplomatskih delegacije, koje su posetile ergelu, Josip Broz Tito, Kraljica Elizabeta, Brnjev, Jano Kadar i druge visoke linosti tog vremena. U muzeju se nalazi fijaker i sanke koje je koristio Josip Broz Tito za vreme boravka u Karaorevu. U neposrednoj blizini tala se nalazi jedan od najveih hipodroma u naoj zemlji. On je otvoren 1983.godine, graen je po svetskim standardima, i sadri tri staze. Galopska staza je dugaka 1300 m, i iroka 25 m, Kasaka staza je dugaka 1100 m, a iroka 20 m i radna staza dugaka 120 m. a iroka 8 m. Hipodrom poseduje i tribinu za posetioce, njen kapacitet je 2000 mesta. U njenom centru se nalazi i loa za 100 mesta. Za vreme odravanja manifestacija hipodrom se ozvui sa 20 zvunika. Hipodrom je opremljen sa montanim objektom za pruanje ugostiteljskih usluga, tekuom vodom i sanitarnim ureajima. U neposrednoj blizini hipodroma nalazi se sporsko-rekreativna zona koju sainjava park, zatim sportski stadion sa svom prateom infrastrukturom, (svlainicama, tribinom za gledaoce, bifeom), zatim restoranom Karaorevo.

Oblici turistikih kretanja koji se zasnivaju na ergeli

Pored bavljenja profesionalnim konjikim sportom u ergeli Karaorevo se radi i na stvaranju kompleksne osnove za kulturne i rekreativne aktivnosti kao to su: jahanje u prirodi, lovako jahanje-lov sa konja, vonja fijakerom, kola jahanja, treneno jahanje, posmatranje konja na ispai, trenig grla, poseta muzeju konjarstva, poseta kulturno-istorijskim spomenicima u neposrednoj blizini Karaoreva (dvorac Dunerski u elarevu, manastir Boani u Boanima, srednjovekovnu tvravu Ba i franjevaki samostan u Bau, kapelicu sv.Antona pustinjaka u lovitu Guvnite), zatim specijalni prirodni rezervat Karaorevo, a u kombinaciji ergele sa umarstvom i lovstvom oformljeni su novi oblici turistikih kretanja u lovstvu i ribolovstvu. Oblici turistikih kretanja koji se zasnivaju na ergeli: sportsko - manifestacioni ekskurzioni izletniki kulturno-obrazovni poslovni turizam

Slika 1. Bista (foto: M. Tufegdi) ivali razvoju sportsko-manifestacionog turizmu. U toku godine organizovale su se tri sportsko-kulturne manifestacije: dan ustanove Karaorevo, koji se odravao prve subote u mesecu junu, Prvomajski uranaka u Karaorevu i konjike sportske trke JNA- trka Neretva, kasnije preimenovana u konjike trke VJ trke Mladost koje su se odravale zadnje subote u mesecu septembru. Organizacija manifestacije Prvomajski urank zadrala se do dananjeg dana, dok se druge dve manifestacije od 2002. godine ne organizuju zbog nedostatka materijalno-finansijskih sredstva. Organizatori odnosno domaini Prvomjskog uranka u Karaorevo se potrude da program i sadraj manifestacije bude bogat, prilagoden za sve uzraste i ukuse turista-posetilaca. Porodini rotilj u prirodi, kulturno-umetniki program u kojem uestvuju KUD-a, estradni umetnici, likovne izlobe, skulptura, runih radova, zatim u popodnevnim satima organizovanje konjiki trka, kasaki, galoperski, paradna smotra lipicanera, smotra fijakera sa etvoropregom, su neki od bogatih sadraja programa. Manifestaciju obavezno proprate javne novinske i infor-

mativne kue kao televizija, radio. TV Novi Sad, prvi kanal je 1993. i 2002. godine manifestaciju direktno emitovalo u trajanju od 10 do 18 asova iz Karaoreva. U perioda od 1996. do 2006. godine manifestaciju je posetilo 87.200 poetilaca-turista.. Po broju posetilaca najzapaenija je bila 2002. godina sa brojem od 14.800 posetilaca-turista (tabela 1).

Ekskurzioni turizam

Ekskurzioni turizam je jedan od osnovnih oblika masovnog turizma u Karaorevu i zasnovanje na ergeli. Meutim, posete su jednodnevne. Ekskurzije su najee u toku proletnjih i jesenjih meseci. Program koji se odnosi na ake eskurzije ima edukativnan znaaj i sastoji se iz sledeih aktivnosti: obilazak ergele konja, posete muzeju konjarstva, vonja fijakerom jahanje ponia, posmatraje konja na ispai, zatim mali konjiki program (mini konjike trke), zatim obilazak lovno-umskog kompleksa Vranjak-Guvnite, i korienja restorateskih usluga u ugostiteljskim objektima, restoranu Karaorevo - Vranjak i u lovakoj kui Dijana. Posetioci akih eskurizija su obino deca predkolskog uzrasta

Sportsko-manifestacioni turizam

Drugom polovinom dvadesetog veka u ergeli Karaorevo se posebna panja posve-

Slika 2. Galopska trka na hipodromu Karaorevo 143

i osnovci od prvog do etvrtog razreda osnovne kole. U periodu od 1996. do 2006. godine Karaorevo je posetilo 45.102 uenika koji su koristili neku od navedenih turistikih usluga (grafikon 1).

Izletniki turizam

Ergelu Karaorevo u prolee ( za vreme prvomajskih praznika) ranu jesen i u toku vikenda poseuje vei broj turista izletnika iz Beograda, Novog Sada i ostalih bliih gradova. Izletnici su preteno penzionerske i sindikalne organizacije i jedan deo invidualnih gostiju. Izletnika kretanja su zasnovana na poseti Karaorevu na vremenskom zadravanju na par sati, obilaska kompleksa, korienja restoraterskih usluga, zatim nastavak dnevnih izletmnikih tura do manastira Boani, Bake tvrave u Bai, dvorca Dunerski u elarevu. U periodu od 1997. Do 2006. Godine Karaorevo je posetilo 11.522 izletnika (tabela 1).

se manifestuje kroz organizovanje strunih skupova za domae i strane posetioce. Obzirom da se u Karaorevu nalazi istoimeni rezidencionalni kompleks, u kojem se organizovao niz diplomatskih susreta, zatim seminara, simpozijuma i drugih skupova na diplomatskom nivou kako za domae tako i za inostrane posetioce. Svi navedeni uesnici su bili i posetioci kompeksa ergele Karaorevo i koristili su doreene turistike usluge. Karaorevo raspolae sa odreenim objektima za dalji nastavak razvoja visokog poslovnog turizama. to nam pokazuje i nedavno odran simpozijum o bezbednosti balkanskih i istono evropskih zemalja, zatim organizovanja Diplomatskog lova. to se tie posete samom kompleksu ergele Karaorevo, u periodu od 1997. do 2006. godine zabeleano je 3.498 posetilaca izuzv rezidencionalnog kompleksa za koje nemamo podatke (grafikon 1).

Poslovni turizam

Kulturno obrazovni turizam

Poetak razvoja poslovnog turizma u Karaorevu datira jo izemu dva svetska rata. Ovaj oblik turizma u Karaorevu

Kulturno obrazovni turizam se do sada u Karaorevo odvijao kroz vidove kole u prirodi za osnovce, zatim jednodnevna poseta strunih srednjih kola i studenata

agroindustrijskom komplesku Karaorevo, vezano za odreene struke, iz domena agroindustrijske proizvodnje (ratarstvobiljna proizvodnja itarica, industrijskog bilja, povra, krmnog bilja, meloracije, zatim farme stoarstva, konjarstva, svinjogojstva, ovarsta, mehanizacije, industrijske prerade, klanice, zatim iz domena umarstva, lovstvai ribarstva, posete specijalnom prorodnom rezervatu Karaorevu.Najzapaeniji posetioci su bili, to se tie kole u prirodi uenici osnovnih kola iz Novog Sada, zatim strune srednje kole kao: poljoprivredna kola iz Futoga, umarska kola iz Kraljeva, hemijsko-prehrambene iz Beograda, studenti poljoprivrednog fakulteta iz Novog Sada, veterinrskog fakulteta iz Beograd, studenti PMF- Depatrmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Departmana za biologiju i ekologiju iz Novog Sada, zatim studenti umarskog fakulteta iz Beograda. U periodu 1997 - 2006. godine 6.680 uenika, studenata je posetilo kompleks Karaorevo (tabela 1).

Promet turista

Tabela 1. Broj posetilaca turistikog kompleksa Karaorevo za period od 1996. do 2006. godine
Godina 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Ukupno Izletniki 2.500 1.800 825 2.100 750 1.100 950 560 480 457 11.522 Ekskurzioni 5.684 5.204 2.064 5.670 5.560 7.230 4.570 3.890 3.250 1.980 45.102 Sportskomanifestacioni 12.500 10.500 2.100 13.500 10.800 14.800 7.500 4.500 5.200 5.800 87.200 Kulturnoobrazovni 650 700 720 670 750 820 750 700 450 470 6.680 Poslovni 500 800 230 750 180 450 350 98 80 60 3.498

Izvor: Podaci VUKaraorevo Karaorevo

Iz knjige utisaka o ergeli Karaorevpo koja nosi naziv upisnica posetilaca, koja je oformljena je 01. Juna 1924. godine. zapazili smo da su ergelu 04. Juna 1924. godine Karaorevo posetili uenici kmetske (poljoprivredne) kole iz Maribora, a 1935. godine studenti Veterinarskog faklulteta iz Beograda. Zapazili smo i to da su u posetu ergeli Karaorevo dolazili aci, dravnici, trgovci, lovci, avanturisti, zaljubljenici u konje i ove ravniarsku lepotu. Nadeda Frank, oigledno romantina osoba, zapisala je, oktobra 1937. godine ovde je divno i da u opet doi. to se tie poseta i ostvarenog turistikog prometa po broju posetilaca-turista naj zapaeniji period u istoriji kompleksa ergele bio je sedamdesetih i osamdesetih godina prolog veka. to se tie broja posetilaca turista u Karaoevu u periodu 1996 - 2006. godine najzapaeniji broj posetilaca je bio za vreme odravanja sportski mafiestacija, zatim sledi ekskurzioni, izletniki, kulturno-obrazovni i poslovni oblik turizma.

Sadanje stanje ergele

Grafikon 1. Broj posetilaca turistikog kompleksa Karaorevo za period od 1996. do 2006. godine Izvor: podaci VU Karaorevo 144

Protekli period za poslovanje ergele Karaorevo je bio izuzetno otean i sloen. Zbog odreenih zbivanja u ustanovi dolo je do nedostatka odreenih materijalnofinansijski sredstva, to je uticalo na kvalitet rada na odgoju sportskih grla i smanjvanja brojnog stanja grla.Uz velike napore zaposlenih ergela je sauvala odreeni broj kvalietih grla za dalju reprodukciju, zatim svu postojeu materijalnu bazu. Ipak uz sve tekoe koje su pritisle ovu ergelu, grla iz ove ergele u toku 2006 i 2007. godine su uesvovali na konjikim sportskim takmienjima na hipodromima u Beogradu, Ljubievu, Zobnatici.

Zakljuak

Na osnovu stvorenog imia, postojeih prirodnih i atropogenih vrednosti i receptivnih potencijala, Karaorevo je moglo da prihvati najzahtevniju klijentelu, pa je zato bilo esto stecite diplomata, poslovnih ljudi, bisnismena, trgovaca, zaljubljenika u ravnicu, uenika, studenata. Krajem sedamdestih i osamdesetih godina prolog veka Karaorevo kao turistika destinacija, zajedno sa rezidencionalnim kompleksuom imao je ekzpanziju u razvoju prezentiranih oblika turizma a gde se posebno izdvaja lovni i poslovni turizma. Usled delovanja politikog faktora devedesetih godina prolog veka, dolo je do velikih promena na turistikom tritu, to se negativno odrazilo na dalji tok razvoja i unapreenja turizma. Ergela Karaorevo u godinama tekog privreivanja nedosatatka materijalno-finansijskih sredstava uspela je da sauva jednim delom svoje potencijale kao deo sportskih grla i ostale materijalne baze koja je vezana za rad i poslovanje ergele. Da bi se prvazili postojei problemi i da bi se ergela mogla valorizovati kao segment turistike ponude, da povrati svoj ugled i znaaj koji je imala u XX veku, a na osnovu postojeih i sauvanih potencijala

ergele, mogu se izneti konkretne smernice i zadaci za unapreivanje organizacije turistike aktivnosti vezane za ergelu Karaorevo. Sagledavanjem postojeeg stanja ergele, moe se rei da bazini uslovi, fond grla, materijalno-tehniki objekti sa komplet infrastrukturom uz odreena materijalno-finansijska ulaganja mogu odgovarati svaremenim standardima. Obzirom na protekli period zbog nedefinisanog vlasnitva i titulara ustanove, takoe i zbog nedostatka materijalno-finansijskih sredstva nije bilo nekih veih investicionih ulaganja u otklanjaju nedostataka, pa je neophodno iste uz materijalno-finansijska ulaganja iste otkloniti. Da bi se prevazili postojei problemi u ergeli Karaorevo, neophodno je realizovati sledee zadatke i to: Definisati model upravljanja ustanovom ergelom, Ulaganje odreenih materijalno-finansijskih sredstva u dalji razvoj ergele, Ukljuiti se u planove i programe strategije razvoja turizma optine Baka Palanka i drave, Inovirati dosadanje turistike programe, Osmisliti i promovisati niz manifestacija vezanih za konjiki sport,

Osmisliti nove oblike turizma i Kreirati nov i agresivniji marketinki pristup. Sprovoenjem odreenih zadataka vezanih za dalji rad i razvoj ergele, svakako bi se odrazilo na dalji razvoj kompleksa ergele kao i samog mesta Karaoreva kao turistike destinacije.

Literatura

Bogdanovi,. . i sard.(1997): Monografija optine Baka Palanka. PMF.Institut za geografiju. Novi Sad. Tomi,.P. i sarad.(2004): Zatiena prirodna dobra i ekoturizam Vojvodine.PMF. Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo. Steinhaus, M.(1941): Linija pastuva i rodova kobila jugoslovenskog noniusa. Agronomsko drutvo. Zagreb. Tufegdi, S.(2000): Ergela kao faktor razvoja turizma Karaorevo.Diplomski rad ( u rukopisu). PMF- Institut za geografiju. Novi Sad. Podaci ergele Karaorevo. Podaci dobijenu u VUKaraorevo iz Karaoreva.

145

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Dobrica Jovii* mr Aleksandra S. Dragin** Saetak

Srbiju krasi epitet republika banja, s obzirom na brojnost termomineralnih voda, tradiciju i optu poznatost banja, kao i njihov znaaj u turistikom prometu. Znaaj banjskog turizma, meu motivskim oblicima prometa u Srbiji, ilustruju injenice da banjska mesta imaju najvee uee u smetajnim kapacitetima (oko 1/3) i da se u njima ostvari najvei broj noenja u Srbiji (vie od 30%). Rad je koncipiran sa ciljem da se sagledaju potencijali, dosadanji rezultati i budui pravci razvoja banjskog turizma u Kopaonikoj turistikoj regiji. U skladu sa tim, poseban akcenat je stavljen na prikaz i analizu prirodno-geografskih karakteristika, materijalne baze, odlika turistikog prometa i perspektiva razvoja banja pomenute regije. Takoe, u radu se razmatraju pitanja komplementarnosti razvoja banjskog i planinskog turizma, odnosno uloge banja u ravnomernijem prostornom razvoju kopaonikog podruja. Kljune rei: banjski turizam, Kopaonika turistika regija

Banjski turizam u funkciji razvoja Kopaonike turistike regije

Uvod
Kopaonika turistika regija ima centralni poloaj u Srbiji, ali neto nepovoljniji i slabiju saobraajnu povezanost, u odnosu na Zlatiborsku i Vrnjako-banjsku regiju. Regija se prostire izmeu reke Joanice na severu, Ibra i Sitnice na zapadu, Laba na jugu i jugoistoku i izvorinih delova Rasine i Toplice na istoku. Sa istone strane Kopaoniku regiju tangira Ibarska magistrala, od koje se od Biljanovca odvaja put za Joaniku Banju i Suvo Rudite. Sistemom internih i regionalnih komunikacija ostvarena je veza sa putevima u dolinama Zapadne i June Morave (Koridor X). Najvei regionalni znaaj, svakako, ima komunikacija PojateKruevacBrusBrzeeKopaonik koja povezuje Kopaonik sa autoputem BeogradNi. Kopaoniku regiju tangira i eleznika pruga Beograd KraljevoSkoplje, dok je najblii aerodrom u Niu, ija nedavna rekonstrukcija treba da omogui vei i laki priliv stranih turista. Reljef Kopaonika je veoma sloen, raznovrstan i ralanjen. U njegovom geomorfolokom izgledu preovlauju zaobljene forme, zaravni i povri sa kojih se diu planinska bila, duboke ali ne i kanjonske doline. Severozapadni deo Kopaonika ispunjava zaravan Ravni Kopaonik (1.6501.800 m), koju okruuju vrhovi: Paniev vrh (2.017 m), Suvo Rudite (1.976 m), Veliki Karaman (1.936 m), Velika Gobelja (1.934 m), kao i prevoji Jaram (1.788 m) i Pajino Preslo (1.804 m). Klima Kopaonika kree se od modificirano mediteranske klime u pojedinim delovima doline Ibra, preko kontinentalne i planinske u sredinjem delu, do otre i izrazito planinsko-alpske klime na najviim vrhovima. Sneni pokriva se proseno zadrava oko 150 dana, to obezbeuju dugu zimsku sezonu. Posebnu klimatsku vrednost predstavlja velika osunanost, od oko 200 sunanih dana u godini (Ili, 1984). Kopaonik je sedite zimsko-sportskog i zimsko-rekreativnog, a sve vie i manifestacionog turizma (Jovii, 2002). Odlikuje se bogatstvom prirodnih i ekolokih motiva, ali i kulturno-istorijski spomenici u bliem i daljem okruenju imaju veliki turistiki znaaj za kreiranje kompleksne ponude. Zbog velike duine i irine Kopaonika (duina 83 km, irina 63 km) neophodna je jasna prostorna diferencijacija i preciziranje odgovarajue namene povrina, utoliko pre to se znaajne turistike i ekoloke vrednosti nalaze u okvirima Nacionalnog parka Kopaonik, ija zatita je od najvieg nacionalnog znaaja. Prostorni razmetaj turistikih vrednosti omoguuje formiranje centara i lokaliteta razliitih veliina, znaaja i namene. U zavisnosti od eljenih i optimalnih vrsta turizma, potrebno je isticati specifinosti svakog lokaliteta. Uz planinski, zimskosportski, rekreativni i manifestacioni turizam, potrebno je promovisati i omasoviti letnji boravak na Kopaoniku, uz afirmaciju banjskog turizma (Lukovska, Joanika i Kurumlijska Banja) u podnoju ove planine (Jovii, 2006). Organizacija prostora i objekata namenjenih turizmu mora omoguiti efikasno povezivanje balneolokih centara sa Ravnim Kopaonikom, kao sreditem planinskog, kongresnog i manifestacionog turizma.

Abstract

Prirodno-geografske odlike banja Kopaonike regije

Termalne i mineralne vode u podgorini Kopaonika poznate su po svojoj lekovitosti. One se javljaju u zonama raseda Rodopske mase, tamo gde su tektonske linije presekle Zemljinu koru do vee dubine i dospele do magmatskih leita. Voda se na tom putu zagreje i obogauje mineralnim sastojcima magme i stena kroz koje usput prolazi. U podgorini Kopaonika nalaze se Joanika, Lukovska i Kurumlijska Banja koje pripadaju Kopaonikoj turistikoj regiji (Nikoli, 1984). Kurumlijska Banja se nalazi u dolini Banjske reke, desne pritoke Toplice, u jugoistonoj podgorini Kopaonika, u toplikom kraju Kosanici. Lei na 442 m nadmorske visine i udaljena je od Kurumlije 11 km, sa kojom je povezuje asfaltni put srednjeg kvaliteta. Najkraa veza ove banje sa autoputem BeogradNi je putni pravac Rudare Prolom banja Leskovac, a sa Ibarskom magistralom put Kurumlija-Blaevo preko Kopaonika. elezniki saobraaj postoji u kurumlijskoj optini, ali je njegov znaaj za razvoj turizma u banji i njenom okruenju danas marginalan. Mala kotlina u kojoj je smetena Kurumlijska Banja, nastala je sputanjem izmeu niza rasednih linija u podgorini Kopaonika. Za jednu rasednu liniju meridijanskog pravca vezana je pojava ter-

Serbia has an epithet The Spa Republic, because of numerous thermo-mineral springs, tradition and general notoriety of spas and their significance for tourist industry. Significance of spa tourism, within various types of tourism in Serbia, confirm the fact that spas have the biggest participation in tourist beds (1/3) and tourist nights (more than 30%), registered in our country. The goal of the paper is to consider potentials, former results and future directions of spa tourism development within the Kopaonik touristic region. Consequently, the followed chapters are specially focused: review and analysis of natural and geographic features, tourist facilities, tourism trade, and prospects of further spas development in this region. Also, the paper discusses questions of complementary development of spa and mountainous tourism, including the role of the spas in balanced spatial development of the Kopaonik region. Key words: Spa tourism, Kopaonik touristic region * Prirodno-matematiki fakultet, Ni ** PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad 146

malnih izvora. Banjsku kotlinu okruuju sa svih strana dobro poumljene planinske padine i visovi do 900 m nadmorske visine. Klima je umereno-kontinentalna. Leto je umereno toplo, a zima umereno hladna, jesen je toplija od prolea i ova pogodnost se pozitivno odraava na produetak turistike sezone. Srednja godinja temperatura vazduha je 9,9oC, dok insolacija iznosi preko 1.900 asova godinje. Sunanje i tiho vreme stvaraju uslove za helioterapiju koja je korisna za zdravlje ljudi. Mikroklima leilita je ugodna pa je Kurumlijska Banja 1956. godine proglaena i za klimatsko mesto (vazduna banja). Za turistiki promet najpogodnija je letnja sezona, to proistie iz klimatskih i reljefnih odlika datog podruja. U Kurumlijskoj Banji postoji 10 kaptiranih i vie nekaptiranih izvora, temperature 33-64oC, ukupne izdanosti oko 11 l/sec. Vode Kurumlijske Banje pripadaju alkalno-kiselim i sumporovitim hipotermama, homeotermama i hipertermama. Pogodne su za leenje reumatskih oboljenja, bolesti organa digestivnog trakta, neurolokih i ginekolokih oboljenja, zatim bolesti lokomotornog aparata, kardiovaskularnih oboljenja i sl. Lekovitost izvora Kurumlijske Banje poznata je bila jo u Rimskom periodu (III vek). Lukovska banja se nalazi u istonom podnoju Kopaonika, oko 30 km zapadno od Kurumlije. Lei u kotlinskom proirenju doline gornjeg toka Lukovske reke, desne pritoke Kosanice, pod vrhom Otri kr (1.317 m). Saobraajno-geografski poloaj je povoljan, ali kvaliet saobraajnica je na niskom nivou. Lukovska banja ima nadmosku visinu od 834 m (najvia banja u Srbiji), pa je ujedno i klimatsko mesto. Otputanje toplote izvora koji zagrevaju prizemni sloj vazduha utie na mikroklimu banje. Leti je prijatno i umereno toplo sa uvek sveim i istim vazduhom, zima je umereno hladna, dok je jesen toplija od prolea. Srednja godinja temperatura vazduha iznosi 8,70 C, a prosean broj vedrih dana u godini je oko 80. Najpovoljniji vremenski uslovi za razvoj turizma su u julu i avgustu. Lekoviti izvori Lukovske banje javljaju se du raseda koji su predisponirali postanak kotlinice. Termomineralne vode su slabe mineralizacije (1,7 g/l) i sa temperaturom 20-68oC pripadaju hipotermama, homeotermama i hipertermama. Sa tridesetak izvora, ukupne izdanosti od oko 100 l/sec, ova banja predstavlja najbogatije izvorite u Srbiji (Markovi, 1980). Lekovita svojstva voda jo uvek nisu dovoljno prouena, tako da ni pruanje leilinih usluga nije organizovano na adekvatan nain. Indikacije za leenje su: hronine upale, reuma, reumatini artritis, degerativna oboljenja kime, artroza, spondiloza, lumbago, hronina oboljenja gastroitestinalnog trakta. Geotermalna

energija vode mogla bi se takoe koristiti za zagrevanje stambenih i ugostiteljskih objekata i staklenih bati. Za izgradnju naselja iskorieno je manje erozivno proirenje, uokvireno listopadnom umom. Lukovska banja je do 1924. godine bila pod umom i utrinom, kada zapoinje krenje ume i izgradnja naselja. Meutim, do danas je malo uraeno na izgradnji i modernizaciji banje. Joanika Banja (zelena vrata Kopaonika) nalazi se na 550 m nadmorske visine, na severozapadnoj strani Kopaonika, koji je dolinom reke Joanice odvojen od severnijeg eljina. Lei u maloj kotlini, oko mesta gde u reku Joanicu utie njena najvea pritoka Veletica. Udaljena je oko 10 km od ua Joanice u Ibar. Spada u visoke banje Srbije i proglaena je za klimatsko mesto. Kroz Banju prolazi put koji iz doline Ibra vodi do Suvog Rudita, dok se drugi put iz ovog mesta odvaja prema Aleksandrovcu, Vrnjakoj Banji i Brusu. Od turistikog centra Kopaonik udaljena je 24 km i, ukupno gledano, ima dobar saobraajno-geografski poloaj. Joanika Banja pripada optini Raka. Priroda okoline je lepa, interesantna i skoro nenaruena. Karakteriu je planinske kose i doline sa razvijenom potplaninskom vegetacijom (meovite ume sa preovlaujuim borom). Ima umerenokontinentalnu klimu, sa izvesnim odlikama upskog podneblja: blage zime, svea prolea, umereno topla leta i jesen toplija od prolea. Najtopliji mesec je jul, kada je i osunanost najdua, dok je najhladniji mesec januar. Termomineralne vode ove banje imaju temperaturu 36-78oC i pripadaju hipertermama. Topliju mineralnu vodu u naoj zemlji ima samo Vranjska Banja. Iz pukotina u banji izbija 5 izvora sa obiljem vrele vode koja je samo delom kaptirana, ukupne izdanosti 9 l/sec. Voda Joanike Banje je sumporovita, slabo alkalna i slabo radioaktivna i koristi za leenje reumatinih bolesti, lumbaga, iijasa, povreda kostiju i miia, zatim traumatolokih, ginekolokih oboljenja i dr. Topla voda moe se koristiti i za zagrevanje zdravstvenog stacionara i staklenih bati (Duki, 1980). Lekovitu vodu Joanike Banje prvi su koristili Turci u XV veku, iako se za nju i ranije znalo. Vrela voda je najpre bila upotrebljavana u higijenske svrhe, a kasnije i za leenje. Kao i Lukovska, tako i Joanika Banja do danas nije dovoljno ureena, izgraena i modernizovana.

se samo u letnjoj sezoni, ali sve ree zbog neadekvatnog komfora, odnosno nezadovoljavajuih standarda usluga. Zavod za prevenciju invalidnosti i rehabilitaciju ubor predstavlja najvaniji smetajni objekat i odgovara nivou hotela sa dve zvezdice. Raspolae sa 269 leaja, restoranom i drugim sadrajima i uslugama. Medicinski sadraji se odnose na dijagnostiku, hidroterapiju, peloidoterapiju, kineziterapiju, elektroterapiju, itd. Za rekreaciju se koriste tereni za male sportove, otvoreni bazen, sauna, staze za etnje i sl. Vila Milica (danas radniko odmaralite) raspolae sa 54 leaja, dok je u dejem odmaralitu Crvenog krsta iz Nia 25 leaja. Banja ima tri kupatila, dva sa bazenima i kadama i jedno blatno kupatilo. U Lukovskoj banji najvei smetajni objekat je hotel Kopaonik, koji sa depadansom ima oko 300 leaja, dok smetaj u domainstvima ini 80 leaja. Banja ima est kupatila za tretmane toplom vodom ili peloidom. Generalno gledano, ukupni usluni kapaciteti ne predstavljaju solidnu bazu za razvoj savremenog turizma. U Joanikoj Banji gosti se mogu smestiti u prenoitu Joanica i u domaoj radinosti. U 2000. godini banja je raspolagala sa 207 leaja (110 leaja u domainstvima). Joaniku Banju, kao i Lukovsku, karakterie nedovoljna izgraenost materijalne baze, to onemoguava ozbiljniji turistiki promet. Moderan banjski hotel, koji je u izgradnji, svakako e pospeiti uslove za turistiki razvoj.

Saobraajna infrastruktura

Materijalna baza za razvoj turizma

Smetajno-ugostiteljski i leilini kapaciteti
U 2004. godini Kurumlijska Banja je raspolagala sa 194 sobe i 317 leaja u objektima za boravak tokom cele godine: zavod ubor, vila Milica i odmaralite Crvenog krsta. Sobe u domainstvima koriste

Najznaajnija drumska saobraajnica kurumlijskih banja (Lukovska i Kurumlijska) je tzv. Toplika magistrala, koja se povezuje sa Koridorom X kod Nia, i sa Ibarskom magistralom kod Pritine, ime se zapravo ostvaruje veza sa itavom zemljom. Generalno, drumski putevi su u loem stanju. Put Kurumlija Lukovska banja je jednom polovinom asfaltiran, a drugu polovinu ini makadam, dok je put do avolje varoi (27 km) manjim delom dobar, a veim u loem stanju. Putevi u okolini Joanike Banje su u solidnom stanju i to: put koji iz doline Ibra vodi do Suvog Rudita i put koji se iz Banje odvaja prema Aleksandrovcu i Brusu. Putovanje eleznicom do Kurumlije, a dalje drumskim putem do Kurumlijske i Lukovske banje, kao i od Kraljeva i Rake do Joanike Banje, svojevremeno je omoguilo omasovljenje banjskog turizma. Meutim, razvojem drumskog saobraaja, znaaj eleznice za turizam Kopaonike regije izuzetno je smanjen.

Turistiki promet

Turistiki promet Kurumlijske Banje u periodu posle Drugog svetskog rata karakterie razvoj i rekreativne i leiline funkcije koja, razumljivo, ima duu tradiciju. Turistiki promet ima izraen sezon147

Tabela 1. Noenja turista u Kurumlijskoj Banji

Godina 1991. 1995. 2000. 2004. Noenja turista Domai 66.297 47.816 35.028 97.779 Strani 332 551 31 10 Ukupno 66.629 48.367 35.059 97.789

Tabela 2. Noenja turista u Lukovskoj banji

Godina 2000. 2002. 2004. 2006. Noenja turista Domai 12.705 23.342 28.412 31.800 Strani Ukupno 12.705 23.342 28.412 31.800

Izvor: podaci dobijeni od Zavoda za statistiku Republike Srbije ski karakter u letnjem periodu (maj-oktobar) i veoma varira iz godine u godinu. U 1990. godini zabeleni su dobri rezultati: skoro 82.000 noenja, prosean boravak od 10,9 dana, odlina iskorienost leaja u uboru (preko 90%). Zatim slede drastina kriza u poslednjoj deceniji 20. veka i period oporavka posle 2000. godine (Tab. 1). Vredi istai da je u 2004. u uboru registrovano vie od 103.000 noenja to predstavlja apsolutni rekord Banje1.U strukturi gostiju preovlauju oni koji dolaze radi leenja bolesti lokomotornog aparata i reumatskih oboljenja. Zapaa se potpuna dominacija domaeg turizma, jer je uee inostranih gostiju simbolino (0,009% uea u 2004. godini). Lukovska banja je slabije poseena (Tab. 2). Inostranih noenja nije bilo u duem periodu, tako da potpunu dominaciju ima domai turizam. U 2006. u hotelu Kopaonik boravilo je oko 4,5 hiljade domaih gostiju koji su ostvarili skoro 32.000 noenja. Od otvaranja u 2000. ovaj hotel nije zabeleio nijednu posetu niti noenje stranih turista. Smetaj u domainstvima ini 80 leaja, ali zvanina statistika ne vodi evedinciju ovog vida prometa. Joanika Banja ima niu posetu od Lukovske, koja je saobraajno slabije povezana, a uz to i sa niom temperaturom termomineralne vode. Skoro sve posete ostvaruju se leti i vezuju se za terapeutska svojstva izvora ove banje. Domai turizam ima apsolutnu dominaciju, a stranih gostiju gotovo da i nema. injenica je da su hotelski kapaciteti ovde skromni, dok kvalitet usluga u domaoj radinosti jo uvek nije na nivou koji bi bio trino konkurentan. Zvanina statistika ne belei turistiki promet u ovoj banji, tako da ne postoji uvid u pravo stanje razvoja turizma.

Izvor: Hotel Kopaonik sutni ali u nedovoljnoj meri; kao i perspektivan razvoj zimsko-sportskog, letnjeg rekreativnog, seoskog i kongresnog turizma, gde su znaajniji rezultati mogui u duem vremenskom periodu. Konkretnije govorei, poseta Kurumlijskoj Banji, pored banjskog boravka, svakako ukljuuje i obilazak prevoja Prepolac, zatim avolje varoi kao jedinstvenog spomenika prirode na junoj padini Radana, razgledanje kurumlijskih manastira Sv. Nikole i Sv. Bogorodice, zatim posete Lukovskoj i Prolom banji i dr., to naglaava mogunosti za izletniki turizam. Uz dominantan leilini turizam, Lukovska banja ima izvrsne prirodne uslove za razvoj rekreativno-odmaralinog turizma. Takoe, ova istona strana Kopaonika se nalazi u produetku zimskosportskog centra ove planine, to prua povoljne uslove za ureenje smuarskih terena. S obzirom na nadmorsku visinu i duinu trajanja snenog pokrivaa, u Lukovskoj banji je mogua uspena kombinacija banjskog i zimsko-sportskog turizma, uz zastupljenost i letnje i zimske sezone, to bi povealo iskorienost smetajnih kapaciteta. Subalpsko podneblje, umovita okolina, bistra voda brzih reka i vreli banjski izvori, uz odlian poloaj i dobru pristupanost, pruaju Joanikoj Banji velike turistike mogunosti, ali su one za sada malo iskoriene. Klima banje, pored leilinog, pogoduje razvoju rekreativnog turizma, sa arolikom strukturom klijentele u pogledu njihove starosne dobi. Komplementarnost banjskog i planinskog turizma podstiu vreli mineralni izvori sa obiljem vode u banji i blizina turistikih objekata na Kopaoniku. S obzirom na poloaj u podnoju Kopaonika i u dolini Ibra, Joanika Banja je i znaajan centar tranzitnog turizma, sa realnim mogunostima poveanja inostranog prometa. Okruena je i brojnim kulturnim spomenicima: crkve Stara i Nova Pavlica, zatim manastiri Studenica, ia, Gradac, urevi Stupovi, Stari Ras sa Sopoanima, srednjovekovni gradovi Brvenik i Magli, to ukazuje na mogunosti izletnikog turizma, ali i potvruje heterogenost turistikih vrednosti Kopaonike regije u celini.

nostima razvoja inostranog turizma (uz Beogradsku i erdapsku regiju). U skladu sa tim, mogue je formiranje diverzifikovane turistike ponude koja, izmeu ostalog, ukljuuje zimsko-sportski, leilini, zdravstveno-rekreativni, letnji rekreativni, spomeniki, manifestacioni, kongresni, izletniki, tranzitni turizam. U dosadanjem razvoju Kopaonike regije vrhunski zimsko-sportski turizam je bio u potpunosti favorizovan, zbog prirodno-geografskih uslova i znaajnih investicija u materijalnu bazu turistikog privreivanja, to je dalo solidne ekonomske rezultate (izuzimajui krizne devedesete godine 20. veka), ali i prouzrokovalo znaajna zagaenja ivotne sredine. Podnoje Kopaonika raspolae bogatstvom termomineralnih izvora i prua dobre mogunosti za razvoj banjskog turizma, ali je njegova uloga u razvoju Kopaonike regije bila marginalna. Iako e zimsko-sportski turizam nesumnjivo ostati dominantan i u narednom periodu, pruajui najvee mogunosti za uveanje stranog prometa, znatno vie napora se mora uloiti na promovisanju i omasovljenju letnjeg turizma, uz naglaenu turistiku afirmaciju banja (Lukovska, Joanika, Kurumlijska Banja) u podnoju ove planine. To moe poveati ukupne ekonomske prihode i omoguiti ravnomerniji prostorni razvoj ove regije, smanjujui pritisak na Ravni Kopaonik i doprinosei zatiti vitalnih ekolokih vrednosti i procesa datog podruja, zbog kojih je ono na jednom delu i proglaeno za nacionalni park. Politike i drutveno-ekonomske prilike u poslednoj deceniji 20. veka nisu pogodovale ozbiljnijem proirenju ukupne ponude Kopaonika i propagandi novih sadraja. Stabilizacija uslova za turistiko i celokupno privreivanje u naoj zemlji u periodu posle 2000.godine namee potrebu koncipiranja ozbiljnih i promiljenih planova srednjoronog i dugoronog razvoja Kopaonike regije, u emu banjski turizam mora dobiti znatno znaajniju ulogu i ansu za uspeh na sve konkurentnijem turistikom tritu.

Literatura

Stanje i perspektive razvoja banjskog turizma

Sadanje stanje razvoja turizma banjskog podruja Kopaonika nije na zadovoljavajuem nivou i stepen valorizovanosti motivskih potencijala je daleko iza realnih mogunosti, iako postoje osnove za polivalentan turistiki promet. To obuhvata zdravstveno-rekreativni, sportsko-rekreativni, tranzitni, izletniki, ekskurzioni, lovni i ribolovni turizam, koji su i sada pri1 Uraunata i noenja polaznika policijske kole

Zakljuak

Kopaonika regija spada meu najkompleksnije i najperspektivnije turistike regije Srbije, naroito kada je re o mogu-

Duki, D. (1980): Klima i vode Joanike Banje i njene okoline, Zbornik radova Geografskog instituta PMF-a, sveska XXVII, Beograd. Ili, S. (1984): Kopaonik-mogunosti i perspektive razvoja turizma, GIRO Slovo, Kraljevo. Jovii, . (2002): Turizam Srbije, Turistika tampa, Beograd. Jovii, D. (2006): Turizam i prostor, Ton plus, Beograd. Markovi, J. (1980): Banje Jugoslavije, Turistika tampa, Beograd. Nikoli, S. (1984): Regionalni prioriteti razvoja turizma u SR Srbiji, Turistika tampa, Beograd.

148

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Ugljea Stankov* Vanja Dragievi* Nataa Drakuli* Saetak

Kompjuterske tehnologije su omoguile korienje podataka u digitalnom obliku. Sam proces digitalizacije se moe definisati kao konverzija razliitih podataka iz analognog u digitalni oblik. Prema definiciji Informacione tehnoloke grupe Harvardskog univerziteta digitalizacija se moe tumaiti kao integracija digitalnih tehnologija u svakodnevnom ivotu ljudi u zajednici (http://cyber.law.harvard.edu). U tom smislu, digitalizacija se moe koristiti kao odgovarajui termin u razliitim sferama ivota i privreivanja. Tema ovog rada je uloga i znaaj digitalizacije u turistikom sektoru. Turistiki procesi se odvijaju u prostoru i predstavljaju se na kartama. Cilj rada je da se prikau osnovni pojmovi, proces i znaaj digitalizovanja karte razmera 1:25000 za primenu u turizmu. Zadatak je da se naglase osnovni pojmovi i objasne glavni postupci, kao bi se postupak digitalizovanja karte TK25 prikazao na simplifikovan i aplikativan nain. Kljune rei: turizam, digitalizacija, TK25

Osnovi digitalizovanja karte TK25 za primenu u turizmu

Uvod
Da bi ovek uspeno realizovao svoje potrebe i ambicije, on mora razumeti geografski prostor i pojave koje se u njemu odvijaju. Kako danas ivimo u svetu monih informaciono-komunikacionih tehnologija, pred nama se nalaze razliita sredstva i alati, koji omoguavaju organizovano prikupljanje, pohranjivanje i analiziranje svih podataka vezanih za geografski prostor, a sa ciljem reavanja problema koji se svakodnevno pojavljuju u prostoru. Geografski informacioni sistem (GIS) je jedan od najmonijih alata koji pomae da se razume priroda prostora. On je uspeo da objedini ono to je najbolje iz dva nekada odvojena podruja kartografije (sveta slika) i informatike (sveta podataka). Unoenje geografskih obeleja u raunar i njihovo povezivanje sa atributivnim podacima raa nesluene mogunosti analize, zakljuivanja i logikog interpretiranja (Kukrika, 2000, 12 - 14). Kompjuterske tehnologije omoguile su korienje podataka u digitalnom obliku i istovremeno stvorile nove mogunosti njihove primene. U tom smislu, digitalna karta ima brojne prednosti u odnosu na analognu kartu. Turizam se vezuje za prostor koji se predstavlja na kartama. Poto se radi o sloenoj i heterogenoj pojavi, karte moraju omoguiti kompleksnije nivoe predstavljanja. Digitalne karte omoguavaju prikaz i analizu sloenih turistikih struktura i procesa, koje se slabije uoavaju ili se uopte ne mogu uoiti na klasinim analognim kartama. Autori e se u radu fokusirati na osnovne pojmove, procese i znaaj digitalizovanja karte razmera 1:25.000 za primenu u turizmu. Autori su se odluili za analizu karte 1:25000 iz vie razloga. Karta TK25 predstavlja kompromisno reenje za najvei spektar primena u turizmu izmeu detaljnih planova, karata krupne i sitne razmere. Karte pomenute razmere su relativno dostupne u pogledu tajnosti i trokova nabavke. Posebno se istie aurnost TK25 kada se govori o njenoj primeni u turizmu. Turistiki procesi se vezuju za nepokretne prirodne i drutvene atraktivnosti, tako da aurnost karte nije od esencijalnog znaaja (osim u domenu putne mree).

Pojmovi i preduslovi digitalizovanja

Abstract
Basics of digitalization of TK25 map for tourism
Computer technologies made possible using of different kind of digital data. The digitalization process can be defined as conversion of different kind of analog data into digitals forms. According to definition of International Technologies Group center at Harvard University digitalization refers to the integration of digital technologies into the everyday lives of people in a community (http://cyber.law. harvard.edu). Within context, digitalization can be appropriate term for different spheres of human live and economy. The subject of this paper is the role and importance of digitalization for tourism sector. Tourism processes are taking places at areas which element can be illustrated using different kind of maps. This paper is aimed to show basic terms, processes and importance of digitalization 1.25000 scale geographical maps for tourism purposes. The mission of paper is to emphasize basic terms and simplified and applied procedures of digitalization of 1:25000 scale geographical maps. Key words: Tourism, digitalization, TK25 * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Sam proces digitalizacije se moe definisati kao konverzija razliitih podataka iz analognog u digitalni oblik. Prema definiciji Informacione tehnoloke grupe Harvardskog univerziteta digitalizacija se moe tumaiti kao integracija digitalnih tehnologija u svakodnevnom ivotu ljudi u zajednici (http://cyber.law.harvard. edu). U tom smislu, digitalizacija se moe koristiti kao odgovarajui termin u razliitim sferama ivota i privreivanja. Imajui u vidu cilj rada, termin digitalizacija e se odnositi na proces konverzije karte (TK25) iz analognog u digitalni oblik. Da bi se zapoeo proces digitalizovanja odreene teritorije znaajne sa stanovita turistikih procesa potrebno je raspolagati kartom, odgovarajuim kompjuterskim programom i obuenim kadrom. Karta teritorije od interesa treba da bude u rasterskom obliku, to se najee obezbeuje procesom skeniranja analognih karata. Rasterske karte se interaktivno ne mogu znaajnije koristiti (iako su zapisane u digitalnom obliku) ve slue

Sl. 1. Vektorska karta (levi deo prozora) i rasterska karta (desni deo prozora) u vizuelnom okruenju programa Microstation XM (Izvor: Autori) 149

kao osnova za izradu vektorskih karata (u obliku taaka, linija i poligona). Najrasprostranjeniji kompjuterski programi koji se mogu koristiti za digitalizovanje su Autoked (AutoCad) i Majkrostejn (Microstation). Autoked je najpopularniji i najraireniji program za projektovanje, koji se koristi u razliitim oblastima (arhitektura, graevinarstvo, elektrotehnika, kartografija) i delo je proizvoaa Autodesk, Inc. Mikrostejn je proizvod kompanije Bentley Systems-a i spada u popularnije programe (Franula, 1999). Prikazi u ovom radu raeni su u programu Majkrostejn. Za korienje navedenih programa potreban je obuen kadar sa osnovnim vetinama rada na kompjuteru. Uz navedeno, neophodno je da se izvri kratka obuka za konkretnu upotrebu u sferi dvodimenzionalnog rada na navedenim programima.

Proces kreiranja digitalne karte

Da bi se zapoeo konkretan proces digitalizovanja TK25 neophodno je raspolagati kartama u rasterskom obliku. Nadlena institucija koja se kod nas bavi obezbeivanjem analognih karati razmere 1:25000 je Vojno-geografski institut iz Beograda. Karte moraju da prou odreenu obradu, kao to je odreivanje kartografske projekcije nabavljenih karata i georeferenciranje (geokodiranje) rastera (7. zona Gaus-Krigerove projekcije trostepenih zona i modulisanih koordinata). Treba da se donese oduka o elementima, koji e se digitalizovati, shodno potrebama korisnika digitalizovane karte. Elementi se razvrstavaju po lejerima (slojevima), to treba da bude deo poetnog dogovora. Lejeri se organizuju po tome ta reprezentuju (tematsko grupisanje podataka) (Kukrika, 2000). Mora se sastaviti detaljan spisak lejera koji podrazumeva i opis sadraja lejera. Digitalizovanje treba da se sastoji od niza jednostavnih postupaka, kako bi se omoguilo dobijanje uniformnog i lako razumljivog modela, prihvatljivog za primenu i dalju obuku. Na taj nain se omoguava brzo upoznavanje osoba zaduenih za digitalizovanja sa samim postupkom digitalizovanja, bez potrebe dugog i sveobuhvatnog upoznavanja sa kompjuterskim programom. Kao proizvod digitalizovanja karte u rasterskom obliku, korienjem navedenih programa, dobija se karta u vektorskom obliku.

prednostima rasterskih karata u odnosu na vektorske. Rasterske karte zauzimaju vie memorijskog prostora u odnosu na vektorske, jer uvaju podatke za svaku eliju. Za razliku od njih, vektorske karte uvaju samo one podatke koji su definisani kao potrebni. Poto se sa vektorskim kartama lako moe manipulisati, jednostavnom upotrebom mia, omogueno je kombinovanje slojeva dobijenih iz razliitih izvora. Digitalne karte (rasterske i vektorske) su zapisane u digitalnom obliku koji ne menja svoje osobine i mogu se neogranieno reprodukovati u neizmenjenom obliku. Pomenuto znaajno smanjuje trokove njihove izrade. Digitalni oblik garantuje trajno uvanje podataka na karti. Posebna prednost je interaktivnost digitalne karte koja se moe shvatiti na vie naina: a) kao pristup nekim novim sadrajima (npr. klikom na deo karte otvara se nova veb stranica ili dokument), b) kao mogunost pribliavanja (zumiranja) ili pomicanja karte (pan), c) kao mogunost odabira odreenih slojeva (level, leyer) na karti i prikaza eljenog sadraja i d) kao mogunost odabira boja ili simbola na karti (www.carnet.hr). U narednom delu teksta bie navedene osnovne prednosti korienja digitalne vektorske karte TK25 u odnosu na analognu kartu. Osnovna prednost je olakano pronalaenje (npr. automatsko pozicioniranje) podataka s prostornom dimenzijom na karti (ako je vizualizacija povezana s bazom podataka; npr. prikaz odreenog naselja, adrese ili objekta hotela, kulturno-istorijskog spomenika, turistiko-informativnog centra i slino). Vrlo znaajna prednost je olakana izrada i tematskih karata sa mogunou odabira slojeva na digitalnoj karti, s odreenim sadrajima (npr. podaci o putnoj mrei, hidrografskim objektima, lovitima, peakim stazama i slino). Sve znaajnija je i mogunost funkcije hiperveza i integrisanih multimedijalnih sadraja povezanih s podacima na karti (slika, zvuk, video, animacija). Digitalna karta na Internetu dostupna je velikom (i rastuem) broju korisnika i pod uslovom redovnog obnavljanja, trenutno je najaktuelniji mogui oblik kartografske vizualizacije (www.carnet.hr).

Druga znaajna mogunost se odnosi na planiranje razvoja turistike destinacije. Lako dobijanje realnih veliina (duina i povrina) omoguava razliite analize povrina namenjenih za turistike potrebe (raspoloivost povrina za gradnju turistike infrastrukture, planiranje mirkolokacija smetajnih objekata, merenje kapaciteta broja turista i drugo). Mogunost kombinovanja razliitih tematskih nivoa (lejera) omoguava analizu odnosa razliitih turistikih procesa i struktura (uzrono-posledini odnosi, analiza ekolokih uticaja, odreivanje honey pots-a). U tom smislu, TK25 moe biti znaajno sredstvo planiranja odrivog razvoja, ali i kasnije analize i kontrole nastalih turistikih procesa. Danas se sve vie primenjuje GPS (Global Positioning System), odnosno sistem za globalno pozicioniranje. Ovaj sistem se moe primenjivati i u razliite turistike svrhe (odreivanje poloaja, merenje rastojanja i slino). Preduslov za to su detaljne karte, gde TK25 zauzima znaajno mesto. Pored gore navedenog, krucijalnu vrednost digitalna karta TK25 dobija povezivanjem sa GIS bazom podataka. Na taj nain se stvaraju brojne nove mogunosti primene ne samo u turizmu, ve i u drugim oblastima. Internet tehnologije omoguile su, izmeu ostalog, laku dostupnost karata razliitih izvora, kvaliteta i tematika. Veb, kao najpopularniji deo Interneta, omoguio je jednostavno prikazivanje i interaktivni pristup digitalizovanim kartama, koje dalje mogu biti povezane sa bazama podataka. U takvom okruenju, turizam zauzima sve znaajnije mesto, kako u domenu promocije i propagande, tako i u sferi kreiranja turistikog proizvoda. Kombinovanje optih prednosti Interneta, novih on line programskih reenja (Google Earth) i GIS-a sa razliitim nivoima turistikog fenomena predstavlja buduu funkciju digitalnih karti.

Zakljuak

Primene digitalizovane karte TK25 u turizmu

Kao to je ve naglaeno, karta TK25 predstavlja kompromisno reenje za irok spektar primena u turizmu izmeu detaljnih planova, karata krupne i sitne razmere. Znaajna mogunost korienja TK25 za turistike potrebe je merenje duina. Mogue je meriti razliita rastojanja (od mesta dolaska u destinaciju i objekta za smetaj, rastojanja izmeu pojedinih lokaliteta i slino, udaljenosti izletnikih lokaliteta), duine peakih i biciklistikih staza i drugo. Navedeno je naroito znaajno za planiranje itinerera, izleta i peakih ruta.

Prednosti digitalizovane u odnosu na analognu kartu

Analogne karte su do pojave kompjuterske tehnologije inile jedini oblik prikazivanja Zemljine povrine. Postoje brojna ogranienja analognog oblika karti vezane za njihov ivotni vek, trokove izrade, tanost merenja na njima i slino. Nasuprot tome digitalne karte imaju brojne prednosti. Pre analize prednosti digitalizovane karte TK25 u odnosu na analognu, potrebno je posvetiti malo prostora i optim 150

Kompjuterske tehnologije su doprinele demokratizaciji procesa izrade i obrade karata. Turizam kao savremeni fenomen prati tehnoloke tokove i koristi prednosti novih tehnologija. Digitalna kartografija se ve due vreme koristi u sferi turizma u svetu. Da sve ne bi ostalo na planovima, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo iz Novog Sada oformio je grupu za digitalizovanje podruja Vojvodine. Izvrena je obuka kadrova, odabran softver i zapoelo se sa praktinim radom sa ciljem da dobijene digitalne karte slue pre svega za turistike potrebe.

Literatura

Kukrika, M., (2000): Geografski informacioni sistemi, Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd Franula, N., (1999): Digitalna kartografija, Sveuilite u Zagrebu, Geodetski fakultet, Zagreb. http://www.carnet.hr http://cyber.law.harvard.edu

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

eljko Anelkovi* Saetak

Iako fenomen naih dana, turizam stalno evoluira. Zajedno sa njim trebalo bi da se menjaju i sistemi kolovanja. Neophodna je edukacija ljudi koji rade u turizmu ali i samih turista. Kada ona poinje? Koliko je nain putovanja roditelja uticao i na nae stavove o putovanjima? Da li je turizam putovanje iz take A u taku B? ta o sistemu kolovanja misle ljudi iz prakse? Upitnik bi trebalo da da ogovore na neka pitanja i potvrdi tezu neophodnosti evaluacije turista i turistikih radnika zarad boljeg razumevanje fenomena turizma. Kljune rei: edukacija, evaluacija, turizam

Evaluacija turizma edukacija i praksa

Umesto uvoda
Turizam stalno evoluira. Od vremena diliansi i romantinih putovanja vozom puno toga se promenilo, ali je sutina ostala ista turizam je skup odnosa i pojava vezanih za aktivnosti osoba koje putuju i borave u mestima izvan mesta stalnog boravka, i to neprekidno i najvie do godine dana, radi provoenja slobodnog vremena, poslovnih i drugih razloga (Vukoni, avlek, 2001, 408). Mnogi misle da je turizam samo putovanje iz take A u taku B naime smatraju da se na putu izmeu ne deava turizam, a po miljenju autora ovog teksta taj put jeste bitan turistiki doivljaj. Primera radi, ako se sopstvenim prevozom krene iz zamiljene take A u Srbiji ka taki B koja je negde na Jadranskom moru, turistiki nije opravdano da taj put traje to je mogue krae (izuzev poslovnih putovanja), jer se i na tom putu nalazi puno kulturno-istorijskih spomenika i mesta koja su i turistiki i duhovno znaajna. Osnovna hipoteza rada jeste da turisti postaju onakvim kakvim su ih odgajali njihovi roditelji oni naime jesu njihova kopija samo prilagoena vremenu u kome ive. Kako i na koji nain prosvetliti turiste ali i turistike radnike koji, kao ljudi koji predstavljaju bitan faktor 7P marketinkog miksa, esto ne znaju svoj posao. NN lice je reklo: Samo i samo primitivci putuju najkraim moguim putem, a poslovan svet ide avionom. Ovaj citat jeste trenutna slika putovanja ljudi iz Srbije. Tragajui za svetskim destinacijama sopstvenu zemlju veina putnika ne poznaje. esto i sami turistiki radnici ne doivljavaju turizam na pravi nain. Sigurno je edukacija jedan od osnovnih naina da se tome stane na put. Upravo ona treba mladima u srednjim kolama i na fakultetima da d jasnu definiciju turizma i fenomena putovanja uopte!

Rezultati ankete

Abstract
Evaluation of tourism education and praxis
As a phenomenon of our days tourism continues with evaluation. It will be useful that education system of tourism change as well. It is necessary that people who work in tourism have good education as well as tourists who travel worldwide. When is it best to start this kind of education? How much the way of travelling of our parents influence on us and our apprehension of tourism? Is it tourism just travelling from point A to point B? What about education system think people from praxis? This questionnaire will be formed in order to give answers to these questions and some further too and one more time indicate thesis that evaluation of tourists as well as employees in tourism is basis for better comprehension of tourism phenomenon! Key words: education, evaluation, tourism

Rezulati ankete su u domenu oekivanih, jer da je drugaije i turizam ove zemlje, a samim tim i turizam Nia, bili bi na mnogo viem nivou. Ipak, udi injenica da puno mladih ljudi sa kojima sam razgovarao ne odaje utisak da eli neto da menja, ve se i oni sistemski ubacuju u priu da je tako kako jeste i da se nita ne moe promeniti. Postavlja se pitanje zato su se onda kolovali i gde je i na koga ova zemlja bacala pare? Da li je problem samo u sistemima kolovanja ili i u mladim ljudima koji su esto ne znajui ta da upiu zalutali na turizam ili su tu doli na nagovor svojih roditelja? A onda puno takvih na udan nain dolazi do vanih mesta gde svojim neznanjem i dalje naruavaju turistiku sliku Srbije.

Turizam je putovanje iz take A u taku B ili nije?

Ovo je pitanje na kojem je autor najvie insisitirao a tie se spoznaje ta zapravo znai turizam. Polovina ispitanika je odgovorila tano i delimino tano njih ukupno 13! To je veoma zabrinjavajui broj, jer ako tako misle ljudi iz struke, ta je onda sa ostalima koji nisu u struci?! Takva vrsta putovanja, puki prelazak iz take A u taku B, moe se nazvati transferom. Jer transfer jeste kada sletite na aerodrom (taka A) i idete do svog hotela (taka B). Zar turizam nije i sve ono to se deava izmeu tih taaka? Zar nije svrha putovanja upoznati, videti i nauiti to se vie moe. Kada kaem putovanja, mislim na prava putovanja, esto neobavezna, a ne na oping ture gde je spoznaja, i po definiciji istih, u potpunosti izostavljena. Autor je miljenja da je neophodno velikim kampanjama, koje bi bile raene uz pomo lokalnih turistikih organizacija i samog Ministarstva, edukovati najpre turistike delatnike kako bi oni sami posle mogli da edukuju i turiste koji u njihove agencije dolaze. Desetoro ispitanika je odgovorilo da putuje jednom godinje, a ostali uglavnom to ine dva puta godinje. Samo njih etvoro 16% na put ide tri i vie puta godinje. Turistiki delatnici sadanji i oni budui moraju da se razvijaju, a to e uspeti samo neprestanim radom na sebi. Ne radi se samo o tome da se putuje u inostranstvo jer treba najpre obii svoju zemlju. Isto vai i za pravljenje tura (produenih) vikend tura koje se mogu realizovati u komiluku a za koje ne treba puno slo151

Anketa

* Master u turizmu, Ni

Iako se po obimu ove ankete ne moe doi do velikih i generalnih zakljuaka, odgovori na neka pitanja jasno e upuivati na probleme i signalizirati na eventualna reenja. Anketa je uraena tokom septembra meseca 2007. godine. Anketirano je 25 ljudi zaposleni u turizmu, studenti turizma, uenici Srednje turistike kole. Anketa je bila zatvorenog tipa sa ve ponuenim odgovorima osim kod pitanja broj 8 gde je data mogunost da se upie sopstveno miljenje. Izgled ankete dat je u prilogu 1.

Prilog 1. Anketa bodnih novanih sredstava, ali treba dosta mate i volje i kampanje kako bi se sve osmiljeno i realizovalo na najbolji mogui nain. profesionalno, tek mali broj njih menja miljenje. Jo jedan problem jeste sigurno i nedostatak receptive i saobraajnih znakova koji bi ukazivali na mesta koja su po neemu znaajna i izuzetna, mada se situacija s tim u vezi u poslednjih godina menja nabolje.

Navike roditelja u vezi sa putovanjima postaju i nae ....?

Jedno od bitnih pitanja jeste vezano za detinjstvo i dane kada smo putovali sa roditeljima. Vano je sa tog aspekta to esto navike naih roditelja kao i naini njihovog putovanja postaju i nae vlastite navike. Pitanje koje je govorilo o nainu putovanja imalo je upravo za cilj da pokae koliko smo i na koji nain putovali kao mali. Tako je veina ispitanika, njih 21, na put sa roditeljima ila autobusom ili vozom i tom prilikom nisu iznajmljivali rent-a-car. To ujedno, mada ne i nuno, znai da su njihovi vidici tokom putovanja ostali svedeni na destinaciju na koju su otili, a da su sva dalja pomeranja bila ili mala ili ih nije ni bilo. Kada su putovali na more i planine, samo njih sedmoro dakle neto vie nego u prethodnom odgovoru ilo je da poseti i neke kulturno-istorijske spomenike, manastire i mesta koja imaju estetske ili kuriozitetne vrednosti. To opet potvruje tezu da su ljudi uglavnom nezainteresovani da vide bilo to osim glavne destinacije, ali i tezu da su tako ueni od malena, te i sada, iako se bave i bavie se turizmom 152

nacije i pri pomisli da taj isti putnik treba i sledee godine da se vrati, jako je vana. Neophodna je samo dalja edukacija i sveopte upoznavanje sa novim trendovima u industriji putovanja. Odnos ljudi na samoj destinaciji nije presudno uticao na ispitanike da li e se na istu ponovo vraati ili ne. Ali, njih 17 (68%) je reklo da je odnos ljudi tursitikih radnika na samoj destinaciji imao bitan uticaj na njihovo pamenje iste i njihovu odluku da li e se na nju ponovo vraati ili ne! Kako su u pitanju (budue) kolege, ovo se moe tolerisati i tumaiti kao solidarnost, jer je odnos ljudi na destinaciji veoma bitan faktor koji utie na pamenje i na marketing te destinacije, koji posle, kao (ne)zadovoljan turista, dalje iri! Kako je turistiki proizvod nevidljiv i neopipljiv, za njegovu prodaju neophodna je informacija. Tana informacija. Sa tom konstatacijom da je za prodaju aranmana jedne turistike destinacije neophodno i njeno upoznavanje slae se njih 20 odnosno 80% ispitanika. Poeljno je, ali ne i nuno, da radnici posete destinaciju ije e aranmane prodavati. Kako je fluktuacija zaposlenih u turizmu esta i veoma izraena, mnogi menaderi ne alju svoje radnike na destinaciju ve esto oni odlaze i vraaju se sa nekim promo materijalima. Ukoliko za agenciju rade vodii koji ve poznaju tu destinaciju, neretko se deava da oni prezentiraju alterskim radnicima svoja iskustva i svoje doivljaje. Bilo bi poeljno da se i vodii ukljue u prodaju u smislu da se u odreenim danima na poetku promo kampanje ukljue i vodii i da oni, koji su destinaciju ve doiveli i koji imaju iskustva sa turistima na istoj, daju svoje miljenje i odre specifinu sightseeing prezentaciju te destinacije.

Edukacija i praksa

Ljudi kao najvaniji faktor 7P marketinkog miksa

U odgovorima na pitanje koje se odnosi na vanost odnosa ljudi u agenciji gde se uplauje aranman prema ljudima koji kupuju turistike usluge, svi su se sloili da je taj odnos presudan faktor u smislu ponovne kupovine usluga u istoj agenciji. Kako su turistiki proizvodi i usluge neopipljivi, jedina stvar koja ih prodaje jesu ljudi. To su ljudi pruaoci usluga u matinom mestu turista. Sledei bitan faktor jesu ljudi koji pruaju usluge na samim destinacijama. Ali, bitan faktor su i ljudi koji kupuju turistike usluge. Svim tim ljudima, kao najvanijem faktoru 7P marketinkog miksa, potebna je edukacija. Veoma je vaan nain na koji se trae i nain na koji se pruaju usluge. Pitanja koja su u vezi sa tim jesu - ta moemo da oekujemo u turistikom uredu svog matinog mesta, a ta u turistikom uredu na samoj destinaciji? Svest ispitanika, da je taj odnos moda i najvaniji pri samom odabiru desti-

Kada je re o edukaciji i praksi, stvari nisu sjajne. Meu onim zemljama smo koje nemaju dovoljno razvijenu turistiku misao, a i kole i fakulteti iz oblasti turizma esto ne daju pravo i tano obrazovanje. Evidentno je poboljanje poslednjih godina i to se pre svega odnosi na PMF Novi Sad, gde se turistikom fenomenu sada pristupa iz mnogo vie uglova i sa mnogo vie zahteva kada su studenti i njihovo znanje u pitanju. Pitanje koje je bilo postavljeno trailo je da se ipitanici odlue ta bi oni kao (budui) turistiki radnici prvo unapredili: kolstvo dakle edukaciju u turizmu, marketing u turizmu, prodaju ili neto drugo. esnaestoro ispitanika (64%) smatra bi najpre trebalo unaprediti kolstvo na svim nivoima, njih petoro (20%) da treba najpre unaprediti marketing, troje (12%) smatra da treba unapreivati prodaju a jedan je ispitanik (4%) u prazno polje upisao da bi tebalo najpre istraiti trite. Neophodno je prvo raditi na edukaciji i na primeni celoivotnog uenja, jer Bo-

lonjski proces i to podrazumeva. Da bi se dobro radio marketing, kao i prodaja i istraivanje trita, mora se najpre spoznati sam fenomen koji se ispituje i koji se kasnije prodaje. Kada je re o obrazovnom sistemu iz oblasti turizma, prosena ocena na osnovu ove ankete je priblino 3,2! Mnogi bi rekli da je to dovoljno, ali ako se pogleda koliko ljudi u ovoj zemlji ima pasoe zvanian podatak je oko 11%, i koliko njih zapravo bilo gde putuje, onda je miljenje autora da je ocena loa, ba kao i stanje u turizmu. Da se vie nauilo, da se vie radilo na turizmu, i turistiki radnici ali i turisti bi bili zadovoljniji. Podatak koji govori da iz Nia grada gde je anketa uraena ljudi uglavnom idu na tzv. paradajz ture dovoljno je alarmantan da se neto preduzme u smislu prosveivanja i boljeg pozicioniranja turizma. Ne radi se uvek o slobodnim novanim sredstvima kao uslovu za putovanja esto je neznanje vei problem. I opet se dolazi do toga da edukovan turistiki radnik postaje i sam edukovani turista i pri tom edukuje i one koji od njega kupuju turistike aranmane. Ipak, podatak koji je najalarmantniji je da bi na struno usavravanje otilo 14 (56%) ispitanika! Kako oekivati da se neto razvija ako se ne prate svetski tendovi, i ta je uopte u bilo kojoj privrednoj grani stalno i konano. Turizam je fenomen koji se stalno i stalno menja i koji evoluira iz dana u dan, a takvi bi trebalo da budu i ljudi iz turizma, obrazovni sistem i destinacije.

Zakljuak ili kako dalje?

U radovima koji se bave marketingom i edukacijom u turizmu ljudi se pominju kao osnov svega ljudi kao pruaoci i davaoci usluga. Bez njih je itava industrija putovanja nezamisliva, jer turizam poinje onda kada se oni pomere iz svojih matinih mesta. Ta elja za pomeranjem jeste dovoljna, ali da bi ona imala i pravu turistiku notu, neophodno je na njoj raditi i svaki put je obogaivati...

Putovanje nije samo puki prelazak iz take A u taku B za to je tanija i prikladnija re transfer. Vraajui se na citat sa poetka rada da samo i samo neobaveteni (ili kako u originalu glasi: primitivci) putuju najkraim moguim putem, a poslovan svet ide avionom (u Srbiji: autoputem) dolazimo do slike i osnovnog problema kada je turizam u pitanju neznanje i neobavetenost! Kada je re o samoj edukaciji, ono to je najbitnije jeste animacija, jer studentima i uenicima nisu potrebni itaoci na asu ve animatori koji se trude da svojim predavanjima provociraju njihova neznanja i znanja. Od njih kasnije umnogome zavisi i odnos tih ljudi turistikih delatnika prema turizmu i prema ljudima kojima e oni prodavati usluge. Usluge u turizmu je teko prodati jer su neopipljive, i za njihovu distrubuciju neophodna je tana informacija, znanje, animacija, vetina komunikacije. Sve su to vetine koje se ue, a koje mora posedovati svaki menader pre nego dobije diplomu. S tim u vezi, predavai koji bi se mogli angaovati (uraditi master klas ili radionicu), jesu i profesori glume i dikcije sa Fakulteta dramskih umetnosti, jer reenice (kao odraz naih misli) koje se govore na razliite naine ostavljaju razliite utiske. Kako prodajemo nevidljivu stvar turistike usluge mimika, pokret, intonacija, kao i glas ostavljaju na potencijalnog turistu snaan utisak. Kao turistiki vodi imao sam priliku da se uverim da i kada sam znao sve podatake o crkvama i manastirima date destinacije, kada sam priao legende i mitove ... uvek je jednoj polovini autobusa bila vruina a drugoj je bilo hladno. To treba pomiriti, a to se jedino da uiniti ako ste dobar animator koji posao turistikog vodia doivljava i kao sopstvenu misiju prosvetljenja datih ljudi u datim okolnostima. Dakle ja u datim okolnostima imam ulogu animatora! Da bi se organizovala tematska putovanja, neophodno je stvoriti i turistike agencije specijaliste koji rade samo odreene destinacije, ali na najviem mo-

guem nivou. To je jedan od puteva ka stvaranju elitnog turizma i elitnih turista! To je i put kojim se dolazi do boljeg razumevanja i prihvatanja turistikih putovanja uopte! Evaluacija je u Velikom reniku stranih rei i izraza Ivana Klajna i Milana ipke definisana kao odreivanje vrednosti ega, procena, procenjivanje. Evaluacija u turizmu (destinacije, produkata ...) neophodna je zarad konzumenata, turistikih radnika ali i samih destinacija. Radi daljeg unapreivanja turistike delatnosti, neophodno je permanentno obrazovanje svih turistikih delatnika, ali i samih turista. S tim u vezi, jako je bitno i unapreivanje i nastavnog procesa na svim nivoima i akreditovanje programa, kako bi se mladi nauili da razmiljaju o turizmu na pravi nain. Ljudi su ti koji se menjanju, a menjanje poinje saznanjem da stvari nisu konane i da je proces promena nezadriv i stalan. Koliko se mi u te promene ukljuimo i koliko shvatimo njihovu sutinu toliko e se i turizam Srbije i njena pozicija na turistikoj mapi sveta menjati. Osnov promena je prihvatanje injenice da nismo savreni, da neko ume bolje i da je sve podlono monitoringu i ponovnom definisanju barem kada je turizam u pitanju. Kada se jednom naui i spozna fenomen turistikog doivljaja na pravi nain, sva naredna usavravanja i promene na polju turistike misli ii e jednostavnije. Tako e edukovani menaderi i turistiki radnici moi da budu nosioci razvoja mnogih destinacija i stvaraoci novih, i te kako potrebnih, turistikih brendova!

Literatura

Vukoni, Boris, Nevena avlek ured. 2001. Rjenik turizma, Zagreb: Masmedia Klajn, Ivan, Milan ipka. 2006. Veliki renik stranih rei i izraza. Novi Sad: Prometej Tomka, Dragica. 2002. Marketing u turizmu skripta i rukopis. Novi Sad, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijestvo Anketno istraivanje

153

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Lolita Zaki* Tamara Pavlovi* Saetak

Primena elemenata digitalne karte TK25 u turizmu

Uvod
Upotreba kompjuterske tehnologije u geografiji, poevi od polovine XX veka, omoguila je ne samo uvanje, klasifikovanje i obradu geografskih podataka, ve i njihovo vizuelno predstavljanje, to je uslovilo pojavu digitalnih karata. Krajem ezdesetih godina XX veka, kartografi su poeli da razmiljaju o uvoenju kompjutera u proces izrade i auriranja karata, ime je otvoreno novo poglavlje u razvoju kartografije digitalna kartografija. SAD, Francuska, Velika Britanija i Kanada su veoma brzo u svoje nacionalne kartografske agencije uvele kompjuterizaciju, kako u samom procesu kartiranja, tako i u procesu predstavljanja kartografskog sadraja. Digitalna karta bi se najjednostavnije mogla definisati kao svaka kartografska vizuelizacija u digitalnom formatu, koji je mogue prikazati na monitoru raunara ili tampati (www.carnet.hr). Digitalna kartografija nalazi svoju primenu i u turizmu, u upravljanju i kontroli turistikih aktivnosti, a naroito u turistikom planiranju, odnosno menadmentu turistikih resursa. U radu je prikazana analiza pojedinih elemenata digitalne karte TK25, koja je dovoljno detaljna, te moe predstavljati kvalitetan kartografski materijal u digitalnom obliku u cilju unapreenja razliitih oblika turistikih kretanja. nikacije (putevi, pruge) i administrativne granice. Broj tema, odnosno lejera nije konaan i sistem je otvoren za stvaranje novih lejera, to je pre svega uslovljeno konkretnim potrebama korisnika za odreenim podacima o prostoru koji se digitalizuje (Franula, 1999). Sadraj digitalne karte TK25 se digitalizuje kao taka, linija ili poligon u odgovarajuem lejeru. Za turistike potrebe, mogue je postojei sadraj obogatiti novim temama, na primer takama od interesa za turiste, kao to su: gradski centri, aerodromi, marine, benzinske pumpe, zatiena prirodna dobra, kulturno-istorijski spomenici, konzulati, ambasade itd. Takoe, mogu se kreirati posebni lejeri u kojima su digitalizovane biciklistike staze, ribolovni reviri, turistike rute, koje korisnici prema svojim interesovanjima biraju i informiu se o njima. Deo podataka je mogue preuzeti sa TK25, a za deo podataka potrebna su ispitivanja i merenja na terenu. Jednom digitalizovan sadraj karte TK25 omoguava razliite prostorne analize, kao i kreiranje novih, tematskih karata. Na primer, mrea puteva je prema kvalitetu, prilikom digitalizacije, predstavljena u tri lejera. Ali, za potrebe turizma ta tri lejera moemo saeti u dva kvalitetni asfaltni putevi i putevi nieg kvaliteta.

Korienjem elemenata digitalne karte TK25 moe se obezbediti kvalitetan kartografski materijal u digitalnom obliku za formiranje kartografske osnove u cilju poboljanja turistike ponude. Osnovni cilj rada je analiza pojedinih prostornih elemenata digitalne karte 1:25000 i njihova primenljivost u turizmu. Analizira se prednost digitalne karte u odnosu na analogne karte. Razmatra se mogunost korienja elemenata digitalne karte TK25 za prostorne analize, kreiranje novih tematskih karata, kako u digitalnom tako i u analognom obliku, kao i formiranje podataka za veb-prezentacije i razmenu podataka putem Interneta. Takoe se razmatra mogunost konverzije odabranog skupa podataka digitalne karte u GIS. Kljune rei: Digitalna kartografija, turizam, TK25

Abstract
Use of the elements of a digital map of 1:25.000 in tourism
Use of the elements of a digital map scale 1:25 000 can provide cartographic material of graet quality in digital form, for creation of cartographic basis in order to improve different ways of tourist movements. This paper analyze certain spatial elements of a digital map 1:25000, its application in tourism and advantages compared to data of analogue maps. Moreover, digital data discussed in this research, can be used for spatial analyses, creation of new thematic maps in digital or analogue form, for veb presentation and distribution via Internet and for conversion of selected group of data from digital map into GIS as well. Key words: digital data, tourism, map scale 1:25000

Analiza pojedinih elemenata digitalne karte TK25

Kao i kod analognih, tako i kod digitalnih karata, geografske informacije predstavljaju se putem simbola. Osnovna tri oblika koja slue za predstavljanje geografskih informacija su: taka pojedinani objekti, linija objekti koji se linijski prostiru i poligon povrine. Ovako vizuelno predstavljanje geografskih informacija moe se dodatno klasifikovati po lejerima, odnosno slojevima (layer, level), prema unapred izabranim kriterijumima. Dakle, skup slinih geografskih informacija predstavljen je u jednom lejeru. Lejere treba razumeti kao listove tematskih karata nacrtanih na paus papiru (na jednom listu prikazan je samo reljef, na drugom samo reni sistem i jezera, na treem vegetacija, na etvrtom industrijske zone, itd.). Osnovni sadraj digitalne karte TK25 se moe grupisati u etiri tematske celine: hidrografija (reke, pritoke, kanali, mrtvaje, ribnjaci, jezera), reljef (izohipse), komu-

Prednost digitalne u odnosu na analognu kartu

Kako bismo definisali digitalnu kartu i njene prednosti u odnosu na analognu, potrebno je poi od definicije digitalne kartografije, kao skupa metoda i tehnika za izradu karata putem savremene raunarske tehnologije. Izrada analognih karata predstavlja dug i sloen proces, tako da se deava da u trenutku izlaska iz tampe, podaci pojedinih karata zastarevaju, to predstavlja veliki nedostatak ove vrste karata. Duina i sloenost izrade imaju esto za posledicu i odustajanje od izrade karata. Za razliku od analognih, digitalne karte se mnogo bre izrauju, njihovi podaci mogu da se dopune na lak i jednostavan nain, to omoguava dobijanja savremenijih i raznovrsnijih digitalnih karata ija je cena izrade u odnosu na analogne takoe nia. Upotreba raunara uticala je na promenu i dopunu funkcija analognih karata. Te promene se pre svega odnose na uvoenje digitalne baze podataka koje zamenjuju tampanu kartu, kao medij za uvanje

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad 154

geografskih informacija i kartografsku vizualizaciju na brojnim razliitim medijima, koja danas zadovoljava potrebu na koju je pre odgovarala tampana karta. Glavne prednosti digitalne karte u odnosu na analogne ogledaju se u: olakanom pronalaenju podataka sa prostornom dimenzijom na karti (npr. automatsko pozicioniranje, prikaz odreenog naselja, adrese ili objekta ako je vizualizacija povezana s bazom podataka) olakanoj izradi i korienju tematskih karata uz mogunost izbora posebnih slojeva (lejera) na digitalnoj karti, koji sadre odreene podatke (npr. mreu puteva, rene tokove, izohipse, turistike itinerere i sl.) mogunosti poveavanja i smanjivanja delova karte (tzv. zumiranje), te izradi novih, preglednijih karata mogunosti pomeranja karte u odreenom pravcu i prikaza prema elji korisnika (tzv. pan) korienju funkcija hiperveza i integriranih multimedijalnih sadraja povezanih s podacima na karti (slika, zvuk, video, animacija) dostupnosti digitalne karte preko Interneta velikom broju korisnika, uz mogunost redovnog obnavljanja tj. unosa najnovijih podataka (tzv. update) prenoenju sadraja karte iz jedne u drugu projekciju poboljanju kvaliteta rada u toku izrade same karte mogunosti upotrebe digitalnih kartografskih podataka od strane strunjaka iz razliitih oblasti (geodeta, agronoma, ekologa, geologa, itd.) ubrzanom procesu izrade novih karata Pored navedenih prednosti, postoje i odreeni nedostaci digitalne karte, koji se pre svega odnose na ogranienu veliinu prikaza na ekranu, i manju gustinu pri-

Tabela 1. Primer pojedinih elemenata lejera digitalne karte Vojvodine razmera 1:25.000
Naziv lejera Tisa Mrtvaje Dunav 72.5 75 77.5 80 82.5 85 87.5 90 Nasipi Kanali Pritoke Ribnjaci Manja jezera Osa vodotoka Obalska gredica Oznaka dep.72.5 Oznaka dep. 75 Oznaka dep.77.5 Oznaka dep.80 Oznaka dep.82.5 Autoput Magistralni put Lokalni put eleznike pruge Opis Obale reke Tise Obalska linija mrtvaje Obalska linija Dunava Izohipsa 72.5 Izohipsa 75m Izohipsa 77.5m Izohipsa 80m Izohipsa 82.5m Izohipsa 85m Izohipsa 87.5m Izohipsa 90m Linije nasipa Obale kanala Obale pritoka Obalske linije ribnjaka Obalske linije manjih jezera Linija ose vodotoka Poloaj obalske gredice Oznaka depresije 72.5m Oznaka depresije 75m Oznaka depresije 77.5m Oznaka depresije 80m Oznaka depresije 82.5m Osa autoputa Osa magistralnih puteva Osa lokalnih puteva Bez obzira na rang i vrstu Lejer 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 31 32 33 41

kazanih podataka u odnosu na analognu kartu (www.geografija.hr).

Primeri korienja digitalizovane karte TK25 u turizmu

U nekoliko narednih primera bie predstavljene neke od mogunosti primene di-

gitalizovane karte TK25 u turizmu. Prvi primer ilustruje etalite na severnoj strani Palikog jezera koje je digitalizovano. Aktiviranjem odreene komande u programu moe se dobiti duina digitalizovane linije, odnosno realna duina staze u prirodi. Na osnovu tog podatka mogue je dalje izraunavanje, na primer, vremena potrebnog za etnju stazom i slino. Na isti nain mogue je za kratko vreme isplanirati duinu trajanja putovanja iz take A u taku B, etape turistikog putovanja, vreme zadravanja na usputnim punktovima od znaaja za odreene turistike grupe. Mogue je i odreivanje povrina od znaaja za turizam, kao to su: nacionalni parkovi, parkovi prirode i druge vrste zatienih predela, jezera, ribnjaci itd. Na osnovu tih podataka mogua su dalja proraunavanja, kao to su: optimalan broj turista, uticaj turista na prostor i drugo.

Standardizacija i predstavljanje digitalizovanih podataka na vebu

Da bi se digitalizovani podaci mogli nesmetano razmenjivati, odnosno da bi ih mogli upotrebljavati razliiti korisnici, potrebno je izvriti njihovu standardizaciju. Proces standardizacije je zapravo ujednaava155

Slika 1. Raster sa primerima digitalizovanih sadraja u programu Microstation 95

nje operacija iji zavrni proizvod treba da zadovolji odreene kvalitete, odnosno norme. Propisivanjem utvrenog standarda obezbeuje se mogunost poreenja podataka po bilo kom osnovu, a standardi omoguavaju i dostupnost informacija. Uspostavljanje normi po kojima e se vriti sam proces digitalizacije, podrazumeva odreivanje jedinstvenih simbola i postupaka digitalizovanja kartografskog sadraja. Potrebno je ustanoviti standarde koji e biti prihvaeni od strane svih subjekata u ovom procesu (kadra zaduenog za sam proces digitalizacije, kao i korisnika digitalizovanog sadraja), a koji se odnose na izvor podataka. Standardizovana forma podataka je od sutinske vanosti za upotrebu u veb-aplikacijama. Veb je relativno nov medijum koji se koristi za predstavljanje geoprostornih podataka. U ovom procesu karta igra kljunu ulogu i ima brojne funkcije. Karte mogu igrati tradicionalnu ulogu obezbeivanja uvida u geoprostorne eme i relacije. Pod ovim uslovima karte se koriste kao analogne karte u atlasima. Ipak, zbog prirode veba karte takoe mogu funkcionisati i kao grafiko okruenje ili indeks dodatnih informacija. Geografske lokacije na kartama mogu biti povezane (hyperlink) sa fotografijama, tekstom, zvukom ili drugim sadrajima, to je od velike vanosti za korisnike u turizmu. Postoji mnogo naina upotrebe Interneta u kartografiji. Veb-karte mogu biti statike i dinamike. Obe grupe ukljuuju karte koje se mogu samo pregledati (view only) i

interaktivne karte. Veina karata na vebu jo uvek je statike prirode i nisu interaktivne. To su, na primer, skenirane karte postavljene na veb. Neke vrlo stare i teko dostupne karte postaju na taj nain dostupne mnogima. Meutim, statike karte mogu biti i interaktivne. Aktiviranjem odreene komande pokreu se pojedine operacije, na primer, pridruivanje dodatnih informacija, zumiranje i sl. Najvea prednost veb-karata iz perspektive korisnika je njihova dostupnost i aktuelnost. Meutim, ove dve glavne prednosti veb-karata, nisu uvek potpuno ispunjene. Neke veb-stranice se ne auriraju redovno, pa korisnici gube poverenje u te stranice, a u praksi postoje i ogranienja u dostupnosti: pronalaenje veb-karata, jezik, dostupnost svima, veb-karte i geopodaci uz naplatu, dostupnost Interneta, brzina prenosa podataka. Kad se govori o kartografiji i Internetu treba spomenuti i pristup Internetu preko mobilnog telefona. Karte je mogue prikazivati na malim ekranima mobilnih telefona. Pritom je glavni izazov uspostavljanje WAP specifinog kartografskog servera, koji nudi karte u formatu prikladnom za male ekrane mobilnih telefona (Franula, 1999). Digitalizovani podaci se u daljoj fazi mogu koristiti za stvaranje raznovrsnih baza podataka, odnosno geografskih informacionih sistema (GIS). GIS predstavlja informacioni sistem za prikupljanje, skladitenje, proveru, analizu, modelovanje i prikazivanje informacija referentno

vezanih za Zemlju. GIS ima viestruku ulogu u geografskoj nauci, ali i izvan nje (www.georgije.ekof.bg.ac.yu). Najvaniji segment GIS-a jeste geografska informacija. Ona podrazumeva i postojanje prostorne, vremenske i atributske komponente. Nivo informacija koje su nam potrebne zavisi od toga u koju svrhu kreiramo i upotrebljavamo GIS.

Zakljuak

Zahvaljujui sve veoj primeni digitalnih podataka u svim sferama nauke i svakodnevnog ivota, digitalne karte e imati sve veu upotrebu, kao osnova za formiranje baze podataka koju mogu da koriste strunjaci iz razliitih oblasti, kao i iroka populacija korisnika za dobijanje informacija vezanih za pronalaenje odreenih destinacija, odreivanje rastojanja izmeu mesta, kao i lokaciju pojedinih prirodnih i drutvenih vrednosti.

Literatura

Chang, K., (2002): Introduction to Geographic Information Systems, McGrawHill, Njujork. Franula, N., (1999): Digitalna kartografija, Sveuilite u Zagrebu, Geodetski fakultet, Zagreb. Burrough, P., McDonnel, R., (2002): Principi geografskih informacionih sistema, Graevinski fakultet, Beograd. Geografski informacioni sistem osnove i primena (www.georgije.ekof.bg.ac.yu) www.carnet.hr www.geografija.hr

156

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Sinia S. Ratkovi* Saetak

Temu ovog rada predstavljaju dva saobraajna pravca koja prolaze kroz optinu Prijepolje. Re je o magistralnom drumskom pravcu Beograd Petrovac na moru i pruzi BeogradBar. Oni predstavljaju najvaniji inilac u turistikom razvoju grada i kao takvi zavreuju posebnu panju razmatranja. Njihova glavna uloga jeste povezivanje severne i centralne Srbije sa jugozapadnom Srbijom, Crnom Gorom i Crnogorskim primorjem. Visoka frekventnost saobraaja u letnjim i zimskim mesecima u velikoj meri utie na sve veu poseenost Prijepolja kao turistike destinacije, ali i na duinu boravka turista. To je prouzrokovalo razvoj vie vidova turizma na ovom prostoru. Kljune rei: Prijepolje, turizam, saobraaj, pravac

Turistiki potencijali optine Prijepolje i uticaj saobraajnih pravaca za njihovo afirmisanje

Uvod
Dolina reke Lim i stari trgovaki, dubrovaki drum odigrali su u srednjem veku presudnu ulogu za nastanak i razvitak grada Prijepolja. Posle mnogo vekova, kada su stari drumovi izgubili znaaj, Prijepolje i dalje ima dobar saobraajni poloaj (Slika 1), zahvaljujui, pre svega, magistralnom drumskom pravcu Beograd Petrovac na moru i pruzi BeogradBar. U vreme kada Prijepolje polako postaje afirmisana turistika destinacija, upravo ova dva saobraajna pravca imaju najvei znaaj u toj afirmaciji. To je u najveoj meri prouzrokovano blizinom Jadranskog mora i postojanjem velikog turistikog potencijala. Tranzitni turizam postaje glavni oblik turizma, podstiui seoski, eko i kulturni turzam. Ovaj magistralni pravac igra bitnu ulogu u turistikom prometu u prijepoljskoj optini. To se najvie ogleda u zimskom i letnjem periodu. Poto jako veliki broj turista tokom leta putuje na Crnogorsko primorje, jasno je da je u tom periodu frekvencija saobraaja najvea. Znatan broj turista koristi priliku da poseti turistike lokalitete koji su najpoznatiji iroj javno-

Abstract

The main subject of this paper is two traffic routes which going through the city Prijepolje. Those are magistral traffic route Belgrade Petrovac on sea and railway Belgrade Bar. They represent the most important factor in the tourist development of the city and they deserve the special attention. They main role of those routes is to connect Northern and central Serbia with South western Serbia, Montenegro and Montenegrinian sea side. The high traffic frequency in summer and winter months mainly affect on the bigger visit of the Prijepolje as tourist destination , but this also affect on the length of tourist visit. This caused the development, of many kinds of the tourism in this area. Key words: Prijepolje, tourism, traffic, route

Znaaj pravca E763 i pruge Beograd-Bar

Glavna uloga ovog saobraajnog pravca jeste da povee Vojvodinu, Beograd i centralnu Srbiju sa Crnogorskim primorjem. Mora se naglasiti da je to ujedno i jedini pravac koji iz pravca severa Srbije vodi ka Crnoj Gori i Primorju. Zbog specifinosti i razliitosti drumskog i eleznikog pravca posmatraemo ih odvojeno. Prijepolje je od Beograda udaljeno oko 300 km i najznaajniji drumski pravac koji ga povezuje sa Beogradom je put Beograd Petrovac na moru. Ovaj magistralni put polazi od Beograda, preko aka, Poege, Uica, Zlatibora, Nove Varoi, prolazi kroz Prijepolje prema Bjelom Polju, Mojkovcu, Kolainu, Podgorici i Petrovcu na moru. Jasno se vidi da je sa ovim pravcem povezan dobar deo gradova centralne i jugozapadne Srbije, kao i severni deo Crne Gore sa Crnogorskim primorjem. On ima jo vei znaaj utoliko to predstavlja produnicu meunarodnog pravca E-70 i E-75, poznatijeg kao Koridor 10. Njegov znaaj je takoe u tome to je sa tim koridorom povezan preko magistralnog pravca E-76 (aak/PreljinaKraljevoKruevacPojate) i E-80 (PodgoricaPritinaNiDimitrovgrad). Sve ove pomenute povezanosti utiu na priliv kako domaih, tako i stranih turista.

Slika 1. Turistiki klasteri Srbije i poloaj Prijepolja u odnosu na njih Izvor: Ekonomski fakultet Beograd i Horwath Consulting Zagreb sti. Te posete ne traju due od jednog ili dva dana. Nije mali broj onih koji odmor zapoinju u nekom od planinskih sela prijepoljskog kraja (ostaju i due od 7 dana), a onda odlaze na Crnogorsko primorje, ili obratno. Iskorienost ovog putnog pravca bila bi znatno vea da postoji odgovarajua infrastruktura. Tu se pre svega misli na dobro opremljene smetajne objekte (motele), turistiku signalizaciju i obogaivanje turistikim sadrajima. U toku zimskih meseci broj turista je manji nego u letnjim, ali isto je povean zbog blizine planinskih i zimskih centara kao to su Durmitor, Bjelasica i Zlatibor. Svoj boravak na ovim planinama turisti obino produe posetom ovog kraja. Pruga BeogradBar je takoe bitan saobraajni pravac za turistika kretanja, ali ne koliko drumski. Ovaj pravac povezuje ista podruja kao i drumski, samo to 157

* student apsolvent, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Slika 2. Sopotniki vodopadi Izvor: Sinia S. Ratkovi ima drugaije karakteristike. Turisti koji dolaze vozom ree svraaju, jer su manje mobilni od turista koji putuju drumom. Ovim pravcem dolaze veinom turisti koji imaju tano izdefinisan plan i program posete i boravka. Obino dolaze tokom leta boravei u nekim od atraktivnih sela, ili tokom zime u zimskom sportskom centru Jabuka. Sigurno je da bi ovaj vid prevoza koristilo mnogo vie turista kada bi usledila modernizacija celog pravca i kada bi postojala bolja turistika promocija. Pogodnost ovog pravca se ogleda u tome to je, isto kao i drumski, povezan sa glavnim evropskim eleznikim pravcima koji povezuju severnu i srednju sa jugoistonom Evropom. Prednost ovog vida prevoza u konkretnom sluaju je ta to je elezniki prevoz u Srbiji neto jeftiniji od svih ostalih vrsta prevoza, a prua i mogunost povlaenog prevoza za razne kategorije stanovnitva.

smeteno na nadmorskoj visini od 800 do 1.100 m. Simbol ove reke su siga i vodopadi koji se stropotavaju preko nje. Ono to, pored vodopada, ovo selo i ovu reku ini interesantnim jesu ostaci nekadanjih vodenica i valjarica (Veruovi, 1999). Kanjon reke Mileevke predstavlja jednu izuzetnu ambijentalnu celinu, bogatu velikim brojem reliktnih i endeminih biljnih i ivotinjskih vrsta. Ovaj predeo odlikuje izuzetan biodiverzitet. Ovde se susreu brojni krupni predstavnici sisara, kao to su: vuk, divlja svinja, medved, vidra, divlja maka, dok su meu sitnijim vrstama prisutni: puhovi, veverica, sivi tvor, kuna zlatica, lisica i mnoge druge. Na ovom podruju se gnezdi veliki broj ptica, meu kojima se posebno izdvajaju grabljivice: beloglavi sup, orao zmijar, suri orao i sivi soko (Matovi, 1986). Zbog svojih ukupnih ornitolokih vrednosti ovo podruje je, u Kembridu 2000. godine, proglaeno za meunarodno znaajno stanite ptica prema IBA projektu. Prijepoljski kraj odlikuje se velikim brojem interesantnih sela, pogodnih za razvoj seoskog turizma. Veina tih sela nalazi se u blizini pomenutih zatienih prirodnih dobara i ostalih prirodnih retkosti. U razvoju ovog vida turizma najdalje su do sada otila sela: Sopotnica, Kamena Gora, Milakovia Jabuka i Gostun (Ratkovi i Cmiljanovi, 2008). Mogui vidovi turizma koji bi se ovde mogli razvijati su izletniki, ekoloki, seoski i verski. Za sada je razvijen samo verski i izletniki, dok je seoski turizam u poetnoj fazi razvoja.

Kulturna dobra

Prirodna dobra

Gde se nalazilo i kada je tano nastalo Prijepolje, do sada nije sa sigurnou utvreno. U do sada poznatim istorijskim izvorima, Prijepolje je prvi put spomenuo Gijom Adam 1332. godine.

Najstariji spomenici na prostoru prijepoljske optine datiraju jo iz ilirskog perioda. Najpoznatije od tih naselja sreemo kod Gostuna (zid duine oko 150 m), Prijepolja, Vinicke (Gradac), Sopotnice, Mataruga (sa zidom duine oko 600 m) (Krpovi, 1971). Posle Ilira na ove prostore dolaze Rimljani. Iz rimskog perioda imamo veliki broj arheolokih nalazita. Najpoznatiji lokalitet ove vrste jeste pronaeno rimsko naselje na Kolovratu, tanije lokalitet Dvorine, u okviru kojeg je pronaena i rimska nekropola. Kolovrat je naselje u kom je smeten najvei deo industrije Prijepolja i nalazi se 2 km od centra grada na levoj obali Lima, uzvodno. Najvei znaaj od svih spomenika kulture (Tabela 1) imaju srednjovekovni spomenici, pre svega manastiri, crkve i damije. Najznaajniji od njih je manastir Mileeva. Manastir Mileeva (Slika 3) se nalazi na uu Kosanike reke u Mileevku, u okolini Prijepolja, tanije 6 km od centra grada. Zadubina je srpskog kralja Vladislava (1234-1242), sina Stefana Prvovenanog. Njegova izgradnja je zapoeta pre njegovog krunisanja, negde izmeu 1218. i 1219. godine. Manastir pripada rakoj koli graditeljstva i u to doba je bio na veoma visokom rangu, tj. odmah iza Studenice. Ono to danas ini najvee blago Mileeve jesu delimino sauvane freske, koje predstavljaju vrhunac vizantijske geneze srednjovekovnog slikarstva XIII veka (Cmiljanovi, 2002). Najznaajnija od njih je freska Mironosnica na Hristovom grobu, poznatija kao Beli aneo. Treba istai da se ovde, na freskama, nalaze oslikani najverodostojniji portreti vladara iz loze Nemanjia toga vremena, a to su portreti sv. Save, Stefana Nemanje, Stefana Prvovenanog, kralja Radoslava i kralja Vladislava. Manastir je pod zati-

Jugozapadni deo Srbije, u kom se prostire optina Prijepolje, predstavlja planinski kraj, sa rekama i vodenim tokovima koji su istiji i manje zagaeni u odnosu na ostale vodene tokove u Srbiji. Raspored, pravac i duina tokova su, u prvom redu, predisponirani reljefnom strukturom i klimom. Najvea reka je Lim, koja protie kroz sam grad Prijepolje. Dolina Lima ima odlike kompozitne doline jer se u njoj izmeu bjelopoljske i pribojske kotline naizmenino smenjuju klisure sa renim proirenjima kotlinama (Femi, 1999). Na podruju optine Prijepolje postoji nekoliko zatienih prirodnih dobara. Neka od ovih zatienih dobara su u velikoj meri turistiki afirmisana. Park prirode Slapovi Sopotnice (Slika 2) je zatieno podruje koje se nalazi u selu Sopotnica. Smeteno je u jugoistonom delu optine, na severozapadnim padinama planine Jadovnik. Udaljeno je 17 km od urbanog dela Prijepolja. Selo je 158

Slika 3. Manastir Mileeva, zadubina kralja Vladislava iz XIII veka Izvor: Sinia S. Ratkovi

Tabela 1. Turistika valorizacija kulturnih dobara

Kulturno dobro Manastir Mileeva Manastir Kumanica Crkva Davidovica Rimska nekropola na Kolovratu Katolika kapela Damija Hisardik Ibrahim-paina damija Spomen-park 4 decembar Zaselak Tiije Polje Prosena ocena Tur. poloaj 4 5 4 5 5 3 5 5 1 4,1 Umetnika vrednost 5 2 3 4 2 2 3 2 4 3,0 Ambijent 5 4 3 1 3 4 2 1 5 3,1 Atraktivnost 5 3 4 3 3 4 2 2 5 3,4 Izgraenost 5 3 1 3 3 3 3 3 4 3,1 Uklopljenost u tur. bogatstvo 5 4 4 1 4 5 2 2 5 3,6 Opta tur. vrednost 4,8 3,5 3,2 2,8 3,3 3,5 2,8 2,5 4,0 3,4

tom drave kao spomenik kulture od posebnog znaaja. Od ostalih manastira izdvaja se crkva Davidovica, zadubina monaha Davida (ije je svetovno ime bilo Dimitrije Dmitar), sina kneza Vukana, a unuka Stefana Nemanje. Prema ugovoru o gradnji crkve, izgradnja je poela 1281. godine. Pored nje, znaajno je pomenuti i manastir Kumanicu. To je srednjovekovna graevina sagraena na desnoj obali Lima. Manastir je posveen sv. Arhangelu Gavrilu, a u njemu se uvaju moti srpskog arhiepiskopa iz roda Nemanjia, sv. Grigorija. Od damija iz turskog perioda posebno se istie damija Hisardik. Damija se ne odlikuje nekom posebnom lepotom, ali je poznata po tome to se u njoj nalazi rukom pisan Kuran star preko 300 godina, i to je ujedno najstarija rukom pisana knjiga islamske kulture u Prijepolju. Pored ove znaajna je i Ibrahim-paina damija koja se nalazi u samom centru grada. Od spomenika novijeg doba znaajan pomena je spomen-park 4. decembar. Posveen je poginulima u Drugom svet-

skom ratu, na dan Prijepoljske bitke, 4. decembra 1943. godine.

Materijalna baza turizma

Veoma dobar poloaj Prijepolja, u odnosu na saobraajnice, oblinja turistika mesta i u odnosu na matina mesta turista, stvorio je odline uslove za razvoj ugostiteljstva. Danas u Prijepolju postoji nekoliko hotela, restorana i seoskih domainstava koji pruaju usluge smetaja i ishrane. Prvi hotel izgraen je 1965. godine i to je bio hotel Park(danas ima jednu zvezdicu). Nalazi se u centru grada, pored Sahat-kule. (Stojadinovi, 1996). Juna 1979. godine izgraen je hotel Mileeva (danas ima dve zvezdice). Nalazi se na ulazu u grad, pored magistralnog puta Beograd Petrovac na moru, ali i u neposrednoj blizini eleznike stanice pruge BeogradBar. Ovaj privlani objekat ima 96 leajeva u dvokrevetnim sobama, a raspolae i sa dva apartmana. Hotel raspolae sa vie salona i salonom za bankete i poslovne sastanke (Stojadinovi, 1996).

Ugostiteljsko-turistike usluge prua takoe Putnik, RO Mileeva koje se nalazi u turistikom naselju oko Buha, pored lokalnog magistralnog puta koji vodi od Prijepolja ka Pljevljima. Objekat raspolae sa 220 leajeva. Kada se uzmu u obzir svi gore pomenuti objekti moe se sa razlogom konstatovati da su smetajni kapaciteti u jako loem stanju i da ne zadovoljavaju zahteve modernih turista. Za sada, moe se rei da relativno zadovoljavaju potrebe domaih turista koji ne trae neki poseban komfor. Ovo je jedan od glavnih problema Prijepolja kada se govori o turistikoj privredi. Pored hotelskog, znaajan je i smetaj u seoskim domainstvima. Iz godine u godinu broj smetajnih jedinica u selima poput Kamene Gore, Sopotnice i Milakovia se poveava. Problem je u tome to ova domainstva nisu kategorisana.

Turistiki promet

Grafikon 1. Broj turista u Prijepolju od 1980. do 2004. godine Izvor: M. Femi, 2004 (Prijepolje i okolina)

Kada se govori o turistikom prometu na teritoriji optine Prijepolje, mora se rei da je broj turista, posetilaca i noenja mnogo vei nego to to belei statistika (oko polovine od ukupnog subjektivna procena). Problem je to se evidentiraju samo hotelska noenja, dok je privatan smetaj nemogue pratiti. Izuzetno je teko evidentirati sve turiste, naroito one koji se zadravaju po jedan dan, skreui sa pomenutog magistralnog pravca. U novije vreme u prijepoljskom kraju poinje da se razvija seoski turizam, koji upranjava znatan broj turista. Problem je to se ni ovi turisti nigde ne evidentiraju, jer seoska domainstva, zbog izbegavanja plaanja poreza, ne ele da prijave turiste. Najvei broj turista zabeleen je 1986. godine 24.221 turista i 72.575 noenja (Grafikon 1). To se moe objasniti dobrom ekonomskom i politikom situacijom u zemlji, u tom istorijskom momentu. Konstantno poveanje broja turista do 1986. godine uzrokovano je i izgradnjom pruge BeogradBar (1976. godine). Pad broja tu159

rista od te godine uzrokovan je ekonomskom krizom u zemlji. Prisustvo stranih turista je jako povezano sa velikim saobraajnim prometom jadranskog saobraajnog pravca, naroito u letnjim mesecima, kada je letnja sezona jako izraena u susednoj Crnoj Gori, ali i u zimskim mesecima. Mora se napomenuti da se statistika odnosi na turiste koji smetaj ostvaruju iskljuivo u hotelima. Turisti koji tokom leta i zime borave po selima vie od 7 dana nisu uraunati u ovu evidenciju iz ve spomenutih razloga.

Zakljuna razmatranja

tivna stvar je to je ovaj saobraajni pravac (drumski) tokom poslednjih nekoliko godina skoro potpuno renoviran, pa je time jo vie dobio na znaaju. Negativna stvar je to je turistika signalizacija u jako loem stanju i to je upravo to razlog to su neki turistiki lokaliteti i dalje neotkriveni ili slabo poseeni. Neophodna je i modernizacija eleznike pruge BeogradBar koja nije na zadovoljavajuem nivou. Izgradnja nekoliko motela du ova dva pravca, naroito drumskog, trebala bi biti prioritet u buduem kreiranju turistikog razvoja. To bi sigurno doprinelo veoj poseenosti i duem zadravanju turista.

Kada se ima u vidu da veina turistikih lokaliteta ima relativno dobar poloaj u odnosu na dva pomenuta pravca i da je njihova udaljenost od njega, od 1 do 15 km, jasno je da ovaj saobraajni pravac u najveoj meri utie na njihovu poseenost. To se najvie ogleda na primeru manastira Mileeve i sopotnikih vodopada. Pozi-

Literatura

Cmiljanovi, M. (2002): Prijepolje danas (novinarske dopisnice), Javno informativno preduzee Polimlje, Prijepolje Femi, M. (1999): Prijepoljski kraj u prostoru i vremenu, Srpsko geografsko drutvo, Beograd i Muzej, Prijepolje

Femi, M. (2004): Prijepolje i okolina, Srpsko geografsko drutvo, Beograd. Krpovi, M. (1971): Prijepolje i okolina istorijski vodi, Krpovi M., Prijepolje Matovi, M. (1986): Vegetacija kanjona Mileevke, Glas Polimlja, Prijepolje Ratkovi, S. i Cmiljanovi, M. (2008), Prijepolje, vrelo ivota (turistiki vodi), Turistika organizacija Prijepolje, Prijepolje Stojadinovi, S. (1996): Turistiki potencijali optine Prijepolje, diplomski rad. Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Veruovi, M. (1999): Sopotnica, Organizacioni odbor za obeleavanje jubilarne 70-to godinjice (1928-1998) Osnovne kole u Sopotnici, Prijepolje Ekonomski fakultet Beograd i Horwath Consulting Zagreb (2005), Fotografija, Strategija razvoja turizma Srbije Ratkovi, S. (2007): Fotografije, Istraivaka akcija DMIIZG Branislav Bukurov

160

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

orije Vasiljevi* Milan Bradi** Saetak

Jedna od najpoznatijih drava po negovanju tradicije je Velika Britanija, odnosno London kao njen centar. Kraljevska porodica i sve to se za nju vezuje (objekti, poasna garda) svakodnevno privlae veliki broj posetilaca i predstavljaju simbol, ne samo ovog regiona i naroda, ve cele jedne istorijske epohe. Jedan od elemenata ove ogromne turistike atrakcije je i poasna garda pod imenom Kraljevska divizija koja pokazuje svoju privrenost time to uva kraljevsku porodicu i vri ceremonije i svakog posetioca vraa godine i vekove unazad. Ovaj rad se bavi upoznavanjem sa tradicijom i ostalim karaktersitikama Kraljiine garde i njenim uticajem na turizam. Kljune rei: turizam, tradicija, London, garda, ceremonija

Uloga tradicije u turizmu primer poasne strae u Londonu

Uvod
Tradicija se prenosi sa generacije na generaciju, bilo da je to vera, obiaj ili neko drugo naslee. Ona se kroz vreme uva i neguje, oslikavajui jedan istorijski period na koji su naslednici te tradicije ponosni i ele da je prenesu na budue generacije. Neizbeno je da su gradovi sa dugom prolou doiveli mnogo znaajnih istorijskih trenutaka, bilo da su to bitke, ratovi, elementarne nepogode, ili neki lepi momenti kao to su proslave, krunisanja, sportska takmienja, pa ak i Olimpijske igre. Sve su to uspomene, bilo lepe ili rune, ali to su dogaaji koji ostaju zapameni i koji se potuju i obeleavaju. Na nekim lokalitetima, pa ak i regionima, tradicija je toliko izraajna i jedinstvena da postaje ak i simbol tog podruja i predstavlja pravu turistiku atrakciju. Drava koja je sigurno najpozantija na svetu po negovanju tradicije jeste kraljevina Velika Britanija, odnosno London kao njena prestonica i jedna od najprivlanijih svetskih metropola. Svakodnevno veliki broj turista irom sveta dolazi u London da bi se divili njenim uvenim atrakcijama kao to su Big Ben, katedrala Svetog Pavla, zgrade Parlamenta, Vetsminsterska opatija, Londonska tvrava, itd. Ali osim svih ovih atributa, London je u svetu poznat i kao prestonica i sedite britanske kraljevske porodice. Ouvanje kraljevstva i njegovih objekata kroz vekove, a sa tim i svih obiaja i ceremonija koji ga prate veoma je privlano za posetioce. Ono to te objekte i ceremonije ini jo velianstvenijim je poasna straa koja, svojom privrenou i ponosom sa kojim izvrava svoje svakodnevne dunosti, izaziva divljenje znatieljnih posetilaca (www.aboutbritain.com). nine - Bakingemska palata, Sent Dejmsova palata (St Jamess Palace), zamak Vindsor (Windsor Castle) i kuu Holirud (Holyrood House) u kotskoj, tako i privatne - Sendrigem (Sandrigham) i Balmoral (Balmorall), ali jedino one u Londonu i Vindsoru uva poasna straa. Zvanini naziv za britansku poasnu gardu je Kraljevska divizija (Household neto domae, porodino odnosi se na kraljevsku porodicu). Neraskidivo je vezana za kraljevsku porodicu kojoj slui i obezbeuje njenu sigurnost. Ova divizija se praktino sastoji iz sedam pukova, od ega dva puka pripadaju Kraljevskoj konjici a ostalih pet pukova ine takozvanu peadijsku gardu (www.royal.gov.uk). Kraljevska konjica se sastoji iz dva puka: Telesne garde i Plavih i kraljevskih (The Blues and Royals). Oni su najstariji puk u britanskoj armiji i podeljeni su u dve jedinice koje imaju dve sasvim drugaije uloge. Jedna jedinica ima borbenu ulogu koja ukljuuje oklopna vozila i vojne operacije kao na primer Folklandska ostrva (1982), Golfski zaliv (1990), i, najskorije, Bosna i Kosovo devedesetih godina prolog veka. Druga jedinica je ona koja bi trebalo vie i ee da privlai panju, a to je ona koja je zaduena za ceremonijalne prilike vezane za kraljevsku porodicu i dravne posete. Svaki pripadnik Kraljevske konjice lan je i jedne i druge jedinice, tako da nije ni malo udno ako je vojnik koga vidite u Kraljiinoj telesnoj gardi kod Vajthola u urednoj ceremonijalnoj uniformi, nedavno pre toga upravljao oklopnim vozilom ili skakao iz aviona padobranom. Uniforma se lako identifikuje: telesna garda nosi bele peruke na lemovima i crvene tunike dok Plavi i kraljevski puk nosi crvene peruke i plave uniforme. Oruje se nosi oko struka (www.householdcavalry.co.uk). Peadijska garda se sastoji iz pet pukova, koji su svaki pria za sebe. Svaki puk se borio na raznim frontovima na raun britanske armije, ili pod zastavom UN-a ili NATO-a, i poseduje dugu borbenu tradiciju. Mnogo vojnika i jedinica ima u svojim riznicama razne nagrade i priznanja (Viktorijin krst, Dordov krst...) to je jo jedan dokaz da oni ne slue samo ceremonijalno, ve su pravi profesionalni vojnici (www.trooping-the-colour.co.uk). Grenadirska garda je jedan od najstarijih i najpoznatijih pukova u britanskoj vojsci. Formirani su 1656. godine kao Pr161

Abstract
The Role of Tradition in Tourism, The Example of Londons Guard of Honour
Country, for sure one of the most famous for its tradition is Great Britain with London as its main center. Royal Family and all related to it (buildings, guards, etc.) daily attract great number of visitors and present the symbol, not only of this region and people, but whole historic epoch. One of the elements of this huge tourist attraction is the guard of honour, Household Division which shows its loyalty by guarding the Royal Family and many ceremonial duties which takes back every visitor many years ago. Task of this paper is to present all characteristics of Household Division. Keywords: tourism, tradition, London, guard of honour, ceremony

Poasna garda u Londonu

* student master studija turizma, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ** PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Poasna garda ili poasna straa je specijalni odred nacionalne vojske ije su osnovne dunosti vezane za obezbeenje osoba i porodica na najviim poloajima u dravi (predsednika, kralja, kraljice, princa...), objekata i graevina koje im pripadaju, ali i organizovanje i izvoenje raznih sveanosti i parada, kao to su ceremonijalne smene strae, pratnja veoma vanih osoba i gostiju, razna venanja, sahrane, obeleavanje nekih bitnih datuma, itd. Kraljica poseduje mnogo domova, koji joj slue u razliite svrhe, kako one zva-

skih koji se sastoje iz 35 muziara. Kao dodatak bendovima, svaki bataljon peadijske garde ima i doboarski odred. Muziari, doboari i gajdai Kraljevske divizije nisu samo muziari najvieg kalibra, ve i vojnici. lanovi svih bendova su zavrili osnovnu vojnu obuku i dalje su specijalno obuavani za razne operacije kako bi dopunili druge vojne jedinice. Doboari i gajdai su imali potpuno istu obuku kao i ostala peadija i na raznim zadacima i operacijama zauzimali su njihovo mesto u bataljonu (www.army.mod.uk).

Ceremonije poasne garde u Londonu

Slika 1. Smena strae u Dvoritu Kraljevske konjice Izvor: TheGuards, 2005 vi puk peadijske garde od strane kralja arlsa II, ali naziv im je promenjen u Prvi grenadirski puk peadijske garde u ast pobede grenadira nad francuskom imperijalnom gardom u bici kod Vaterloa, 1815. godine. Od svog nastanka pa do danas, puk se borio u skoro svim velikim kampanjama i ratovima britanske armije, i tako je izgradio slavno i vredno naslee. Danas je Grenadirska garda sastavni deo moderne britanske armije i vri operativne zadatke i u najudaljenijim delovima sveta, ali su u isto vreme uvek u ulozi kraljevske garde u Londonu. Irska garda je formirana 1. aprila 1990. godine od strane reda Njenog velianstva kraljice Viktorije u ast hrabrosti irskog narodakoji su se borili u Burskom ratu. Puk je poznat po mnogim dugim tradicijama, kao na primer godinja Prezentacija deteline na dan Svetog Patrika, 17. maja, od strane lana kraljevske porodice. Maskota puka je irski goni vukova koji je redovni uesnik svih ceremonija. kotska garda. Na jesen 1641. godine Irska je podigla bunu protiv kotskih doseljenika koji su neko vreme pre toga kolonizovali Alster. Tada nije postojala prava vojska, pa je, da bi kontrolisao ovu situaciju, kralj arls I odobrio osnivanje deset kotskih pukova koji bi sluili u Irskoj i bili plaeni od strane parlamenta Engleske. Kralj je 16. marta 1642. godine u Vestminsteru izdao in Aribaldu, prvom markizu Argila, i tako mu dao odobrenje da formira Kraljevski puk od 1.500 lanova. Tada je ovaj puk postao Kraljevska garda i od ovog datuma poinje istorija kotske garde. Koldstrim garda je najstariji redovni puk koji je sluio britanskoj vojsci. Ser Oliver Kromvel, poto je osnovao Novi model vojske 1645. godine, radi borbe protiv Rojalista, na kraju je i uspeo da ih pobedi (1649). Ovo je prokrilo put ka pogubljenju arlsa I, 30. januara iste godine. Kada se graanski rat zavrio, Krom162

vel je imao izuzetnu mo u Engleskoj, ali je u Irskoj jo uvek bilo pobuna. Da bi reio ovaj problem on je poveo vojsku preko Irskog mora. Tokom ove kampanje, Kromvel je bio impresioniran vojnim kvalitetima odreenog pukovnika Dorda Monka (George Monck) i odluio da mu poveri komandu nad jednim pukom. Tako je, 13. avgusta 1650. godine, formiran novi puk nazvan Monkov peadijski puk. Moderni puk Koldstrim garde je nastao upravo iz ovog puka. Velka garda je osnovana 26. februara 1915. godine, po nareenju kralja Dorda V, da bi se izvrilo nacionalno upotpunjenje pukova peadijske garde svih drava Ujedinjenog Kraljevstva. Tako je Velka garda mogla zauzeti svoje mesto uz englesku Grenadirsku i Koldstrim gardu, kotsku gardu i Irsku gardu. Dva dana kasnije, na dan Svetog Davida 1. marta, ova garda je izvrila prvu strau ispred Bakingemske palate (www.trooping-the-colour.co.uk). Svi peadijski pukovi su obueni u tamnocrvene (skarletne) tunike (vojnike jakne) i crne krznene ubare. Da bi se identifikovali pukovi, na ubarama nose perca (trakice) razliitih boja, kao i razliit raspored dugmadi na jaknama. Grenadiri imaju bela perca i podjednak razmak izmeu dugmadi, Koldstrim garda ima crvene peruke i dugmad u paru, kotska garda nema perca i po tri dugmeta u redu, Irska garda inosi plave peruke i po etiri dugmeta u redu, Velka garda ima zeleno-bele peruke i dugmad po pet u redu.U hladnijem delu godine peadijski puk preko standardne uniforme nosi kapute golubije plave boje. Muziki orkestri Kraljevske divizije zauzimaju jedinstvenu poziciju na ceremonijalnoj sceni i imaju svetsku reputaciju zbog svojih kvaliteta i mnogostranosti. Ovi bendovi imaju ukupno 49 muziara. Kraljevska konjica ima jo dva benda: to su bend Telesne garde i bend Plavih i kraljev-

Od 1660. godine, kada je, posle Civilnog rata u Engleskoj, obnovljeno britansko kraljevstvo, straarske trupe su uvale kraljevsku porodicu i kraljevske palate. Tada je dodue Kraljevska divizija brojala samo Kraljiinu telesnu gardu i tri puka peadijske garde. Za vreme vladavine dinastije Stjuart, pa sve do 1698. godine kraljevska porodica je ivela u palati Vajthol (Whitehall Palace) gde ih je uvala konjika garda. Kada je 1698. godine palata Vajthol veim delom izgorela, kraljevska rezidencija se preselila u Sent Dejmsovu palatu, gde ih je uvala peadijska straa, dok je konjika garda i dalje obezbeivala ostatke Vajthola. Iako je 1912. godine izgraen Admiralski luk (Admiralty Arch), ulaz u dvorite Konjike garde je, po odluci kraljice Viktorije, ostao glavni ulaz u kraljevske palate. Sent Dejmsova palata je bila rezidencija do 1837. godine, kada se kraljica Viktorija uselila u Bakingemsku palatu, ali je do danas ostala sedite uprave gde se primaju strani ambasadori i ostali vani zvanini posetioci, dok je Bakingemska palata sve do danas sauvala epitet rezidencije kraljevske porodice. Upravo ove objekte i danas obezbeuje poasna garda, koja vri svakodnevnu smenu strae. Od ove tri ceremonije svakako je najpoznatija smena strae ispred Bakingemske palate, koja je ujedno i najpo-

Slika 2. Smena strae ispred Bakingemske palate Izvor: TheGuards, 2005

znatija ceremenija takvog tipa u svetu. Hiljade posetilaca se okuplja ispred glavnog dvorita Palate i sa divljenjem posmatraju i fotografiu svaki vet i savreno uveban pokret ovih vojnika. Ova dunost pripada jednom od pet peadijskih pukova, s tim da svaki dan straari drugi puk po sistemu rotacije. Inae, sam sadraj ceremonije je izuzetno komplikovan i, najprostije reeno, sastoji se iz smene stare strae takozvanom novom straom. Ove dve strae se okupljaju u prednjem dvoritu i, nakon inspekcije i izvetaja od strane oficira, vri se smena. Jedan deo ove strae se odvaja i odlazi u Sent Dejms palatu i tamo vri slinu ceremoniju ali mnogo manjih razmera. Fascinantno je to s kojom eljom i ponosom svaki vojnik izvrava svoju dunost, dokazujui svoju privrenost kraljici i narodu. Ceremonija obiluje baratanjem orujem, mariranjem, sinhronizovanim pokretima, i sve to uz muziku pratnju orkestra (The Guards (2005). Za razliku od ove dve ceremonije, smenu strae na dvoritu kod palate Vajthol obavlja konjika garda. Iako znatno manje poseena, ali nita manje atraktivna, ona prua priliku svakom posmatrau da uiva u vetini i sinhronizaciji jahanja. Na istom ovom mestu svake godine u junu odrava se parada povodom roendana Kraljevstva (Trooping the Colour). Preko 1.400 vojnika uestvuje na paradi i, zajedno sa 200 konja i preko 400 muziara iz deset orkestara i doboarskih odreda, svi mariraju kao jedan. Nekih 113 komandi se izda od strane komandanta parade na taj dan. Parada kree od Bakingemske palate, preko Mola, dugakog bulevara, sve do Dvorita Kraljevske konjice, to jest Vajthola i nazad. Kada sat na zgradi konjike garde otkuca jedanaest asova, kraljevska povorka stie i kraljica ih sveano pozdravlja. Parada poinje inspekcijom tako to kraljica, dok je bila mlaa na konju, a danas u koijama, polako obilazi peadiju, a potom i konjicu. Posle dogaaja, kraljevska porodica se okuplja na balkonu Bakingemske palate da bi zajedno posmatrali avio-ou koji izvodi Britansko vazduhoplovstvo u ast kraljice. Zanimljivo je da se ulaz na ovu paradu ne naplauje, ve se potencijalni posetioci prijavljuju tokom

godine, a oni sreni, njih oko est stotina, su izvueni metodom lutrije (www.trooping-the-colour.co.uk). Jo jedna ceremonija koja je svakako vredna pomena je takozvana ceremonija kljueva (The Ceremony of The Keys), staro, tradicionalno i zvanino zakljuavanje kapija Londonske tvrave (The Tower of London). Ovaj obiaj se bez prekida deava svako vee ve 600 godina, jo od 1340. godine. Cela ceremonija, u kojoj uestvuje tri straara i uvar dvorca, kao i veoma sablasan ambijent i atmosfera, veoma realno oslikava sliku Londona u XIV veku. Iako je ulaz na ovu manifestaciju besplatan, karte je potrebno rezervisati ak i po nekoliko meseci unapred.

Zakljuak

Slika 3. Parada povodom roendana Kraljevstva Izvor: TheGuards, 2005 broj posetilaca i direktnu finansijsku dobit od same strae i ceremonije. Ali, ako ne govori statistika svakako da govori preporuka vodia i svih turistikih broura koji savetuju dolazak na mesto smene strae i po nekoliko asova ranije (www.tourismtrade.org.uk). Ako se, naravno, ovome dodaju jo i prodavnice suvenira, razglednica, publikacija i ostalih proizvoda vezanih za gardu koja je nesumljivo postala i simbol nacije, moe se jasno zakljuiti njihov uticaj na turizam i broj posetilaca, ne samo na jednoj lokaciji nego i u celom Londonu, pa i Velikoj Britaniji. Poasna garda u Londonu, naravno, nije jedina pojava ovakvog tipa u svetu. Mnogi veliki evropski gradovi, kao to su Atina, Prag, Moskva, Stokholm, mogu se ponositi svojom poasnom gardom koja asno predstavlja svoj narod, ali i daje primer ostalima kako se neguje tradicija i kulturno naslee svoje zemlje.

Primarni cilj poasne garde u Londonu je svakako bezbednost kraljice i njenih odaja, ime oni pokazuju svoju vernost koja traje godinama i vekovima unazad. Same ceremonije koje vre su izuzetno komplikovane i dobro uvebane, ali bitno je i to da su i one ostale ouvane jo iz vremena od kada su nastale. Sve ovo dokazuje da su Britanci uspeli da ouvaju tradiciju i sada se njom ponose i koriste je da bi svetu predstavili istoriju i kulturno naslee svoje drave, a ono to je u savremenom turizmu uveliko poznato je da su takve pojave izuzetno privlane za posetioce. Atraktivnost i vanost poasne garde je neosporna, ali postavlja se pitanje u kojoj meri. Naravno da ovakva pojava ne moe da dejstvuje kao samostalna turistika atrakcija, ali zato predstavlja izvanrednu dopunu sadraja ve afirmisanog turistikog lokaliteta. Adekvatan primer za to je smena strae ispred Bakingemske palate gde se svakodnevno okuplja i do nekoliko hiljada posetilaca, a pitanje je koliko bi ih dolo, a jo vee koliko bi se tamo zadralo da nema ove ceremonije. Ono to prkosi statistici je injenica da je gledanje ceremonija besplatno jer smena strae ne spada u turistiku atrakciju, to svakako jeste, ve u svakodnevnu dunost vojske. Plaa se samo ulazak u odreene objekte (Tower of London 2 miliona i Bakingemska palata 400.000 posetilaca godinje), pa je stoga teko pratiti taan

Literatura

London (2000), Lonely Planet The Guards (2005), Jarrod Publishing www.aboutbritain.com www.army.mod.uk www.changing-the-guard.com www.householdcavalry.co.uk www.royal.gov.uk www.tourismtrade.org.uk www.trooping-the-colour.co.uk

163

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Jelena Raievi* Saetak

Motivi igraju vanu ulogu prilikom donoenja odluke za putovanje u odreeno turistiko mesto. Pored osnovnih motiva, utvrivanjem faktora za konanu odluku izbora turistikog mesta moe se uticati na unapreenje celokupnog procesa u kreiranju turistike ponude Novog Sada. Primenom anketnog metoda istraivanja koji je vezan za motive dolaska turista u Novi Sad, izdvojene su i najzastupljenije grupe posetilaca (poslovni ljudi, mladi ljudi razliitih interesnih grupa, putnici u tranzitu). U buduem razvoju turistike ponude grada ovakvi i slini rezultati mogli bi koristiti u prilog pruanju to adekvatnije ponude usmerene ka ciljnim grupama potroaa. Kljune rei: motivi, turisti, Novi Sad

Motivi turista koji dolaze u Novi Sad

Motivi za odlazak na put i izbor eljene destinacije
Na formiranje motiva i elja za odlazak u odreeno turistiko mesto utiu brojni faktori. Danas se, pored osnovnih pokretaa za polazak na put (slobodno vreme, raspoloivost materijalnih sredstava), esto kao odluujui faktori izbora eljene destinacije, ali i kao dodatni motivi, javljaju informacije dobijene putem interneta, drugih sredstava javnog informisanja, dok ni iva re najbliih prijatelja nije izgubila na znaaju. Rezultati anketiranih turista koji su posetili Novi Sad 2006. godine i boravili u nekoliko hotela u gradu, vezani su za motive njihovog dolaska u grad. Za 46% anketiranih turista motiv dolaska bio je posao (poslovni ljudi), 30% turista je doavi na manifestaciju u Novi Sad putovanje i boravak u njemu pretvorilo u odmor, dok je 15% anketiranih iskljuivo dolo zbog manifestacije EXIT (uglavnom mladi). Motivi dolaska za 6% turista bile su posete rodbini i prijateljima, a njih 3% grad je posetilo i zadralo se u njemu kao usputnom mestu na svojim proputovanjima. Anketa je pokazala da je najveem broju turista motiv za dolazak bio posao, to nije neoekivano sa obzirom da je re o gradskom turistikom centru. Meutim, odmah zatim slede i turisti koji su grad posetili kako bi se odmorili. Oni su naveli da je na izbor Novog Sada kao mesta za odmor uticao EXIT, njima neizostavna manifestacija koju ve nekoliko godina unazad poseuju. Turisti koji su doli da posete prijatelje i rodbinu takoe su boravili u hotelima, ostvarivi odreeni nivo potronje, a na izbor smetaja uticaj su imale uglavnom preporuke prijatelja. Turisti na proputovanju eleli su da se odmore za dalji nastavak puta i vide sve ono to im je za kratko vreme boravka bilo dostupno i interesantno. Anketno istraivanje pomenutih posetilaca pokazalo je i da su u njihovim pripremama i donoenju konanih odluka za dolazak u grad, uticaje imali i odeeni momenti, sredstva i ljudi. Naime, pored osnovnih motiva dolaska (zbog posla, odmora, posebnih deavanja, posete rodbini i prijateljima, boravak u tranzitu), na njihov konaan izbor mesta vanost su imale i informacije o cenama osnovnih usluga, smetaja, dodatni sadraji, turistike informacije o atraktivnosti i deavanjima u gradu kao i drugi brojni faktori. U dobijanju pomenutih i drugih turistima potrebnih informacija od odluujue vanosti bio je internet. U 55% sluajeva internet je doprineo donoenju konane odluke o izboru turistikog mesta, to se jo jednom pokazalo da je korisno i gotovo neophodno sredstvo informisanja za savremenog turistu. Ova injenica trebala bi da ukae na potrebu veeg zalaganja i stalnog unapreenja kada su u pitanju sajtovi koji se tiu turistike ponude grada. Akcenat treba staviti na sajtove hotelskih i drugih smetajnih kapaciteta, ali i svih drugih turistikih informacija. Na osnovu prethodnog boravka u gradu 13% turista odluilo se za ponovnu posetu, to se moe okarakterisati njihovim zadovoljstvom turistikom ponudom tokom prethodnog boravka. Neto vei procenat, od ak 24% anketiranih, pored osnovnog motiva odluilo se za boravak u Novom Sadu na osnovu preporuke prijatelja, a 3% na osnovu kontakata sa poslovnim partnerima, ime je potvren znaaj ive rei u turistikim kretanjima. TV emisije su kod 3% posetilaca pomogle pri donoenju odluke za dolazak u grad. Kod 2% turista presudan je bio osnovni motiv (krai boravak u tranzitu), pa su se prilikom dolaska u grad, na licu mesta susreli sa njegovom turistikom ponudom.

Abstract

Motives are very important for making decision about traveling in specific tourism destination. Alongside the basic motives, determination of factors for final decision regarding tourism destination, can affect on the improvement of entire process in making tourist offer of Novi Sad. Applying the questionnaire method of research, the most of represented groups of visitors (businessmen, the youth peoples with different interest, travelers in transit) in Novi Sad were segregated. In the future development of tourist offer in Novi Sad results like this and similar could be worth for making better offer aimed at special groups of costumers. Key words: motives, tourists, Novi Sad

* diplomirani geograf-turizmolog, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad 164

Grafikon1. Grupe turista na osnovu motiva dolaska turista u grad

Ovoj grupi turista (putnici u tranzitu) vaan je smetaj zbog odmora neophodnog za nastavak daljeg puta i oni se uglavnom odluuju za objekte niih cena. Gradu nedostaju takvi objekti, tipa hostela, koji bi u budunosti mogli predstavljati koristan deo njegove turistike ponude.

Motivi nastali tokom boravka u gradu

Motivi koji nastaju u mestu boravka turista mogu biti od vanosti za ponovni dolazak turista u isto turistiko mesto. Naime, moe se govoriti o pozitivnim utiscima nastalim tokom boravka u gradu. Uz pozitivna deavanja i adekvatno postavljanje turistike ponude namenjene odreenim grupama potroaa (poslovni ljudi, omladina, putnici u tranzitu) ve tokom samog boravka formira se motiv za ponovni dolazak u isto turistiko mestu. Procenat od 13% anketiranih turista koji su se odluili da ponovo posete grad jer su prethodno boravili u njemu nije zanemarljiv podatak, dok su anketni rezultati turista koji su boravili u gradu tokom 2006. godine pokazali razliite pozitivne utiske i doivljaje turista. Najvei procenat turista bio je zadovoljan uslugom smetaja, cenama i gostoprimstvom (60%). Za oko 30% turista od posebnog zadovoljstva bili su dodatni sadraji u ponudi grada tipa zabave, nonog provoda i drugih deavanja, dok je 10% turista izdvojilo turistike atraktivnosti kao poseban doivljaj tokom svog boravka. Znaajnijih negativnih utisaka u ovoj anketi nije bilo, dok je kao jedan od nedostataka tokom boravka u gradu pomenuto odsustvo vegetarijanske hrane. Konstantnim praenjem pozitivnih i negativnih doivljaja turista u gradu, veoma vanih za unapreenje turistike ponude i postizanje jo jaih i pozitivnijih doivljaja kod turista, moglo bi se govoriti i o jo jednom povratku u grad, ali i dolasku novih turista kojima bi pozitivni doivljaji bili preneti razliitim propagandno-promotivnim sredstvima i kanalima prodaje. Negativne utiske je neophodno to pre otkloniti i pretvoriti ih u pozitivne (ako je to odsustvo vegetarijanske hrane, ponudu obogatiti uslugom ovog tipa ishrane i slino).

Grafikon 2. Faktori koji su doprineli izboru eljene destinacije jim detaljima tokom boravka u datom turistikom mestu jedna su od brojnih odlika ove grupe potroaa. Njihov boravak podrazumeva kvalitetan smetaj udobnost, komfor, prisustvo neophodne pratee tehnike i druge opreme (pristup internetu, opremljenost konferencijskih sala i drugo), ali i sadraje koji bi im tokom pauza i slobodnog vremena omoguili relaksaciju i uivanje (tereni za sportove, teretane, saune, prostorije za masau). Najvei broj anketiranih turista iji je motiv dolaska u grad bio posao, uglavnom je boravio u hotelu Aleksandar (4*), novoizgraenom smetajnom objektu koji je usmeren upravo ka ovoj ciljnoj grupi potroaa. Ciljna grupa potroaa hotela Aleksandar su poslovni ljudi i uesnici razliitih edukativnih kongresa. Ekonomski posmatrano, radi se o grupi potroaa sa viim platenim mogunostima. Opremljenost tehnologijom visokog kvaliteta neophodnom za sve vrste predavanja, prezentovanja i okupljanja grupa iz razliitih sfera poslovanja i edukacije, vaan je deo ponude ovog hotela. Zakupi kongresnog prostora posebno od strane mnogih domaih uesnika, gde se uglavnom bez ukljuenog noenja sprovode predavanja uz specifinu ponudu hrane i pia na bazi vedskog stola, deo su njegovog svakodnevnog poslovanja. Sa obzirom da je u gradu ponuda ovog tipa relativno slaba, hotel je zauzeo dobru poziciju i predstavlja ozbiljnog konkurenta drugim hotelskim preduzeima. U pogledu dodatnih sadraja (saune, masaa, fitnes centar), koji su se u istraivanjima nedostataka u hotelskoj ponudi pokazali kao potrebni u budunosti, hotel Aleksandar je preduzeo odreene mere nastojei da u skoroj budunosti obogati svoju ponudu. Mladi razliitih interesnih grupa boravili su u hotelima niih kategorija, pansionima i kampovima (oni koji su boravili u gradu tokom EXIT-a imali su mogunost smetaja u kampovima). Ovu kategoriju turista, koja je naroito brojna tokom pomenute manifestacije u gradu, odlikuje vea pokretljivost, vie slobodnog vremena, potreba za novim iskustvima, istraivanje nepoznatih destinacija, potreba za uenjem stranih jezika i jo brojne druge karakteristike. Manifestacija EXIT uspela je da privue mlade irom sveta, pa je Novi Sad, za neke od njih, postao i mesto za odmor. Ovakav podatak pokazao je da je osnovni motiv bio pokreta za stvaranje dodatnih motiva i da su mladi vana kategorija turista u turistikim kretanjima u gradu. Iako ekonomski aspekt razvoja turizma za mlade na prvi pogled ne predstavlja profitabilnu granu turizma, jer ga karakterie korienje najpovoljnijih prevoznih sredstava, boravak u jeftinijem smetaju kao i niska dnevna potronja, s obzirom da dosta vremena provode na svojim putovanjima, njihova ukupna potronja je ipak relativno visoka (www.atlas-euro.org). Turistika ponuda grada morala bi pruiti dodatne programe edukativnog i drugog sadraja namenjenog mladima kojima bi, pored dogaanja za vreme manifestacije, njihov boravak nakon EXIT-a i tokom odmora u gradu bio upotpunjen (vie od 40% mladih prole godine bilo je zainteresovano za organizovano razgledanje grada i njegove okoline to se nije moglo nai u ponudi, ali ve 2007. godine je postojala ponuda takvih programa od strane turistikih agencija). Putnici koji dolaze u posetu rodbini i prijateljima esto se svrstavaju u grupu turista koja ima najvei motiv da se ponovo vrati u grad (kontakti sa rodbinom, naglaena emotivna strana). Ovim turistima usluga smetaja ne igra presudnu ulogu, ve je dominantan motiv dolaska koji se manifestuje najee kroz druenje sa blinjima i prijateljima. Kod ovakvih poseta razliiti sadraji u gradu mogu biti od velike koristi (turisti oekuju zabavu, oputanje). Oni ele da upoznaju grad, njegovu okolinu, tradicionalnu kuhinju, neke od znamenitosti grada i jo mnogo toga. Bez obzira to je organizacija i izbor sadraja tokom njihovog boravka uglavnom u rukama domainaprijatelja, s obzirom da se zadravaju u hotelima, i turistiki radnici kao i brojni posrednici doprinose optem utisku i zadovoljstvu tokom njihovog boravka. Veoma esto domainiprijatelji ostvaruju kontakte sa turistikim radnicima elei da dobiju sve informacije i zanimljivosti u ponudi grada kako bi vreme koje provedu sa svojim gostima bilo maksimalno iskorieno. Kod ove grupe posetilaca, gde domainiprijatelji dobro poznaju turiste, najbolje se moe odgovoriti njihovim eljama i potrebama. U ovakvim situacijama doma165

Turistika ponuda grada usmerena ka ciljnim grupama potroaa

Anketnim istraivanjem izvojene su grupe posetilaca, na osnovu kojih se moe govoriti o sledeim uesnicima u turistikim kretanjima u gradu: poslovnim ljudima, mladima razliitih interesnih grupa, turistima koji dolaze u posetu rodbini i prijateljima i putnicima u tranzitu. Za poslovne ljude vezuju se brojne karakteristike koje se kroz turistika kretanja ispoljavaju na odreen nain. Tano, precizno isplanirano vreme sa najsitni-

iniprijatelji predstavljaju promotere ne samo grada ve i itave zemlje, pa je njihova dobro sprovedena uloga od neprocenjivog znaaja i za ponovni dolazak turista u grad. Putnici u tranzitu, kojih je procentualno bilo najmanje (3%), takoe su vana kategorija potroaa, s obzirom na poloaj grada na geosaobraajnoj karti Evrope. Ponudi namenjenoj ovoj grupu turista, pre svega kada je u pitanju smetaj, trebalo bi se pristupiti drugaije. Nie cene smetaja sa najneophodnijim sredstvima za krai boravak u mestu najee kategorisani objekti tipa hostela, nedostaju gradu kao vid smetajnih kapaciteta namenjen, izmeu ostalih, i putnicima u tranzitu. Za hostele se gosti ne opredeljuju samo zbog skromnijeg budeta i kratkog zadravanja u mestu, ve se moe dogoditi da turisti izmeu hladne atmosfere luksuznih hotela odaberu hostel zbog oputenog ambijenta u kome mogu da se drue i upoznaju nove ljude. Iako se za hostele uglavnom opredeljuju mlai turisti, koji su na proputovanju ili su doli da upoznaju grad, u njima esto

odsedaju i ljudi srednjih godina koji proivljavaju drugu mladost ili su doli na neki kulturni dogaaj. Organizovaniji i odgovorniji pristup usmeren ka ovom vidu smetaja u gradu, mogao bi uticati na vei broj putnika u tranzitu koji bi kao mesto za krai predah i odmor odabrali Novi Sad. Trenutno u Evropi najbolje posluju hostelijeri u Budimpeti i Beu, jer su to gradovi sa vie od 60 hostela, dok ih u stopu prati Sarajevo u kome nije poznat taan broj, ali se pretpostavlja da ih je vie od 30. U Ljubljani ovaj vid smetaja tek u poslednje vreme nalazi svoje mesto, a Slovenci su po ugledu na Italijane, koji su vojnu kasarnu u Trstu pretvorili u hostel, jedan svoj hostel smestili u naputen zatvor na kojem su namerno ouvane gvozdene reetke na prozorima i vratima (Risti, 2007). Kod nas je jedan od osnovnih problema injenica da hosteli kao kategorija nisu zakonom definisani, pa se, da bi turisti (pre svega stranci) razumeli o emu je re i kakav im se tip usluge nudi, ponuda predstavlja kao hostel iako je re o objektima registovanim kao konaita.

Pored navedenih grupa turista koje su poseivale grad u 2006. godini postoje i druge grupe turista sa razliitim motivima dolaska. Detaljnijim sagledavanjem motiva i uoptavanjem karakteristika i specifinosti odreenih grupa turista, mogla bi se kreirati adekvatnija ponuda sa daleko potpunijim turistikim programima. Tada bi se u buduem razvoju turistike ponude Novog Sada pojavili i specijalizovani programi namenjeni razliitim grupama potroaa sa garancijom sigurnog zadovoljstva tokom boravka u gradu.

Literatura

Plava, J. (2005): Turistike regije sveta (skipta), Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. Risti, B. (2007): Hosteli u Beogradu, Caffe & Bar, Specijalizovani asopis za ugostiteljstvo, Frame media, Beograd. www.novisadtourism.org.yu www.atlas-euro.org. Anketna istraivanja na uzorku od 60 stranih i domaih turista u periodu od maja do septembra 2006. godine

166

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Miroslav Ivanovi* Saetak

Turizam Zlatibora ima veoma dugu tradiciju koja se zasniva na zdravstveno-rekreativnom turizmu. Savremene tendencije na turistikom tritu uslovile su i promene u poslovanju turistikih objekata, pri emu se usluge prilagoavaju savremenim potrebama turistike tranje. Istraivanje je sprovedeno s ciljem da se utvrde savremene tendencije u daljem turistikom razvoju ove oblasti i ukae na znaaj praenja promena na tritu, a posebno promene u zahtevima turista. Prouavanjem postojeih i ustanovljavanjem novih oblika turistikih kretanja nastoji se otkriti nain na koji Zlatibor, kao turistika destinacija, prilagoava svoju ponudu sve kompleksnijim potrebama turistike tranje. Istraivanjem ove vrste, ustanovie se skup mera i projekata koje treba sprovesti u cilju poboljanja ponude Zlatibora kao jedne od vodeih destinacija planinskog turizma u Srbiji. Kljune rei: Zlatibor, turizam, prilagoavanje, tranja, unapreenje

Savremene karakteristike turizma na Zlatiboru

Zlatibor je planina u jugozapadnom delu Srbije koja se prostire na povrini od oko 1.000 km, dugaka je 30 km, iroka i do 15 km. Prua se pravcem severozapad-jugoistok. Najvii vrh je Tornik (1.496 ). Prostire se izmeu 43 31 i 43 51 SG i izmeu 19 28 i 19 56 IGD. Nalazi se na severnom delu oblasti zvane Stari Vlah, granine oblasti Rake, Hercegovine i Bosne. Obuhvata predele tri optine: ajetina, Uice i Nova Varo (Risti, 1963). Juna i istona granica planine su prirodne reke Uvac i Veliki Rzav. Na zapadu se granii sa Bosnom i Hercegovinom (Republikom Srpskom), selima Mokrom Gorom, Kremnom, Semegnjevom i Jablanicom. Preko planine Zlatibor prolazi magistralni put E-763 koji povezuje Beograd sa Jadranskim morem, to samo po sebi dovoljno govori o tranzitnom znaaju njegovog poloaja. Takoe, preko ove planine prolazi i eleznika pruga BeogradBar. Na 5 km od Kraljevih Voda se nalazi eleznika stanica Suica, ali, naalost, nije adekvatno saobraajno povezana sa turistikim centrom Zlatibora. Naime, ne postoji organizovani prevoz to za posledicu ima neiskorienost eleznikog saobraaja. Centar Zlatibora, Kraljeve Vode, 5 km je udaljen od ajetine, administrativnog centra Zlatibora, a 23 km od Uica. Od Beograda je udaljen 230 km, a od Novog Sada 310 km. Ukoliko posmatramo poloaj Zlatibora u odnosu na Crnu Goru, do Podgorice ima 240 km, a do Jadranskog mora 320 km (www.zlatibor.co.yu). Na osnovu prikazanog geografskog poloaja Zlatibora, moe se zakljuiti da ova planina ima izuzetno povoljan turistiki poloaj u odnosu na postojee turistike pravce u naoj zemlji. Zbog povoljnog atmosferskog pritiska i geografskog poloaja (na mestu gde se susreu vlana kontinentalna i mediteranska klima), Zlatibor je od davnina poznat kao zentar zdravstveno-rekreativnog turizma. Klimatske prilike povoljno utiu na poboljanje krvne slike, porast procenta hemoglobina u krvi, poveanje broja crvenih krvnih zrnaca, leenje bronhijalne astme i drugih alergijskih oboljenja, a odgovarajue su i za pripremu sportista, boravak dece i starijih osoba. Turizam Zlatibora ima dugu tradiciju i kao datum poetka organizovanog bavljenja turizmom se uzima 19. avgust 1893. godine kada je kralj Aleksandar Obrenovi prvi put posetio Zlatibor. Poeci turizma

Uvod

datiraju jo od 1750. godine kada je bogati sarajevski trgovac Hadi Nikola Selak sagradio sebi kolibu na Vodicama. U kasnijem periodu, bogati trgovci iz ovog kraja su na Zlatiboru gradili sebi vile i letnjikovce. Atraktivnost Zlatibora kao turistike destinacije predstavlja komparativnu prednost u odnosu na druga podruja za intezivan planski razvoj planinskog turizma i razvoj odreenih segmenata privrede (saobraaj, poljoprivreda, zanatstvo i slino). Ova destinacija se odlikuje mnogim prirodnim i antropogenim atraktivnostima. Stopia peina se nalazi u blizini turistikih izletita Roanstvo i Sirogojno i dodatni je motiv za upotpunjavanje turistikog sadraja na Zlatiboru. Nalazi se nedaleko od puta UiceSirogojno. Po postanku je rena jer kroz nju protie Trnavski potok. Krasi je ulazni otvor irok 35 m i visok 18 m. Bez svog najmlaeg sistema, duga je 1.691,5 m, sa povrinom od 7.911,5 m i zapreminom od preko 120.000 m. Ulaz u peinu se nalazi na 711,18 m.n.v. Sastoji se od pet celina: Svetla dvorana, Tamna dvorana, Velika sala sa kadama, Kanal sa kadama i Reni kanal. Iako je ne karakterie bogatstvo peinskog nakita, ima veoma zanimiljive bigrene kade koje se, svojom veliinom i dubinom i do nekoliko metara, izdvajaju u krakom reljefu Srbije (Lazarevi, 1994). Zbog svoje neureenosti i oskudnosti peinskog nakita, Stopia peina nema karakter samostalnog turistikog motiva ve predstavlja komplementarnu turistiku vrednost koja, u kombinaciji sa ostalim antropogenim i prirodnim vrednostima kraja, upotpunjuje boravak turistima na Zlatiboru. U centru Kraljevih Voda nalazi se vetako jezero sagraeno u turistike svrhe koje pored svoje estetske ima i izletniku funkciju. Jezero je izgraeno tokom realizacije Prvog petogodinjeg plana 1947-1951. po projektu inenjera Miladina Peinara. Objekat je zavren u februaru 1948. godine. Jezero je ozgraeno na malom, ali istom potoku Obudovica. Osim to je uklonilo brojne barutine, ovo letnje kupalite i zimsko klizalite je postalo prepoznatljiv dekor najveeg turistikog naselja na Zlatiboru. Okrueno je prijatnim stazama za etnje i klupicama za odmor gostiju, sa pravom zasluujui naziv Zlatiborsko more. Drugo, vee vetako jezero, Ribniko, izgraeno je izmeu lokaliteta Ribni167

Turistika atraktivnost Zlatibora

Abstract

Tourism of Zlatibor has a long tradition which depends on health and recreation tourism. New tendencies at the touristic market caused some changes in managing of touristic organizations as adapting their services to the new needs of touristic demand. The aim of this research work is to find new courses in further path of touristic development in this area. Also, is to point to importance of following changes at the touristic market, special changings in tourist behavior as important fact for better touristic managing. The task is to study existing and to find new types of touristic movement, to describe the way of adapting to the changes of touristic demand which is very complexed today. Doing this research I will find existing ways of tourism on this mountain and find the way that this touristic destination is adapting its services according to new tendencies in modern tourism. Key words: Zlatibor, tourism, adapting, demand, promotion

* diplomirani geograf-turizmolog, postdiplomac, Uice

ca i Vodice, ispod ainovca. Slui za vodosnabdevanje Zlatibora i ajetine. Kako jezero predstavlja hidroakumulacioni objekat za vodosnabdevanje, nije predviena njegova kupalina, sportsko-rekreativna i izletnika funkcija, mada ga turisti i stanovnitvo okolnih mesta koriste kao rekreativno-izletniku zonu (piknik, kupanje, pecanje). Zbog neureenosti obalnog dela i nedostatka ostalih sadraja, jezero za sada ima vrednost samo kao dopunski turistiki motiv. Vodopad u selu Gostilju, na Gostiljskom potoku, jedan je lepih u Srbiji. Visok je oko 20 m i ima estetsku funkciju. Jedan od turistiki znaajnih lokaliteta je i banja Vapa kod sela Roanstvo koja ima lekovito dejstvo na kona oboljenja i bolesti oiju. Voda izvire iz velikih dubina to je uslovilo njenu stalnu temperaturu od 17 C. Sedamdesetih godina prolog veka, Zavod Dr Milan Jovanovi iz Beograda je uzeo uzorke ove vode i izvrio strunu analizu potvrujui njenu lekovitost. Kako podruje, na kome se nalazi banja Vapa, nije na adekvatan nain ureeno ni iskorieno u zdravstveno-turistike svrhe, ovaj turistiki motiv moe se okarakterisati kao potencijalni koji, kada se na adekvatan nain valorizuje, moe postati znaajan nosilac zdravstvenog, zdravstveno-rekreativnog i izletnikog turizma na ovoj planini. U dolini reke Ribnice, 625 m uzvodno od njenog ua u Crni Rzav, nalazi se izvor mineralne vode, odnosno nekoliko izvornih polja. Rezultati analize, koju je izvrio Institut za hemiju, tehnologiju i metalurgiju iz Beograda, pokazali su vrednost pH faktora od 11,2 to je neuobiajeno visok procenat u itavoj Evropi. Stanovnici ovog kraja tvrde da ova voda lei oboljenja oiju, kone i druge bolesti (eni, 2003). Meu antropogenim motivima najznaajnije su crkve brvnare i manastiri. Do danas su opstale samo tri crkve brvnare i to u selima Dobroselica, Jablanica i Kuani. Crkva brvnara u Dobroselici, iz 1821. godine, uva ikone Janka Maihailovia Molera i Aleksija Lazovia. Sva arhiva i biblioteka crkve je unitena za vreme Prvog srpskog ustanka. Crkva brvnara u Donjoj Jablanici je podignuta 1838. godine, a okruena je manjim drvenim graevinama istaknutih porodica iz sela, tzv. sobraicama. Imena graditelja su ostala nepoznata, ali pretpostavlja se da su to bili metani. Crkva brvnara u Peti, zaseoku Kuana, najmanja je crkva na Zlatiboru. U njoj se nalaze carske dveri Simeona Lazovia iz 1780. godine (Fridrik, 1987). U selu Uvac postoje ruevine koje ukazuju da se ovde nalazio jedan od znaajnijih manastira Nemanjike drave. Bio je veoma bogat i posedovao je vinograde i panjake. Ruevine ovog manastira nedavno su obnovljene i na njihovom mestu je izgraen manastir Uvac. Smeten je u kanjonu reke Uvac, 25 km jugozapadno 168

od Zlatibora. Manastir Dubrava je takoe obnovljen. Bio je Janjin metoh i jedna od mnogih crkava podignutih na Uvcu radi zatite od bosanskih bogumila. Rodna kua Dimitrija Tucovia, elnika socijalitikog pokreta U Srbiji, nalazi se u selu Gostilje. Kua je tip zlatiborske brvnare i nalazi se pod zatitom drave. Jedan od najznaajnijih turistikih objekata na Zlatiboru je svakako Muzej pod vedrim nebom Staro selo u Sirogojnu. Koncipirano je kao etnoselo koje uva najlepe primerke zlatiborskih, starih kua, donetih sa svih strana Zlatibora i duhovno naslee srpskog sela planinske oblasti. Sastoji se od 47 objekata razliite namene: muzejske (u kojima je izloeno oko 2.000 eksponata), apartmanskog smetaja i prodavnice suvenira. Etnoselo je sagraeno 1979. godine, na oko 4,5 ha povrine. U selu je razvijen svetski centar domae radinosti (poznate pletilje iz Sirogojna). Slikarska galerija Boa Kovaevia smetena je uz samu magistralu BeogradJadransko more, na Borovoj Glavi. Osnovao ju je akademski slikar Boo Kovaevi ija su dela izlagana irom sveta uz dela Pikasa, Modijana, Dalija... Atelje Trnava Vladimira Mitrovia nalazi se u selu Trnava, u blizini Sirogojna. Ovaj samouki slikar i vajar ima iza sebe trideset godina plodnog rada, 43 samostalne, 25 kolektivnih izlobi i deset priznanja i nagrada. Slikarska kolonija u ajetini odrava se, od 1996. godine, svakog maja. Inicijator i organizator kolonije je pesnik, slikar i boem Zoran Bogdanovi. Svakog maja se u ajetini skupi oko tridesetak slikara iz petnaestak srpskih gradova, a uee umetnika iz Maarske, Bugarske, Ukrajine i Republike Srpske daje joj meunarodno obeleje. Na prostoru Zlatibora organizuju se mnoga kulturna deavanja, od kojih su najpoznatije: MEFEST, Zlatiborski sabor trubaa i Zlatiborska hajka na vukove, koji su ve stekli reputaciju tradicionalnih manifestacija. Meunarodni festival turistikog, ekolokog i sportskog filma osnovan je 1993. godine, po ideji Gavrila Azinovia. Godine 1996, MEFEST je zvanino primljen u asocijaciju sa seditem u Beu, a datum njegovog odravanja (avgust) unet je u kalendar meunarodnih festivala. Sabor trubaa na Zlatiboru se odrava ve trideset godina, polovinom jula, i predstavlja takmienje pred Sabor trubaa u Gui. Vremenom je prerastao u Sabor trubaa i Smotru narodnog stvaralatva Srbije. Tradicionalna Zlatiborska hajka na vukove prerasla je 1989. godine u mnogo veu i po sadraju raznovrsniju lovno-turistiku manifestaciju pod nazivom Sabor lovaca Jugoslavije. Hajke su organizovane u drugoj polovini februara, na kraju zimske turistike sezone, to ukazuje na elju da se ona produi za jo nekoliko dana. U ast zlatiborske (uike) prute, koja je postala nacionalni specijalitet zlatiborskog kraja, organizuje se manifestacija

Zlatiborska prutijada, na kojoj proizvoai strunom iriju i posetiocima prezentuju svoje proizvode. Najpoznatije selo po proizvodnji prute je Makat u kojem se i odrava ova manifestacija. Iz neposrednog okruenja, kao turistiki atraktivni, se mogu izdvojiti: arganska osmica (stara eleznika trasa u obliku broja 8) na Mokroj Gori, prirodni rezervat kanjona reke Uvac (naseljen beoglavim supom, endeminom ptijom vrstom na Balkanu), kao i Meavnik (etnoselo koje je izgradio na reditelj Emir Kusturica). Prepoznatljivost Zlatibora se ogleda u etnografskim motivima, folkloru, arhitekturi, starim zanatima, gastronomiji i gostoljubivosti. Prirodne karakteristike, zajedno sa kulturno-istorijskim vrednostima i geografskim poloajem, daju realnu i dobru osnovu i preduslove za dalji osmiljeni razvoj, ne samo zdravstvenog turizma. Postoje realne anse i za dalji razvoj kongresnog, sportskog, kulturnog, eko i etno, tranzitnog, izletnikog, lovnog i ribolovnog turizma. Infrastrukturna opremljenost, naroito drumskim saobraajnicama, posebno je vaan preduslov za razvoj turistike ponude odreene destinacije. Centralni deo Zlatibora, Kraljeve Vode, iako u godinama pre Drugog svetskog rata nazivan srpski Sibir zbog svoje sputnosti i izolovanosti, danas moe da se pohvali izuzetno dobrom drumskom mreom. U oblasti putne mree, optina ajetina raspolae sa ukupno 353 km izgraenih puteva, od ega je 250 km lokalnih puteva, 70 km regionalnih i 33 km magistralnih puteva (www.cajetina.co.yu). Pokrivenost putnom mreom pokazuje da optina ajetina ima neto bolju situaciju u poreenju sa okolnim optinama Zlatiborskog okruga. U planu je izgradnja novih deonica i rekonstrukcija pojedinih postojeih putnih pravaca i pruge BeogradBar i njena modernizacija, kao i aktiviranje vojnog aerodroma Ponikve u turistike svrhe (civilni saobraaj). Kada je u pitanju saobraajna povezanost sela, moe se istai da je veina sela povezana asfaltnim putevima sa centrom Zlatibora i da su putevi dobrog kvaliteta. Ono to nedostaje ovim saobraajnicama, jeste adekvatna obeleenost i bolja organizacija zimske slube (ienje puteva) tokom zimskog perioda, jer su tada ova sela praktino turistiki nedostupna. Posmatrajui smetajnu bazu razvoja turizma, moe se konstatovati da su izgraeni znaajni smetajni i drugi ugostiteljski kapaciteti u turistikom centru Kraljeve Vode. Postoji 12 hotela meu kojima su znaajni: hotel Palisad (750 leajeva u 1/1, 1/2 i 1/3 sobama), hotel Jugopetrol-Vis (40 jednokrevetnih i dvokrevetnih soba, 12 apartmana i 4 rezidencije), hotel Zlatibor-Mona (200 leajeva), hotel Olimp (70 leajeva), hotel President

Materijalna baza turizma Zlatibora

(9 soba i 6 apartmana), hotel Dunav (32 sobe i 3 apartmana), hotel Novakov dvor i hotel Zelenkada (120 leajeva u 1/1 i sobama i 5 apartmana). Svi hoteli raspolau adekvatnim restoraterskim kapacitetom za podmirenje potreba sopstvenih, ali i gostiju u tranzitu. Institut igota specijalni zavod raspolae sa rezidencijom, 23 apartmana, 51 jednokrevetnom, 62 dvokrevetne i 26 trokrevetnih soba. U sklopu instituta su sale za rekreaciju i teretana, saloni za hidro i manuelnu masau i dr. (www.cigota.co.yu). Meu motelima istie se motel Braa Sekuli smeten na obodu naselja Obudovica koji nudi smetaj u sobama i apartmanima. Ustanova studentskih odmaralita Beograd Ratko Mitrovi je skup vila sa centralnom recepcijom, restoranom, sportskim centrom i teretanom. Usluge smetaja se pruaju u vilama Loven, Srbija, Zlatibor i Romanija. Od ostalih odmaralita znaajni su: Planum, Narcis, Golija, Sunani breg, Green Wood i Lovac na Vodicama. U privatnom sektoru nalazi se veliki broj apartmana i vila: apartmani Aimovi, Ideal, Tomba, Kraljevi konaci i Dijamant, a vile Aleksandra, Berghaus, vila Borova, Casa Residenziale, etiri godinja doba, Darik, Dubravka, Marina, Milena, Natalija, Omorika, Pea, Romantika, Rujno, imir, Vidikovac, Vukadin, Zlatiborska fantazija, Zlatiborske zore i Zlatiborski biser. Od ostalih smetajnih objekata izdvajaju se konaita Braa Sekuli i Kacun, Nacionalna kua Satelit i pansioni uni, Simag, Domai kutak, Kedar i Bisi. Meu restoraterskim objektima znaajni su: Nacionalni restoran Zlatni bor, Nacionalna kua M, krma Gaj i restorani: Bazeni, Knjeginja, Miris dunja, Park i Srpski bek. Meu ugostiteljskim objektima istiu se: Pivnica Libero i klubovi-diskoteke Adagio, Vendome i Sunset. Van turistikog centra Zlatibora postoji 360 kategorizovanih leajeva u selima Gostilje, Roanstvo, Ljubi, Rudine, Semegnjevo, Makat, Kriva reka, Sirogojno i Tripkova. U etnoselu Sirogojno postoji 30 leajeva u apartmanima, 20 leajeva u Sirogojno company i 35 leajeva u konaitu Sineks u Ljubiu. Ukupni smetajni kapaciteti na Zlatiboru procenjeni su na oko 14.400 leajeva od ega je oko 4.000 u hotelima i drugim slinim objektima, 10.000 u domaoj radinosti i 400 u seoskim domainstvima. Promet turista koji se godinje ostvari na Zlatiboru ukazuje na njegov znaaj kao turistike destinacije u nacionalnim okvirima. Kao to se na osnovu tabele moe primetiti, u posmatranom periodu, broj turista koji je posetio Zlatibor u toku godine, kree se od 70.877 do 88.000 turista. Najvie turista posetilo je ovu planinu 2006. godine, a najmanje 2003. godine. Eviden-

Tabela 1. Broj i struktura turista i ostvarenih noenja na Zlatiboru u periodu 2000-2006. godina
God. Domai Broj 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 70710 72874 68985 66349 77300 73294 79385 % 96,05 95,36 94,34 93,61 92,92 91,03 90,21 Dolasci turista Strani Broj 2906 3542 4137 4528 5891 7224 8617 % 3,95 4,64 5,66 6,39 7,08 8,97 9,79 Broj Domai Br % 97,33 96,93 96,12 95,21 94,90 93,80 92,42 Ostvarena noenja Strani Br 11861 13629 15037 15827 17524 21419 28555 % 2,67 3,07 3,88 4,79 5,10 6,20 7,58 Br 444609 443974 387649 330689 343605 345671 376612

73616 432748 76416 430345 73122 372612 70877 314862 83191 326081 80518 324252 88002 348057

Izvor: Republiki zavod za statistiku, Uice tno je da se, uz manje oscilacije iz godine u godinu, broj turista koji se odlui da svoj odmor i slobodno vreme provede na planini, raste. Za godine koje prekidaju ovaj trend (2002/2003), manji broj dolazaka objanjava se renoviranjem privatizovanih objekata velikih smetajnih kapaciteta. Gledajui strukturu dolazaka turista (domai i strani), vidimo da najvei broj dolazaka ostvare domai turisti (ak 96,5% od ukupnog broja u 2000. godini). Iz godine u godinu, dolazi do poveanja broja turista, a primetan je i kontinuirani porast broja stranih turista. Tako su strani turisti, u ukupnom broju ostvarenih dolazaka 2000. godine, uestvovali sa 3,95 %, 2001. s 4,64 %, 2002. s 5,66 %, 2003. s 6,39 %, 2004. s 7,08 %, 2005. s 8,97 %, 2006. s 9,79 %. Analogno tome, procentualno se smanjuje uee domaih turista u ukupnom broju, gde se, u posmatranom periodu od sedam godina, njihovo uee smanjilo sa 96,5% n 90,21 % (88.002 turista). Broj i struktura ostvarenih noenja, u osnovi, prati trend dolazaka turista. Tako su domai turisti, u ovom periodu, ostvarili 92,4-97,3 % ukupnog broja ostvarenih noenja. Godine 2000, na Zlatiboru je ostvareno 444.609 noenja, od ega domai turisti 432.748 noenja ili 97,33%, dok su strani ostvarili svega 2,67% ili 11.861 noenje. U toku 2006. godine, ostvareno je 376.612 noenja, to je za oko 15% manje nego 2000. godine. Najnii broj ostvarenih noenja registrovan je 2003. godine (330.689 noenja), kada je ovu planinu posetio i najmanji broj registrovanih posetilaca (70.877). Kako se broj dolazaka u 2006. u odnosu na 2000. godinu poveao za oko 16 %, a broj ostvarenih noenja smanjio za 15,3 %, zakljuak je da je u posmatranom periodu dolo do znatnog smanjenja duine boravka turista na Zlatiboru. Ovaj pokazatelj za 2000. godinu iznosi 6,04 dana (6,12 dana za domae i 4,08 dana za strane goste), a za 2006. godinu svega 4,23 dana (4,38 dana za domae i 3,31 dan za strane goste). Najvei broj stranih turista poseuje Zlatibor u letnjim mesecima (jul i avgust), dok domai najee poseuju ovu planinu u januaru, maju i avgustu. Tokom 2006.godine u seoskim domainstvima je zabeleeno svega 2.000 noenja. Uglavnom su to domai turisti, dok manji broj (manje od 5 %) predstavljaju strani turisti (SAD, Velika Britanija, Norveka, Izrael i Rusija). Na osnovu opisanih potencijala Zlatibora i Kraljevih voda, dolazimo do zakljuka da je ova planina u mogunosti da zadovolji raznolike potrebe turista, to je rezultiralo razvojem vie oblika turizma. Pre svega, ovde su razvijeni zdravstveni, sportski, kongresni, lovni, tranzitni, manifestacioni, izletniki, seoski turizam...

Karakteristike tranje i stanje ponude na Zlatiboru

Savremeno turistiko trite karakterie velika promenljivost zahteva nosilaca turistike tranje. Ta sofisticiranost tranje

Grafikon 1. Struktura dolazaka turista na Zlatibor u periodu 2000-2006. 169

se ogleda, pre svega, u: poveanju zahteva za kvalitetnijim uslugama, poveanju sadraja vanpansionske ponude, ureenou prostora, adekvatnoj promociji, obuenosti kadrova, poveanju broja sportsko-zdravstvenih usluga i aktivnosti, ureenju i markaciji staza za etnje i skijanje, unapreenju sportskog turizma, medicinsko-rekreativnim uslugama, wellness i fitness programima, stvaranju uslova za bavljenje aero i ekstremnim sportovima (erovi, 2002). Turistiku ponudu Zlatibora karakterie: nedostatak hotela visoke kategorije, nedostatak zabavno-sportskih i kulturnih prostora i sadraja, mala vanpansionska potronja, prevaziena infrastruktura, neureenost okolnih turistikih lokaliteta i motiva, nepostojanje marketinkog pristupa ispitivanju trita i trinih segmenata, sa tanim fokusiranjem ciljnih grupa kao potencijalne tranje i prilagoavanje njihovim zahtevima i potrebama. Neophodna je edukacija i obuka seoskog stanovnitva za bavljenje turizmom, kao i poveanje organizacionih aktivnosti kako bi se ouvale i na adekvatan nain prezentovale sve turistike vrednosti koje imaju sela Zlatibora, a posebno stari zanati i domai proizvodi. Ograniavajui faktor razvoja meunarodnog turizma je nepostojanje adekvatnog receptivnog tur-operatora koji bi pored obavljanja receptivnih agencijskih poslova imao i poslovne kontakte sa meunarodnim tur-operatorima i bio ukljuen u njihove rezervacione sisteme (Grupa autora, 2006). Postojei imid Zlatibora je prepoznatljiv na tritu, ali neophodno ga je stalno verifikovati konstantnom promotivnom aktivnou kako na domaem tako i na stranom tritu, to bi obezbedilo stalno poveanje turistikog prometa. Kako su inostrani turisti znatno veih platenih mogunosti od domaih, neophodno je posebnu panju posvetiti promociji Zlatibora na meunarodnom tritu. Posebno je izraeno neadekvatno praenje tehniko-tehnolokih promena koje doprinose efikasnijem protoku informacija koje su znaajne za promotivne aktivnosti. Kako ne postoji povezanost ni sa jednim inostranim tur-operatorom ni umreenost sa rezervacionim sistemima, ova injenica je znaajan ograniavajui faktor razvoja turizma. Zbog velike konkurencije na turistikom tritu neophodno je stalno poboljavanje i unapreenje turistikog proizvoda. Problem turistike destinacije Zlatibor se ogleda u mnogobrojnim vrednostima koje nisu turistiki valorizovane, prezentovane i dostupne posetiocima. Ovo se odnosi kako na prirodne tako i na antropogene turistike vrednosti. Od prirodnih vrednosti tu su vrlo zanimljive peine, vodopadi, izvori, reice, pla-

ninski vrhovi i staze, tereni za nordijsko i alpsko skijanje, tereni i vazdune struje za aeroglading, mountain bike i slino. Od antropogenih vrednosti najznaajniji su sakralni objekti koji, uprkos svom arhitektonskom, istorijskom i religioznom znaaju, nisu adekvatno turistiki valorizovani. Dogaaji i objekti u kojima su roene i boravile poznate istorijske linosti iz blie i dalje prolosti imaju nesumnjiv kulturno-istorijski znaaj, ali ni one nisu adekvatno turistiki aktivirane. Stari zanati i proizvodi rune izrade po kojima je ovaj kraj poznat, nedovoljno su afirmisani i stihijski se neguju. Veliki ograniavajui faktor razvoja turizma predstavlja nepoznavanje trendova i potreba u dananjem turizmu, tako da je stalna edukacija i obuka jedna od baza promena koje e doprineti pozitivnom razvoju turizma, poveanju broja i vrsta aktivnosti u koje bi turisti mogli biti ukljueni to bi njihov boravak uinilo potpunijim a doivljaj intenzivnijim. Potrebno je postojanje baza podataka vezanih za smetajne kapacitete i turistiki promet kako bi se mogle vriti analitiko-planske aktivnosti za sve marketinke i menadmentske strategije.

brvnara i kua poznatih linosti, markacija etalinih i mountain bike staza, staza za nordijsko skijanje, aktiviranje speleolokih atrakcija, stvaranje uslova za bavljenje aerosportovima, osnivanje auto-kampa i uvoenje tradicionalnih sportskih manifestacija) i promocija Zlatibora grafikim sredstvima turistike propagande (kao zdravstvene, kongresne, eko-etno destinacije, sportsko-rekreativnog centra i centra za ekstremne sportove kao i uvoenje marketinkog i menadmentskog koncepta za upravljanje turistikom destinacijom).

Zakljuak

Mogunost unapreenja ponude

U skladu sa savremenim zahtevima tranje i angaovanja zaposlenih, u TO Zlatibor osmiljen je niz mera (projekata) ijom bi se realizacijom odgovorilo na nove zahteve tranje i podigao nivo usluga, kako na nivou turistike destinacije tako i pojedinih nosilaca turistike ponude Zlatibora. Ove mere se pre svega odnose na: uvoenje novih sredstava javnog saobraaja (podrazumeva povezivanje Zlatibora uskokolosenom eleznicom sa turistikom prugom arganska osmica, izgradnja aerodroma za jedrilice, sportske i turistike avione i izmetanje i izgradnju autobuske stanice Zlatibor), obezbeivanje strunog kadra za kontakt, prihvat i animiranje turista (obuka turistikih vodia i animatora za rad sa inostranim turistima, instaliranje globalnog informacionog sistema za buking i povezivanje sa tur-operatorima, izrada veb-sajta Zlatibora na 5 svetskih jezika kao i formiranje baze podataka smetajnih kapaciteta i info-centra), aktiviranje seoskih naselja u svrhu turizma odnosno zatita kulturno-istorijske batine (obuhvata edukaciju seoskog stanovnitva, oivljavanje starih zanata, opremanje prostora za prodaju tradicionalnih proizvoda, zatitu i obnovu vodenica i valjarica, oivljavanje i promociju etnomanifestacija), poveanje broja i kvaliteta turistikih atraktivnosti i sportsko-zdravstvenih usluga (zatita i valorizacija crkava

Kako je turizam jedan od osnovnih izvora prihoda optine trebalo bi posebnu panju obratiti na njegovu odrivost i stalno postizanje konkurentnosti na tritu. Najrazvijeniji dosadanji vidovi turizma su sportsko-rekreativni, zdravstveni, omladinski, tranzitni, kongresni, etno i eko-turizam. Ovo nisu jedini vidovi turizma koji se mogu razvijati jer postoje idealni uslovi za kulturni, seoski, manifestacioni turizam kao i upranjavanje ekstremnih sportova. Uoeni su nedostaci vezani za aktivnosti posetilaca kada je u pitanju broj i kvalitet izletnikih tura i aktivnosti. Nepovezanost sa drugim subjektima turistike industrije predstavlja veliki problem turistike destinacije Zlatibor, prvenstveno kada je u pitanju meunarodni turizam. Zbog poveane konkurencije, poveanja i diverzifikacije turistikih potreba savremenih turista, nedovoljna je obuenost kadrova koji zadovoljavaju potrebe postojee tranje. Konstantna promocija turistike ponude je za uslove u Srbiji relativno dobra, ali je sporadina i nedovoljna za inostrani turizam.

Literatura

erovi, S. (2002): Menadment turistike privrede Srbije, elnid, Beograd; eni, R.M. (2003): Zlatiborski turizam kroz vekove, TO Zlatibor, Zlatibor Fridrik, R. (1987): Zlatiborska brvnara i muzej narodnog graditeljstva Staro selo u Sirogojnu, Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, Beograd Grupa autora (2006): Strategija lokalnog ekonomskog razvoja optine ajetina, Turistika organizacija Zlatibora, ajetina; Lazarevi, R. (1994): Stopia peina Zlatibor, Beograd; Risti, M. (1963): Stari Vlah, NIP Turistika tampa, Beograd; http://www.cajetina.co.yu; http://www.cigota.co.yu; http://www.zlatibor.co.yu. Podaci dobijeni iz TO Zlatibor i Republikog zavoda za statistiku, Uice

170

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

PhD Ctlina Ancua* PhD Martin Olaru** Saetak

U Zapadnoj Rumuniji, uprkos brojnim i znaajnim turistikim potencijalima, poslednjih godina se smanjuje broj smetajnih kapaciteta, broj turista i ostvarenih noenja. U ovom radu se analizira prostorna i vremenska distribucija smetajnih kapaciteta i turistikog prometa u regionu Zapadne Rumunije, kako bi se dolo do zakljuka zato turistiki potencijali nisu iskorieni i kako bi se ukazalo na neophodnost sinergije u vrenju turistike funkcije. Kljune rei: Region Zapadne Rumunije, smetajni kapaciteti, turistiki promet, razvoj turizma

Recent Evaluation of Accomodation Capacity and Tourist Circulation in West Development Region of Romania
Introduction
The Regional Operational Plan (ROP), adopted in April 2006, stated that the development of local and regional tourism is one of its central goals, taking into consideration that all the eight Regions of the country have a significant potential for tourism development, but the tourism contribution at the national economy growth is still low (2.19% from GDP in 2003) (ROP, 2006, p. 31). That is also the case for the West Development Region, which, despite the complex and valuable tourism potential (fig. 1), has faced a decline in accomodation capacity, the number overnight staying spent and the number of tourist arrivals, during the last years. The analysis of the spatial and temporal structure of the accomodation capacity and the touristic circulation inside the West Development Region can reveal the contexts in which tourism is not practiced at its full potential and the contexts that gave the necessary synergy for exerting the touristic function. The complex relief of the region, as well as the varied geological layers and the chess table tectonics, ensure a rich natural tourist potential which is very attractive. The following factors come into view: forms on limestone (canyons, gorges, caves, intermittent springs, lakes); picturesque elements (waterfalls, odd shaped rocks); glacial forms; summits with panoramic view; river banks and lake borders; mineral water springs; ski slopes; hunting and fishing grounds; protected areas. Cultural tourist resources are also well represented and include: archeological monuments and sites; architectural monuments and ensembles; monuments of religious architecture and art; monuments and ensembles of plastic art and with memorial value; ethnographical and folkloric values; history of technique monuments (fig.1)

Abstract

The West Development Region, which, despite the complex and valuable tourism potential, has faced a decline in accomodation capacity, the number overnight staying spent and the number of tourist arrivals, during the last years. The paper is an analysis of the spatial and temporal structure of the accomodation capacity and the touristic circulation inside the West Development Region in order to reveal the contexts in which tourism is not practiced at its full potential and the contexts that gave the necessary synergy for exerting the touristic function. Key words: West Development Region of Romania, accommodation capacity, touristic circulation, recent evolution in tourism

Analysis of the accomodation capacity

In 2004, the area had a working receiving capacity of 15 879, which represents 8% of the total country capacity. The distribution within the region is, thus, uneven: Cara; Severin 33%, Timi 31%, Hunedoara 19%, Arad 17%. As explaining factors of these percentages, one can invoke, on one hand, the presence of the Baile Herculane resort in Caras Severin county, which is well known and situated in the mountaneuos region of the county (33% of total) and the attractiv-

Department of Geography, West University of Timioara, Romania

Fig. 1 Natural and social resources of the tourism in West Development Region of Romania Source: www.adr5vest 171

Tab. 1 The evolution of accomodation capacity in the West Development Region on county level
Arad 2002 2005 4363 2688 Cara-Severin 6789 5337 Hunedoara 4483 2971 Timi 4555 4883 TOTAL 20190 15879

Source: West Regional Development Agency ity of the regional pole (which puts Timi county in second place, with 31%). As for the modest figures of the Hunedoara (19%) and Arad (17%) counties, these are due to the lack of capital, based on the high social and economical costs of the transition to the free market economy in a county specialised in heavy and extracting industry, and the lack of antreprenorial intiatives which to harness the existing potential. Note the fact that the entire region has suffered an important involution, by removing important receieving structures from the touristical circuit, which served the mass tourism in the communist period; they entered in a phase of degradation due to the delay of privatisation and ended up by being closed down. (tab.1). A certain inertia in the field of tourism is observed also by analysing the structure of the accomodation unit types as well as their territorial repartition, which reveals only a small development of the types that are common to antreprenorial initiatives, both spatial and in terms of diversifying the offer (tab. 2). Hotels are dominant, concentrating 63% of the regions accomodation capacity; at county level they hold between 47.7% (Hunedoara) and 65.7% (Timi). They are found almost only in county capitals or big towns (91.26%), plus a number of hotels in some of the resorts (Baile Herculane, Buzias, Valiug, Moneasa, Geoagiu, Vata de Jos). The second place is held by camps and pensions, each with different contexts of emergence. Camps are, with no exception, created before 1989 and are part of the Ministry of Education patrimony, which only recently financed their rehabilitation. Destined for accomodating students, they are situated in the mountains (48.3%), or in places with easy access to mountains passage ways or depressions (30.84%). Pensions have appeared after 1989 and reflect the private initiative in this field. Theyre concentrated in the regional pole Timisoara (53.55%) and in the second city of the region Arad, as well as in some of the nearby settlements. From here we draw the conclusion that the majority of the people practising bussiness tourism prefer the more intimate atmosphere and the more direct relation with the owner, over the anonimity and standardisation of hotels. More than a quarter of pensions (26.69%) are located in passage ways and depressions and are destined mostly for transit tourism. Opening of pensions destined for a longer stay is incipient and present only in locations that are included in the national circuit. Villas are also the result of private initiatives in the last years. They hold a modest percentage at both regional and county level (tab. 2), spatial repartition shows similarities with pensions; they are located in passage ways and depressions (36.13%), because of the easy acces to mountains and 34.09% in the mountains, being destined for recreational tourism of medium and long duration. In contradiction with the high percentage owned by the mountains in the region, lodges, which are a typical mountain accomodation structure, hold only 3.23% of the total accomdation capacity. Their numbers have grown in a few sparse locations over the last years. Motels, with 3.6% of the total capacity, occupy the fifth place inside the region. Their numerical evolution in the last years has been less than modest, only a few singular cases (Mehadia, Oravita, Slatina Timis) being added to the already existing ones. These have been taken by investors and renovated. Their concentration is in relation with transit tourism, especially car transit, of small duration. Consequently, 40.55% are concentrated in passage ways and depressions and 30.94% near or inside towns, in both cases the proximity of roads is essential. As for the repartition of accomodation in urban or rural areas, the majority of structures are found in urban areas, with 74.99% and only 25.01% in rural areas. The explanation is found in the decline of human resources and infrastructure problems found in the rural environment,

making it underused from tourism perspective. The repartition of accomodation capacity on natural units reveals a high percentage owned by passage ways and depressions 42%, which call for itinerary, transit tourism, correlated with recreational long stay tourism in the surrounding mountain areas. The second place, occupied by plains 34% is mainly due to the accomodation facilities concentrated in the regional pole. Mountain areas are situated only on third place, with 17% of the regions total, in contrast with their spatial percentage owned and mostly with the value and complexity of their potential.

Aspects regarding touristic circulation

Analysis of the number of tourists at regional level, the number of overnight staying and the occupying degree of accomodation structures sets out to make a hierarchy of the spaces with touristic vocation inside the region, but also to structure the regional space from the dymamics and performance of tourism. The most tourists are part of urban tourism, which holds 68% of the regions total, which is distributed to the regional pole, Timisoara (over 30% of the regions tourists) and the second important city, Arad, with 20.66% (tab.3). The high percentage owned by urban tourism in these two counties, reveals the attractivity of opportunities that come from economic dynamism, rather than that of the traditional touristic resources. Urban tourism is mostly bussiness tourism. With 23% of the number of tourists in the region, balneary tourism takes second place. This type of tourism also presents a big concentration, with more than a half of all arrivals owned by Bile Herculane resort (55.15%), where the exceptional factors for balneary cure (mineral, thermal and radioactive waters) and climatic cure maintained the the intensity of touristic flows and stimulated the local private investments and not only. With fair percentages at regional level there are resorts of regional and national interest, with recent improvements: Buzia, with 9.6% of arrivals with balneary motivation ang Geoagiu, with 11.6%, which has a remarcable recent dynamism. 6% of arrivals in the region belong to transit tourism, in relation with the prox-

Tab. 2 Structure of accomodation capacities, by county

Hotels % Arad Caras Severin Hunedoara Timis TOTAL 65,29 62.03 47.72 65.71 61.04 Camps % 11.27 11.87 18.54 5.97 11.21 Pensions % 16.25 9.06 8.78 12.08 11.16 Villas % 1.89 3.78 12.75 5.07 5.57 Motels % 3.31 3.29 4.88 3.31 3.6 Lodges % 1.26 4.79 5.57 1.06 3.23 Campings % 0 2.47 0 5.16 2.42 Others % 0.7 2.6 1.54 1.5 1.77

Surce: calculated data 172

Tab. 3 Indicators of tourisic circulation in West Development Region of Romania

Department Arad Caras-Severin Hunedoara Timis Total regional Arrivals total 149125 95701 89801 200354 534981 % 27.87 17.89 16.79 37.45 100 Overnight staying total 311661 744952 260208 518171 1834992 % 16.98 40.60 14.18 28.24 100 Arrivals (Romanians) total 106195 88866 73286 126977 395324 % 26.86 22.48 18.54 32.12 100 Overnight staying (Romanians) total 232266 724083 218850 356756 1531955 % 15.16 47.27 14.29 23.29 100 Arrivals (foreigners) total 42930 6835 16515 73377 139657 % 30.74 4.89 11.83 52.54 100 Overnight staying (foreigners) total 79395 20869 41358 161415 303037 % 26.20 6.89 13.65 53.27 100

Source: calculated data imity of the border and the presence of european and national axes. Mountain tourism occupies the last place when it comes to the number of tourists, with just 5% of total, in contrast with the spatial extension of the mountain resources. The biggest concentration of mountain tourists is in the southern part of Transylvania (Sureanu, Parang and Retezat Mountains), aproximately 40%. This area has important facilities for school tourism and a network of high altitude lodges, from before 1989. A noticeable fact is the increase of family bussiness (lodges and villas) in the proximity of ski tracks, as a response to the increasing demand for this sport, the tourists avoiding destinations that are crowdy and expensive. The area of Banat Mountains is also important, by the numbers of tourists attracted (Garana, Brebu Nou and Valiug, Semenic) The area of Banat Mountains is also important, by the numbers of tourists attracted (Garana, Brebu Nou and Valiug, Semenic), with 38.13% of the regional mountain tourists (1.7% of total regional tourists). Its attractivity consists of winter sports and hiking, although its potential is much more complex. Analysis of the number of overnight stays reveals the importance of balneary tourism, which holds 57% of the regional total, and within this type of tourism the Baile Herculane resort stands out (63% of balneary overnight stays and 35% of regional total), fillowed up, at a distance, by Moneasa and Geoagiu (10.06% of balneary overnight stays). Urban tourism holds aproximately 36% of overnight stays, mainly in Timisoara (regional pole) and in the second city of the region, Arad. Small percentages are held by mountain tourism 3% and transit tourism 4%. Tourism competitivity in a larger area than regional is measured through the number of foreign tourists and the duration of their stay. 26% of the tourists in the West Region are foreign; aproximately 90% of them are included in urban tourism, with trips of 2.16 days, in average. The other 10% of foreign tourists, which prefer other types of destinations, take trips to the mountains, for 4 days in average, and to balneo-climatic resorts, for 4.18 days in average. treatment and recovery, both physical and psychical. The equipment is destined for all people, not just patients, which brings diversity to the motivational structure of the tourist flows. Another example is Bile Herculane resort, with a degree of occupancy of 60.24%. Besides the explanations already given, this resort is also attractive for congresses and cultural tourism, as much of the festivals within Cara-Severin county are being held here. Mountain tourism has a degree of occupancy of 23.26%. Higher values can be seen in the Retezat Mountains (67.5% at Ruor), while areas which hold a higher number of tourists Garana, Brebu Nou, Vliug, Semenic, Straja have modest values: 15.7% - 15.9%. The explanation is in the difficult access due to the sometimes unusable transport infrastructure during winter and the modest amusement activities offer as well as the poor equipment for winter sports. Urban tourism occupies last place at a regional level, with just 21.01%. Arad is

The degree of occupancy

Calculated with the formula: nr. of overnight stays/accomodation capacity* functioning duration of accomodation unit this indicator reflects the profitability of tourism and subsequently, the degree of its possible contribution to local development. The average degree of occupancy of 23.5%, at a regional level, places tourism below the theoretical limit of profitability, of 40% (fig. 2, 3). The highest degree of occupancy is reached in balneary tourism: 29.71%. Isolated, this degree is higher than 40%. It is the case of Geoagiu Bai resort, wehere it reaches 61.26%. The explanations for this are complex, starting from the exceptional value of the potential, to the sponsoring of tickets by the Minstry of Labour, Family and Social Solidarity, for retired people and state employees and the rising to european standards of the equipment for

Fig. 2 Degree of occupancy in accommodations capacity under 500 places 173

42.01

45.47 32027 46.09907 11587 54.83 27721 45.82 14623

10.68 7523 12.31749 3096 3.22 1627 4.42 1411

1.84

Mountain tourism

Overnight staying

3.449373

38.13408

arrivals

25.79

16.15

Transit tourism

Overnight staying

13040

9.06

40.70

arrivals

12989

31913

2890

100

50554

8166

100

25135

867

9585

100

70438

29593

1295

100

Balneary tourism

Tab. 4 Indicators of tourisic circulation in West Development Region of Romania, by types of tourism

Fig. 3 Degree of occupancy in accommodation structure ocer 500 places an exception, with 47.04%, because of the Tisa. Also notable, that the elements that transit tourism, the city being near the make difficult the development of tourcustoms point at Nadlac. Timisoara is ap- ism in the West Region are related to the proaching the profitability threshold with low quality of access infrastructure, the a degree of occupancy of 34.7% in hotels, difficult social-economic context, which but the modest occupancy of the great diminishes tourist flows, preference for number of newly created accomodation european destinations or other destinaunits, mainly pensions, determines an tions that became available for a part of overall small degree of average occupan- the tourists, while the region remains only a weekend destination, for which many cy for the regional pole: 19.5%. have created secondary residences.

10.96 113813 13.30

15.29 158807 12.19

10.64

63.12

Overnight staying

19.35

55.16

100

1038751

110521

655610

100

Final considerations
109060

For the West Development Region, tourism is yet another domain that is not used at its full potential, although certain positive evolutions have been made recently. From the positive aspects we can notice: new accomodation structures have been created, medium and small sized, more flexible and easier to administrate; renovation of some of the older accomodation units, which are declared architectural monuments and are transformed mainly in luxury hotels that offer spa services; ski tracks are being fitted with modern equioment and new tracks are being created; improving the aestethics of some destinations, which suffered from the communist mega-hotels, which have bad taste and are degrading; rural tourism is shaping, thanks to the great number of pensions created with european funding mixed partnership. From the elements that are far from being put into use, there are: ecotourism, the region has vast protected areas (national parks and reservations); the setting up of ski tracks so that they meet the demand of the Euroregion Dunare Cris Mures

References

Ancua, Ctlina, (2006): Studiul disparitilor teritoriale n Banatul romnesc, Tez de doctorat, manuscris. Cocean, P., (2004): Geografia turismului, Editura Focul Viu, Cluj Napoca. Muntele, I., Iau, C., (2003): Geografia turismului, Universitaria, Iasi. Olaru, M., (2000): Muntii Banatului. Amenajare si dezvoltare turistica, Editura Hestia, Timisoara. West Regional Development Agency *** Frecventarea structurilor de primire turistic cu funciune de cazare, n anul 2004, Institutul Naional de Statistic, Bucureti, 2005. *** Turismul International al Romaniei in anul 2005, Institutul National DE Statistica, Bucuresti, 2005 *** Direcia Judeean de Statistic CaraSeverin, Timi, Arad, Hunedoara, Fiele localitilor, 2005. *** Regional Operational Plan (ROP), 2006

arrivals

60157

52.28 344249 49.99 181612

11.89 78282 12.47 45298

13291

14510

21102

27.99

7.83

Urban tourism

Overnight staying

31.20

6.35

arrivals

Total Regiune Vest

363319

113342

23067

100

658429

184322

51576

100

174

Source: calculated data

Caras Severin

Hunedoara

Arad

Timis

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Klodiana Gorica Ph.D.* Vita Koja Ph.D.* Mirela Mersini (Zerellari) Ph.D.*

Tourism Local Politics Adoption in Small Tourism Destination in Albania

Introduction
The travel and tourism industry is moving at an unprecedented pace. Over the last fifty years, throughout the Mediterranean regions, the focus on tourisms development process has most frequently been on short and medium term investments bringing a quick feed-back in profits. Analyzing the problem of over-development of some special destinations within Albania we can underline the following aspects: a) A strong economic dependence of local communities from seasonal tourism; b) A decrease of traditional forms of income from agriculture and fishing; c) The development of tourism without adequate transport networks and environmental protection against the uncontrolled increase of tourism impact. In order to keep their positions, these destinations or small communities in our country need a balance mix of flexible legislation and functional measures. We are sure that, without introducing such a transformation the objective of maintaining many small economies financed by tourism revenues cannot be easily achieved. We recommend that the most important objective is to create a well integrated cooperation between public and private sectors. After the year 1991 there are so many foreign and national projects in tourism, investments, big or small initiatives called many times as pilot projects, with the main aim to develop such destinations. Also, regard to the main line of development and monitoring those projects, and in order to develop the proper and right strategies to reduce seasonality and improve the profit from tourism in those destinations, we impose our overall aims in every national initiative: Identifying the actors to be engaged in strategic planning processes within tourism activities; Defining the limits on the new developmental options deriving from past policies; Taking measures to improve the interaction among small destinations in order to enhance the value of tourism; Increasing the mutual understanding among visitors, community and external stakeholders. In this paper, we suggest some of these criteria as a support for regional development tourism policies based on a wide network of cooperation among different local actors (communities, public policy, private and business sectors). So, from our research in some destinations in the South of Albania we emerged and recommend the following criteria for policy makers: Developing an agenda for each destinations (or community) in order to improve the availability of tourism data regarding the situations of specific communities Taking steps towards a better understanding of communities resources in tourism domain; Documenting and giving information on the use and acquisition of resources by stakeholders; Encouraging businessmen to participate more actively in collaborative marketing strategies.

Pubic and private sectors in Albanian Local Tourism development: Constraints and opportunities

* University of Tirana, Faculty of Economics, Department of Marketing and Tourism, Albania klodi_gorica@yahoo.com Vkoja@hotmail.com mirelamersini@yahoo.com

Each country is identified for the destinations within it that develop and sustain tourism. These destinations are small communities or small destinations with big potential in tourism profit which can be wide in whole country. In Albania are identified many small tourism destinations which are supposed to develop normal tourism products, as sun and beach, massive tourism, cultural tourism, etc., and also, other tourism destinations which will develop new products or niche tourism products. This is called tourism of special interests and includes traditional tourism, agro tourism, spa tourism, etc. Our research has identified some geographical areas in which tourism could be improved through cooperation policies among local communities. These areas include small tourism destinations in the South of country, starting from Vlora Region. For our purpose, we will dis175

cuss and refer only those areas since being located in the same province; they can be more easily compared. Albanian public institutions consider tourism in this region as an opportunity to promote regional development but in a balanced way strengthening local and regional capabilities. In the past years, their commitment has ended up playing a secondary role in maximizing growth in tourism. Nowadays, this means that many projects in Vlora Region have surely received sufficient financial support from local institutions but, at the end these projects have not completely met their final objectives. In our research these destinations have in common the following points: The local actors have invested more in promotion rather than development and management in a sustainable and coordinated way. It is only recently, during the last 5 years, that many of those strategies have attempted to deal and adapt with foreign tourists too, Many local communities are not well connected, and organizations, plus other facilities are required, particularly within internal areas of Vlora Region, Public sector funding programs (particularly those requiring a matching of communities contributions) have generally been only partially successful in developing functional infrastructures, Recent trends in local development programs have had immediate impact. In fact, some more cooperating strategies are able to engage the stakeholders in strategic planning processes; and to reduce social and cultural gaps between visitors and local communities, too.

Choosing some areas for a contextual analysis

In our questionnaire proposed we first asked the persons in that community if they considered their local community to be principally, occasionally or not involved in tourism. Other questions were put to those who gave a positive response. For our purposes we underline only few questions, and one of them focused on the existence of cooperation links among local neighboring administrations, and were not few of them that response that the above mentioned relationships are only formal. There are a lot of areas which can be involved in our analyses, starting from Llogara National Park, Karaburun, Dhermi, Himara, Vuno, Jal, etc. Karaburun peninsula is situated in the Western Albania, near the Adriatic and Ionian Seas, between Vlora Bay in the East and Ionian Sea in the West. From Sazan Island it is separated by Mezokanali strait, 16km long and 3-5km wide. The peninsu176

la altitude goes from 15-30m up to 800 m above sea level. The highest peaks are: The Flag Peak (826m) and Cadere Peak (839m). The area has the status of Natural Managed Reserve- fourth category since February 22, 1986. Landscape and biological diversity characterizes Karaburun area, which derives from the geographical position, hydrology, verticality and different land and climate conditions. The area has diverse habitats, which are used by a considerable quantity of animals (birds and mammals) of national and regional conservation importance. There are 22 bird types of which only 4 species or 18, 1% belong to the category sensitive. We can mention: small eagle, whitetail vulture, royal hawk, yellow clay hawk, woodcock, gray sea-mew with black wings and yellow legs, cuckoo, rig-dove, fishing nightingale, scissors-tail swallow: singer missel-thrush:blue missal thrush, jack-dawn and other species. Karaburun area actually is situated nearby a considerable population where the biggest urban center is the Orikum city. The social-economic environment of area is almost agricultural. The population in the neighborhood of Karaburun is mainly dealing with arboriculture, vineyards, fodder plants, stockbreeding. During winter stockbreeding is developed in Karaburun area (goat and sheep). The National Park of Llogara, 1010 ha surface lies in the northwest of the mountains range Cike-Lungare, between Ducat valley in the north, forestall economy Rreza e kanalit in the west, forestall economy Ana e detit-Palase in the South, and mountains range Cike-Lungare in the East. It is separated by the national road in two parts, in the form of alternated slops, with bristles and dried torrents. The Llogara area enjoys the status National Park, second category according IUCN, SINCE 1966.Forestall dark lands (1600 m above sea level) and mountainous meadow-lands (1600 m 2045 m above sea level) are encountered in Llogara area. In the park exist two underground water resources, while in regard of surface waters due to its configuration. Two inhabitant centers are located in the neighborhood of Llogara: Ducat field and Ducat village. The socio-economic environment is almost agricultural with homogeneous agricultural structure. Activities such as: stockbreeding, agriculture, fruit growing, viticulture, tourism and emigration constitute the main sources of incomes for the community while agriculture activities consist of arboriculture, vineyard, fodder plants, and stockbreeding. Few tour-operators have a financial investment in the host destination. This means that their vested interest in the long term sustainability of the destination product is low. Yet, paradoxically, these

very operators have the potential to significantly influence tourist numbers and behavior in the destination, and so have a pivotal role in developing a sustainable industry. Individual operators are only part of the problem; they have little control over their competitors operations and marketing for the same destination, particularly when these competitors may be located in different countries. In addition, host governments may be oriented toward `develop and market` objectives, rather than balancing these with conservation objectives. Thus it is little wonder that ecotourism is characterized as demanddriven, and contrast `low impact tourism` as supply-managed orientation.

Analyses of the areas

In general, has pointed out the following factors: Planning and environmental problems Many of these villages, parks, tourism area, especially in coastal area, have exceeded the tourism carrying capacities. The lack of a land-use planning, the weakness of an environmental management, the uncontrolled construction of buildings, and the many insufficient or un-functional infrastructures has seriously damaged aesthetic and environmental landscapes. The presence of uncontrolled and unplanned buildings have negative effects on South Albanian Image, and for more the waste the quality of tourist attractions. As a final result, the overall picture of these coastal areas have negatively changed, transforming some of them into crowded urban spaces, and have lost their original architecture because of the easy profit, coming from the second houses phenomenon and from the mass tourism. Tourism development and private strategies Many aspects of tourism development in small destinations (e.g. promotion of the tourism product or image; or funds related to tourism projects) derive from the private sector. However, according to our opinion, the private sector realizes that the public one is only partially able to understand and meet its needs. We finalize that this sector claims a serious need for an effective strategy dealing with: 1) Tourism matters, 2) Problems arising from Albanian local public bureaucracy, 3) Lack of cooperative strategies among local actors. Furthermore, the Albanian entrepreneurs perceive the public sector as a restrictive organism more than a facilitating one.

 Public policies and cooperation among public actors. In South of the country, especially in Vlora Region to which we are referring, we think that strategic planning must be done and monitored by true experts, and therefore they do sufficiently take account of the demands from local communities. Hidden conflicts often arise after many projects are discussed and approved. For example this decisional uncertainty is one of the main aspects of the absence of many important foreign tour operators. It is to be said that the level of cooperation among communes and their public parties are partially different from one area to another, from one small destination to another one. Sometimes those areas present some difficulties in co-operating with the surrounding and nearest areas: they seem to be enough for themselves from a tourism point of view. Sometimes certain areas seem to look for better and collaborative relationships. Cooperation between public and private sector The cooperation between those two sector has been for a long time object of discuss and a moment of reference, it is a daily aspect of work in these small destinations, but very important for Albanian Tourism development, and furthermore, we conclude it critical for the future sustainable. The lack of cooperation is concluding in these points: -- The discontinuity of collaboration and coordination between public sector and private one; -- the weakness of a real central structure of authority; -- the limited use of new management techniques; -- The presence of a large staff without the required skills makes the actions of the public sector partially ineffective. Therefore, this entire situation that continues without solution creates: -- a lack of realistic long-term planning, -- a failure to coordinate actions among private and public actors, -- A sort of inconsistency in integrated policies and in collaborative responses from citizens. In Albania, the intervention of the government it is important in the following factors: -- Tourism development impact in the national and local economic system; -- The special composition of Albanian regional tourism product. The role of our government, both in central and local aspects it is consider prioritar in the improving of atractive power and the image os special regions inside country. We consider not only important but also vital for all this

process, the special eficient promotion activities in the international markets, in the preparation of local activities, useful for the regional marketing activities which will support the tourism development of different institutions. All we mention it is the main reason for the all efforts supporting tourism marketing of special regions. Of course, all this porcess will be in function of decentralisation fiscal politics, in the vertical direction, from central government through local structures: -- Regional advisors structures in the role of coordinators and catalisators; -- Mayor and comunes as government structures in the first local level. The new relationship between different levels of government is working based on subsidiarity idea (BB2002) based on decentralisation reforms. Local government is in the consolidation phase of the institutions. Decentralisation process as part of general and main idea in the institutional development is a favourite development in the function of this level of government. Based on the low, nr 8652 For the organisation and functioning of local government, local economic development and improvement of level of tourism through this infrastructure, public, economic, social and cultural services, are exlusive responsability of local government. Here it is include the financing of public services with the proper fonds including local taxes, tarifs and payment of services. Coordination and weak governmet its remain the main critic area. The new low in 2002 remain a big progresiv moment in the improvement of revenue of local government. This is due to the riviewed process and national taxes. An eficient and imporvement managmenet of process of taxes, which clasified bisness based on their type and place, it is a common necessity of the business and other structures of local government.

a strong point of reference in the national tourist market. Not only because the nearest geographical position but and for the similar attributes, all those areas have a favorable disposition to cooperate. And this happened and considering competition in high seasons between those communes is higher and several communes prefer to cooperate with the furthest villages in the region rather than the nearest ones. Informal Economy: The Second Houses Phenomenon There is also an off the books economy consisting of a considerable number of undeclared unlicensed houses, a sort of holiday houses, which increases bed supplies, often evading taxation and operating without any control. In practice, these off-the books houses provide low quality services and they compromise the competitiveness of local tourism. Despite some efforts from the public sector to control this phenomenon, the problem is still relevant. It is particularly felt in the southwest coastal area of Vlora Regions. Coastal and Internal areas The concentration of tourist supply in the mentioned coastal areas of the villages in Radhime, Dhermi, Jal, Vuno, Himare, etc, has some advantages: Firstly, concentrating many infrastructural investments in a limited number of centers reduces tourism problems within these areas, -- It leads to a greater use of existing infrastructures and creates economies of scale by requiring a smaller level of infrastructural investments. However, in the above areas, new accommodations are not really necessary, as existing structures well meet the demand. For instance, private actors from the south coast think that any growth in the supply of accommodation may further reduce occupancy rates. In addition, as well known, the growth in supply will create negative effects on the already over-charged environment. Therefore, these areas should focus their tourism policy: on the best exploitation of existing establishments, and, On the enhancement of various types of leisure activities in order to increase tourist expenditure.

What we recommend?

Until now there has been insufficient cooperation between the different actors of the public sector, or every effort has been failed. As there was no systematic collaboration between public and private sectors, nowadays as general result, we recommend especially because it is an emerging need for the constitution of new special local agencies, aimed at coordinating the actions between public and private parties, as well as formulating a more reliable agenda in tourism activities. The public sector recognizes, many times only in theory, the importance of the coordination of all the activities that private companies create for those regions in our country: this is acknowledged to be

What happen in internal areas?

Because of the concentration of tourism activities mainly in coastal areas, the inhabitants of internal areas are afraid that a stricter control of tourism expansion in general, could decrease their opportunities of economical and social growth. However, in order to increase benefits from tourism by promoting a higher participation of local investors in this devel177

opment, the internal areas of the south coasts are moving for more small-scale activities in tourism. Hinterland villages, especially in the south part of the Region, need to co-operate with those coastal areas: they have realized how to make their products different from the coastal ones. Their small-scale developments are often thought and accomplished in the form of traditional villages, incorporating small traditional hotels or B&B services, in spreading accommodation throughout the villages. Their promoting image tries to be environmentally-friendly, oriented to the attraction of alternative and cultural forms of tourism and inspired by the culture of local historical memories and identities. This is a chance for the hinterland in general and it seems that mountain villages from the east coast are more sensitive in following this path. Besides, the local community actors realize that many efforts should be made to extend the season. Programmers attracting senior citizens the implementation of conferences and specialized types of niche tourism (i.e. nautical, sport, cultural, eco-tourism, trekking) seem to contribute to this goal. Similarly, a range of policies is still required from the local authorities, such as promotional Campaigns for off-peak season and lower off-peak prices.

ices. If slow to Respond, Europe runs the risk that other competing regions, such as the Middle East, Latin America and Africa, as well as other countries within Asia Itself, will realize more of the potential offered by these high-spending tourists. According to the European Travel Commission, France is the most popular European country for Chinese tourists, with 472,000 Chinese visitors in 2005, While Germany came in second place, followed by Austria and Switzerland. France has been very proactive in attracting Chinese visitors, even organizing A Year of France in China, which entailed running more than a hundred Events across China to promote France, from October 2004 to July 2005. So, what Europe will do is to adapt its politics to real and biggest change in new tendencies. Also language issues are another important not only for Europe, but also for our country and continue to undermine Albanias tourism product offer. Visiting Friends and Relatives (VFR) and Bollywood tourism boom is another characteristic that should analyze in Europe tourism. The alpine countries such as Switzerland, Austria and France are also popular, as they are the location for many Bollywood films today, while the Kashmir region remains unstable.

More must be done in the diversification of the tourism product; Incentives for tourism development must become more selective; To go towards the upgrading of new infrastructures and the construction of other specific tourism facilities (e.g. marinas, golf courses, new villages; Finally, in the context of development in south region of our country we recommend in terms of politics: Partnerships between the State, the private sector and community, because no single actor, either public or private, can solve on its own all the many problems related to tourism. So, partnerships are particularly important in allowing for positive collaboration among all the actors; A consistent set of policies which buildup the many aspects of tourism in a holistic way; The public sector must select which sort of policies is best suited to deal with the challenges of tourism and to manage natural, financial and human resources. Since tourism is an economic activity embedded into a specific local territory, public strategies are not always really suitable to manage the complexities of this industry; Local policies seem to be in a better position when coping with tourism related issues: they are aware of the regions strengths and weaknesses and might be able to solve more properly problems which might affect communities; Promoting decentralization and strengthening local governance can allow a greater participation of all stakeholders in the decision-making process, as well as a closer collaboration of citizens in the policy process; Local governments must be in a better position to formulate policies which allow the private sectors to operate effectively. This is why tourism, as many economic activities, depends on factors such as local initiatives and capabilities.

How should be done the Tourism Analyses in Albania?

When a small destination or an area of one region has problems from public support, EC projects can effort these problems. So, in our case both the weakness of a strategic plan for small destinations tourism development (or for whole region of Vlora, together with the inadequate integration of regional programmers within the EC ones, have led to the loss of many opportunities. We support the opinion that must be the community that will lead the development that must participate in the process of monitoring, or can analyze carefully the impact on the environment. Anyway, what our government must do is to analyze not only the recent EU tourism policies, but the trends in European tourism.

What should be done in the new analyze?

It is no time when the main aim of tourism policies was easy tourism growth without taking care too much of the natural and cultural environment. It is no the time when for every 5 years our public sector impose a new strategy. It is the time of adapting new policies, new analyses, that can support and welcome the new international tourist in a sustainable way. Of course, we know that on one side, requests new analyze need such investments that are seen as a tool for promoting higher incomes in tourism. On the other one, tourism policy encourages a sustainable growth of the underdeveloped areas in internal parts of the region. At this time, internal areas are not as spoilt as coastal zones. Moreover, these new trends have emerged together with the following features: Improvement of infra-and superstructure; Promotion of alternative forms of niche tourism (especially in the mountain areas through Alternative livelihood opportunities, such as eco-tourism and paesi-albergo); Development of new destinations away from the traditional coastal resorts. It is the time when:

References

What is happening in Europe?

With its decreasing and ageing population, Europe can no longer depend on Intra-regional travel to sustain its travel and tourism industry. Nor can it afford To ignore the fact that Chinese and Indian tourists spend more on holiday than Their European counterparts. Without a doubt, the Asian tourist is pivotal to The future of Europes travel and tourism industry and European countries now Need to take stock and develop their infrastructure and serv178

Bull, P., Mass Tourism in the Balearic Islands: An Example of Concentrated dependence. Island Tourism: Trends and Prospects, eds. D. Lockhart, & D. Drakakis-Smith, Pinter: England, 1997. Butler, R.W., The concept of a tourist area life-cycle of evolution: implications for management of resource. Canadian Geographer, 24, pp. 5-12, 1980. Butler, R.W., Sustainable Tourism Looking backwards in order to progress?., Sustainable Tourism. A geographical Perspective, eds. M. Hall, & A. Lew, Longman: London, 1998. Cooper, C., The Environmental Consequences of Declining Destinations.

Tourism Development:Environmental and Community Issues, eds. C. Cooper, & S. Wanhill, Wiley: New York, 1997. Perspectives on Tourism Policy, ed. P. Johnson & B. Thomas, MANSELL: London, 1992. Island Tourism and Sustainable Development: Caribbean, Pacific and Mediterranean Experiences, London, 2002.

Morgan, M., Dressing Up to Survive. Marketing Majorca Anew. Tourism Management, 12(1), pp.15-20, 1991. Patton, M.Q., Qualitative Evaluation and Research Methods, 2nd edn, Newbury Park, California:SAGE,1990. Sastre, F., & Benito, I., The Role of Transnational Tour Operators in the Development of Mediterranean Island

Tourism. Mediterranean Islands and Sustainable Tourism development. Vera Rebollo, J.F., Increasing the Value of Natural and Cultural Resources: Towards Sustainable Tourism Management. Mediterranean Islands and Sustainable Tourism Development. Practices, Management and Policies, eds. D. Ioannides, Y. Apostolopoulos, & S. Sonmez, Continuum: London &New York, 2001.

179

180

Marketing i menadment u turizmu Marketing and management in tourism

181

182

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Dobrica Vesi* Saetak

Mnoge turistike kompanije shvataju da je razvoj globalnih marki (ili bar regionalnih) neophodnost. Neke turistike kompanije se naslanjaju na strategije lokalnih marki. Izmeu ova dva ekstrema, postoje brojne varijacije. Kada lokalno ime marke potie od akvizicije, zadravanje tog imena moe biti poeljnije od njegovog transformisanja u globalno ime marke. Razvojem strategijskih alijansi postaje popularno tzv. kobrendiranje tj. kombinovanje dveju ili vie marki u jednu ponudu. Vrednost marke se vezuje za vrstinu, dubinu i karakter odnosa izmeu marke i potroaa (turista). Vrednost marke moe da utie na opredeljenje potroaa za kupovinu jednog turistikog proizvoda u odnosu na druge. Jedan od najvanijih fenomena poslednjih godina je irenje privatnih marki. Obim privatnih marki varira kako izmeu zemalja tako i izmeu razliitih kategorija turistikih proizvoda, odraavajui percepcije turista, raspoloiv dohodak, snagu kanala i ponaanje konkurenata. Kljune rei: globalne marke, lokalne marke, portfolio marke, vrednost marke, kobrendiranje

Razvijanje marke i globalna konkurentnost u turizmu

Uvod
U savremenim uslovima poslovanja na turistikom tritu mnoge kompanije svoju perspektivu sagledaju u razvoju lokalnih ili globalnih marki. Osim toga turistike kompanije se, esto, opredeljuju i za izvesne alternative izmeu ta dva krajnja izbora. Zbog toga je znaajno analizirati karakter procesa implementiranja kao i efekte razvoja kako lokalnih tako i globalnih marki u turistikom poslovanju. Poslednjih godina, ubrzavanjem procesa globalizacije, intezivirane su akvizicije kompanija. Prodajna vrednost mnogih kompanija bila je mnogo vea u odnosu na vrednost njihove neto imovine. To pokazuje da vrednost kompanija zavisi od vrednosti njihovih marki. Dakle, marke postaju glavna imovina kompanija koju treba efikasno koristiti u svim ciljnim tritima. Meutim, treba imati u vidu da u mnogim zemljama relativno uee proizvoda sa markama posrednika u ukupnoj turistikoj ponudi se poveava. To znai da se internacionalizacija turistike ponude zasniva na kreiranju i meunarodnoj disperziji turistikih proizvoda sa markama posrednika. Stoga menaderi meunarodno orijentisanih kompanija nastoje da upoznaju razloge rasta broja proizvoda sa privatnim markama kao i poslovne implikacije rasta turistike potronje. hvatanja turistikih proizvoda od strane posrednika i turista. Meutim, usled naglog razvoja globalnih marki mogu je i gubitak lokalne atraktivnosti, posebno kad se lokalna marka zameni regionalnom ili globalnom markom. Odluke o strategiji marke podrazumevaju opredeljenje za: Globalne korporativne marke odgovorni su rukovodioci stratekih poslovnih jedinica i najvii rukovodioci2; Globalne strateke marke Regionalne strateke marke Lokalne marke

Strategija lokalne marke

Abstract
Brand development and global competition of tourist industry
More and more copmanies of tourism see global (or at least regional) branding as something what they must to do. Some firms still stick to local branding strategies. In between these two exterme alternatives, there are numerous variations. Vhen local brand name stems from an aquisition, keeping the local brand can be preferable to changing it into a global brand. With the growth in strategic alliances, co-branding, in which two or more brands are combined in an affer, has also become popular. Brand equity refers to the strenght, depth, and character of consumerbrand relations. Brand equity may to impact on customers decisions to purchase certain brands over others. One of the most important phenomena during the last decade was spread of private brands. The level of private brand share will vary by country and by product category reflecting customer prrceptions, customer income, channales strength and behavior of competitors. Key words: global brands, local brands, brand portfolio, brand equity, cp-branding * Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, Srbija

Odluke o strategiji marke

Globalno orijentisane turistike kompanije mogu se opredeliti za: globalne, regionalne ili lokalne marke turistikih proizvoda. S druge strane marke mogu biti: korporativne, familijarne ili individualne. Prepoznatljivost jedne marke na turistikim tritima moe biti razliita. Razvijanje marke je integralni deo identiteta menadmenta kompanije. To je, uobiajeno, centralizovana funkcija usmerena ka najpotpunijem korienju vrednosti marke kao i na zatiti te vrednosti od razvodnjavanja (na primer, irenjem marke na neadekvatne turistike objekte ili destinacije). Uloga globalnog rukovodstva, rukovodstva strateke poslovne jedinice, globalnih timova ili menadera proizvoda jeste da usmeravaju konkretne napore, ali da i u isto vreme sputavaju lokalne inicijative1. Mnoge kompanije, esto, menjaju globalna i/ili regionalna imena marki. Razvijanje globalnih marki obezbeuje marketinke utede i poveava obim pri1 Aaker David and Joachimsthaler Erich, 1999, The Lure of Global Branding, Harvard Business Review, 77 November-December, str.137-144.

Treba imati u vidu da su mnoge turistike kompanije istovremeno vlasnici velikog broja regionalnih i lokalnih marki irom sveta. Lokalno ime marke je neophodno kada se nepromenjeno (ili uz neznatne promene) ve koristi u odreenoj zemlji ali za drugu (ili ak istu) kategoriju turistikih proizvoda. Korienje nekog imena marke, na globalnom tritu, moe biti ogranieno kada ga je neko ve zatitio na nekom inostranom tritu. Osim toga, kulturne barijere esto opravdavaju razvijanje lokalnih marki. Bez lokalizovanja ime marke se nekada teko moe izgovoriti ili moe izazvati neeljene asocijacije na lokalnom jeziku. Takoe, asocijacije sa imenom marke esto gube svoju relevantnost na nekim inostranim tritima. Lokalne marke mogu biti od pomoi kompanijama kada nastupaju u zemljama u kojima se obraa panja na patriotizam i na kupovinu lpkalnih proizvoda. Dakle, u pitanju je lokalna senzitivnost. Mnoge kompanije veinu odluka o markama preputa lokalnim menaderima. Na mnogim tritima, poto prestane interesovanje za nove i kuriozitetne marke, turistiki potroai se okreu lokalnim markama. To objanjava strategiju o dostupnosti marki. S druge strane, esto, turistiki potroai preferiraju lokalne marke zbog averzije prema markama iz nekih inostranih zemalja. Meutim, ako lokalna marka potie od akvizicije, onda njeno zadravanje moe biti poeljnije od transformisanja u globalnu marku. Lokalna marka esto se razvija dugi niz godina i njena vrednost moe biti ogromna. Stoga je zadravanje lokalne marke
2 Oni odluuju o: pozicioniranju marki, standardizaciji, kvalitetu, strategijama komuniciranja, itd. Isti princip se primenjuje i na regionalne marke gde odluke donosi menadment strateke poslovne jedinice i regionalni menadment.

183

poeljno kada potencijalne koristi od njenog transformisanja u globalnu marku nisu vee od vrednosti koje se tom transformacijom rtvuju. Portfolio marki doputa kompaniji da zadovolji zahteve specifinih turistikih trita. Na primer, mnoge turistike kompanije koriste svoje ime za ime globalne marke, ali istovremeno razvijaju regionalne i lokalne marke. Zato je potrebno periodino ali, ponekad i redovno ocenjivati portfolio marke. Neke turistike kompanije usmeravaju svoju panju na marke iz grupe A, odnosno na globalne marke koje imaju najvei potencijal za rast. One tako mogu da smanje trokove kreiranja novog turistikog proizvoda, marketinga i plasmana. Istovremeno, turistike kompanije sve tee mogu da upravljaju isto lokalnim markama (marke grupe B). Pored toga, privatne marke su izvrile dodatan pritisak na regionalne marke. Pre eliminisanja, menader treba odreenu marku da oceni s obzirom na: tekuu prodaju, lojalnost turista, potencijalnu prodaju i trine trendove. S razlogom se moe ustvrdititi da eliminisanje lokalne marke, koja ima potencijalnu tranju turista, a koja se uklapa u lokalnu regulativu i koju je kreirao lokalni menadment, a moe se iriti i na susedna trita, ne bi bilo u interesu kompanije. U tom smislu, kod isto lokalnih marki turistike kompanije mogu da koriste tri mogua pristupa3: Pristup penetracione cene, Pristup pozicioniranja turistikog proizvoda tako da se on uskladi sa konnkretnom lokalnom kulturom; Tzv. kameleon pristup, iji je cilj da marka ne izgleda lokalno;

Efekti razvoja globalnih marki

Marke mogu da utiu na poveanje cene turistikog proizvoda i nivoa njihove prodaje na sve kompleksnijem turistikom tritu. Neosporno, marke utiu na odluke potroaa odnosno turista o kupovini. Marke potroaima pojednostavljuju izbor proizvoda, smanjuju rizik pri donoenju komplikovanih odluka o kupovini i pruaju emotivne koristi. Marka sa prepoznatljivim imenom moe se koristiti na novim tritima ili za nove kategorije proizvoda. Na globalnom tritu turistiki potroai mogu biti svesni marke ak i kada njima sami turistiki proizvodi nisu na raspolaganju. Marka prua vrednost kupcima i poveava njihovu lojalnost prema turistikim proizvodima i/ili kompaniji. Na primer, jedno istraivanje, bazirano na tzv. slepom testu, pokazalo je da 51% potroaa preferira Pepsi kolu u odnosu na konkurentsko pie Coca-Colu. Suprotno tome, rezultati otvorenog testa su pokazali da ak 65% potroaa preferira pie Coca-Colu u odnosu
3 Philips, Edward (2001): Offsets Threat, Aviation Week&Space Tehnology, February 26, 2001.

na Pepsi kolu. Prema tome, preferencije potroaa su zasnovane na imidu marki ovih pia a ne na njihovim ukusima4. Globalno ime marke obezbeuje ekonomiju obima. Trokovi razvoja turistikog proizvoda, odnosno razvoja globalno prepoznatljive marke mogu se disperzovati na vei broj novih turistikih proizvoda. Ekonomiju obima kompanije ostvaruju kroz kompjuterizaciju procesa dizajniranja i kreiranja proizvoda, uz kastimiziranje proizvoda prema zahtevima lokalnih trita. Ekonomija obima, u distribuciji i marketingu, esto snano favorizuju razvoj globalne marke. Jedan od znaajnih razloga za korienje globalnog imena marke je kreiranje, kod potencijalnih turistikih potroaa, svesti o marki. Po svojoj prirodi, globalna marka je prepoznatljivija od lokalne. Potencijalni potroai mogu biti izloeni markama u svojoj zemlji ali i u inostranim zemljama koje poseuju. Zato je lake izgraditi svest o globalnoj nego svest o lokalnoj marki. Na primer, pretplatnici kablovske televizije imaju pristup mnogim televizijskim kanalima, a time i mogunosti da proire saznanja o markama iz razliitih delova sveta. Reklamiranje neke marke preko jednog, ili vie, od ovih kanala moe doprineti njenoj ne samo regionalnoj ve i globalnoj prepoznatljivosti. Naredna korist od globalne marke je presti. Marka sa globalnim imidom pokazuje da je kompanija u stanju da globalno konkurie i da je spremna da podri svoju marku irom sveta. Takoe, kompanija koja eli da globalno pozicionira svoju marku, esto, prvo tei da postane lider u svojoj zemlji, posebno kada postoji sklad izmeu imida turistikog proizvoda i imida zemlje5. Neke globalno prepoznatljive marke istiu u prvi plan zemlju porekla proizvoda. Na primer, McDonalds simbolie brzu hranu iz SAD, LOreal francusku kozmetiku a Swatch vajcarske satove. Zbog elje da izrazi ameriko poreklo Disney je promenio ime svog parka u Parizu od Euro Disney u Disneyland Paris. Meutim, takvo pozicioniranje gubi neke od svojih ari kad su konkurenti iz iste zemlje6. Efekti globalnih marki turistikih proizvoda, u budunosti, dolazie sve vie do izraaja.

Vrednost marke

U turisikoj delatnosti vrednost marke ima posebnu specifinu teinu. S druge strane, ako se osvrnemo na slubena putovanja ili tzv. oping ture u inostranstvu, sigurno emo se setiti koje smo tamo videli, kao to
4 Kapferer, Jean (2002): Is There Really No Hope for local Brands? Journal of Brand Management, 9 january, 2002. 5 Na primer, marka Marlboro je najpre postala vodea marka cigareta u SAD a zatim je, posle viegodinje teke borbe, postala vodea marka cigareta u drugim delovima sveta. 6 Court David and Leiter Mark . (1999): Brand Leverage, The McKinsey Quartely 35, no2, 1999.

su: McDonalds, Coca Cola, Canon, Nike, Rolex, i dr. Shvatiemo da za neke marke do tada nismo ni uli. Takoe, shvatiemo da postoje marke koje su nastale neznatnim (ili drastinim) modifikacijama poznatijih marki. U svakom sluaju, marke (kao odreena imena, izrazi, znakovi, simboli ili njihova kombinacija) treba da omogue identifikaciju i konkurentsko diferenciranje proizvoda i/ili usluga jedne ili grupe kompanija i predstavljaju najvredniju imovinu mnogih kompanija. Sa imenom marke je vrsto povezana njena vrednost (brend, equity). Vrednost marke obuhvata prepoznatljivost imena marke kod potroaa, percipiran kvalitet i druge asocijacije koje izaziva ime marke kod potroaa. Prava globalna marka je ona koja ima konzistentan identitet kod potroaa irom sveta. Globalna marka podrazumeva: isto formulisanje proizvoda, iste glavne koristi, iste vrednosti i pozicioniranje proizvoda na isti nain. Meutim, vrlo mali broj marki zadovoljava ove striktne kriterijume. Trina snaga kompanije obino u velikoj meri zavisi od vrednosti njenih marki. Zbog toga menaderi kompanije moraju najefikasije da koriste ovu imovinu na svim ciljnim tritima. Kolika je vrednost marki pokazuju brojne akvizicije. Cene po kojima su kupljene kompanije bile su nekoliko puta vie od vrednosti njihove neto imovine. Pri tome treba imati u vidu da vrednost marke obino znaajno varira izmeu zemalja, to zavisi od tri elementa: svest o marki,veza sa markom, percepcija marke. Razliitu vrednost marke u pojedinim zemljama moe uzrokovati bilo koji od sledeih faktora7: Vreme egzistiranja marke na tritima, Konkurentska klima, Marketinka podrka, Prihvatljivost marke od strane lokalne kulture, i Obim upotrebe proizvoda odreene marke; U situaciji kada marke due vreme postoje onda mogu postati poznatije potencijalnim turistima. S druge strane, imid marke na tritu ume biti jai ako kompanija koristi konzistentnu strategiju pozicioniranja u duem periodu. Konkurentska klima varira od zemlje do zemlje. U nekim zemljama marka se moe suoavati samo sa nekoliko konkurentskih marki, dok se u drugim zemljama ona moe konstantno suoavati sa velikim brojem konkurentskih marki. U svakom sluaju, konkurentske marke nagrizaju njen udeo na tritu. Marketing podrka marke kroz strategiju komuniciranja, posebno u decentralizovanim kompanijama, moe se znaaj7 Holley G.J., Saunders J.A. and Pircey N. (2004): Marketing Strategy and Competitive Positioning, Prentice-Hall Europe, 2nd edition.

184

no razlikovati. Filijale kompanija u nekim zemljama realizuju promotivne aktivnosti zajedno sa trgovinskim kompanijama (puch strategije). Filijale u drugim zemljama realizuju propagandne aktivnosti putem medija, primenjuju razliite politike cena itd. fokusirajui se na krajnje potroae (pull strategije). esto se teme i propagandne poruke razlikuju izmeu zemalja. Prihvatljivost marke od strane lokalne kulture jeste bitan faktor vrednovanja, jer se prema markama, esto, javlja averzija. S druge strane, oseaj kolektivizma uzrokuje visok nivo lojalnosti prema markama. Obim upotrebe proizvoda odreene marke moe uzrokovati njenu razliitu vrednost na tritima. Zbog toga to se ivotni stilovi ljudi znaajno razlikuju, jedna kategorija turistikih proizvoda se moe lake prihvatiti u jednoj nego u drugoj zemlji. Generalno se moe zakljuiti da je odnos izmeu obima korienja proizvoda i vrednosti marke tog proizvoda direktno proporcionalan. to se turistiki proizvod vie eksploatie, to e biti i vea vrednost njegove marke. Vrednost marke utie na nivo konkurentske prednosti kompanije. Kada marka ima veu vrednost onda to znai da potroaituristi imaju vie poverenja u nju nego u marke konkurenata. Vrednost marke igra znaajnu ulogu u razumevanju njene prirode kao i u oceni efekata promene njenog imena. Vrednost marke moe da igra znaajnu ulogu u kobrendiranju. Kod kobrendiranja, dobro poznato ime jedne marke se udruuje sa imenom druge marke (bez obzira koliko je ono poznato) da bi se unapredila trina prepoznatljivost odreenog (modifikovanog i/ili novog) proizvoda i da bi se poveala naklonost turista i lanova kanala. Vrednost marke je odreena na osnovu javno raspoloivih finansijskih informacija i na bazi analize trita. Trina snaga marke je ocenjena na bazi: vrednosti prodaje, stabilnosti, vostva, podrke, trenda, pokrivenosti trita i nivoa zatite.

Razvoj privatnih marki

Jedna od vanih karakteristika savremenog poslovanja je irenje privatnih marki, odnosno marki posrednika ( private goods ili store brends). Smatra se da je pojava jakih posrednika dominantno uticala na poveanje broja privatnih marki. Obino se isto ime marke (esto ime posrednika) koristi za vie proizvoda i/ili se koriste posebna imena marki za pojedine proizvode ili linije proizvoda. Raste relativno uee proizvoda sa markama posrednika u ukupnom trinom ueu. Brojni faktori ukazuju na ekspanziju privatnih marki, a najvaniji su8: 1. Poboljanje kvaliteta proizvoda sa privatnim markama;

2. Razvoj proizvoda sa privatnim markama koji imaju visoku cenu; 3. Promena odnosa snaga izmeu maloprodavaca i proizvoaa; 4. Pojava novih kategorija proizvoda; 5. Internacionalizacija kanala maloprodaje; 6. Pad prihoda stanovnitva; U sadanjim uslovima kvalitet proizvoda je kljuni faktor uspeha privatnih marki, a ak su neke od tih marki bile znatno inovativnije od proizvoda sa markom proizvoaa. Privatne marke su nekada bile ograniene na svega nekoliko kategorija proizvoda dok se danas vezuju za veliki broj raznovrsnih proizvoda. irenje proizvoda sa privatnim markama znaajno je povealo nivo njihovog prihvatanja od strane potroaa odnosno turista. S druge strane, u sluaju pada raspoloivih prihoda, potroai obino sa nacionalnih marki prelaze na privatne marke. To znai da su, izmeu ostalog, ozbiljni ekonomski problemi, u mnogim evropskim zemljma, znaajno doprineli razvoju privatnih marki. Ekspanzija marki posrednika omoguava proizvoaima da prodru na trita na koja bi se, na drugi nain, teko mogli probiti. Uspeh privatnih marki ne zavisi samo od lokalnih ekonomskih uslova i turistikih kompanija da prodaju turistike proizvode sa sopstvenom markom. On je pod sve veim uticajem varijacije percepcija potroaa zainteresovanosti potencijalnih turista, snage posrednika a posebno lidera na tritu. Unapreivanje kvaliteta turistikog proizvoda sa privatnom markom i dalji razvoj tih proizvoda, za pojedine trine segmente, posebno su doli do izraaja tokom poslednjih desetak godina. Neki posrednici razvijaju sopstvene marke i da bi uticali na repozicioniranje marki proizvoaa. Osim toga mnoge turistike kompanije veruju da razvojem snanih vlastitih marki mogu da uspeno diferenciraju svoje turistike objekte, da poveaju lojalnost turista, da jaaju svoju konkurentsku poziciju i da, konano, poveaju profitabilnost.

gu (ili ak istu) kategoriju proizvoda, kada postoje kulturne barijere, kada se preferiraju turistiki proizvodi lokalnih firmi, kada nestane interesovanje potencijalnih turista za nove i kuriozitetne marke, kada se javi averzija prema izvesnim markama i kada lokalne marke potiu od akvizicija. Razvoj globalne marke je prihvatljiv pristup kada turistiki proizvod ima dobru reputaciju i/ili dobar kvalitet. Kreiranjem globalnih marki turistike kompanije mogu da poveaju cene i prodaju proizvoda, da poveaju lojalnost turista, da utiu na njihove odluke o kupovini, da poveaju svest potroaa o markama, da prodru na nova trita ili u nove kategorije proizvoda, da poboljaju imid svojih proizvoda, da obezbede ekonomiju obima, da izgrade lidersku (prestinu) poziciju kao i da istaknu zemlju porekla proizvoda. Meutim, da bi zadrale udeo na tritu, globalne marke moraju biti cenovno konkurentne i da prue realnu vrednost potroaimaturistima. Globalno orijentisane kompanije moraju strategije razvoja marki da zasnivaju na uvaavanju zahteva globalne konkurencije. Vrednost marke se temelji na: stepenu lojalnosti turista, prepoznatljivosti imena, percepiranom kvalitetu, snanim asocijacijama u vezi s markom, zatitnim imenom marke i odnosima sa distributivnim kanalom. Vrednost marke odraava vrstinu, dubinu i karakter odnosa izmeu turista i marke. Visina vrednosti jedne marke je pozitivna sila koja povezuje potroaaturistu i tu marku, uprkos rezistenciji i tenziji. Privatne marke sve vie postaju snano oruje u borbi sa konkurentima. One obezbeuju distributerima visoke mare i preferencijalni status proizvoda u turistikim objektima, a turistima turistike proizvode visokog kvaliteta po relativno niskim cenama. Sa poveanjem senzitivnosti turista na cenu i sa smanjivanjem njihove lojalnosti prema markama kompanija koje kreiraju turistike proizvode, privatne marke postaju sve znaajnije sredstvo diferenciranja turistikih kompanija na svetskom turistikom tritu.

Zakljuak

8 Kotabe Masaaki, Helsen Kristian (2004): Global Marketing Management, Third Edition, John Wiley and Sons, Inc.New Jersey.

Koncept marke (globalne, regionalne, grupne i/ili individualne) zasniva se na injenici da se sve odluke o kupovini (proizvoda ili usluga) baziraju na kombinaciji racionalnih (fizikih elemenata proizvoda ili usluga) i emotivnih (utisci, ideje, opcije i asocijacije potencijalnog turiste u vezi s datim proizvodom ili uslugom) kriterijuma. Ovi kriterijumi (elementi) se kombinuju i tako se stvara imid marke. Prema tome, re marka se koristi da bi se prezentovalo sve ono to ljudi znaju, misle ili oseaju o neemu. Donoenje odluka o markama globalno orijentisane turistike kompanije esto preputaju lokalnim menaderima. Obino je lokalno ime marke neophodno: kada postojee ime marke ve neko koristi na odreenom inostranom tritu za dru-

Literatura

Aaker, D., Joachimsthaler, E. (1999): The Lure of Global Branding, Harvard Business Review, 77 November-December. Court, D., Leiter, M. (1999): Brand Leverage, The McKinsey Quartely 35, no2, 1999. Holley, G.J., Saunders, J.A., Pircey, N.: Marketing Strategy and Competitive Positioning, Prentice-Hall Europe, 2nd edition. Kapferer, J. (2002): Is There Really No Hope for local Brands? Journal of Brand Management, 9 january, 2002. Kotabe, M., Helsen, K. (2004): Global Marketing Management, Third Edition, John Wiley and Sons, Inc.New Jersey. Philips, E. (2001): Offsets Threat, Aviation Week&Space Tehnology, February 26, 2001. 185

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Ksenija Valrabentajn* Saetak

Osnovni zadatak ovog istraivanja je da ustanovi da li od strane potencijalnih turista u Srbiji, turistike destinacije koje se nalaze u turistiki nebrendiranim dravama, ili dravama sa loim imidom, imaju podjednake anse da budu izabrane za letovanje kao i one destinacije koje se nalaze u turistiki brendiranim dravama. Retke su destinacije kupalinog turizma koje snagom svod brenda prevazilaze okvire drave u kojoj se nalaze. Veina destinacija koje razvijaju kupalini turizam, ma koliko kvalitetna bila njihova ponuda, nemaju toliko snaan brend. Zbog toga se percepcija kvaliteta ponude takvih destinacija, u oima potencijalnih turista, vezuje za imid koji ima drava u kojoj se destinacija nalazi. Kljune rei: turizam, brend, imid drave, turistika destinacija, percepcija kvaliteta

Uticaj brenda i imida turistike destinacije na percepciju kvaliteta turistikog proizvoda kod potencijalnih turista
Uvod
Srbija, danas, na svetskom turistikom tritu ima minornu ulogu, a broj inostranih posetilaca kao i prihodi ostvareni od turizma na svetskom turistikom tritu mogu se izraziti u promilima. Srbija nije posebo pogodna destinacija za razvoj masovnog turizma, a naroito ne na meunarodnom tritu (erovi, Petrovi, 2006). Imajui ovo u vidu, Srbija, verovatno, ni u budunosti nee postati turistika velesila. Ipak, dananji nivo razvoja turizma, koji se ogleda u broju posetilaca, noenja i ostvarenih prihoda daleko je ispod mogunosti. S obzirom na injenicu da je postojanje brenda, na svim savremenim tritima, osnovni preduslov za uspeh nekog proizvoda, nepostojanje turistikog brenda Srbije rezultiralo je ostvarivanjem izuzetno slabih rezultata turistike privrede. Uz to, Srbija u veem delu Sveta ima lo imid, posebno u najveim turistikim emitivnim podrujima. Slike i informacije koje su se odnosile na Srbiju, poslednjih dvadesetak godina, imale su, uglavnom, izrazito negativnu konotaciju. Negativne asocijacije potencijalnih turista pri pomenu Srbije svakako nisu motivacione sile koje e dovesti veliki broj turista na ove prostore. Zbog toga je prvi zadatak svih organizacija i interesnih grupa koje su faktori turistike ponude Srbije da sprovedu opsena istraivanja na razliitim inostranim tritima, i ustanove kakav imid ima Srbija na tim tritima. Nakon toga, ovi faktori trebalo bi da oblikuju drugaiju sliku Srbije i kvalitetno je iskomuniciraju prema ciljanim tritima. Autor ovog rada nije u mogunosti da izvede jedno takvo istraivanje i odgovori na takva pitanja i zahteve. Zbog toga e se u ovom istraivakom radu fokusirati na deo srpskog turistikog trita (Baka), to jest, na segment turistike tranje. Kroz ovo pilot istraivanje ponaanja potencijalinh turista pokuae se ustanoviti da li su brend i imid turistike destinacije znaajan faktor pri percepciji kvaliteta ponude turistikih destinacija, odnosno, da li potencijalni turisti (u ovom sluaju sa prostora Bake) koji ve imaju izgraene stavove i asocijacije o razliitim destnacijama, mogu da odaberu za svoje turistiko putovanje i destinacije sa loim imidom, ili samo one destinacije koje imiju dobar turistiki imid i jak turistiki brend. Zbog toga to je Srbija kontinentalna drava, bez izlaza na toplo more, najtraeniji turistiki proizvodi su letovanja. Iz tog razloga autor se opredelio da za predmet istraivanja izabere upravo ovaj vid turistike ponude.

Brend i imid

Abstract
Influence of brand and image of Tourist Destination over the Potential Tourists Perception of Tourist Product Quality

The main aim of this research is to find out whether potential Serbian tourists give a fair chance to the tourist destinations which are in the countries with no established tourist brand or in the countries with a bad image. It is, therefore, aimed at finding out whether these destinations have the same chance of being picked for the summer holiday like those destinations which are in the countries with an established tourist brand. There are not so many summer holiday destinations which, with the power of their brand, can overstep the boundaries of their countries. No matter how good their offer is, most destinations which are developing summer holiday tourism do not have such a powerful brand. That is why the potential tourists connect the perception of quality of these offers to the image of a country in which the very destinations are. Key words: tourism, brand, country image, tourist destination, perception of quality

ta je brend (brand)? Brend je engleska re koja znai ig ili otisak, a njena prva primena bila je na Divljem zapadu, kada su kauboji igosali svoja goveda da bi ih razlikovali od ostalih goveda u preriji (www.nune.biz). Brendiranje je marketinki i menaderski proces koji odreenom proizvodu, usluzi ili organizaciji daje jedinstven identitet i na taj nain mu omoguuje da bude jasno i pozitivno izdiferenciran i kao takav razliit i prepoznatljiviji od konkurencije. To je, u stvari, proces stvaranja prepoznatljive robne marke (Kosti, 2003). Jedna od najbitnijih osobenosti brenda je da on ima psiholoku vrednost za konzumenta. Brendiranje turistike destinacije je metod otkrivanja specifinosti neke sredine, njihova implementacija u turistike sadraje i komunikacija istih prema potroaima. Brend treba da okupi sve karakteristinosti kojima destinacija raspolae u jedinstvenu celinu i da ih iskomunicira prema tritu. Na taj nain gradi se identitet destinacije, ono po emu e destinacija biti poznata, ono to je njena najvea prednost i ono na emu joj ostali zavide (www.balle-valle.hr). Kotler kao uslove za stvaranje i razvijanje brenda turistike destinacije navodi lako prepoznavanje od strane konzumenata, percepciju potroaa o dobrom odnosu pogodnosti koje se dobijaju sa cenom, kao i odravanje kvaliteta i standarda. Hankinson ukazuje da brending turistike destinacije, slino kao kod brenda klasinih proizvoda, zahteva izbor i ukljuivanje stratekih elemenata brenda: ime, oznaku, logo, simbol, slogan, boje, dizajn ali i geografske elemente, arhitekturu, stil fotografija, jezik, legende i mitove Zbog toga se lojalnost nekom turistikom brendu oituje kroz sposobnost destinacije da opskrbi posetioce iskustvima i doivljajima koji su u skladu sa njihovim oekivanjima i slikom koju oni ve imaju o toj destinaciji (Tasci, Kozak, 2006).

Brend turistike destinacije

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad 186

Imid turistike destinacije

Meu strunjacima iz oblasti marketinga postoje oprena miljenja o tome gde je granica u definisanju pojmova brend i imid, a gde se ova dva pojma prepliu. Cai ukazuje da je imid bitan element u izgradnji brenda. Hunt definie imid zemlje kao impresije ljudi o zemlji u koju nisu putovali. Coshall definie imid destinacije kao individualnu percepciju pojedinca o karakteristikama destinacije. Crompton ukazuje da je imid destinacije skup uverenja, ideja i impresija koje osoba ima o nekoj destinaciji (Tasci, Kozak, 2006).Gunn sugerie da se imid destinacije formira kao rezultat razliitih poruka objavljenih u novinskim lancima, magazinima, TV reportaama i drugim neturistikim izvorima informacija. On pojanjava i da pojedinci koji nikad nisu posetili neku destinaciju imaju neke informacije o toj destinaciji u svojoj memoriji, i, iako verovatno nekompletene, te informacije su delovi mozaika slike koju pojedinac ima (Fakeye, Crompton, 1991). Iz navedenih opservacija se moe izvesti zakljuak da je imid destinacije vaan element u izgradnji brenda, ali da bi brend egzistirao mora da postoji najvaniji element prepoznatljivost.

Grafikon 1. Asocijacije i emocije potencijalih turista vezane za letovanje na ponuenim destinacijama broja ispitanika njih 62,8% je enskog, a 37,2% mukog pola. Prosena starost ispitanika je 35 godina. Najmlai ispitanik ima 18, a najstariji 67 godina,. U obrazovnoj strukturi dominiraju ispitanici sa srednjom strunom spremom (48,7%), visokoobrazovanih je 43,6%, dok ispitanici sa viom strunom spremom ine 7,7% uzorka.

Imid nekih od drava koje razvijaju kupalini turizam

Pri definisanju imida destinacije najee se pominju termini kao to su: impresije, skup uverenja, nizovi slika, asocijacija, emocija, ideja i slino. U ovom istraivanju pokuava se ustanoviti kakve asocijacije i emocije imaju potencijalni turisti pri ponudi letovanja u nekoj od drava koje razvijaju kupalini turizam. Ispitanicima su ponuene reenice vezane za ponude letovanja u razliitim destinacijama (dravama). U tu svrhu formirana je petostepena skala Likertovog tipa, a ispitanici na numerikoj skali treba da odrede stepen i kvalitet asocijacija i emocija koje u njima bude ove ponude: 1- potpuno negativne asocijacije i emocije; 2 uglavnom negativne asocijacije i emocije; 3 - ni pozitivne ni negativne asocijacije i emocije; 4 - uglavnom pozitivne asocijacije i emocije; 5 - potpuno pozitivne asocijacije i emocije. Na Grafikonu 1. vidi se da tradicionalne destinacije turistike ponude, koje dugo razvijaju turizam, kod potencijalnih turista imaju izrazito pozitivan imid. Ove destinacije (panija, Italija i Grka) kod ispitanika izazivaju pozitivne asocijacije i emocije. Najbolji imid kod potencijalnih turista ima panija, sa prosenim skorom 4,64, dok Italija ima prosenu ocenu 4,54, a Grka 4,45. Letovanje u Italiji ak kod 72,9% ispitanika izaziva potpuno pozitivne asocijacije i emocije, a ovu ocenu dalo je 71,4% ispitanika paniji i 68% Grkoj. Iako najvei broj ispitanika nije imao priliku da letuje u Italiji ili paniji, ove destinacije su razvijajui svoj turistiki brend i imid, kroz slanje razliitih stimulansa, uspele da, delujui na proces percepcije, u svesti potencijalnih turista stvore iskljuivo pozitivna znaenja. Turska, kao novija turistika destinacija kupalinog turizma, kod potencijalnih turista ima prilino dobar imid. Prosena vrednost na skali asocijacija i emocija iznosi 3,72. Ovakav skor rezultat je velikih ulaganja u turistiku privredu Turske, kao i u dobru promociju. Brendiranjem, poslednjih godina, Turska je uspela da se na187

Instrument ispitivanja

Istraivanje preferencija potencijalnih turista

Zadaci i ciljevi istraivanja
Dva osnovna zadatka ovog istraivanja su: Na osnovu upitnika formiranog za ovo istraivanje ustanoviti kakav imid kod potencijalnih turista u Bakoj ima svaka od deset drava koje razvijaju kupalini turizam (Turska, Albanija, Italija, Gruzija, panija, Liban, Ukrajina, Grka, Azerbejdan i Crna Gora). Na osnovu pet ponuda za letovanje, koje se odnose na pet od deset gorepomenutih destinacija, ustanoviti ocenu kvaliteta, atraktivnosti i poeljnosti ponuenih destinacija kupalinog turizma od strane potencijalnih turista, u situaciji kada ispitanici ne znaju koje su to destinacije. Osnovni cilj istraivanja je da utvrdi da li od strane potencijalnih turista, u situaciji kada ne znaju o kojim destinacijama se radi, turistike destinacije koje se nalaze u turistiki nebrendiranim dravama, ili dravama sa loim imidom, imaju podjednake anse da budu izabrane za letovanje kao i one destinacije koje se nalaze u turistiki brendiranim dravama, tj. da li se kod potencijalnih turista imid i brend destinacije javljaju kao znaajni faktori u percepciji kvaliteta.

Instrument korien za ovo istraivanje je anketni upitnik formiran od strane autora-istraivaa. Prvi deo upitnika odnosi se na procenu imida, to jest poeljnosti deset destinacija (drava) koje razvijaju kupalini turizam. Drugi deo upitnika odnosi se na pet ponuda za letovanje koje su formirane od strane istraivaa. Ponude su formirane tako to su na internetu pronaene i izabrane destinacije i hoteli. Tri od pet destinacija nalaze se u turistiki nebrendiranim dravama (Albanija, Azerbejdan i Ukrajina) dok se dve nalaze u turistiki brendiranim dravama (Italija, panija). Nijedna od ovih ponuda nije u ponudi turistikih agencija u Srbiji. Ispitanici ne znaju koje su to destinacije, niti gde se nalaze. Slinost svih ponuda ogleda se u broju dana predvienih za letovanje (10), visini cene i kategorije hotela. Svaka ponuda je sastoji se od kratkog opisa i fotografija destinacije: naselja, plae, hotela, hotelskih soba, restorana i bazena, a na kraju je prikazana cena ponude (slike 1, 2, 3, 4 i 5). U cenu nije uraunat prevoz. Ponude su prireene u Power Point programu, odtampane na papiru A4 formata, u koloru i kao takve prezentovane potencijalnim turistima (ispitanicima).

Postupak ispitivanja

Uzorak

Ispitivanje je vreno individualno. Istraiva je kratkim usmenim objanjenjem uputio ispitanike u pravila popunjavanja upitnika i dao im na uvid ponude za letovanja, a oni su samostalno popunjavali upitnik.

Za potrebe ovog pilot istraivanja sainjen je uzorak od 78 ispitanika sa teritorije Bake, iz optina: Novi Sad, Vrbas, Senta i Temerin. Uzorak je prigodan. Od ukupnog

Rezultati istraivanja

Podaci dobijeni u ovom istraivanju obraeni su u programskom paketu SPSS 11.5 for Windows.

Slika 1: Ponuda 1. Albanija Dra Hotel Adriatik metne kao prepoznatljiva i poeljna destinacija, sa kvalitetnom ponudom. Drave koje nisu turistiki brendirane, nisu ni prepoznatljive na tritu. One obino ne izazivaju ni pozitivne, ni negativne asocijacije. Takav je sluaj sa Ukrajinom i Gruzijom. One ostvaruju prosean skor na skali 3,17 odnosno 3,09. Veina ispitanika nije ak ni upoznata sa injenicom da ove drave izlaze na Crno more. Za ove destinacije od znaaja je to nemaju negativan imid kod potencijalnih turista, tako da u stvaranje imida i brenda na ovom tritu kreu od nule. Neoekivano nizak skor ostvarila je Crna Gora (2,95). Kod 34% ispitanika letovanje na ovoj destinaciji izaziva uglavnom pozitivne asocijacije, dok kod ak 27% ispitanika izaziva potpuno negativne asocijacije i emocije. Ova destinacija je, u svakom sluaju prepoznatljiva, a ovakav rezultat je posledica prologodinjeg osamostaljenja Crne Gore. Negativne emocije kod ispitanika izazvane su najveim delom tim inom, a ne loom turistikom ponudom. Ipak, negativne emocije nisu motivator koji e pokrenuti potencijalne turiste ka ovoj destinaciji. U najloijoj situaciji nalaze se destinacije koje, osim to nemaju izgraen turistiki brend, imaju i lo imid. Takve su Liban (2,73) i Azerbejdan (2,47). Azerbejdan ispitanike asocira iskljuivo na fudbalske poraze nae reprezentacije, dok veina ispitanika nije upoznata sa tim da Liban izlazi na Sredozemno more, a samo mali deo ispitanika bio je obaveten da je ova destinacija politiki nestabilna i nebezbedna. Ove drave izazivale su kod veine ispitanika negativne asocijacije koje

nisu vezane za turistiku ponudu. Moda je ba turistika ponuda ovih destinacija ansa da poprave svoj imid, a turizam pojam koji bi mogao da se vee za ove drave. Preduslov za to je stvaranje bezbednog politikog okruenja. Ubedljivo najloiji skor (1,74) ima Albanija. ak 55,1% ispitanika u vezi sa letovanjem u Albaniji ima potpuno negativne asocijacije i emocije, a samo 2 ispitanika (2,26%) ima potpuno pozitivne asocijacije i emocije u vezi sa letovanjem na ovoj destinaciji. Negativne asocijacije vezane za ovu destinaciju posledica su verovanja potencijalnih turista da Albanija jo uvek ivi pod reimom Envera Hode, dok su negativne emocije vezane za problem Srbije sa Kosovom i poistoveivanje Albanaca sa Kosova sa onima u Albaniji. Izgradnja pozitivnog imida turistike destinacije samo je korak ka izgradnji brenda. Brendirane turistike destinacije, pozicionirane su na veini trita, dok nove turistike destinacije imaju zadatak da kroz konstantnu komunikaciju sa tritem i slanje pozitivnih stimulansa stvaraju pozitivan imid i lagano grade svoj turistiki brend.

Procena kvaliteta turistike destinacije od strane potencijalnih turista

Za potrebe ovog istraivanja formirano je pet ponuda za letovanje. Prvo pitanje vezano za ponude letovanja glasi: Kada bi ste na raspolaganju imali dovoljno materijalnih sredstava, da li bi ste se odluili za letovanje na ponuenoj destinaciji u ponuenom hotelu? Ispitanicima su ponuena tri modaliteta odgovora: da, ne i ne znam. Iz Grafikona 2. se vidi da su svih pet ponuda za letovanje od strane ispitanika ocenjene kao poeljne. Na svakoj od ponuenih destinacija, kada bi imali materijalna sredstva, letovalo bi vie od 74% ispitanika. To znai da 3/4 ispitanika sve ponude opaa kao poeljne, atraktivne i kvalitetne i vidi mogunost da zadovolji svoje potrebe na svakoj od njih. Nijedna destinacija nije nepoeljna za vie od 17% ipitanika. Ovi rezultati ukazuju na to, da kada ispitanici ne znaju gde se nalazi destinacija koja im je ponuena, i kad nisu optereeni predrasudama i stereotipima, veina sve ove ponude percipira kao kvalitetne. Drugim reima, veina ispitanika je motivisana da letuje na ovim destinacijama.

Rangiranje po poeljnosti

Slika 2: Ponuda 2. Azerbejdan Baku Khazar Golden Beach Hotel 188

Sledee pitanje vezano za ponude letovanja odnosi se na rangiranje ponuda po poeljnosti. Pitanje glasi: Zamislite da ste dobili 600 eura koje treba da potroite na letovanje. Uzimajui u obzir sve faktore (opis destinacije i hotela, cenu i fotografije), rangirajte ove ponude po poeljnosti od 1 do 5. Rang 1 dodelite ponudi koju bi ste najradije odabrali. Kao to se vidi na Grafikonu 3. ispitanici su prilino izjednaeno rangirali po-

nude po poeljnosti. U ovom sluaju, nii proseni rang predstavlja veu poeljnost. Nijedna ponuda (destinacija) se nije izdvojila kao izrazito poeljna ili nepoeljna. Sve ponude dobile su od strane ispitanika sve rangove, od najnepoeljnije (5) do najpoeljnije (1). Kao najpoeljnije izdvojile su se ponude koje se nalaze u turistiki nebrendiranim dravama. Najviim prosenim rangom 2,58 rangirana je Ponuda 5 (Ukrajina), a druga najbolje rangirana (2,65) je Ponuda 2 (Azerbejdan). Ponude 1, 3 i 4 (Albanija, Italija i panija) imaju vrlo izjednaen prosean rang 3,17; 3,04 i 3,18. Ovakvi rezultati rangiranja poeljnosti destinacija su donekle oekivani, s obzirom da se autor-istraiva veoma trudio da u ponude uvrsti destinacije priblinog kvaliteta, upravo zbog toga da nijedna destinacija, bilo ona brendirana ili ne, ne bi bila favorizovana. Za veliki broj ispitanika rangiranje je bio prilino teak zadatak. Ispitanici nisu mogli da se striktno opredele za jednu destinaciju kao najpoeljniju, jer su im se sve ponude dopale. Ovako ujednaeni rezultati rangiranja poeljnost ponuda, jo jedanput pokazuju da potencijalni turisti kada ne znaju o kojoj se destinaciji radi, ee kao najpoeljnije percipiraju ponude koje se nalaze u turistiki nebrendiranim ili dravama sa loim imidom u odnosu na destinacije koje se nalaze u turistiki brendiranim i dravama sa izuzetnim imidom. ak 90,32% ispitanika izjavilo je da na njihov izbor najpoeljnije ponude ne bi uticalo saznanje da se ta ponuda (destinacija) ne nalazi u turistiki brendiranoj dravi. Ipak, ovo treba uzeti sa rezervom, jer veina ispitanika koji su odabrali Ponudu 1 (Albaniju) kao najpoeljniju, kada su nakon anketiranja saznali koju su destinaciju odabrali, bili su prilino razoarani i oseali su se prevareno, pa ak i postieno zbog svog izbora.

Slika 3: Ponuda 3. Italija Sorento Hotel Caravel imid turistike destinacije (drave) jedan od najbitnijih faktora u percepciji kvaliteta turistikog proizvoda od strane potencijalnih turista, s obzirom da su se kao dve najpoeljnije destinacije izdvojile one koje se nalaze u turistiki nebrendiranim dravama, odnosno u dravama koje su na skali emocija i asocijacija istih tih potencijalnih turista ostvarile prilino nizak skor. Zbog niskog skora na skali asocijacija i emocija, ove dve destinacije verovatno u stvarnosti nikad ne bi bile odabrane za letovanje kod veine ispitanika, kao to su odabrane u ovom pilot istraivanju. Verovatno iz istih razloga (lo imid kod potencijalnih turista u inostranstvu) i Srbija u stvarnosti ostvaruje veoma niske rezultate u turistikoj privredi. Mnogi faktori utiu na izgradnju i snagu brenda turistike destinacije. Turistike destinacije (naselja, regije) koje razvijaju kupalini turizam retko uspevaju da snagom svog brenda prevaziu okvire drave u kojoj se nalaze. Zbog toga se percepcija kvaliteta ponude takvih destinacija, u oima potencijalnih turista, vezuje za imid koji ima drava u kojoj se destinacija nalazi. Pretpostavka je i da turistike destinacije u Srbiji teko mogu da prevaziu lo imid drave kojoj se nalaze. Zbog toga, sve nove drave na svetskom turistikom tritu najjai akcenat treba da stavljaju na izgradnju to boljeg imida, na svakom mestu, u svakoj situaciji.

Literatura

Tasci, A., Kozak, M. (2006): Destination brands vs destination images: Do we know what we mean, Journal of Vacation Marketing, Sage Publications, do-

Zakljuak

U ovom istraivanju, svih pet ponuda za letovanje od strane ispitanika procenjene su kao vrlo poeljne, a pri rangiranju po poeljnosti neke od destinacija koje se nalaze u turistiki nebrendiranim dravama rangirane su kao poeljnije od onih koje se nalaze u turistiki brendiranim dravama. Cilj istraivanja je ispunjen i utvreno je da od strane potencijalnih turista u Bakoj, turistike destinacije koje se nalaze u turistiki nebrendiranim dravama, ili dravama sa loim imidom, imaju podjednake anse da budu izabrane za letovanje kao i one destinacije koje se nalaze u turistiki brendiranim dravama. Ovaj zakljuak se odnosi samo na sluaj kada se ispitanicima pri izboru turistike destinacije ne stavi do znanja u kojoj dravi se nalazi ta destinacija, nego kada procenjuju kvalitet ponude samo na osnovu opisa i fotografija. Ovo je pokazatelj da su brend i

Slika 4: Ponuda 4. panija Benidorm Hotel Mediterraneo 189

Slika 5: Ponuda 5. Ukrajina Alushta Hotel More

stupno na http://jvm.sagepub.com/cgi/ content/abstract/12/4/299 Ekinici, Y., Hosanz, S. (2006): Destination Personality, Journal of Travel Research, Sage Publications, dostupno na http://jtr.sagepub.com/cgi/content/ abstract/45/2/127 Fakeye, P., Crompton, J. (1991): Image Differences between Prospective, Firs Time, and Repeart Visitors to the Lower Rio Grande Valley, Journal of Travel Research, Sage Publications, dostupno na http://jtr.sagepub.com/cgi/content/ refs/30/2/10 Franceko, M. (2005): Interna skripta psihologija marketinga, Odsek za psihologiju - Filozofski fakultet, Novi Sad Kosti, M. (2003): Brending, E Magazin, br. 6, dostupno na http//:www.emagazin.co.yu/clanak.asp?id=6 Kesi, T. (1999): Ponaanje potroaa, Adeco, Zagreb Havelka, N. et al. (1998): Metode i tehnike socijalnopsiholokih istraivanja, Centar za primenjenu psihologiju, Beograd erovi, S., Petrovi, P. (2006): Utvrivanje prioriteta razvoja turizma Srbije, Nauno-struni asopis Turizam, br. 10, Novi Sad www.brendovisrbije.com www.balle-valle.hr www.nune.biz

Grafikon 2. Odnos pozitivnih, negativnih i neodlunih odgovora (%) ispitanika na pitanje: Da li bi ste letovali na ponuenoj destinaciji?

Grafikon 3. Proseni rangovi poeljnosti ponuda

190

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Slobodan erovi* Saetak

Strategijska pozicija preduzea predstavlja zbir profitnih potencijala njenih poslovnih trinih pozicija (SBU) i u tom smislu jedan od osnovnih zadataka strategijskog menadmenta je da kreira i odri dugorone profitne potencijale preduzea. Polaznu taku i osnovni elemenat portfolio menadmenta ine SBU, te njihova identifikacija predstavlja jedan od najteih zadataka menadmenta. Strategijska poslovna jedinica je najmanja proizvodno-trina (ili usluno-trina) kombinacija za koju profitni potencijal moe biti logino identifikovan i za koju moe biti definisana razvojna strategija pomou koje e se taj profitni potencijal iskoristiti. Kljune rei: portfolio, matrica, menadment, pozicija

Portfolio matrice kao analitiki okvir za izbor strategija turistikog preduzea

Uvod
Menaderi u turizmu tee da kombinuju poslovne jedinice na optimalan nain. Portfolio menadment predstavlja koristan koncept za planiranje, organizovanje, voenje i kontrolu strategijskog miksa za poslovni portfolio organizacije. U tom smislu se i govori o portfolio menadmentu kao instrumentu strategije1. Uglavnom, svi portfolio modeli, odnosno matrice, poivaju na koordinatama koje predstavljaju okruenje i sposobnosti preduzea. U tom smislu, portfolio pristup moe posluiti kao instrument situacione analize, ali i za utvrivanje ciljnog poslovnog portfolia, te za izbor strategije za njegovo restrukturiranje. U savetodavnoj i poslovnoj praksi favorizuju se portfolio matrice zbog svoje jednostavnosti, preglednosti i efikasnosti upotrebe2. Prednost portfolio analize ogleda se u mogunosti dobijanja uvida (pregleda) u poziciju pojedinih proizvoda, grupa proizvoda ili delatnosti (oblasti) strategijskog poslovanja na portfolio matrici. U tom smislu, aktivnosti preduzea segmentiraju se na strategijske poslovne jedinice (Strategic business unit SBU), koje se strategijskim menadmentom kombinuju na optimalan nain. Pri tome se jedinice koje imaju brz rast i koje su gladne za gotovinom, balansiraju sa poslovnim jedinicama koje su zrele i obezbeuju gotovinu, kao i jedinicama koje su potencijalni naslednici jedinica iji se ivotni vek pribliava kraju. U savremenim uslovima, kreiranje strategijske pozicije preduzea nezamislivo je bez upotrebe neke od portfolio matrica. e, korigovan za inflaciju. Na horizontalnoj osi dato je relativno trino uee koje se izraunava deljenjem trinog uea s onim koji imaju tri najvea konkurenta u strategijskoj grupi. Kombinovanjem ove dve ose moemo locirati i prikazati gotovo svaku trinu situaciju. Turistiko preduzee treba da svoju analizu provede kroz odreene faze: 1. prva faza: sainjavanje liste privremenih SBU, polazi se od postojeih segmenata i novih kriterijuma (turistikih grupa, podruja, tehnologije, ekologije); 2. druga faza: od privremene ka fiksnoj SBU, 3. trea faza: odreivanje granica trita (konkurencija izmeu SBU); 4. relativno trino uee (nisko i visokotrino uee i niska i visoka stopa rasta trita, etiri polja matrice), 5. stopa rasta trita (rastue, statino i opadajue). Relativno trino uee izraunava se na sledei nain: RTU = [(SPUP) (PVKUP)] 100 = (SP PVK) 100

Abstract
Matrix portfolio as an analitic framework for strategic choices of tourism company
The strategic position of a company represents the sum of the profit potentials of its operating marketing positions (SBU), and therefore one of the main strategic management tasks is to create and sustain profit potential of a company. Starting point and basic element of portfolio management are SBU, and their identification is one of the most difficult management tasks. Strategic business unit is the smallest operating marketing (or service marketing) combination for which its profit potential can be logically identified and for which the development strategy for using that profit potential can be defined. Key words: portfolio, matrix, management, position

Rast trita/trino uee (BCG) matrica

Vertikalna osa predstavlja rast trita. Rast trita je procenat godinje stope rasta koji ostvaruje turistiko preduze1 Franz-Friedrich Neubauer, Portfolio menadment: koncept profitnih potencijala i njegova primena, Svjetlost, Sarajevo, 1991, str.1. 2 Termin portfolio (znai skup-kombinacija) menadment pozajmljen je iz industrije hartija od vrednosti, gde se hartije od vrednosti, prema odreenim kriterijumima, kombinuju u optimalne portfolije. Od poetka sedamdesetih godina prolog veka portfolio menadment dobija znaajnu ulogu u menadmentu preduzea.

Slika 1. BCG matrica turizma Srbije Izvor: S. P. Robins, M. Coulter, Menadment - osmo izdanje, Data status, Beograd, str. 190, Strategija razvoja turizma Srbije, Horwath Consulting Zagreb i Ekonomski fakultet, Beograd, 2006, str. 9, prilagoeno od strane autora. Zvezde Turwistiki proizvodi koji belee visoki rast i visoko trino uee. To omoguava primenu ekonomije obima kao i ostvarivanje znaajnog profita. To omoguava dodatno oglaavanje, promocije i druge napore potrebne za odravanje rasta. U datom periodu doi e do prelaska iz faze ubrzanog rasta u fazu opadanja i tada taj turistiki proizvod postaje krava muzara. 191

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Krave muzare Turistiki proizvodi koji zbog svog visokog trinog uea ostvaruju znaajnu koliinu gotovog novca, ali kojima nije potrebno dodatno ulaganje zato to ne rastu. Tipina krava muzara mogao bi biti turistiki proizvod koji je lider na stabilnom ili zrelom tritu. Visoko trino uee omoguava prednost kroz vodstvo u trokovima nad konkurentima, ali dalje finansiranje turistikog proizvoda nije potrebno. Krave muzare omoguavaju finansiranje rasta drugih linija turistikih proizvoda. Krave muzare e na kraju zabeleiti pad prodaje i trinog uea. Upitnici (ili problematina deca) Turistiki proizvodi koji belee brzi rast, ali koji imaju nedovoljno trino uee da bi mogli finansirati svoj rast. Otuda i naziv upitnik; to jest ne znaju budunost proizvoda. Upitnici se dosta esto javljaju na nesigurnim tritima; nepoznato je kakav e ivot imati turistiki proizvod. Ako turistiki proizvod ubrzano raste, on zahteva znaajno finansiranje, ali nisko trino uee ne uspeva da omogui prednost u trokovima. Zato turistika preduzea moraju finansirati proizvod koji moda ima nesigurnu perspektivu. Mnogi upitnici finansiraju se dodatnim gotovim novcem koji proizvodi krava mu zara. Psi Turistiki proizvodi koji ne rastu niti imaju visoki trini udeo. Psi su jednostavno dobri turistiki proizvodi ili su dobri turistiki proizvo di u kategoriji proizvoda koji vie nisu privlani kupcu. Psi imaju svega nekoliko prednosti, ako i toliko, pred svojim konkurentima. Iako moda postoje neki razlozi za odravanje ove vrste turistikog proizvoda na ivo tu (na primer, kontinuitet imena marke, sve dok se ne obave znatne modi fi kacije ili dok se linija turistikih proizvoda ne zaokrui), glavna odluka postaje kako se odrei tog turistikog proizvoda ili ga izbaciti iz linije. Prednosti ove matrice su to se njome moe osi gurati dugorona odrivost turistikog proizvoda i to spreava menadere da donose kratkorone odluke, koje bi mogle nakoditi ukupnom uspehu SPJ. Matrica takoe omoguuje turistikim menaderima da budu svesni potreba koje proizvod ima. Nedostaci ove matrice su to se pristup preko portfelja isplati, ali nije ga lako postii. Informacije po trebne za izgradnju matrice portfelja za ukupno trite teko se pronalaze, a naporno ih je i odravati na prikladan nain. Neki turistiki menaderi mogu zakljuiti da se sav taj trud oko prikupljanja potrebnih informacija ne isplati. Drugo, pozicija i opis turistikih proizvoda mogu biti subjektivni. Iako turistiki proizvod moe pripadati kvadrantu krave muzare, privredne grane koje su pod opsadom moda nisu dovoljno jake da podre dobit koju bi krava muzara mogla poeti. Drugim reima, samo zato to 192

matrica sugerie jedno, je dinstvenost turistikog trita moe sugerisati drugo. Nedavna istraivanja utvrdila su da postoje grane koje ne koriste nuno prednosti ekonomije razmera na kojoj se matrica zasniva. U mnogim uslunim se ktorima, trokovi proizvodnje usluge ne menjaju se s rastuim obimom u tolikoj meri da bi osigurali poziciju prednosti i proizlazee novane na doknade kao to bi to mogla industrija zasnovana na proizvodu.

Poslednjih je godina sve popularnija matrica General Electric zato to je u stanju reiti neke nedostatke matrice BCG-a. U mnogim sluajevima postoji i potreba za utvrivanjem po vrata od ulaganja ili dobiti, a ne samo novanog toka. Osim toga, matrica GE omoguuje koritenje nekih od vrlo vanih kvalitativnih informacija: u prvom redu koliko je jaka jedinica u poreenju sa konkurentima te koliko je privlana mogunost investiranja koju odreena grana nudi. Ova tehnika poznata je jo i kao matrica privlanosti grane / matrica po slovnih snaga. Uporeujui snagu SPJ-a ili turistikog preduzea s prili kama koje nudi konkretno trite, ta nam matrica daje predloeno uputstvo o tome kako upravljati odreenom situacijom. Matrica je podeljena u zelenu, utu i crvenu zonu. U zelenoj zoni postoji ve lika privlanost; turistiko trite prilino je privlano preduzeu, a ponuda proizvoda SPJ-a dosta je jaka. Iako bi turistiki menader trebao detaljno ispitati stvar, matrica sugerie da je privlanost ovdje prevelika da bi se propustila te bi preduzee trebalo investirati u to trite. Isto tako, uta zona ukazuje na to da se snaga turistikog preduzea i privlanost trita ne po k lapaju optimalno pa bi preduzee trebalo nastaviti, ali s velikim oprezom. Crvena zona ukazuje da situacija u grani i u SPJ-u nije dobra za investiranje te da bi turistiko preduzee tu trebalo stati i ne ii

McKinsey / General Electric matrica

dalje. Atraktivnost takoe ukljuuje i ekonomiju obima. Svaka grana ima jedinstvenu strukturu trokova koja pridonosi sposobnosti za postizanje konkurentne prednosti. Atraktivnost neke privredne grane moe znaiti mnogo toga. Dok turistiko preduzee posmatra neku granu, pokuavajui da utvrdi investicioni poten cijal, ono e analizirati stopu rasta te grane, prosjenu profitnu stopu koju ostvaruju turistika preduzea koja konkuriu u toj grani, koliko konkurena ta ima, snagu pojedinih konkurenata, te podruja, tj. nie na tritu koje oni ne pokrivaju. Atraktivnost takoe ukljuuje i ekonomiju obima. Svaka grana ima jedinstvenu strukturu trokova koja pridonosi sposobnosti za postizanje konkurentne prednosti. Slika br. 3 daje pregled nekih faktora koje je potrebno razmotriti pri procenjivanju privlanosti potencijalne investicije.

Matrica politike usmeravanja (Shell matrica)

sastoji se iz devet blokova i operie koordinatama perspektiva poslovnog sektora i pozicija preduzea, perspektiva poslovnog sektora (kritinih eksternih faktora poslovnog uspeha) ocenjuje se na osnovu: trita, konkurencije, ekonomije, vlade, dobavljaa, geografije i drutva (svaki od ovih faktora ima niz podfaktora), perspektiva poslovnog sektora gradira se na: neatraktivna, prosena i atraktivna, pozicija portfolia preduzea ocenjuje se na osnovu sledeih varijabli: trita, tehnologije, proizvodnih, kadrovskih i finansijskih faktora (sa nizom podfaktora3); poslovna pozicija preduzea gradira se na: slabu, prosenu i jaku;

Adl matrica4 (matrica ivotnog ciklusa)

zasniva se na koordinatama: konkurentska pozicija preduzea i faze zrelosti industrije ima etiri faze ivotnog ciklusa (zrelosti) industrije: embrionalna, rast, zrelost i starenje,
3 Na primer, u oceni trine pozicije svake SBU (turistike poslovne jedinice) u portfoliu preduzea potrebno je analizirati ak 12 aspekata: trino uee i relativno trino uee, godinje stope rasta prodaje; zrelost turistikog proizvoda u odnosu na konkurenciju, kvalitet proizvoda (usluga), miks proizvoda, marketing, zatitu patenata i intelektualne imovine, strategije cena, kvaliteta kanala distribucije, nivoa trokova marketinga i nivoa lojalnosti potroaa korisnika turistikog proizvoda; 4 Razvila je konsultantska firma Artur D. Little (ili skraeno ADL).

Slika 2. General Electric matrica Izvor: Luiz Moutinho, Strateki menadment u turizmu, Masmedia, Zagreb, 2005, str. 396 Zelena zona velika privlanost, investirati uta zona preduzee treba da nastavi ali sa oprezom Crvena zona preduzee treba da stane i da ne nastavlja dalje

 u okviru konkurentske pozicije preduzea razlikuje pozicije: dominantna, jaka, povoljna, odriva (branljiva), slaba i nesposobna za ivot, u okviru primene matrice postoje tri opcije: irok obim strategijskih opcija, opreznost, selektivan razvoj; opasnost, povlaenje sa trine nie, dezinvestiranje ili likvidacija; Borg-Warnerova poslovna portfolio matrica uzima za koordinate poslovnu snagu preduzea i atraktivnost (privlanost) trita niska, srednja i visoka; Hofer matrica, ili matrica evaluacije proizvod/trini segment, za koordinate uzima: fazu proizvod/trite evaluacije i relativnu konkurentsku poziciju; Brownova matrica predstavlja varijantu portfolio matrice koja se zasniva na dve relevantne koordinate: relativna konkurentska sposobnost i ukupna trina atraktivnost (definie se pet zona u okviru ovih koordinata, te se na osnovu njihovih karakteristika vri izbor poslovnih strategija); Koncept strategijskih poslovnih podruja (Strategic business area SBA), kao segment ili arena trita (okruenja) i u odnosu na njih pozicioniraju se SBU preduzea;

Atraktivnost sektor Veliina trita Postotak trinog uea Poloaj - mo dobavljaa Poloaj -mo kupaca Obim konkurencije Prosena profitna stopa Opasnost od potencijalnih novih konkurenata Opasnost od supstituta Ciklini trendovi Prednost razmjera

Snaga konkurenata Relativni trini udio Potencijal rasta trita Kvaliteta proizvoda Imid marke Lokacija turistikog poduzea Profitabilnost Uvid u trite Konkurencija cena Ugovor s menadmentom Delotvornost prodajnog osoblja

Druge poslovne portfolio matrice

Slika 3. Faktori privlanosti sektora i konkurentna sposobnost Izvor: Luiz Moutinho, Strateki menadment u turizmu, Masmedia, Zagreb, 2005, str. 395

atraktivna

Lider

Pokuati snanije

Udvostruiti ili napustiti

PERSPEKTIVE POSLOVNOG SEKTORA

Lider prosena Rast

Rast Fazno povlaenje uvanje

neatraktivna

Stvaranje gotovine

Fazno povlaenje

Dezinvestiranje

jaka

prosena POZICIJA POSLA

slaba

tehnologije su jedan od osnovnih izvora diferencijacije meu preduzeima (uspeh high-tech industrija) i vanost se gradira kao mala, prosena ili velika, inovativne organizacije: otvorene za promene i sposobne da promenu u to kraem roku apsorbuju s ciljem ouvanja vitalnosti i konkurentnosti na tritu; za ocenjivanje vanosti tehnologije, kao eksternog okruenja, koriste se kriterijumi: irina primenljivosti, brzina koja se prihvata, potencijal za dalji razvoj, prihvatljivost sa stanovita okruenja i ekologije.

Tehnoloki portfolio koncept (fokus proizvodnih i procesnih tehnologija)

Slika 4. Matrica politike usmeravanja* * Hax, A. and Majluf, N.. Competitiv Costs Dynamics:The Experiens Curv, u Dyson R.G. (ed.): Strategic Planning: Models and Analytical Techniques, John Wiley&Sons, Chichester, 1990, str. 151

Literatura

erovi S. (2002): Menadment u turizmu, PMF, Novi Sad, igoja tampa, Beograd. Neubauer, F.F. (1991): Portfolio menadment: koncept profitnih potencijala i njegova primena, Svjetlost, Sarajevo. Hax, A., Majluf, N. (1990): Competitiv Costs Dynamics: The Experiens Curv, u Dyson R.G. (ed.): Strategic Planning: Models and Analytical Techniques, John Wiley&Sons, Chichester.

Kotler, Ph., Bowen, J., Makens, J. (1996): Marketingfor Hospitality and Tourism, Prentice Hall, New Jersey. Kotler, F. (1989): Upravljanje marketingom, Informator, Zagreb. Robins, S. P., Coulter, M. (2005): Menadment, Data status, Beograd. Strategija razvoja turizma Srbije (2006), Horwath Consulting, Zagreb i Ekonomski fakultet, Beograd. Todorovi J., uriin D., Janoevi S. (2000): Strategijski menadment, Institut za trina istraivanja, Beograd.

193

Faze zrelosti proizvoda embrion -- Vodstvo u trokovima -- Diferencijacija -- Strategija penetracije -- Strategija skidanja kajmaka -- Strategija guranja i privlaenja rast -- Razvoj trita -- Vodstvo u trokovima -- Vertikalna i horizontalna integracija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Diverzifikacija -- Strategija ubiranja plodova -- Razvoj trita -- Vodstvo u trokovima -- Vertikalna i horizontalna integracija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Diverzifikacija -- Strategija ubiranja plodova -- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Diverzifikacija zrelost -- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova starenje -- Strategija razvoja proizvoda -- Diverzifikacija -- Zajednika ulaganja -- Suavanje i smanjivanje -- Strategija etve

Dominantna

-- Vodstvo u trokovima -- Diferencijacija -- Strategija penetracije -- Strategija skidanja kajmaka -- Strategija guranja i privlaenja

-- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova

-- Strategija razvoja proizvoda -- Diverzifikacija -- Zajednika ulaganja -- Suavanje i smanjivanje -- Strategija etve -- Strategija preivljavanja -- Dezinvestiranje -- Likvidacija -- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija -- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija -- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija

Jaka

-- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Diverzifikacija

-- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje

Konkurentska pozicija

Povoljna

-- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Integracija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Zajednika ulaganja -- Diverzifikacija -- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja

-- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja

-- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija -- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija

Odriva

-- Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija -- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija

Slaba

-- Diverzifikacija -- Strategija spajanja i pripajanja -- Strategija ubiranja plodova -- Zajednika ulaganja -- Suavanje -- Dezinvestiranja -- Likvidacija

Slika 5. Adl matrica turistikog proizvoda Izvor:Uraeno od strane autora

194

nesposobna

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

mr Marija Ivanovi* Saetak

Cilj rada je da ukae na pravce daljeg razvoja i poboljanja kvaliteta u svim privrednim djelatnostima a naroito u turizmu, da povea produktivnost poslovnih jedinica i da pridonese cjelokupnom razvoju jednog regiona konkretno, Crnogorskog primorja. Kvalitet se postie permanentnim uenjem, stalnim poboljavanjem, stalnim procesom promjene, prilagoavanjem, timskim radom, naroito u domenu turizma i hotelskih usluga koje predstavljaju izuzetno osjetljivu oblast, gdje se mora stalno uiti na zahtjevima gostiju, odnosno kako te zahtijeve pretvoriti u realizaciju. Prilikom izrade rada koriene su analitika, statistika i opisna metoda, uz primjenu drugih metoda i tehnika u zavisnosti od potreba delova rada (anketa, intervju, statistika obrada podataka i dr.). Kljune rijei: kvalitet, hotel, zahtijevi gosta

Kvalitet kao strateko opredeljenje razvoja turizma na crnogorskom primorju

Uvod
Poslovna uspjenost organizacija, koja se zasniva na njihovim visokokvalitetnim proizvodima i uslugama, postaje imperativ sadanjosti i budunosti. Utvrivanje i primjena standarda predstavlja procese koji su zahvatili cjeli svjet. Naa zemlja se takoe ukljuila u ove procese koji predstavljaju primarne aktivnosti radi ostvarivanja ciljeva. Najdalje se otilo u industriji, to je i logino jer ona najvie sarauje sa svijetom, a unapreenje kvaliteta se sve vie iri ka uslugama, a posebno ka obrazovanju i zdravstvu. U oblastima turizma i hotelijerstva kvalitet se uvjek prepoznavao, a poslednjih par decenija jasno su definisana i predstavljena obiljeja kvalitetne usluge, zahvaljujui primjeni utvrenih standarda.(Kosar, Raeta, 2005) Uspostavljanje i bre zaivljavanje koncepta menadmenta kvaliteta predstavlja jedan od najvanijih inilaca budueg razvoja i ostvarivanja konkurentnosti Crnogorskog primorja na meunarodnom turistikom tritu. ma ocijenjen najviom ociijenom, nije dovoljan da se privuku strateke investicije. Glavni razlog ovome bili su znatni deficiti. Usporedba (benmarking) sa turistikim konkurentima pokazao je da se mora djelovati. U maju 2005. dva glavna indikatora2 pokazuju da je Crna Gora, u cjelini posmatrano, na dobrom putu, jer se danas bolje suoava sa dugoronim ciljevima svoje turistike strategije i politike privlaenja direktnih stranih investicija. Poele su aktivnosti u korist investitora i preporuka datih 2003. godine, pa se biljee djelimini uspjesi: zakonodavstvo i administrativni procesi (npr. Agenda privrednih reformi 2002 2007, OECD3 - Monitoring), sve vea sigurnost planiranja i zatita investicija (npr. Katastarski projekat, Prostorni plan primorske oblasti), bolja transparentnost i poveana decentralizacija (npr. finansiranje komunalnih djelatnosti, PPP), aktivno podsticanje investicija i eliminisanje prepreka (npr. porez na dobit 9%, bolja infrastruktura), perspektive daljeg meunarodnog povezivanja (npr. preuzimanje Acquis Communautaire EU). Kvalitativna Gap analiza daje model aktivnosti4 koji se zasniva na tipinom odvijanju investicionog procesa. Tu se fokus ocjenjivanja investitora pomjera sa rastuim rizikom prema sve manjim riziku, pa je stoga dobar investitorski marketing veoma vaan i najefikasnije je da se ubrza realizacija na licu mjesta, posebno u pogledu vlasnikih odnosa, primjene vaeih zakona, infrastrukture, funkcionisanja sistema kontrole u vezi sa porezima i zatitom ivotne sredine. Jo jedan preduslov su efikasne strukture za pripremu i aktivno praenje investicija. Danas za Crnu Goru predstavlja najvei izazov trajno uspostavljanje ovih sistema i struktura zajedno sa preobraajem personalnih kapaciteta. Prilikom primjene glavnih smjernica iz Kvalitativne Gap analize vano je da se
2 I-Kretanja turistikih investicija II Stepen realizacije 34 preporuke aktivnosti iz 2003. godine 3 OECD Organization for Economic Cooperation and Development 4 Model aktivnosti sadri katalog preporuka iz etiri djela tokom faza investicionog procesa.

Abstract

This research aims to help further development and quality impovement in all sectors of economy but especially in tourism, improve productivity of bisiness units and contribute to the overall development of a region, more specifically, the coastal region of Montenegro. Quality can be obtained through permanent education, constant improvements, continual changes, adaptibility, team work, especially in tourism and in the sector of hotel services that represents a very sensitive field in which guestsrequest should be something we should learn from, i.e something we should make real. The methods that will be used and that will help carry out the research on the afore mentioned topic are: analytic, statistic, and descriptive with the possibility of applying some other methods and techniques (guestionnaries, interviews, statistic data analysis). Key words: quality, hotel, guestsrequest

Istraivaki poduhvati u kontekstu revitalizacije turizma

U cilju revitalizacije turistike djelatnosti, stvaranja to povoljnije turistike ponude i boljeg pozicioniranja na turistikom tritu, uraena je i Kvalitativna Gap-analiza (Bearing Point)1 od strane njemake agencije za istraivanje iz Dizeldorfa, odnosno situaciona analiza za turistike investicije u Crnoj Gori, koja treba da pomogne da se realno procjeni stanje aktivnosti na polju inostranih investicija u turizmu Crne Gore, da na meunarodnom planu Crna Gora postane konkurentna za turistike investitore, da Crna Gora postigne dugorone ciljeve turistike politike, kao i da pri tom optimira angaovanje sredstava. Polazna situacija 2003. godine je pokazala da sam turistiki potencijal Crne Gore, koji je u poreenju sa drugim zemlja-

* Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora

1 Bearing Point Konsultantska agencija za menadment i tehnologiju

195

imaju u vidu dugoroni ciljevi. Zbog znaaja za ekonomiju i jake elje da se aktivno omogue direktna inostrana ulaganja u stvaranju novih proizvoda (Greenfield investicije), neophodni su iroka podrka ire javnosti i kontinuitet uspjene turistike politike. Pri tom u strategiju turistikog i nacionalnog razvoja treba ciljano ukljuiti direktne inostrane investicije5 na bazi Masterplana.6 U projekcijama WTTC7 Crna Gora je destinacija sa najveim procentualnim rastom, ali u globalnoj konkurenciji za FDI to ostaje samo jedan aspekt meu mnogima. (Bearing Point, 2005)

Polazne osnove

U vremenu od januara do aprila 2003. Konsultantska agencija za menadment i tehnologiju (Bearing Point) je kao pripremni doprinos politici privlaenja investitora, sainio komparativnu analizu za Hrvatsku. Od septembra 2003. godine u komparativnu analizu je, na postojeoj bazi, ukljuena i Crna Gora, kako bi se dobila autentina ocjena ondanjeg investicionog okruenja u turizmu. Centralni predmet istraivanja bili su okvirni uslovi, kao i dravni podsticaji i mjere podrke stranim i domaim investitorima u Bugarskoj, Grkoj, Crnoj Gori, paniji, Tunisu, Turskoj i Maarskoj. Iz toga su izvedeni individualni zakljuci i preporuke aktivnosti za Crnu Goru, to se odnosi na primjetnu prazninu8 izmeu prirodne atraktivnosti destinacije s jedne strane i pomanjkanja zadovoljstva investitora ponuenim okvirnim uslovima, s druge strane. Glavni razlog ovome je visoka ekonomska zavisnost od direktnih i indirektnih prihoda od turizma. U cilju rjeavanja prepreka i dobijanja odgovora na sledea pitanja: da li se Crna Gora od novembra 2003. dalje razvijala u smislu dugoronih ciljeva opte politike, da li je pojaana konkurentnost Crne Gore na polju turizma, posebno u pogledu ciljanog nastojanja da se privuku strani investitori u hotelijerstvu, da li je zemlja na dobrom putu kad je u pitanju turizam ili su potrebne korekcije, odnosno bolje fokusiranje i sl. Bearing Point je, uz podrku DEG i Ministarstva turizma ukljuio i odgovarajue partnere: inostrane i domae, u zemlji ve aktivne i potencijalne investitore, internacionalne organizacije, koje pomau razvoj Crne Gore putem lokalnih projekata, domae institucije.
5 FDI Foreign Direct Investment 6 Udio kategorije sa 3 5 zvjezdica u grkom hotelijerstvu iznosio je 2000. godine 79%. U Crnoj Gori je u maju 2005. bio 44%. 7 WTCC World Travel & Tourism Council 8 GAP - praznina

Visok turistiki potencijal Crne Gore do 2003. godine nedovoljno je doprinosio uspjehu na polju direktnih inostranih investicija. Iako je, na primjer, u monitoringu OECD marta 2003. definisan kao sektor sa najatraktivnijim potencijalom, ipak je 2002. godine samo jedna od Top pet FDI bila turistike prirode.9 Situacija je opisana plasiranjem izmeu siromanijih zemalja sa makroekonomskim problemima, kod kojih je transformacija jo na poetku (Under Performer ) i zemljama sa uporedivo visokim potencijalom, oteanim uslovima, niskim performansama ( Below Potential). Oekivanja proizala iz prirodne turistike atraktivnosti i velike zavisnosti od inostranih gostiju i investitora, nisu ispunjena. Nedostajala je efikasna podrka domaih privrednika domaim, kao i inostranim direktnim turistikim investicijama. U poslednje tri godine Vlada prua aktivnu podrku u okviru svojih limitiranih finansijskih i kapacitativnih mogunosti. U monitoringu OECD iz aprila 2004. ve se etiri od Top pet FDI slilo u hotelijerstvo. Proces privatizacije je u usponu, pritisak potranje iz inostranstva i dalje raste. Teina taka kree se u pravcu Greenfield investicija (hoteli, marine), kako je predvieno u Masterplanu. Razlozi djelimine uzdranosti njemakih investicija u Crnoj Gori lee u tekim uslovima na tritu hotelskih investicija: selektivan odabir banaka hotelskih projekata koji e se finansirati, djelimian debalans ponude i potranje, bum gradnje hotela devedesetih godina na podruju Budvanske rivijere, izazvan -- poreskim olakicama i subvencijama, -- poboljavanjem kvaliteta i pojaanom konkurentnou starog hotelskog fonda u Istonoj Njemakoj, -- pomjeranjem fokusa investicija sa segmenta sa 4-5 zvjezdica ka kategoriji sa 3 zvjezdice, -- manjim obavezama zakupa, porastom menaderskih i licencnih ugovora relativno nizak nivo prihoda hotelijerstva u Njemakoj, uslovljen -- velikom zavisnou od domaeg trita (oko 86%) uz istovremenu, -- osjetljivost domae klijentele i gostiju na cijene, posebno u prometu slubenih putovanja, -- optom potroakom uzdranou, -- nazadovanjem u Revpar 10 i
9 up. OECD: Stability Pact South East Europe Compact for Reform, Investment, Integrity and Growth Progress in Policy Reform in South East Europe Mo9nitoring Instruments, mart 2003. i januar 2004. 10 REVPAR:Revenue per available room-prihod po sobi

Rezultati istraivanja

-- visokim nivoom ponude, dijelom prezasienou ponudom. Pozitivno je to se drave nove lanice EU sve vie razvijaju od istih primalaca direktnih inostranih investicija u aktivne direktne investitore. Outflow direktnih inostranih investicija iz ovih drava 2004. godine je velikim dijelom otiao u Jugoistonu Evropu i iznosio je 2,3 milijarde eura. Time se nove lanice EU razvijaju u konkretnu ekonomsku veliinu u Jugoistonoj Evropi (Banka Austria creditanstalt, 2005.) Od ovog trenda profitirao je i turizam u Crnoj Gori. Polazna pretpostavka za ovakve tendencije vezuje se za proces privatizacije hotela u Crnoj Gori. (Ministarstvo turizma Republike Crne Gore; Izvjetaj o kvantitativnim i kvalitativnim efektima turistike privrede u 2005. godini, Podgorica) Ovih navedenih 20 privatizovanih objekata u ukupnoj investicionoj vrijednosti od oko 120 miliona eura (kupoprodajna cijena i dogovorena investicija) koji e se djelom graditi sasvim iznova danas pruaju novu bazu ponude, odnosno bazu ponude koja se aktuelno obnavlja. U ove objekte investiralo se, izmeu 2005. i 2007. jo 138 miliona eura. Samo sedam od njih nalaze se u Budvi, odnosno Beiima.11 Zbog toga je 2005/2006. dolo do pozitivnih pomaka u strukturi hotela po kategorijama. U 2005. godini je od ukupnog broja hotela registrovano 15% hotela sa 1 zvjezdicom, 41% sa 2*, 31% sa 3*, 11% sa 4* i 2% sa 5* od ukupnog broja hotela, ime se potvruje injenica da je i dalje urgentno potrebno prilagoavanje za meunarodno trite. Ali, isto tako, ostvaren je uspjeh u pogledu privatizacije: 2003. godine bilo je 94 kategorizovana hotela, a u maju 2005. ve 175 objekata, od ega 76 spada u grupaciju malih hotela. Za sada se jedino u okviru ove grupacije nalaze hoteli sa 5 zvjezdica. Dosadanje hotelske investicije u Crnoj Gori veinom su finansirane bez kredita. Stope popunjenosti su dobre i sezona, po izjavama investitora, nije prekratka, ako je ponuda datog hotelskog proizvoda orijentisana na to. Crna Gora posjeduje posebnu gustinu raznolikih prirodnih preduslova za turistike investicije i, nasuprot mnogim drugim tritima, ne mora da pati od efekta zasienja. Aktivni hotelski investitori pozdravljaju druge kvalifikovane konkurente, kako bi se ojaala privlana snaga u cjelini i destinacija iznutra. Privatna inicijativa i strateko planiranje proizvoda na velikoj su cijeni. Rezultat je, kako se ini, da su posebno njemaki investitori u protekle dvije gdine propustili dobru ansu. Oni su ovo polje prepustili engleskim, irskim, austrijskim, ruskim, slovenakim, ekim i maarskim konkurentima.
11 Ministarstvo turizma Republike Crne Gore: Statistiki podaci, maj 2005, neobjavljeni

196

Zakljuak

Tabela br.1 Privatizovani hoteli u 2003. i 2004. godini

Br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Hotel Bellevue Mediteran Montenegro Montenegro A - Tara Panorama Splendid Avala Centar Topla Bjelasica - Bianca Beii Beii Beii Beii Beii Beii Budva Herceg Novi Herceg Novi Kolain Mjesto Br. 11 12 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Hotel Maestral Rivijera AS 4. Jul Rivijera Podgorica Otrant Jezera abljak HTP Mimoza Mjesto Miloer Njivice-Herceg Novi Perazia Do Petrovac Petrovac Podgorica Ulcinj abljak abljak Tivat

Konkurentne destinacije su u prolosti ciljanim podsticajnim mjerama mogle ostvariti u gotovo istom periodu porast inostranih direktnih investicija u turizmu, na primjer u Grkoj i Maarskoj, posebno na sektoru hotelijerstva. Za ovakve mjere Crna Gora jo uvjek ima tjesne granice, kako ne bi ugrozila mjere ekonomske stabilizacije. Ipak, studija iz 2003. godine preporuila je mjere iji je cilj bio da se u svim planovima i aktivnostima turistiki sektor jasnije pozicionira kao prioritet. Na polju aktivnosti regionalne i meunarodne saradnje Crna Gora je bez sumnje krenula punim tempom i perspektive daljeg meunarodnog povezivanja su pozitivne iako e relativno malo ljudi morati jo da nosi teret velikog posla. Na potencijalne i aktivirane investicije prvo se odraavaju rezultati rada na projektima finansiranim od donatorskih organizacija neposredno na lokalnom nivou. Napredovanje razliitih reformi moe se pratiti u jednom opirnijem dokumentu za poslednje dvije godine i projekciji za naredne dvije, t.j. u Economic Reform Agenda 2002 2007. To je rezultat izvjetaja 20 radnih grupa na kojima je radilo oko 150 domaih i stranih eksperata.

Izvor: Bearing Point Situacija za turistike investicije u Crnoj Gori Kvalitativna Gap analiza, str. 10, 2005.

Literatura

Ministarstvo turizma Republike Crne Gore (2006); Izvjetaj o kvantitativnim i kvalitativnim efektima turistike privrede u 2005. godini, Podgorica. Ministarstvo turizma Republike Crne Gore, (2001); MASTERPLAN Strategija razvoja turizma do 2020. godine, Podgorica. Bearing Point (2005); Situacija za turistike investicije u Crnoj Gori Kvalitativna GAP-analiza, Dizeldorf.

Holjevac, I. A. (2000); Upravljanje kvalitetom u turizmu i hotelskoj industriji, Sveuilite u Rijeci, Hotelijerski fakultet Opatija. Kosar, Lj. Raeta, S. (2005); Izazovi kvaliteta, Beograd.

197

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

PhD Camelia Teodorescu* PhD Silviu Costachie* Saetak

Analiza strategija spoljnjih uticaja na turistike kompanije u Rumuniji
Spoljnu okolinu turistikih kompanija ine ekonomski, tehniki, socio-demografki, pravni, ekoloki i menaderski faktori koji mogu direktno ili indirektno uticati na razvoj kompanija. Trenutno, cilj strategijskog menadmenta istraivanja spoljanjeg okruenja kompanija je saznavanje i razumevanje kontesta i konkurentskih uticaja koji deluju na turistike kompanije. Isto tako, predvia i administrira promene i realizuju vezu izmeu vokacije kompanije, strategijskih kapaciteta i predviene evolucije spoljanjih faktora iz okuenja. Kljune rei: strategija, menadment, turizam, konkurencija, mogunosti

Analysis Strategies of External Environment Influence on Tourism Companies in Romania

Introduction
The external environment of the company is made up of several economic, social, demographical, management and ecologic factors. It can directly or indirectly influence the activity and the evolution of a tourism company. The analysis of the external environment can lead to the possible identification of future trends. The evolution analysis is based on a company or geographical level as it can become a strategic opportunity; it can prove to boost cost efficiency and can increase income. Taking advantage of such opportunities can result in a better efficiency and productivity whilst the identification of opportunities depends on both, a close research of the environment and the capacity of the company to give a correct meaning to the collected information ahead of competition. Employees play a significant role in identifying the opportunities thus reaching the conclusion that environmental research will not be enough to create new opportunities. Success can only come as a result of a combination between the environmental research and company resources as the external environment of a tourism company is a highly complex structure made up of several factors. a. Economic factors include highly complex structures. They include external and internal markets, the pace of economic development, the purchasing power, economic potential, fiscal and credit policies, inflation, the currency rate etc. These factors can truly influence the company simply by having an impact on the demand and the income. Statistic data for some tourist regions of Romania are not that promising. There are several regions with a high tourist potential but the local economy seems to have a decisive negative impact. One of the most import areas that are subjected to such influences include the River Danube Delta and possibly the Black Sea Coast. Diminishing revenues is highly connected to the increasing prices in the tourism industry and basically leads to a decline in the number of customers. The high taxes rates is another crucial factor as Romanias tourism sector has one of the highest taxes in Europe. Such direct or indirect taxes affect almost 70 % of incomes in the tourism sector. In addition, these taxes make it harder for the companies to have a substantial income. The low economic potential of the country but mostly the lack of interest on behalf of the authorities (government agencies) has had a negative influence on Romanian companies. Statistic information shows that tourist areas such as the Danube Delta, the Danube Gorge and even Bucovina Maramures have seen little involvement from government agencies in developing the tourist sector. This is why tourism has long been lacking competitiveness, mostly because of government induced constraints: The promoted strategy has favored competition on the low price sector that targeted low income tourists; The lack of strategies that focus on performance and quality; A poor coordination in developing and promoting tourist products that target the upper end of the market; Limited information on more expensive tour packages; Poor infrastructure; The lack of a clear legal framework and cooperation with other sectors of the economy. Still there are positive aspects too, such as the interest rate which is starting to decrease thus offering a more relaxed credit policy that leads to higher investment. The currency rate and its fluctuation can also influence business. The expanded global market can bring opportunities and dangers. Economic factors and their influence fluctuate according to time and space, so that the tourism company must have a clear picture of the areas potential, the external influences and its role in the local economy. b. Management factors include: the national strategy, the features of the national economy, the coordination and control policy, the quality of studies, methods and techniques used in the management process. The most important project in the tourist sector is the National Strategic Tourism Devel-

Abstract

External environment of tourism company is composed from economic, technical, social-demographic, legal, ecological and management factors that can influence directly or indirectly the company evolution. In the present, the target of strategic management of external environment investigation is to know and understand the context and competition forces that act upon the tourism company. Also, anticipates and administrates the changes that take place, and realize a relation between company vocation, strategic capability and forecasted evolution of external environment factors. Keywords: strategy, management, tourism, competition, capability

* University of Bucharest, Romania 198

opment Plan that has been made up by the Tourism Minister. The features of the economy clearly influence the company as well as the management process by introducing several decision making levels, establishing structures and functions as well as ensuring that responsibilities and competences are clear. The privatization has lead to a smaller number of structural links, but tourism privatization has been slow and poor management has been visible. c. Demographical factors such as: the total number of inhabitants, the percentage of active population, the life expectancy, birth and death rates can influence tourism activities because they have a huge impact on the number of customers and the structure and quality of the work force. Tourism companies have been hit by the negative impact, 37 % of 15 -40 age group among the total population. This has been clear when it came to demand and consumption. d. Social and cultural factors include: the social environment, rural and urban population, healthcare, the educational level, cultural values, mentalities, customs and traditions etc. These factors have been known to influence attitudes towards tourism activities as well as the behavior of tourism sector employees. The lower occupation rate can be seen as an opportunity for the labor market whilst the negative impact is seen in the company, through the influence it has on the income levels, the purchasing power and demand. Cultural values, traditions and mentalities are also present in the financial results of the company. e. Natural factors. Romania has a very important tourist potential; several things add to this, the existence of the mountainside, the Danube Delta and flood plain, the seaside, lakes, hillside and varied natural resources, they all make up the much diversified natural potential of the country. It must be said that the tourism activity does not only represent a receiver of external influences, it can also have an influence on other activities. Such influences can be analised by identifying certain groups of interest among diffrent tourist areas.

Figure 1. The main touristic settlements on Prahova Valley possible; investments in this area are by far the largest in Romanian tourism; Satisfied clients, good services, affordable prices; Acceptable salaries and relatively good salaries for tourism workers; Stable and justified prices for the offered services. Similar tourist areas offer higher prices for the same services. Prahova valley benefits from successful management of tourist activities that is quite obvious. The existence of bank investments as well as government investors is clearly visible and has created a powerful transformation. The management team is supposed to balance the powerful economic interest that is present here by including it in its own strategies. The quality and price relationship is obvious in what is the countrys most important tourist area; this is caused by the very good management skills. While analyzing the market, the future behavior and attitude of employees is a must. Skilled management supports the idea of close collaboration between employees and employers, thus stimulating the first. A study on the Prahova Valley employees has showed that they seem to be quite satisfied.

Prahova Valley the most important tourist area of Romania

Prahova Valley comprises: Stock holders very interested in obtaining profit; Banks and financial investors willing to recover their investments as soon as

Figure 2. Hotels and accomodation places are well represented on seaside area 199

The Romanian seaside (Black Sea)

STOCK HOLDERS the relationship with the tourist companies is different here in comparison to the Prahova Valley: Share holders represent a top priority for this area. They tend to follow their interest with a ferocious determination; Banks and financial institutions tend to lend large sums of money to investors, in order to obtain good bank interests; Government taxes the seaside area represents an important income source for the government; Clients looking for more high quality services in hotels and additional tourist activities (trips, fairs, shows, nightlife etc.); Workers looking for higher income and salaries; Providers looking to increase their earnings; The seaside tourism activities have suffered from the initial policies that were based on: A strategy that focused on lower prices and targeted low income tourists; Strong competition from the neighboring states such as Bulgaria; The late and unorganized development and promotion of tourist products earmarked to a more sophisticated market; Limited information on market sectors that demanded tour packages and more expensive services; Poor infrastructure; The lack of a clear legal framework and cooperation with other sectors of the economy.

Figure 4. Borsa tourist resort is an icon for Maramures winter tourism Share holders stay on the first position, trying to develop the whole area and obtain even greater profit; Clients looking for higher quality services offered by family accomodation and hotels; Workers looking for higher incomes from salaries; Providers looking to increase their revenues; Banks and financial institutions the investments in this area are very poor. The Danube Delta continues to be one of the areas that has poor management. Tourism investments are just starting to appear. There is no larger offer, and services do not reach European standards. This comes as foreign investments are scarce and local opportunities are scarce. Statistic data show that local stock holders are the most interested group in developing tourism activities, followed by their customers that are attracted by the Delta paradise; tourism employees and banks follow. Government agencies seem to have little interest in helping the Danube Delta tourism companies to develop.

Maramures and Bukovina another important tourist area of Romania

STOCK HOLDERS there is another order of interests than in Prahova Valley and Black Sea seaside Share holders stay on the first position, trying to develop the whole area and obtain even greater profit. Clients looking for higher quality services offered by family accomodation and hotels; Providers looking to increase their revenues; Workers looking for higher incomes from salaries; Banks and financial institutions trying to increase the investments in the area; The Maramures tourism accomodation seems to have two features: hotels and motels are present in larger towns and resorts while family-run accomodation is very common in the countryside. All accomodation types are categorised by the national system starting with one star and going up to five stars. Interest in investments in the area seems to fluctuate as time has confirmed that previous low ranking categories can reach the top in just a few years. Another must do analysis is that of evaluating the responses of possible investors to the evolution of the company. This is due to the possible increase in profits by resizing and the attitude of future lay off workers as well as providers; still, such a move might satisfy stockholders and remaining staff. The combination of powerful features and attitudes can help classify stockholders in four different categories. This also helps adapt their strategies and interests

Danube Delta a potential tourist paradise

STOCK HOLDERS the interests are different here in comparison to Prahova Valley and the Black Sea seaside

Figure 3. A natural paradise, Danube Delta might become a tourist paradise in the future 200

in order to lower opposition to each others plans and boost implementation.

Conclusion

Romania has a great tourist potential but poor management,due to the poorly skilled managers and little real interest in the development of the tourist sector; Personal interests are prevailing, doubled by the fact that most of the investors wish a quick return of their investments, and not a long term bussiness; There is a tendency of concentrating tourist activities in certain areas: Prahova Valley, Black Sea seaside, Bukovina and Maramures, while other areas, that have a varied tourist potential tend to be neglected;

Urgent need for major investment in tourism, and in the development of infrastructure (mostly express roads, railways and national transport links); A better tourism development policy needs to be created in order to attract more foreign tourists as a source of higher levels of income for local tourist areas;

References

Bacanu B., (2001), Management strategic, Editura Teora, Bucuresti; Burdus E., Caprarescu G., (1999), Fundamentarea managemntului organizatiei, Editura Economica, Bucuresti; Costachie, S. et all.(1996), Fortified Churches and Rural Tourism in Harti-

baciu Plateau, in The Second Regional Geographical Conference, Timisoara; Durand R., (2003), Guide du management strategique, Dunod, Paris; Nicolescu O., Verboncu I., (2000), Management, Editura Economica, Bucuresti; Sicarde C., (1994), Le manager stratege, Dunod, Paris; Russu C., (1999), Management strategic, Editura All Beck, Bucuresti; Teodorescu Camelia, (2003), Romania in comertul mondial cu cereale, Editura Universitaria, Craiova; Verboncu I., (2001), Manageri & management, Editura Economica, Bucuresti; Zorlentant., Burdus E., Caprarescu G., (1998), Managementul organizatiei, Editura Economica, Bucuresti.

201

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

PhD Elena Matei* PhD Constantin Vert** Saetak

Zapadna Rumunija, sa pet regiona, predstavlja jednu od najrazvijenijih oblasti Rumunije, u kojoj su zastupljene mnoge privredne aktivnosti, ukljuujui i turizam. Ova privredna delatnost nudi brojne mogunosti za zaposlenje, zahvaljujui razvoju razliitih oblika turizma, poput poslovnog, planinskog, rekreativnog, zdravstvenog, eko-turizma i drugih oblika turizma. Radne snaga u turizmu ovih regiona predstavlja meavinu kadrova obuenih u vreme komunistikog perioda i kadrova koji su pod uticajem turistike privrede Zapada. U radu se analizira struktura zaposlenih po sektorima, dinamika radne snage, koncentracija infrastrukture, multiplikativni efekat turizma i na kraju opaanja turista. Korieni su statistiki podaci, kompjuterske mape, terensko istraivanje i tehnika upitnika. Kljune rei: kvalitet, ljudski resursi, tete, multiplikativni efekat, pet regiona Zapadne Rumunije

The Human Resources andits Quality from the Perspective of Touristic Activity in The 5 West Region
Theoretical aspects about human resources and their quality
Human capital means physical, intellectual, educational capacity of each person. In fact it comprises people with their abilities, health status and education level. Human resource is a part of human capital. In tourism, the term refers economically to the labor force, but it must be included both owners and employees Quality of human resources can be seen by their professional performances, abilities won by school, training or by medical, psychological point of view healthy, normal, good or not. To analyze the human resource, geography takes into consideration several basic aspects: age, gender, social class, educational level, occupational structure etc., because, these are related to the future and may have an effect in relation to retiring or the sustainability of politics in a given area. ary and quaternary (Hi-tech). Economists splits it in three types: craft (loyalty to the profession); organization career and unstructured (lower or unskilled workers). In the West region each counties structure of employment expresses the economic politic and its potential. So, in Caras and Hunedoara counties, where mining and forestry are largely represented the first sector registers the highest rate, 39,5% and respectively 32,0 % (fig.1.). Because of industry declining after 1990, in the secondary sector, all region decreased in number of jobs in, varying from 26, 6 % in Caras to 34, 9% in Timis. The third sector, where tourism is included, is characterized by a great proportion of it, Timis county being the first (40, 6%), followed by Arad (38, 8%). The last is Caras county, where the past politics, natural resources maintained mining on top and the rustication has a large proportion.

Abstract

The 5 West Regions is one the most developed area in Romania. Many activities can be found in here, including tourism. This branch of economy offers good opportunities for jobs, thanks to different types of tourism spread out such as: business, mountainous, recreational, health, ecotourism, winter sports etc. The quality of labor force implies in tourism is a result of a mixture of the past trainings, during the communist period and the western influence of industry tourism. But many of good examples, especially at the pension level, are related to individual or local initiatives. The assessment starts from the concepts used in, occupational structure, workforce dynamics, infrastructure concentration, multiplier effect of tourism, ending with an outline of tourist perception, and, it is based on statistical data, computer mapping, the fields survey, questionnaire technique. Key words: quality, human resource, damages, multiplier effect, The 5 West Region * University of Bucharest, Romania, matei_ubg@yahoo.com ** Western University of Timisoara, cvert_uvt@yahoo.com 202

Occupational structure in The 5 West Region

Occupational structure offers an image about the economy for each place divided in four groups: primary, secondary, terti-

Dynamics in tourism employment and multiplier effect

In tourism, national or local statistics include only the hotels and restaurant personnel. In The 5 West Region, from all third sector, tourism holds till 7 to maximum 10%, that means an average of 1,7% from total

Fig. 1. Occupational structure of the labour force in The 5 West Region

employees. The dynamics show an increasing in 2000, 2005, and a decreasing between 2001 and 2004, which are similar to the politics under different parties (table 1). Most of the employees are hired in hotels, due to the business and cultural tourism practiced in towns or cities, then in Boarding houses (pensions) requested by urban inhabitants. In a year, last one analyzed, 2005, it was registered a fluctuation in personnel being smaller in spring and bigger in summer and winter (fig.2.). The number of restaurants staff has the same trend: lower in spring and bigger in summer and winter, especially in December, during the winter holiday. Towns and city are specialized in restaurants, not only for tourist but for other purposes too. So the numerous foods units are in the municipalities Timisoara which involve Fig.2.Number of employees dynamics, in accommodations, 2005 500 jobs, Arad almost 300, Deva, an average of 150 and Resita the last. (fig.3.). Jobs in tourism are divided in several groups according to urban and rural environment. Hotels and restaurants which gather more than two thirds of the employment rate are concentrated in big towns or cities (table 2.) and the activity is permanently. A great diversity of accommodation structure is in those counties which have more tourist resources: mineral water for spas (Buzias, Baile Herculane, Lipova or Geoagiu Bai), beautiful landscape given by mountains, rivers, woods, but it cant be connected to a huge number of jobs, because they are affected by seasonality (fig.4.). Tourism doesnt offer a large number of employments in itself, but it asks many products, so a job in tourism means others in all economic activities. Firstly it supports for the accommodation or restaurants several buildings business, energy production, indirectly craft machine industry. At the second level after the infrastructure is finished it require permanently cleaning products, furniture, texFig.3.Dynamics of restaurants employeesnumber, in 2005 tile, food processing. Thirdly tourism need transport means or infrastructure related to different industries, information banking and the personnel graduated schools. In fact, one activity depend on the other, in different stages or permanently

Table 1. Employment in hotels and restaurants

County / Year Arad Caras Severin Hunedoara Timis Total H&R 2000 3 252 1 677 2 878 1 905 9 612 2001 2 109 1 307 1 352 1 936 6 704 2002 2 859 2 135 1 231 4 160 10 385 2003 2 213 2 279 1 127 3 794 9 415 2004 1 941 1 841 1 660 3 171 8 413 Total labour force, 2004 113 072 58 011 118 944 181 216 472 343

Outline of tourist perception

According to Romanian qualification standards in tourism, all of personnel is suitable for every job. But, tourists perception, with abroad experience of tourism packages shows that the quality of human resources, in Romanian tourism, needs a real improvement for. Taking in203

to consideration the results from questionnaire technique, the tourists recognize that:
CATEGORY Hotels, motels Tourist inns Tourist chalets Campings and houselet-type units Villas and bungalows School camps Urban boarding house Holiday villages Rural bording house Hotels for youth Hostels Turistic halting places Ships accomodation spaces TOTAL Arad 18 0 1 5 19 7 20 0 8 0 0 2 0 85

there are good services in pensions, low professionalism in motels, medium quality in hotels;
Cara Severin 20 1 9 2 16 7 21 0 14 1 0 4 0 95 Hunedoara 24 3 12 1 22 5 10 10 0 0 0 0 0 87 Timis 35 1 1 1 11 4 25 0 27 1 0 0 0 106 Total 100 5 23 9 68 23 75 0 58 3 0 6 0 369

Table 2. Concentration of accommodation infrastructure, 2005

knowledge concerning ethic: 50% is good, 50% lees good; abilities in spoken foreign languages: English: low 50%, medium 30%, advanced 10%, t French: 25% of staff spoke French, Russian: 10% (the old personnel), Italian only 15% and Spanish under 10%; improvement needs in youth camps, caravan parks.

Conclusions

Tourism is a strong business because the balance between expenditure and win are favorable to the last one. For people a job in tourism is not very sure because labor force could be affected by seasonality. The most profitable work place is in restaurants and that why more than half of personnel is hire in restaurants. In the last decade, there is an increasing for urban or rural boarding houses because several financial, law advantages. Beside those, its a real need of training for tourism jobs to respond to the global Tourism industry and Hospitality asks and an improving and permanent implying of National Tourism Agency, The Ministry of Labor, Faculties of Tourism or other Associations in Tourism as well. Dinu, M, (2002), Geografia turismului, Editura Didactic i Pedagogic, Bucureti Nedelea, Al., (2003), Politici de marketing n turism, Editura Economica, Bucuresti Negu, S., Alexandru, D., Istrate, I., (1997), Geografia turismului, Editura Academiei, Bucuresti Nistoreanu Puiu, Tigu,G, Popescu, D., Padurean, M., Talpe, A., Tala, M., Condulescu, C., (2003). Ecoturism i turism rural, Editura ASE, Bucuresti Nistoreanu, P, Stnciulescu, G i colab (2000), Managementul turismului durabil n rile riverane Mrii Negre, Editura All Beck, Bucureti. Petcu Nicoleta (2000), Statistic n turism, Editura Albastr, Cluj-Napoca

Resources:

Fig.4. Accommodation location in The 5 West Region

204

Hotelijerstvo i animacija u turizmu Hotel management and animation in tourism

205

206

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Tatjana Stanovi* Saetak

Jedinstveni raunovodstveni sistem za hotelijerstvo (USALI) predstavlja skup pravila koja se odnose na knjigovodstveno prikazivanje poslovnih operacija nastalih u hotelskom preduzeu. Na osnovu jedinstvenog raunovodstvenog sistema pripremaju se i prezentiraju finansijski izvjetaji za hotelska preduzea. USALI obezbjeuje jednostavnu formulu za knjigovodstvenu klasifikaciju rauna koja je primjenljiva za razliite vrste hotela. Univerzalnost sistema omoguava analitiaru da izvri komparativnu analizu u hotelskoj industriji. Kljune rijei: bilans stanja, bilans uspjeha, izvjetaj o novanim tokovima

Primjena USALI sistema u hotelskim preduzeima

Uvod
Osnovni finansijski izvjetaji preduzea su bilans stanja, bilans uspjeha i izvjetaj o novanim tokovima. Preduzea pripremaju i prezentiraju svoje finansijske izvjetaje u skladu sa Meunarodnim raunovodstvenim standardima i odredbama Zakona o raunovodstvu. Kako bi informacije iz izvjetaja zadovoljile potrebe svojih korisnika, treba da su razumljive za korisnika, vane jer se na osnovu njih donose poslovne odluke, pouzdane, uporedive i korisne. U ovom radu panja e biti usmjerena na bilans uspjeha hotelskih preduzea jer se primjenom jedinstvenih raunovodstvenih standarda za hotelijerstvo obezbjeuje efikasnije upravljanje poslovnim rezulatom hotela. Jedinstveni raunovodstveni sistem za hotelijerstvo (Uniform System of Accounts for the Lodging Industry - USALI) prvi put se pojavljuje u Sjedinjenim Amerikim Dravama. Inicijativa za jedan raunovodstveni sistem, koji je prvenstveno prilagoen hotelskoj industriji, potekla je 1925. godine od strane Hotel Association of New York City (SAD). Primjena jedinstvenog sistema u SAD-u obiljeila je rast i danas je prepoznatljiv irom svijeta. sok rizik. Da bi se rizik sveo na minimum, potrebno je vriti stalnu kontrolu i analizu potraivanja od kupaca. Kada imovinu posmatramo prema vlasnitvu, odnosno izvorima iz kojih potie, onda govorimo o imovini koja potie od vlasnika ili od povjerilaca odnosno o sopstvenom i pozajmljnom kapitalu. Sopstveni kapital, kapital vlasnika, hotelskom preduzeu stoji na raspolaganju trajno i predstavlja garantnu supstancu. Pozajmljeni kapital odnosno kapital povjerilaca, ima unaprijed utvreni rok dospijea i on predstavlja za preduzee obavezu. S obzirom da je imovina preduzea predstavljena u bilansu sa dva aspekta, to je i razumljivo postojanje kvantitativne jednakosti izmeu oblika i izvora imovine.

Abstract
Application of USALI system in hotel enterprises
Unique accounting system for hotel management represents a number of rules relating to the accounting-related demonstration of business operations emerged within hotel enterprise. On the basis of unique accounting system financial reports are prepared and presented for hotel enterprises. USALI provides simple formula for accounting classification of bills which can be applied to different kinds of hotels. System universality enables the analyst to carry out comparative analysis in the hotel industry. Key words: state balance, income sheet, cash flow statement

Informacije iz bilansa uspjeha hotelskog preduzea

Bilans uspjeha prikazuje prihode i rashode, te ostvareni finansijski rezultat u odreenom vremenskom periodu. Hotelska preduzea pripremaju bilans uspjeha kako za eksterne korisnike (potencijalne investitore, kreditore i vlasnike koji nisu aktivni u upravljanju) tako i za interne korisnike odnosno za upravu preduzea. Zavisno od toga kojim korisnicima su namijenjeni izvjetaji, oni se razlikuju u obimu informacija koje se prezentiraju. Izvjetaj koji je namijenjen eksternim korisnicima sadri relativno saete informacije i obezbjeuje samo zbirne iznose vezane za odreene poslovne aktivnosti. Bilans uspjeha, koji se priprema za eksterne korisnike prema USALI obrascu, pokazuje kako su razliite poslovne aktivnosti u hotelskom preduzeu klasifikovane (Tabela 1). Sa druge strane, internim korisnicima odnosno upravi preduzea od mnogo veeg znaaja su izvjetaji odjeljenja obrauni poslovanja za svako pojedinano odjeljenje u odreenom vremenskom periodu. Svakom odjeljenju se zaraunavaju pripadajui prihodi i odgovarajui rashodi. Na bazi pojedinanih izvjetaja odjeljenja, sastavlja se pregled rezultata odnosno bilans uspjeh sainjen na bazi prihoda i rashoda svakog pojedinanog odjeljenja ili aktivnosti. To su neki od najvanijih internih izvora informacija za nosioca odluivanja u hotelijerstvu. Bilans uspjeha za hotel X na dan 30.12.t.g. pripremljen prema jedinstvenom raunovodstvenom sistemu prikazan je u tabeli 2. 207

Informacije iz bilansa stanja hotelskog preduzea

Bilans stanja je finansijski izvjetaj u kome je iskazana imovina preduzea po obliku i izvorima na odreeni dan. Posmatrano sa aspekta oblika razlikuje se stalna i tekua imovina. Stalna imovina se klasifikuje na nematerijalnu imovinu, materijalnu imovinu, finansijsku imovinu i potraivanja. Meutim, pojedine privredne djelatnosti se razlikuju po obiljejima stalne imovine, uslovljenim osnovnim zadatkom djelatnosti. Tako u hotelijerstvu stalnu imovinu ine: zgrade za pruanje usluge smjetaja, ureaji energetskog znaenja, maine za ienje i ureivanje prostora, transportna sredstva, razni alati i inventar. Hotelijerstvo karakterie dominantan udio stalne imovine od 80 do 90% u ukupnoj vrijednosti imovine, a u strukturi stalne imovine dominantan udio ima materijalna imovina odnosno graevinski objekti oko 90%. Tekua imovina u hotelskim preduzeima javlja se u sljedeim oblicima: zalihe, potraivanja, finansijska imovina, novac u banci i blagajni. Posebna panja posveuje se potraivanjima od kupaca jer se tu vezuje znatna stalna imovina i postoji vi-

* Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor

Tabela 1. Bilans uspjeha

Pozicija I PRIHODI Prihodi od smjetaja Prihodi od hrane Prihodi od pia Ostali prihodi UKUPNI PRIHODI II RASHODI Smjetaj Hrana Pie Administrativni i opti trokovi Kamate Amortizacija UKUPNI RASHODI III DOBIT PRIJE ZARAUNAVANJA POREZA (I+II) IV POREZI NA DOBIT V NETO DOBIT (III IV) Tekua godina Prethodna godina

Eksterni korisnici, na bazi bilansa uspjeha, imaju informaciju o ostvarenom prihodu po pojedinim operativnim odjeljenjima. Ostvarenim prihodima od smjetaja, hrane i pia suprostavljeni su rashodi koji se javljaju u vezi sa prodajom (na primjer, trokovi od prodaje vina u restoranu). Naime, svaki prihod od prodaje praen je rashodima. Od svakog prihoda koji se ostvari u pojedinim odjeljenjima oduzima se iznos rashoda koji se odnosi na taj prihod. Meutim, takva veza izmeu prihoda i rashoda ne postoji kod uslunih odjeljenja. Na primjer, administrativni i opti trokovi, trokovi personala, marketinga i drugi samo se identifiku-

ju. Odjeljak u bilansu usluna odjeljenja daje podatke o rashodima koji se odnose na ukupno preduzee jer bi njihovo razvrstavanje na pojedina operativna odjeljenja predstavljalo potekou. Oigledno je da bilans uspjeha sastavljen po USALI metodologiji obezbjeuje mnogo vie informacija na osnovu kojih se mogu izraunati finansijski pokazetelji i analizirati uspjenost poslovanja jednog hotelskog preduzea.

Izvjetaj o novanim tokovima

Finansijsko izvjetavanje u hotelijerstvu prema USALI metodologiji pretpostavlja izradu izvjetaja o novanim tokovima
Plate i trokovi zaposlenih 193,000 159,000 58,000 4,000 414,000

Tabela 2. Bilans uspjeha za hotel X pripremljen prema jedinstvenom raunovodstvenom sistemu (US$)
Pozicija I Operativna odjeljenja Smjetaj Hrana Pie Telekomunikacije UKUPNO I II Usluna odjeljenja (zajedniki trokovi) Administr. i opti trokovi Personalno odjeljenje Marketing Trokovi energije UKUPNO II III Dobitak nakon zaraunavanja zajednikih trokova Zakup, osiguranje Kamate Otpisi IV Dobitak prije poreza Porez na dobit V Neto dobitak 51,000 25,000 29,000 0 105,000 28,000 6,000 36,000 79,000 149,000 79,000 31,000 65,000 79,000 254,000 791,000 182,000 102,000 123,000 384,000 110,000 274,000 1,232,000 404,000 221,000 64,000 1,921,000 0 171,000 54,000 59,000 284,000 101,000 48,000 27,000 2,000 178,000 938,000 26,000 82,000 (1,000) 1,045,000 Neto prihod Trokovi od prodaje Ostali trokovi Dobitak (gubitak)

kao obaveznim, sastavnim dijelom izvjetavanja. S obzirom da je analiza novanih tokova posebno pogodna za ocjenu uspjenosti hotelskog preduzea, a koja ini sastavni dio izvjetaja o novanim tokovima, smatra se svrsihodnim da se zavrni raun dopuni sa analizom novanih tokova i izvjetajem o novanim tokovima. Analiza novanih tokova polazi od podataka iz bilansa stanja i bilansa uspjeha i koristi se za potrebe procjene zaraivake sposobnosti i finansijske situacije hotelskog preduzea. Promjene u novanim tokovima nastaju na osnovu tri vrste aktivnosti: operativne, investicione i finansijske aktivnosti. U dijelu operativnih aktivnosti obuhvataju se sljedee transakcije: usklaivanje neto dobitka sa novanim tokom iz operativne aktivnosti, promjene u tekuoj imovini (naplata potraivanja od kupaca, visina zaliha, izmirenje obaveza prema dobavljaima i sl.). Investicione aktivnosti obuhvataju sljedee aktivnosti: dati krediti, povraaj kredita, kupovina stalne imovine i ostalo, dok u finansijske aktivnosti spadaju izdavanje i otplata dugoronih kredita, emitovanje redovnih akcija, isplaene dividende, kupovina sopstvenih akcija i sl. Pri obraunu novanog toka mogu se koristiti dvije metode: direktna i indirektna. U direktnoj metodi se poslovna primanja i isplate prikazuju direktno, a u indirektnoj se obraun novanog toka izvodi iz bilansa uspjeha. Najbolje je koristiti istovremeno obije metode kako bi analiza novanog toka bila sveobuhvatna i detaljna.

Zakljuak

Jedinstveni raunovodstveni sistem USALI danas je opteprihvaen u svjetskoj hotelskoj industriji i na njemu se zasniva standardni svjetski sistem praenja poslovnih rezultata hotelijerstva, kao i upravljako raunovodstvo hotela. Taj sistem sadri popis standardnih raunovodstvenih rauna koji slue za sastavljanje osnovnih raunovodstvenih izvjetaja za eksterne, ali i posebno za interne korisnike informacija. Pored toga, USALI sadri i poslovnu statistiku hotela sa pregledom najvanijih informacija o njegovom poslovanju. Na osnovu jedinstvenih raunovodstvenih informacija i poslovne statistike hotela moe se izraunati itav niz pokazatelja o poslovanju i poslovnoj uspjenosti hotela, to predstavlja dio instrumentarija analize i ocjenjivanja poslovne uspjenosti i boniteta hotela. Posebno treba naglasiti da je po USALI metodologiji hotel osnovna obraunska jedinica (profitni centar), koja ima vie internih obraunskih jedinica odjeljenja hotela i svaka od njih ima sopstveni obraun prihoda, trokova i dobitka. Ovakav interni obraun rezultata omoguava uspjeno operativno upravljanje pojedi-

208

nim vrstama prihoda i trokova po odjeljenjima. Pretpostavka za uspjeno upravljanje poslovnim rezultatom zasniva se na primjeni USALI metodologije koja odraava sve specifinosti hotelskog poslovanja i omoguava uporeivanje poslovne uspjenosti izmeu hotela u zemlji i svijetu.

Literatura

Guilding, C. (2006): Financial Management for Hospitality Decision Makers, Elsevier. Holjevac, I. (1998).: Kontroling upravljanje poslovnim rezultatom, Sveuilite u Rijeci, Hotelijersko fakultet Opatija.

Jovanovi, K., Radovanovi, R. (2005): Finansijsko raunovodstvo, Ekonomski fakultet Beograd. Uniform System of Accounts for the Lodging Industry, Educational Institute of the American Hotel&Motel Association.

209

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

mr Ivana Blei* dr Jovanka Popov-Ralji* dr Jovan Romeli* Saetak

Kvalitet usluga u novosadskim hotelijerskim objektima

Uvod
U tenji za poboljanjem kvaliteta hotelskih usluga menaderi veoma esto nailaze na probleme merenja kvaliteta usluge. Prvo, hotelski menaderi ne znaju ta sve njihovi gosti smatraju vanim prilikom procenjivanja kvaliteta hotelskog proizvoda i drugo, hotelski menaderi najee nemaju pouzdane metode za utvrivanje oekivanja i percepcije hotelskih gostiju u pogledu kvaliteta usluga. Ocenjivanjem kvaliteta samo na osnovu percepcija dobijamo sliku o njegovom realnom stanju u posmatranom uzorku. Ocenjivanje oekivanja gostiju i izraunavanje SERVQUAL jaza (razlike izmeu oekivanja i percepcije), najbolji je metod za utvrivanje tane dijagnoze nedostatka kvaliteta. Uzimajui u obzir navedene injenice, osnovni ciljevi ovog rada su: oceniti oekivanja i percepcije gostiju koji borave u hotelijerskim objektima u Novom Sadu, izraunati razliku izmeu doivljenog i oekivanog kvaliteta usluge i utvrditi koje su to determinante kvaliteta najznaajnije za potroae. U tu svrhu izvreno je anketiranje gostiju u 26 hotelijerskih objekata u Novom Sadu u preiodu od 01.03.2007. do 20.05.2007. godine. kree izmeu 5 i 10% vrednosti vaih prodaja. A to je mnogo novca besplatno. Definisanje kvaliteta mora biti rukovoeno zahtevima korisnika. U prilog ovom stavu govore i brojne definicije kvaliteta koje se mogu nai u domaim i inostranim literaturnim izvorima. Kvalitet proizvoda je ono njegovo ustrojstvo koje ga ini dovoljnim za upotrebu. Kvalitet proizvoda je kompleksan skup ososbina koje odreuju stepen prikladnosti u skladu sa njegovom namenom. Kvalitet je integralna celina svojstava proizvoda. Kvalitet nekog proizvoda je mera njegove korisnosti, odnosno prikladnosti da zadovolji zahteve potroaa (Kosar i Raeta, 2005). Na koji god nain definiemo kvalitet jedno je sigurno za gosta je prihvatljiv samo onaj kvalitet koji je u skladu sa njegovim oekivanjima.

Kvalitet nekog proizvoda (usluge) moemo posmatrati kao njegova svojstva pomou kojih se zadovoljavaju odreene potrebe korisnika. U teoriji i praksi marketinga javljaju se razliiti pristupi u oceni kvaliteta odreenih proizvoda i usluga koji uglavnom zavise od toga ko se bavi analizom tog sloenog problema. injenica je da potroai na razliite naine posmatraju i ocenjuju jedan isti proizvod, polazei pri tome od sopstvenih motiva i stavova. S obzirom da je korisnikov stav o kvalitetu kljuna odrednica njegovog nivoa, merenja moraju da se zasnivaju na terenskom istraivanju korisnike populacije. Kod ovih ispitivanja treba voditi rauna o brojnim iniocima u trinom okruenju, a najvie o eljama i stavovima onih kojima je proizvod namenjen. U okviru ovog rada prikazani su rezultati anketnog istraivanja usmerenog na merenje kvaliteta usluge u hotelijerskim objektima u Novom Sadu. Kljune rei: kvalitet usluge, hotelijerstvo

Osnovne odlike SERVQUAL modela

Abstract
Quality of services in hotels of Novi Sad
Quality of a product (service) may be considered as its characteristics by which certain needs of a user are satisfied. In theory as well as in practice there are many different approaches to evaluate the quality of certain products and sevices, and they mostly depend on a subject who analyse that complex problem. The fact is that users observe and evaluate the same product differently, guided by their own motives and attitudes. Regarding the fact that the users attitude is the main point of high quality, analyses should be based on field research of users population. This research should consider many factors of market circumstances, and the most of all requirements and attitudes of those for who the product is. This work presents the results of the survey which is pointed to quality determination of service in hotels of Novi Sad. Key words: quality of service, hotel

Definisanje kvaliteta

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad 210

Vrlo esto se postavlja pitanje ta je kvalitet? Zanimljivu definiciju kvaliteta usluga u hotelijerskoj industriji daje Avelini Holjevac (2002): Kvalitet znai dostignue utvrenih standarda i njihovo stalno odravanje, dakle, stalan proces. Hoteli najviih kategorija imaju najvie standarde i nude najkvalitetnije ugostiteljske proizvode i usluge, te najiri asortiman hotelskih usluga uz najvie cene. Nie kategorije nude ugostiteljske proizvode i usluge nieg kvaliteta i ueg asortimana uz nie cene. Crosby (1996) u uvodu svoje knjige Kvalitet je besplatan kae: Kvalitet je besplatan. On nije poklon, ali je besplatan. Novcem se plaaju nekvalitetne stvari svi oni postupci zbog kojih se posao ne obavi dobro prvi put. Kvalitet nije samo besplatan, on donosi profit na iskljuivo poten nain. Svaki peni koji niste potroili radei neto pogreno, ponovo ili umesto dobro obavljenog posla, donee vam kao rezultat pola penija. U ovo vreme kad se ne zna ta e biti s naim poslovanjem sutra, nije potrebno jo mnogo naina da se pobolja zarada. Ako se usredsredite na osiguranje kvaliteta, verovatno ete poveati svoj profit za vrednost koja se

Da bi menadment hotela mogao odluivati o korektivnim akcijama u podruju kvaliteta usluge, neophodno je izvriti odgovarajua merenja. Postoji vie modela merenja nivoa kvaliteta usluge na bazi korisnike percepcije. Najpoznatiji i najvie primenjivan metod naziva se SERVQUAL (skraeno od: service quality). Autori ovog metoda su Parasuraman, Zeithaml i Berry. Metod su razvili u nekoliko svojih radova u periodu od 1985. do 1991. godine. Parasuraman et al. (1985) u originalnom SERVQUAL modelu definiu kvalitet usluga kroz 10 determinanti kvaliteta: 1. pouzdanost, 2. poistoveivanje, 3. sposobnost, kompetencija, 4. pristupanost, 5. ljubaznost, 6. komunikacija, 7. verodostojnost, 8. sigurnost, 9. empatija, razumevanje, 10. opipljivi elementi. Parasuraman et al. (1988) tih 10 determinanti objedinjuju u 5: 1. opipljivi elementi prisustvo fizikih elemenata materijalizacija usluge; 2. pouzdanost sposobnost da se obeana usluga isporui na odgovarajui nain; 3. odgovornost briljivost, spremnost da se pomogne i prui brza usluga; 4. sigurnost - znanje i utivost zaposlenih, i sposobnost da steknu poverenje u njih;

5. empatija (razumevanje) pruanje personalizovane usluge, posmatranje potroaa kao pojedinca. Ove grupe komponenti kvaliteta razlau se dalje na 22 kategorije. Opipljivost: kompanija ima modernu opremu, kompanija poseduje vizuelno privlnu opremu i sredstva, izgled zaposlenih, vizuelno privlani materijali povezani sa uslugom. Pouzdanost: obezbeivanje obeane usluge, pouzdanost u reavanju potroakih problema, izvravanje odgovarajue usluge prilikom prve posete pa nadalje, obezbeivanje isporuke usluge u obeano vreme, insistiranje na politici nulte greke. Odgovornost: informisanje potroaa o tome kada e usluga biti izvrena, brza usluga za potroaa, spremnost da se potroau pomogne u svakom trenutku, spremnost zaposlenih da reaguju na zahteve potroaa. Sigurnost: zaposleni koji ulivaju poverenje potroaima, stvaranje oseaja sigurnosti kod potroaa prilikom obavljanja transakcija sa kompanijom, utivost zaposlenih u kompaniji, znanja zaposlenih da odgovore na pitanja potroaa. Empatija (razumevanje): posveivanje panje potroaima kao pojedincima, upuivanje line panje, zaposleni u fokusu imaju interese potroaa, zaposleni razumeju specifine potrebe svojih potroaa, radno vreme preduzea odgovara potrebama potroaa (Veljkovi, 2006). Navedene kategorije slue kao okvir konstrukcije upitnika koji se koristiti u konkretnom merenju. SERVQUAL metodologija trai da se formuliu 22 para pitanja, od kojih se ispitanicima prvo postavlja jedna serija od 22 pitanja pre korienja usluge, ime se mere oekivanja, a zatim, nakon korienja usluge, druga serija od 22 pitanja po navedenim kategorijama, ime se mere iskustva, odnosno percepcije (stavovi) korisnika o izvrenoj usluzi. Za merenje percepcija obino se koristi Likertova skala sa sedam stepeni, pri emu je na jednom kraju skale odgovor tipa uopte se ne slaem (1), a na drugom kraju skale je odgovor tipa potpuno se slaem (7). Podaci iz svih upitnika se obrauju i analiziraju korienjem odgovarajuih statistikih metoda, na osnovu ega se dobi-

ja kvantifikovan rezultat koji definie nivo kvaliteta usluge. Ovaj rezultat, kao i parcijalni rezultati po kategorijama i grupama komponenti kvaliteta, mogu vrlo korisno posluiti za definisanje odgovarajuih korektivnih akcija koje bi unapredile efikasnost uslunog preduzea (Kancir, 2006). SERVQUAL nudi osnovni okvir kroz format oekivanja i percepcije, obuhvatajui tvrdnje za svaku od 5 determinanti kvaliteta usluge. Taj okvir se po potrebi moe prilagoditi i nadopuniti za specifina israivanja odreenog preduzea. Lestvica od 22 pitanja i 5 determinanti imaju stabilne i zdrave psihometrine karakteristike (Parasuraman et al., 1988).

kivanja, ali na mnogom viem nivou (Veljkovi, 2006). Svaki gost pojedinano kreira oekivanu vrednost neke usluge. Prava mera uspenosti odreene usluge ili proizvoda javlja se kada su doivljene (percepirane) vrednosti ispunile oekivanja. Potvrivanje oekivanja mogue je posmatrati kroz jaz, odnosno razliku koja je nastala izmeu onoga to je gost oekivao i onoga to je dobio. Ako se vrednosti oekivanja podudaraju sa vrednostima percepcije, to znai da je gost zadovoljan. Ako vrednosti percepcije prevazilaze oekivanja, gost je oduevljen. U sluaju kada su oekivanja vea od percepcije, kaemo da je gost nezadovoljan.

Satisfakcija potroaa u hotelijerstvu

Teko je ostvariti usaglaen nivo kvaliteta hotelskog proizvoda, tim pre to u njegovom nastanku i istovremenoj realizaciji neminovno uestvuje vie od jednog proizvoaa. Zato se problematika njegovog kvaliteta mora posmatrati kako u celini, tako i u kontekstu njegovih pjedinih komponenti, u svakom sluaju kroz prizmu zadovoljstva korisnika usluge, koja se izraava stepenom usaglaenosti izmeu oekivanog i stvarno doivljenog (Kosar i Raeta, 2005). Uzimajui u obzir injenicu da su usluge manje opipljive nego proizvodi, vei deo uslunog kvaliteta nalazi se u samoj isporuci. U ovome veoma vanu ulogu igraju oekivanja potroaa, ija je priroda dosta drugaija kod usluga, u odnosu na proizvode. Potroai imaju razliita oekivanja kada su u pitanju razliite vrste usluga. Znaaj oekivanja potroaa se ogleda u tome da kvalitet predstavlja ocenu u odnosu na neki uspostavljeni standard. Kada potroai ocenjuju kvalitet proizvoda ili usluge, oni ga vrednuju prema nekom internom standardu, a on, u sutini, predstavlja oekivani kvalitet usluge. U tom smislu, oekivanja su unutranji standardi na osnovu kojih potroa ocenjuje kvalitet pruene usluge (Ljubojevi, 2004). Nivo oekivanja potroaa razlikuje se od sluaja do sluaja. Ukoliko neko odeseda u odreenom hotelu, gde je ljubaznost osoblja na visokom nivou, cene su niske, ali enterijer i ambijent nije na oekivanom nivou, on formira odreena oekivanja shodno tome. Neprihvatljiv ambijent e za pojedinog gosta biti razlog da ne boravi u hotelu, ali e drugi gost, iako svestan skromnog enterijera, otii u taj hotel jer oekuje ljubazno osoblje i nie cene. To je hotel koji ima minimalno tolerisana oekivanja da bi osoba uopte ila tamo. Za nekog drugog gosta pak taj nivo je vii, jer mu niska cena i ljubazno osoblje ne mogu nadoknaditi neprihvatljiv ambijent. Sa druge strane, ako gost odseda u elitnom hotelu sa pet zvezdica, sa dobrom reputacijom i visokim cenama, formiraju se takoe oe-

Primena SERVQUAL modela u hotelijerstvu Novog Sada

Za intervjuisanje gostiju u novosadskim hotelijerskim objektima koristio se modifikovani SERVQUAL upitnik. Upitnik se sastoji iz dva dela. Prvi deo odnosi se na oekivanja gostiju i ini ga 5 dimenzija (opipljivost, pouzdanost, odgovornost, sigurnost i empatija) sadranih u 18 pitanja. Drugi deo upitnika odnosi se na percepciju (iskustvo) gostiju. I ovaj deo se sastoji od pomenutih 5 dimenzija sadranih u 18 pitanja. Za razliku od originalnog upitnika prva dimenzija ima 6 pitanja, dok ostale dimenzije imaju po 3 pitanja. U anketu je ukljueno 12 pitanja preuzetih iz originalnog upitnika i 6 novih pitanja. Ovako formulisan upitnik pojednostavljen je i prilagoen za intrevjuisanje gostiju u razliitim vrstama hotelijerskih objekata. Prvih 6 pitanja iz upitnika odnose se na opipljive elemente kroz koje je uslugu mogue materijalizovati. Ostalih 12 pitanja odnose se na neopipljive elemente koji predstavljaju kljuno obeleje usluge i sr specifinosti koju usluga ima u odnosu na materijalni proizvod. Za merenje stavova gostiju koriena je lestvica od 5 ocena, gde ocena 1 oznaava kako je odreena karakteristika usluge potpuno nevana, odnosno ocena 5 da je veoma vana. U drugom delu upitnika (delu koji se odnosi na percepciju), ocena 1 oznaava da se gost sa iznetom tvrdnjom o odreenoj usluzi uopte ne slae, odnosno ocena 5 da se u potpunosti slae. Anketiranje gostiju sprovedeno je u 26 hotelijerskih objekata u Novom Sadu, u periodu od 01.03.2007. do 20.05.2007. godine. Ovaj period se moe tretirati kao glavna turistika sezona za Novi Sad, jer je u vreme sprovoenja ankete odran 74. Meunarodni poljoprivredni sajam (od 12.05. do 19.05.2007.god.). Distribuciji upitnika po smetajnim objektima, prethodila je najava telefonskim putem ili linim kontaktiranjem osoblja recepcije. Ispitivanje je bilo anonimno. Zavisno od kapaciteta objekata, na recepcijama je podeljen proporcionalan broj upitnika (na 211

Tabela 1. Pregled determinanti i pitanja ukljuenih u istraivanje

Determinanta Pitanje 1. Hotel treba da ima pogodnu lokaciju i dobru pristupanost (1. Hotel ima pogodnu lokaciju i dobru pristupanost.)* 2. Eksterijer hotela treba da je vizuelno privlaan - spoljni izgled zgrade, fasada, ureenje zelenih povrina oko hotela... (2. Eksterijer hotela je vizuelno privlaan - spoljni izgled zgrade, fasada, ureenje zelenih povrina oko hotela...) 3. Enterijer hotela treba da je vizuelno privlaan - ureenje prostorija, nametaj, ureaji, oprema... (3. Enterijer hotela je vizuelno privlaan - ureenje prostorija, nametaj, ureaji, oprema...) Opipljivost 4. Kvalitet i asortiman hrane i pia treba da zadovoljava potrebe gostiju hotela. (4. Kvalitet i asortiman hrane i pia zadovoljava potrebe gostiju hotela.) 5. Zaposleni u hotelu treba da budu pristojno odeveni, a njihova uniforma ista i uredna. (5. Zaposleni u hotelu deluju uredno.) 6. Razni materijali vezani za uslugu (prospekti, broure, vinske karte, jelovnici, salvete, rauni...) u hotelu treba da budu vizuelno privlani. (6.Prospekti, broure, vinske karte, jelovnici, salvete i rauni u ovom hotelu su vizuelno privlani.) 7. Hotel treba da prui uslugu u vreme u koje je obeao. (7. Hotel prua uslugu u vreme u koje je obeao.) 8. Kad gosti imaju problem, zaposleni bi trebalo da pokau iskreni napor da ga ree. (8.Kada gosti imaju problem, zaposleni pokazuju iskreni napor da ga ree.) 9. Hotel mora potovati ugovorene cene i rokove plaanja. (9. Hotel potuje ugovorene cene i rokove plaanja.) 10. Osoblje hotela mora biti pristupano i lako za kontaktiranje. (10. Osoblje hotela je pristupano i lako za kontaktiranje.) Odgovornost 11. Zaposleni u hotelu treba da budu spremni i raspoloeni da pomognu gostu u svakom trenutku. (11. Zaposleni u hotelu su spremni i raspoloeni da pomognu gostu u svakom trenutku.) 12. Zaposleni u hotelu treba da su odgovorni i savesni. (12. Zaposleni u hotelu su odgovorni i savesni.) 13. Zaposleni u hotelu moraju imati iskustvo i znanje da odgovore na pitanja gosta. (13.Zaposleni u hotelu imaju iskustvo i znanje da odgovore na pitanja gosta.) Sigurnost 14. Gosti se u hotelu moraju oseati sigurno (lina i materijalna sigurnost). (14. Gosti hotela se oseaju sigurno (lina i materijalna sigurnost). 15. Zaposleni u hotelu treba da budu ljubazni. (15. Zaposleni u hotelu su ljubazni.) 16. Zaposleni u hotelu moraju svakom gostu pruiti individualnu panju. (16. Zaposleni u hotelu svakom gostu pruaju individualnu panju.) 17. Zaposleni u hotelu se prema gostima moraju odnositi iskreno i saoseajno. (17. Zaposleni u hotelu se prema gostima odnose iskreno i saoseajno.) 18. Zaposleni u hotelu moraju razumeti specifine zahteve svakog gosta. (18. Zaposleni u hotelu razumeju specifine zahteve svakog gosta.) Model Novo

Novo

SERVQUAL

Novo

SERVQUAL

SERVQUAL

SERVQUAL

Pouzdanost

SERVQUAL

SERVQUAL

Novo

srpskom, engleskom i nemakom jeziku). Ispitivanje gostiju vreno je i linim anketiranjem, odnosno tehnikom licem-ulice. U anketiranju je uestvovalo ukupno 5 ispitivaa. Dobijen je uzorak od 668 upitnika od ega 217 preko recepcije i 451 linim kontaktom. Rezultati za sve objekte ukljuene u ovo istraivanje nedvosmisleno ukazuju na to da gosti novosadskih smetajnih objakata generalno nisu zadovoljni pruenim uslugama, odnosno da je njihovo iskustvo generalno nie od oekivanja. Najvei znaaj za goste ima determinanta pouzdanost (4,49), zatim slede odgovornost i sigurnost (4,31). Mala apsolutna razlika izmeu ovih determinanti (0,18) govori nam da su za turiste koji dolaze u Novi Sad od najveeg znaaja pouzdanost, odgovornost i sigurnost. Najmanji znaaj za turiste u Novom Sadu ima determinanta empatija (3,56) i determinanta opipljivost (3,99). Najaviu ocenu kod percepcije dobila je determinanta sigurnost (4,37), sledi opipljivost (3,95), a najniu ocenu dobila je determinanta empatija (3,47), zatim slede odgovornost (3,82), i pouzdanost (3,94). Razlike izmeu percepcije i oekivanja su negativne kod svih determinanti osim kod sigurnosti (0,06). Najvee negativne razlike javljaju se kod determinanti pouzdanost (-0,55) i odgovornost (-0,49), te se namee zakljuak da su upravo ove determinante kvaliteta presudne za nezadovoljstvo gostiju. Rezultati istraivanja ilustrativno su prikazani u Grafikonu 1.

Zakljuak
SERVQUAL

Novo

SERVQUAL

Zadatak hotelijerskih preduzea u ovakvim uslovima, jeste usvajanje poslovne strategije koja im nee doneti samo kratkoroni profit, ve pre svega, omoguiti im da steknu stalne goste i ostvare dugoroni poslovni uspeh. Ovi ciljevi mogu biti ostvareni samo sprovoenjem jednog principa, a to je pruiti usluge u skladu sa eljama i potrebama gostiju. Da bi umanjili jaz izmeu onoga to gosti oekuju i onoga to dobijaju, menaderi i osoblje zaposleno u hotelijerskim objektima, moraju osigurati da svaki kontakt izmeu njih i gosta rezultira pozitivnim iskustvom za gosta. Pre svega, potrebno je definisati standarde kvaliteta koji moraju biti vidljivi i merljivi (vreme isporuke jela, vreme prijema gosta i sl.). Oni se javljaju kao proceduralna dimenzija kvaliteta, koja sadri pravovremenost, smetaj u skladu s eljama gostiju i merodavnu koordinaciju putem kontrole, i kao drutvena dimezija, koja ukljuuje pokazivanje pozitivnog stava, reavanje nastalih problema, pruanje individualne panje svakom gostu i sl. Pre nego to se krene sa bilo kakvim planovima potrebno je odrediti sadanju poziciju preduzea. To se postie objektivnom procenom nivoa i kvaliteta uslu-

SERVQUAL

SERVQUAL

SERVQUAL

Empatija

Novo

SERVQUAL

* Pitanja u zagradi odnose se na Deo B anketnog upitnika (percepiju pruenih usluga) Izvor: Blei I. (2007), Turistika valorizacija hotelijerskih objekata u Novom Sadu, magistarski rad 212

Tabela 2. Pregled hotelijerskih objekata koji su ukljueni u istraivanje

Naziv objekta Hotel Park Hotel Rimski Hotel Sajam Hotel Novi Sad Hotel Aleksandar Hotel Panorama Hotel Braa Drini Hotel Stari krovovi Hotel Duga Hotel Gymnas Hotel Vojvodina Broj odgovorenih upitnika 48 38 40 27 40 27 19 18 19 20 23 20 27 19 24 34 25 22 28 18 16 18 19 27 17 35 668 % 7,19 5,69 5,99 4,04 5,99 4,04 2,84 2,69 2,84 2,99 3,44 2,99 4,04 2,84 3,59 5,10 3,74 3,29 4,19 2,69 2,39 2,69 2,84 4,04 2,54 5,24 100

Grafikon 1. Oekivanja i percepcije po determinantama kvaliteta za hotelijerske objekte u Novom Sadu Izvor: Blei I. (2007), Turistika valorizacija hotelijerskih objekata u Novom Sadu, magistarski rad ga koje se pruaju u konkretnom hotelu. Rezultati ovog i slinih istraivanja mogu doprineti utvrivanju sadanje situacije nivoa usluga i pomoi u postavljanju konkretnih planova usmerenih na otklanjanje postojeih nedostataka. Kvalitet usluge, to su i rezultati ankete pokazali, najvie zavisi od ljudskog faktora. Zaposleni u hotelijerskoj industriji su najzasluniji za kreiranje dobre usluge, stoga njihovoj edukaciji i osposobljavanju treba dati najvei znaaj. Oni su ti koji kod gosta treba da stvore oseaj zadovoljstva i poverenja u proizvod, uslugu i preduzee. Razvoj hotelijerstva u Novom Sadu uslovljen je daljom permanentnom primenom menadmenta totalnog kvaliteta, koji predstavlja pristup koji proima celu organizaciju i koji tei da konitnuirano unapreuje kvalitet svih organizacionih procesa, proizvoda i usluga. Ovakav pristup upravljanja u organizaciji usredsreen na kvalitet, zasnovan na ueu svih njenih lanova, usmeren je na dugoroan uspeh putem zadovoljenja gosta, a u korist svih lanova organizacije i drutva.

Hotel Mediteraneo Hotel Putnik Hotel Zenit Motel Adice Apartmani Voyager Apartnmani Bonaca Apartmani Vila Una Apart.naselj Ribarsko ostrvo Prenoite Ile de France Prenoite Jet set Prenoite Bor Prenoite Bela laa Prenoite Bojana Prenoite A centar Prenoite Fontana Ukupno

Literatura

Avelini- Holjevac, I., (2002): Upravljanje kvalitetom u turizmu i hotelskoj industriji, Fakultet za turistiki menadment, Opatija Blei, I., (2007): Turistika valorizacija hotelijerskih objekata u Novom Sadu, magistarski rad Veljkovi, S., (2006): Marketing usluga, Ekonomski fakultet, Beograd Kancir, R., (2006): Marketing usluga, Beogradska poslovna kola, Beograd Kosar, Lj., Raeta, S., (2005): Izazovi kvaliteta, Via hotelijerska kola, Beograd Ljubojevi, ., (2004): Marketing usluga, Fakultet za usluni biznis, Novi Sad Parasuraman, A., Berry, L. L., Zeithaml, V. A.(1988.): SERVQUAL: a multiple-item scale for measuring customer perceptions of service quality, Journal of Retailing, 64, str.12-40 Parasuraman, A., Berry, L. L., Zeithaml, V. A.(1985.): A conceptual model of service quality and its implications for future research, Journal of Marketing, 49, str. 41-50 Crosby, P. B., (1996): Kvaliteta je besplatna Umijee osiguranja kvalitete, Privredni vjesnik, Zagreb

Izvor: Blei I. (2007), Turistika valorizacija hotelijerskih objekata u Novom Sadu, magistarski rad

Tabela 3. Oekivanja i percepcije po determinantama kvaliteta za hotelijerske objekte u Novom Sadu

OEKIVANJE (O) Determinante kvaliteta Opipljivost Pouzdanost Odgovornost Sigurnost Empatija Srednja vrednost Prosena ocena 3,99 4,49 4,31 4,31 3,56 4,13 Rang 3 1 2 2 4 Determinante kvaliteta Opipljivost Pouzdanost Odgovornost Sigurnost Empatija Srednja vrednost PERCEPCIJA (P) Prosena ocena 3,95 3,94 3,82 4,37 3,47 3,91 Rang 2 3 4 1 5 Determinante kvaliteta Opipljivost Pouzdanost Odgovornost Sigurnost Empatija Srednja vrednost RAZLIKA (P-O) Razlika ocena -0,04 -0,55 -0,49 0,06 -0,09 -0,22 Rang 2 5 4 1 3

Izvor: Blei I. (2007), Turistika valorizacija hotelijerskih objekata u Novom Sadu, magistarski rad 213

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

mr Nedica Dai* Saetak

Intenzivnija izgradnja ugostiteljskih objekata za smjetaj na Crnogorskom primorju poinje krajem pedesetih i poetkom ezdesetih godina XX vijeka, sa prevashodnom orijentacijom na osnovne vrste smjetaja, odnosno hotele. Primorski dio Crne Gore, koji obuhvata est optina na obalama mora (Budva, Ulcinj, Herceg Novi, Bar, Tivat i Kotor) najrazvijeniji je dio Crne Gore i predstavlja receptivnu turistiku regiju. Primjenom predvienih mjera datim u Masterplanu trebalo bi da doe do promjene strukture ponude u korist osnovnih vidova smjetaja. Kljune rijei: kapacitet, kategorija, hotel, leaj

Prostorna distribucija, obim i struktura hotelijerske ponude crnogorskog primorja

Uvod
Imajui u vidu razna istorijska deavanja na podruju Crne Gore i uzrono-posljedinu vezu turizma sa brojnim politikim, ekonomskim i socijalnim faktorima, moe se rei da je hotelijerstvo u svom dosadanjem razvoju imalo neravnomjerno kretanje. Period do pedesetih godina prolog vijeka karakterisao je socijalno-sindikalni turizam koji je zahtijevao drugaiju, skromniju strukturu smjetajnih objekata, da bi se tek u drugoj polovini XX vijeka ta situacija poela mijenjati. Turizam je ezdesetih godina prihvaen kao jedan od osnovnih pravaca privrednog razvoja Crne Gore, pa, samim tim, intenzivnija izgradnja ugostiteljskih objekata za smjetaj poinje krajem pedesetih i poetkom ezdesetih godina prolog vijeka, sa prevashodnom orijentacijom na osnovne vrste smjetaja, odnosno hotele. Primorski dio Crne Gore, koji obuhvata est optina na obalama mora (Budva, Ulcinj, Herceg Novi, Bar, Tivat i Kotor) najrazvijeniji je dio Crne Gore i predstavlja receptivnu turistiku regiju. S obzirom da hotelijerstvo ima vodeu ulogu u razvoju turizma, slijedi prikaz prostorne distribucije, obima i strukture smjetajne ponude na podruju Crnogorskog primorja. ne i iznosio je 143.876 leaja. U globalu, do 1991. godine, sa manjim oscilacijama, ukupna ponuda smjetajnih kapaciteta imala je rastui trend, da bi od 1991. do 2000. godine poela evidentno da opada. U ovoj godini svi gradovi na primorju doivjeli su drastino smanjenje ukupnog broja evidentiranih leaja, to je posljedica ratnih okolnosti u kojima se nala Crna Gora, i samim tim prenamjene njihove upotrebe. U ovom periodu, zbog potpunog izostanka neophodnih investicionih aktivnosti, prije svega na planu rekonstrukcije i odravanja, dolo je do pada kvaliteta ponude i kompleksne turistike usluge. Najvei broj registrovanih leaja u periodu od 1981. do 2000. godine gradovi su ostvarili u razliitim godinama: Herceg Novi 1981. godine (29.539), Budva 1987. godine (41.970), Ulcinj 1988. godine (34.895), a Bar (29.344), Tivat (9.868) i Kotor (5.296) 1990. godine. Najmanji broj leaja u svim primorskim gradovima zabiljeen je 1991. (Tivat, Ulcinj) i 1999. godine (Bar, Budva i Herceg Novi) kada je dostignut i minimum broja evidentiranih leaja u ukupnoj ponudi regiona. Najvee uee u ukupnom broju leaja do 2000. godine imali su prvenstveno Budva i Herceg Novi, a zatim Ulcinj, Bar, Kotor i Tivat. Od 2001. godine stanje se promijenilo u korist drugih optina, tako da 2005. godine Bar i Ulcinj biljee vee uee u ukupnoj ponudi (23% i 18%) kao to se vidi iz tabele 1.

Abstract

A more intensive construction of accomodation facilities on the Montenegrin coast began in the late 1950s and the early 1970s with the emphasis on basic types of accommodation, i.e hotels. The coastal region of Montenegro, that consists of six municipalities in the coast (Budva, Ulcinj, Herceg Novi, Bar, Tivat and Kotor) is the most developed part of Montenegro and represents a receptive tourist region. Applying the required measures provided in Masterplan should leade to changes of offered accomodation structure in favour of basic forms of accommodation. Key words: capacity, category, hotel, bed

Prostorna distribucija i obim hotelijerske ponude

Najvei broj ukupnog smjetajnog kapaciteta na Primorju zabiljeen je 1988. godi-

* Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora 214

Grafikon 1. Kretanje ukupnog broja leaja po optinama (od 1981. do 2005) Izvor: Obrada autora na osnovu interne dok umentacije Ministarstva turizma RCG

Ukupan broj leaja na nivou Crne Gore 2005. godine iznosio je 120.270, to znai da je samo u ovom podruju skoncentrisano 95,7% ukupnih kapaciteta za smjetaj cijele drave. Imajui u vidu smjetajnu ponudu svih ovih godina, moe se rei da Budvanska rivijera definitivno za sada ima prioritet u razvoju kako domaeg tako i inostranog turizma.

Tabela 1. Ukupan broj leaja po optinama

godina 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. Bar 10.284 9.295 10.322 25.548 25.912 Budva 24.739 20.421 21.980 30.664 35.500 Kotor 4.090 3.738 3.781 4.649 6.140 Tivat 8.928 8.785 5.332 3.418 5.554 Ulcinj 14.907 13.188 14.772 26.080 21.291 Herceg Novi 19.571 16.866 17.857 21.362 20.764 ukupno 82.519 72.293 74.044 111.721 115.161

Struktura hotelijerske ponude

Izvor: Interna dokumentacija Ministarstva turizma RCG. Republiki zavod za statistiku Crne Gore, interna dokumentacija Tabela 2. Ukupan broj leaja po primorskim optinama i vrstama objekata za smjetaj 2005. godine
Optina Hoteli Apartman hoteli Moteli Pansioni Tur. naselja Kampovi Tur. Apartmani Zakupljene privatne sobe, kue/stanovi Odmaralita ukupno 10.334 5.727 35.500 338 2.993 4.247 Budva 11.115 746 6 154 85 1.155 40 11.114 3.494 20.764 10.499 668 21.291 16.973 1.749 25.912 3.324 990 6.140 2.650 3.690 268 3.507 320 315 391 48 2.876 222 5.554 24 70 Herceg Novi 4.716 Ulcinj 3.784 Bar 3.095 Kotor 1.487 Tivat 1.947 Ukupno 26.144 746 6 854 9.235 10.118 88 55.120 12.850 115.161

Individualni turistiki smjetaj (20.572 privatnih soba /54.003 leaja/ i 447 privatnih kua/stanova /1.117 leaja/) 2005. godine predstavljao je dominantan vid ugostiteljskih objekata za smjetaj (47,8%), to je posljedica intenzivne izgradnje vikend stanova i pojave sivih noenja u prethodnom periodu. Zbog novih zakonskih propisa i uvoenja meunarodnih standarda, za oekivati je dalji porast ovog broja, jer se zna da je fiziki prisutan vei volumen smjetajnih kapaciteta u privatnom smjetaju (na primjer, 1997. godine bilo je oko 150.000 statistiki neobuhvaenih leaja). Po vrstama objekata u cjelokupnoj ponudi na Primorju, najvei broj leaja je zastupljen u komplementarnim objektima za smjetaj (privatni smjetaj kue, stanovi, apartmani i sobe, odmaralita i kampovi), a zatim u osnovnim (hoteli, turistika naselja, pansioni, apart-hoteli i moteli). Primjenom predvienih mjera datim u Masterplanu trebalo bi da doe do promjenu strukture ponude u korist osnovnih vidova smjetaja. Prema Masterplanu za 2010. i 2020. godinu, broj leaja u privatnom smjetaju u smislu nove gradnje ne bi trebalo da se povea u narednom periodu, ve da ostane na nivou od 50.000 leaja u privatnim sobama, odnosno od 95.000 leaja 2010. do 110.000 leaja 2020. godine u turistikim apartmanima. Uee hotela u ukupnom smjetajnom kapacitetu na primorju u iznosu od 22,7% 2005. godine, planiranom izgradnjom dodatnog broja leaja, trebalo bi da se povea na 35,7%, ime bi se poboljala struktura ukupne ponude u korist osnovnih ugostiteljskih objekata za smjetaj. Izgradnja turistikih apartmana i aparthotela trebalo bi da se nastavi do zajednikog uea od oko 40%, dok je za ostale vidove smjetaja planirano smanjenje uea. Kampovi i odmaralita bi trebalo svoju ponudu da smanje na 10.000 (uee od 3,6% i jednih i drugih posebno) do 2020. godine, praeno kvalitativnim poboljanjem i poveanjem cijena. Minimalni standard bi trebalo da iznosi 3 zvjezdice. Pretenduje se takoe na izgradnju hotela i apartmana, ime bi se pored poveanja sveukupnog broja leaja poboljala kvalitativna struktura smjetajne ponude. U dosadanjem periodu kategorisano je ukupno 217 objekata na nivou Crne Go-

Izvor: Obrada autora na osnovu interne dokumentacije Ministrastva RCG

Grafikon 2: Hoteli po kategorijama 2006. godine na Crnogorskom primorju Izvor: Obrada autora na osnovu interne dokumentacije Ministarstva RCG Tabela 3. Kategorisani postotak leaja po optinama i kategorijama 2006.godine
Kategorija Budva Bar Herceg-Novi Ulcinj Tivat Kotor 1* 10% 26,6% 25,9% 16,6% 25% 8,3% 2* 35,7% 56,6% 33,3% 58,3% 25% 50% 3* 28,5% 16,6% 22,2% 25% 41,6% 33,3% 8,3% 8,3% 18,5% 4* 22,85% 5* 2,85%

Izvor: Obrada autora na osnovu interne dokumentacije Ministarstva RCG re, koji raspolau sa ukupno 13.309 soba i 1.450 apartmana, odnosno 33.388 leaja. Tokom 2005. godine kategorisana su 32 objekta, to je povealo ponudu smjetajnih kapaciteta za 273 sobe i 91 apatman, odnosno 782 leaja. Na Crnogorskom primorju 2006. godine registrovano je i kategorisano 163 objekta (zvanino objavljenih), to predstavlja 75,1% svih kategorisanih objekata u Crnoj Gori1. Dominirajua kategorija na ovom podruju 2006. godine su i dalje hoteli sa dvi1 Treba imati u vidu da e neki objekti (objavljeni i u zvaninim katalozima) promijeniti svoju kategoriju, jer je privatizacija jo uvijek u toku, tako da konane kategorije svih objekata ne mogu biti dostupne, a samim tim varira i broj kategorisanih objekata.

215

je (42,2%) i tri zvjezdice (26,7%) koji su poveali svoje uee za 1,4% odnosno 0,8% u odnosu na prolu godinu. U odnosu na 2005. godinu, kada je bilo 135 kategorisanih objekata u ovom regionu, opao je broj objekata sa jednom zvjezdicom sa 18,5% na 17,3% i sa pet zvjezdica sa 2% na 0,6%, dok su objekti sa etiri zvjezdice porasli sa 12% na 13%. Jedini hoteli sa 5 zvjezdica se trenutno nalaze na podruju Budve, dok u Baru i Ulcinju ne postoje objekti ni sa 4 zvjezdice. Najvei broj kategorisanih leaja ima Budva (14.729), a zatim Bar (6.437), Herceg-Novi (5.451), Ulcinj (4.172), Tivat (1.908) i Kotor (1.133). U odnosu na ukupan broj leaja registrovanih 2005. godine, u Budvi je kategorisano 41,49%, Baru 24,84%, Herceg Novom 26,25%, Ulcinju 19,59%, Tivtu 34,35% i Kotoru 18,45% leaja. Poslije Budve, Tivat

prednjai u procesu kategorizacije objekata, a zatim slijede Herceg Novi, Bar, Ulcinj i Kotor.

ji smjetajnih kapaciteta tako i u pogledu njihove strukture i kvaliteta.

Zakljuak

Literatura

Imajui u vidu injenicu da je turizam u Crnoj Gori izrazito sezonskog karaktera i da se ljetnja sezona odvija u primorskim optinama, to je najvei dio turistikog prometa upravo realizovan u ovih est primorskih optina na koje otpada 96,36% ukupno ostvarenih noenja na nivou drave. Po kvalitetu ponude, poslije Budve, drugo mjesto zauzima grad Herceg Novi, dok u Baru i Ulcinju ne postoje objekti I i II kategorije, to odslikava loe stanje cjelokupne ponude u junijem dijelu Crnogorskog primorja. Primjenom predvienih mjera datim u Masterplanu doi e do promjene kako u teritorijalnoj distribuci-

Hotel Directory (2005) Hotel Directory (2006) Interna dokumentacija Ministarstva turizma RCG, neobjavljeno Ministarstvo turizma RCG (2006): Izvjetaj o kvantitativnim i kvalitativnim efektima turistike privrede u 2005. godini, Podgorica. Ministarstvo turizma RCG, DEG, (2001): MASTERPLAN Strategija razvoja turizma do 2020. godine, Podgorica. Zbornik radova sa naunog skupa na Cetinju 23-24. maj (2002): Turizam Crne Gore u drugoj polovini XX vijeka, Prijestonica Cetinje, Cetinje, Ekonomski fakultet, Podgorica, Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor.

216

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Aleksandra Prodanovi* Saetak

Turistika animacija u hotelu je prema nemakom sociologu Klausu Finger Benoit: izgovorena, prijateljska, vesela, ljubazna, srdana, atraktivna (privlana) molba, poziv, ponuda, ohrabrenje za zajedniko druenje (bavljenje neim), kroz bilo koju aktivnost gosta u njegovom slobodnom vremenu, na godinjem odmoru, koja ga privlai i to sve do onog trenutka kad se odvija kroz zajedniko delovanje sa ostalim ljudima (gostima ili domainom) i sa radou (zadovoljstvom) na upoznavanju novog, na zajednikom uestvovanju u aktivnostima, na ljudima, okolini, destinaciji, kulturi i uopte zemlji u kojoj se boravi. Cilj ovog rada je prezentacija animacije u turizmu na primeru animacije u hotelu Trypiti Bungalows na Tasosu. Analizirano je kako animatori doprinose veem stepenu zadovoljstva turista. Rad je nastao na osnovu linog iskustva autora, a u elji da se dopuni malobrojna literatura o ovoj temu na srpskom jeziku. Kljune rei: animacija u turizmu, animatori, hotel Trypiti bungalows

Animacija u hotelu kao bitan faktor zadovoljenja turistikih potreba

Uvod
U vremenu u kom ivimo, trend je da se otuujemo jedni od drugih. Sistem komunikacija je sve razvijeniji i umesto da zbliava ljude, on ih zapravo udaljava. Ljudi se sve vie zatvaraju iza svojih zidova, kako fiziki tako i psihiki. Upravo na godinjem odmoru, gde su oputeni i bez svakodnevnih briga, ljudi ele da se osete kao da pripadaju nekom i da njima neko pripada. ele da se osete kao deo porodice, da zajedno rade neto i da se ponovo zblie. Zadatak animatora je upravo da im u tome pomogne kroz svoje aktivnosti. Izraz animacija potie od latinske rei anima to znai dua i animare to znai oiveti, udahnuti nekome duu. U engleskom jeziku animation = oivljenje. Sve ljudske potrebe mogu se podeliti u dve osnovne grupe (ai, 1999): neophodne ili egzistencijalne potrebe (potrebe za hranom, stanovanjem i sl.) i dopunske potrebe. Dopunske potrebe se dalje dele na: optekulturne i luksuzne. Zahvaljujui stalnom porastu proizvodnih snaga i ivotnog standarda stanovnitva, turistike potrebe se danas nalaze u grupi optekulturnih ljudskih potreba. Danas se jednim delom turistike potrebe javljaju i kao neophodne potrebe. Naime, radi se o turistikim potrebama kao faktoru ouvanja radne sposobnosti stanovnitva tj. zdravstvenoj preventivi, gde se godinji odmor preporuuje kao lek od stresne svakodnevice, bavljenje sportskim aktivnostima kao suprotnost sedelakom ivotu ili posete banjskim i leilinim destinacijama zbog opteg oporavka organizma. Posebno znaajna odlika turistikih potreba je njihova sposobnost da se neogranieno ire. (Baki,1999) Dopunske ljudske potrebe, u koje spadaju i optekulturne, ne zadovoljavaju se brzo, tavie lako se proiruju na nove sadraje. Ovo posebno vai za turistike usluge. Trae se nove, dosad neposeene destinacije i kvalitetnije i sloenije usluge u destinacijama. Ovome posebno doprinosi stalno poveanje ivotnog standarda i sve vie slobodnog vremena. sve atraktivnija turistika animacija, kao dopuna osnovnoj turistikoj ponudi koju ine smetajni kapaciteti i prirodna bogatstva. Turistika animacija je tu da oivi turistiku destinaciju i udahne joj duu, ispunivi je zanimljivim sadrajima, zadovoljavajui turiste kojima je postalo dosadno da provode godinji odmor samo na pesku, suncu i uz more. Naglasak u dananjem turistikom poslovanju, cilju putovanja i nainu provoenja godinjeg odmora, stavlja se na doivljaj kao aktivni odnos prema turistikim vrednostima u ijoj je osnovi potreba za istraivanjem novih i nepoznatih prostora, pojava i problema. (Andrijaevi et al., 1999) Prema tome, animaciji se postavlja zadatak organizovanja i provoenja aktivnosti doivljavanja, kojima se nastoji izbei ili bar ublaiti oseaj otuenosti gosta za vreme njegovog boravka u turistikoj destinaciji. Kripendorf animacijsku delatnost vidi kao proces edukacije savremenog turiste u nainu putovanja i provoenja slobodnog vremena na godinjem odmoru, pa preporuuje da se animacija razvija u tri osnovna smera: 1. kao pomo u otkrivanju sopstvenih sposobnosti 2. kao pomo kod zbliavanja sa drugim turistima i gostima 3. kao pomo kod zbliavanja sa domainom i njegovom zemljom. Tu na scenu stupaju turistiki animatori koji su u sutini u najprisnijem kontaktu sa turistima, to im je i posao. Animatori su deo osoblja hotela koji koriste sve usluge kao gosti hotela zato da bi to bolje upoznali goste i u svakom trenutku im bili na dohvat ruke, ukoliko im zatreba neka pomo ili jednostavno drutvo. U hotelijerstvu je poznato da osoblje hotela jede i u toku svog slobodnog vremena boravi u odvojenim prostorijama ili bar u razliito vreme od gostiju, kako bi se napravila jasna razlika izmeu gosta i osoblja hotela, to nije sluaj sa animatorima u hotelu. Animatori treba da provode to vie vremena uz goste, da jedu sa gostima, plivaju, borave zajedno sa njima na plai. Sve ovo je naravno nenametljivo i to samo ako gosti pokau interesovanje za to, jer animatori nisu tu da se nameu, ve da se sprijatelje sa gostima. Da bi se uspeno sproveo animacijski program u hotelu treba voditi rauna o vie faktora: 217

Abstract
Animation in tourism in hotel as important factor to satisfy touristic needs
Animation in tourism, acording to german sociologist Klaus Finger Benoit is frendly, happily, kindly, atractive application, call, initiative, encourage for playing together in any guest activity in free time on his vacation, that pull toward him till the moment when it is happening trought together playing with other people (guests or hosts) and with plesure for new things, on together activities, new people, new surroundings, destination, culture and country he stay in. Purpose of this work is presentation of animation in tourism on example of animation in hotel Trypiti bungalows on Tasos and how animators could contribute to higer satisfaction of guests. This work was made on personal experience of author according to her desaire to fill fewness literature about animation in tourism on Serbian language. Key words: animation in tourism, animator, hotel Trypiti bungalows

Znaaj animacije za zadovoljenje turistikih potreba

* diplomirani menader u lovnom turizmu, Novi Sad U zadovoljenju turistikih potreba sve veu ulogu svakako ima, u poslednje vreme

1. broju dana koliko najee gosti ostaju u hotelu, pa na osnovu toga napraviti broj razliitih programa kako bi svim gostima bilo interesantno 2. danima kojima gosti najee stiu u hotel i danima kojima gosti odlaze iz hotela 3. animatori moraju poznavati jezik kojim govore gosti kako bi program bio uspean 4. dnevni raspored aktivnosti gostiju, odnosno animacijski program treba uskladiti sa slobodnim vremenom gostiju tj. voditi rauna da se programi ne poklapaju sa vremenom obroka ili odmora gostiju 5. program se mora prilagoditi starosnoj strukturi kao i fizikoj kondiciji gostiju, naroito ukoliko se radi o sportskoj animaciji. 6. veina programa se izvodi na otvorenom pa je bitno da se programi prilagode vremenskim uslovima.

Tabela 2. Dnevni raspored aktivnosti deije animacije

Satnica 10.00 h 12.00 h 15.00 h 17.00 h 21.00 h 21.30 h Aktivnost Mini club Mini club Mini disco

Animacija u hotelu Trypiti bungalows

U hotelu Trypiti Bungalows na Tasosu, animacijaski program se deli na tri grupe: deija animacija, sportska animacija i veernja animacija. Ovaj hotel je ukupnog kapaciteta 280 leajeva, a od otvaranja (1.maja) do zatvaranja (15.oktobra) nejednake je popunjenosti, pa je tako po pravilu u predsezoni i postsezoni slabije popunjen, dok u toku glavne sezone dolazi i do over bookinga. Hotel prua usluge na bazi all inclusive tj. sve je ukljueno. Animacijski tim ine etiri animatora dva sportska, jedan sportsko-deiji i jedan deiji animator, a svi zajedno uestvuju u veernjem programu. Na osnovu iskustava u radu sa animacijom, preporuljivo je da jedan animator dolazi u proseku na 50 do 100 gostiju, to je u ovom hotelu ispotovano. Na elu animacijskog tima je tim lider koji pravi sezonski, meseni, nedeljni i dnevni raspored programa. Programi moraju biti jasno istaknuti, a moraju pokrivati irok spektar interesovanja svih generacija zastupljenih u hotelu. U hotelu Trypiti Bungalows animacijski dnevni program je vidno istaknut na dve oglasne table na najprometnijim mestima. U toku glavne sezone raspored izgleda kao u tabeli 1. Tabela 1. Dnevni raspored aktivnosti
Satnica 10.30 h - 11.00 h 10.30 h - 12.00 h 11.30 h - 12.00 h 12.00 h - 12.30 h 15.30 h - 17.00 h 16.00 h - 17.30 h 16.30 h - 18.00 h 21.30 h - 23.00 h Aktivnost Gimnastika Boa kola plivanja Aqua aerobic Pikado Igre na plai Odbojka na plai Veernji program

Iz tabele se vidi da animacijski program ne poinje suvie rano kako bi gosti hotela imali dovoljno vremena da se odmore i dorukuju, takoe uoljiva je pauza oko podneva za ruak i poslepodnevni odmor, kao i pauza za veeru. Pored navedenog rasporeda stoji i raspored aktivnosti deije animacije, kao i plakat koji se menja svaki dan, a koji slui za obavetavanje gostiju o veernjem programu koji je svako vee razliit. Dnevni raspored aktivnosti se menja u zavisnosti od vremenskih uslova, pa su tako navedene aktivnosti odravane u toku glavne sezone kad su vremenski uslovi najpogodniji, a u toku predsezone i postsezone, neke od aktivnosti su izostavljane, kao npr. kola plivanja, zbog nedovoljnog broja zainteresovanih, aqua aerobic zbog nepovoljnih vremenskih uslova (suvie hladno za ovu aktivnost), igre na plai to se tie deije animacije, aktivnosti su iste u pred, post i glavnoj sezoni, samo dolazi do pomeranja satnice mini diska koji se u toku pred i postsezone pomera za pola sata ranije, jer se ova aktivnost takoe odvija na otvorenom, a poznato je da je dan u navedenom periodu krai.

Deija animacija

U hotelu Trypiti Bungalows angaovan je jedan deiji animator koji radi u mini klubu u toku dana, a za veernju aktivnost mini disko, angauje se jo jedan od animatora koji inae radi sportsku animaciju. Aktivnosti mini kluba se odvijaju na za to predvienoj lokaciji. U okviru hotelskog kompleksa namenski je napravljena kuica za ove aktivnosti. Kuica je od drveta, sa drvenim nametajem koji ine 2 stola i 3 klupe, pogodna je za loije vremenske uslove, npr. ukoliko pada kia, aktivosti se mogu odvijati unutra, ali najee se aktivnosti odvijaju napolju, na travnjaku ispred kuice. U rekvizite mini kluba spadaju 2 prenosiva plastina stola sa 10 malih plastinih stolica koji se iznose napolje, lopte, konopci za preskakanje, igre sa kockicama, igre pamenja, puzle, plastelin, papiri, olovke, drvene, votane i vodene bojice, flomasteri, konci i igle, makaze, lepak, selotejp, kola i krep papir, na prostoru ispred kuice nalaze se ljuljake i klackalice. Ovde do izraaja dolazi kreativnost i snalaljivost animatora, jer sa sredstvima koja ima mora osmisliti program koji e biti interesantan deci razliitog uzrasta. Mini klub poseuju deca od 2 do 15 godina. Preporuljivo je da deca do etiri godine starosti dolaze u pratnji roditelja. Aktivnosti mini kluba najee se odvija-

ju u vidu kreativnih radionica gde deca crtaju na zadanu temu ili po sopstvenoj elji, prave figurice od papira origami tehnikom tj. bez makaza i lepka, prave narukvice od konca, boje iarke ili kamenie koje su sakupili na plai. Kako gosti u hotelu ostaju najee dve nedelje, jednom u toku boravka za decu se organizuje maskenbal. itav dan deca provode pravei maske uz pomo animatora ili roditelja, da bi ih uvee pokazali svim gostima i otplesali mini disko pod maskama. Mini disko se odrava svako vee na prostoru namenjenom odravanju veernjeg programa, na terasi pored bazena. Animatori pozivaju decu da se pridrue povorci koja ide oko bazena, pripremajui se tako za ples. Mini disko traje pola sata. Animatori izvode unapred pripremljenu koreografiju uz muziku, a deca ih oponaaju i ue pokrete. Svako vee muzika za mini disko je ista kako bi deca savladala pokrete. Mini disko je namenjen deci, plee se uz deije pesme poput paijeg plesa i slinih zabavnih i melodinih pesama, ali se jako esto deava da tinejderi spontano ponu da pleu sa animatorima jer im se dopada muzika i zabavni pokreti. Ovo je obavezno vreme koje animatori moraju provesti sa decom, ali se vrlo esto deava da deca, koja se brzo i lako vezuju za osobe, zavole animatore i ele da provode sve vreme sa njim, pa tako pozivaju animatora da provodi vreme sa njima u bazenu ili na plai. Animatoru je dozvoljeno da se ljubazno zahvali na pozivu i udalji, ali je preporuljivo da sve vreme provodi sa decom, ukoliko to deca ele, da bi se postigla vea satisfakcija i vei oseaj bliskosti sa gostima.

Sportska animacija

U hotelu Trypiti Bungalows, poto je predvieno puno sportkih aktivnosti, angaovana su tri sportska animatora. Ovaj broj animatora je dovoljan za nekoliko razliitih aktivnosti u toku dana, pa tako gosti mogu da biraju i da se prema sopstvenim eljama i mogunostima odlue za neku od aktivnosti na plai (boa, igre na plai, odbojka) ili u/pored bazena (gimnastika, aqua aerobic, pikado). Ovo su aktivnosti koje se obavljaju mahom na otvorenom i to u toku glavne sezone kao i u toku pred i post sezone kad vremenski uslovi to dozvoljavaju. U sluaju loih vremenskih uslova neke aktivnosti se odlau, kao npr. odbojka na plai, ali se pikado, koji se inae odrava na prostoru pored bazena u senci drveta, pomera u unutranju prostoriju za igru. Takoe se umesto odbojke na plai organizuju turniri u stonom tenisu ili u bilijaru, jer hotel poseduje opremu potrebnu za igranje ove dve igre. Gosti se informiu o ovim deavanjima preko oglasne table, ali i u linom razgovoru s animatorom. Animator, kad krene na neku od aktivnosti, obavetava goste o tome i direktno ih poziva na uee. Svi gosti su

218

dobrodoli, ali se vodi rauna da se panja posveti gostima koji su zbog ivotne dobi ili fizike spremnosti i kondicije pogodniji za odreene aktivnosti. Animator sam treba da proceni kod kojih gostiju je potrebno vie insistirati na tome da se ukljue u aktivnost, a kojim gostima ne treba smetati. Naravno da animator ne treba da bude previe napadan, kako ne bi uznemirio goste, ve treba da ih pusti da sami odlue da li e se prikljuiti ili ne. Postoje gosti koji vole da uestvuju u svim aktivnostima iako nisu ba talentovani ili fiziki spremni za neku od aktivnosti, a animator je tu da ih uputi u pravila igre i da ih podui boljem igranju. Neki od gostiju vole da posmatraju aktivnosti sa strane, za njih je dovoljna zabava gledati druge. Ovo se esto deava u prvim danima boravka gostiju, kad su gosti nesigurni i nisu dovoljno oputeni da bi se i sami prikljuili igri. Treba ih pustiti, oni se najee sami aktivno ukljue kad bolje upoznaju animatora i druge goste.

Veernja animacija

U porgramu veernje animacije uestvuju svi animatori. Veernja animacija je za sve goste i sastoji se od razliitih programa koji u odnosu na gosta mogu biti: aktivni, pasivni i interaktivni programi. U aktivne programe spadaju programi u kojima gosti aktivno uestvuju, takvo je, na primer, plesno vee gde gosti pleu razliite plesove, zatim takmienje izmeu mukaraca i ena, gde se nekoliko goa takmii protiv isto toliko gostiju mukog pola u nekoliko zanimljivih igara. Pasivni programi su programi koje gosti samo posmatraju, npr. vee skeeva, gde animatori glume u nekoliko razliitih skeeva, najee kominih ili animatori izvode plesne koreografije, a gost samo posmatra. U interaktivne programe spadaju programi u kojima gosti uestvuju, ali u saradnji sa animatorom, kakvi su, na primer, muziki kviz ili kviz znanja, gde gosti odgovaraju na postavljena pitanja od strane voditelja programa, a ostali animatori im u tome pomau ili odmau na zabavan nain. Za voditelja programa se najee izabira aniamtor koji pored znanja nekoliko stranih jezika, svojom pojavom (glasom i stasom) izaziva panju gostiju. Potrebno je da postoji najmanje onoliko razliitih veernjih programa koliko veina gostiju dana ostaje u hotelu. U zavisno-

sti od vremena dolaska i odlaska gostiju tim lider izabira koji e program biti izvoen te veeri. Tako se za vee dolaska gostiju najee biraju interaktivni programi u toku kojih gosti imaju prilike da upoznaju animatore, kao i animatori njih da saznaju iz kojih zemalja dolaze i kakva su im interesovanja, kako bi naredne programe prilagoavali njihovim eljama i potrebama. Neto kasnije na programu su pasivni programi gde se gostima ostavlja prostora da se odmaraju, a pred kraj, kad se gosti ve dovoljno opuste i upoznaju dobro kako animatore, tako i ostale goste, na programu su aktivni programi. Jedan od najinteresantnijih aktivnih programa su olimpijske igre, koje se izvode sa velikim brojem uesnika. Svaki od uesnika dobija posebno dizajniran kostim, pravi se itav performans sa kraljem i princezama, kao i uesnicima koji su unapred pripremljeni. Pripreme za olimpijske igre traju itav dan. Na kraju svakog veernjeg programa animatori izvode Club dance. Club dance se sastoji od 3 popularne pesme, veselog ritma, uz koje animatori izvode unapred pripremljenu koreografiju, a gosti ih u tome oponaaju, tj. pleu zajedno sa animatorima. Na zabavu su dobrodoli svi gosti. Kako su animatori direktna veza gostiju sa zemljomdomainom, treba da predstave tu zemlju u najboljem moguem svetlu. Poeljno je organizovanje tematskih veeri u svrhu boljeg upoznavanja gostiju sa zemljom u koju su doli. U hotelu Trypiti bungalows svake subote se organizuje Grko vee, kako bi svi gosti imali priliku da se upoznaju barem sa delom grke kulture i obiaja grkog naroda. Ovo je jedini program koji se izvodi svake nedelje i koji veina gostiju vidi dva puta. Veernji programi u hotelu Trypiti bungalows se izvode na otvorenom prostoru pored bazena. U sluaju nepovoljnih vremenskih uslova postoje rezervni programi, kao na primer bingo ili tombola, koji se izvode u unutranim prostorijama hotela, koje su manje povrine, zbog ega je nemogue izvoditi redovan program.

da izdvoje vie novanih sredstava ako e za njih dobiti dodatnu uslugu, bolju organizovanost, dodatne mogunosti zabave, uenja i sl. Animacija u turizmu zauzima sve jau poziciju u formiranju turistikog proizvoda i njegovom plasmanu na tritu. Ona obogauje doivljaj na godinjem odmoru, brine o gostu, prua mu veliki broj mogunosti za provoenje slobodnog vremena, pa time doprinosi veem zadovoljstvu kupaca. Ovo potvruju i sami gosti ije se zadovoljstvo oseti kako u direktnom razgovoru sa njima, tako i u anketama koje su popunjavali na kraju godinjeg odmora gde su trebali da zaokrue smajlija ukoliko su zadovoljni neim, ljutog smajlija ukoliko nisu zadovoljni i ravnodunog, ukoliko im takva oseanja izaziva ponuena usluga. U hotelu Trypiti Bungalows, gosti su ocenjivali kvalitet smetaja, hrane, usluge u restoranu i baru, animaciju u hotelu, kao i celokupan utisak o hotelu. Neretko se deavalo da se u napomenama posebno hvali animacija, iako nisu potpuno zadovoljni smetajem ili nekim drugim delom hotelske usluge, da se odluuju da opet posete isti hotel, jer im je kako kau zabava bila vrhunska. Animacija je na ovim anketama dobijala 92 do 98 % nasmejanih lica. Evidentan je i porast broja gostiju koji se vraaju u hotel od kad je u njegovu uslugu ukljuena i animacija, kao i vee interesovanje kod gostiju koji se u emitivnim destinacijama odluuju upravo za ovaj hotel zahvaljujui injenici da se u njegovoj ponudi izmeu ostalog nalazi i animacija.

Literatura

Zakljuak

Da bi turistiki proizvod bio privlaan dananjem kupcu, on mora biti kompleksan, tj. sastojati se od to veeg broja razliitih faktora. Savremeni turisti spremni su

Andrijaevi, M. et al. (1999): Animacija u hotelijersko-turistikoj ponudi, Hrvatska udruga, Opatija, ai, K. (1999): Ekonomika turizma, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, Baki, O. (2002): Marketing menadment turistike destinacije, Ekonomski fakultet Beograd, Horvat, B. (2003): Animacija u turizmu na primjeru all-inclusive kluba Luna, Pore, Zagreb, Benson, M. (1988): Englesko-srpskohrvatski renik, Prosveta, Beograd, www.animation.de www.world-tourism.org www.berzabanja.com

219

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Milo Nici* mr Dario imievi* Saetak

Internet promocija beogradskih restorana

Uvod - Internet kao promotivni medij
Internet kao medij ima odreene karakteristike koje ga u velikoj meri izdvajaju od tradicionalnog komercijalnog okruenja, budui da predstavlja hipermedijsko okruenje, koje korisnicima, omoguava interaktivni pristup sadrajima, kao i meusobnu komunikaciju. Dosadanje marketinko komuniciranje, zasnovano na modelu jedan prema mnogima, pasivizira potroaa koji predstavlja samo primaoca poruke. Osnovni nain na koji Internet vri transformaciju komuniciranja je davanje aktivne uloge posmatrau/posetiocu prezentacije, koji moe samostalno birati da li e pristupiti veb prezentaciji preduzea i sam ostvaruje kontrolu nad sadrajem sa kojim se susree. Internet prua nekoliko razloga za oglaavanje. U pitanju su jednostavan metod distribucije informacija, mogunost kreiranja govornih i video prezentacija, poboljan imid preduzea, trenutna i direktna veza izmeu potroaa i firme, kao i smanjeni trokovi obavljanja promocionih aktivnosti. Prema jednom razmatranju, prednosti koje nudi Internet u odnosu na konvencionalne medije su: 1 oglasi su dostupni 24 sata dnevno, 365 dana u godini, veb stranama se pristupa zbog interesovanja, odgovori i rezultati su trenutno interaktivno merljivi, pristup vebu je besplatan za korisnike Interneta, nema trokova distribucije i tampanja, odnosno trokovi pripreme prezentacije za milione kupaca su isti kao i za jednog, trokovi su isti bez obzira da li je ciljni auditorijum na drugoj strani planete ili u istom gradu, materijali i podaci mogu biti korigovani ili zamenjeni u svakom trenutku, tako da su uvek svei. Oigledno je da Internet objedinjuje dobre osobine klasinih medija i dopunjuje ih svojim posebnim karakteristikama. Iako su informacije dostupne u tekstualnom, audio i vizuelnom obliku, glavni deo se i dalje prenosi u kao pisani sadraj, zbog zaostajanja tehnologije za realnim potre1 V. Filipovi, T. Uro, I. Uro, Internet kao interakcija sa kupcima, XV nauno-struni skup Infoteh 2000 - zbornik radova [105110], JURIT, Beograd, 2000.

Budui da Internet danas predstavlja potpuno razvijen komunikacioni i marketinki medij, mogue ga je iskoristiti u promociji turizma i ugostiteljstva. U ovom lanku se posmatra nain na koji beogradski restorani koriste prednosti Interneta u promovisanju svojih aktivnosti i unapreivanju svog poslovanja. Postoji nekoliko znaajnijih portala koji su lako dostupni preko pretraivaa Interneta, a na kojima se potencijalna muterija moe informisati o ponudi velikog broja restorana, kvalitetu i cenama. to se tie samih restorana, trenutno se na Internetu moe pronai dvadesetak prezentacija. Iako razliite po tehnikom nivou i koliini informacija koje nude, postoje odreene slinosti u sadraju (meniji, dostava hrane, on-line rezervacije, detaljne informacije o lokaciji...) koje se izdvajaju kao tipine za veb-sajtove restorana. Zahvaljujui tome mogue je uspostaviti standard po kome se moe oceniti kvalitet Internet prezentacije restorana. Kljune rei: Internet, beogradski restorani, promocija

bama, tako da se ostali sadraji uglavnom koriste kao dopuna tekstu. Odnos obima i cene prezentacije mnogostruko nadmauje oglase u tampanim ili reklame u elektronskim medijima. Publika koju pokriva Internet je ceo svet, a prezentacija je neprekidno dostupna. Komunikacija je masovna, brza i jeftina. Mnogobrojni servisi omoguavaju da poruka lako stigne na dugi kraj sveta. Sve do sada nabrojane prednosti se mogu svesti na tri osnovne: 2 trokovi su niski, trite je veliko, reklamiranje je kontinuirano. U ovom radu je izvren pregled ponude beogradskih restorana na Internetu budui da oni mogu da iskoriste navedene prednosti Interneta kao medija. Samim tim dolazi se i do odgovora na pitanje ta je ono to karakterie i to se oekuje od tipine prezentacije ovog tipa.

Tipovi promocije restorana

Portali
Promocija beogradskih restorana na Internetu se ostvaruje na dva naina. Prvi, koji koristi veliki broj restorana, odnosi se na prisustvo koje restorani ostvaruju zahvaljujui domaim Internet portalima i adresarima. Portali nude velik broj podataka i linkova organizovanih po kategorijama. Posetilac moe vriti pretragu birajui odgovarajue linkove i na taj nain ulazei u odgovarajue potkategorije ili koristei kljune rei da bi pronaao odreeni podatak. Ovakav nain poseduje odreene prednosti koje se ogledaju pre svega u niskoj ceni - esto je dovoljno samo poslati podatke i fotografije da bi restora bio uvrten u indeks portala. Druga prednost je vezana za ostvarivanje kontakta sa auditorijumom. Potencijalni posetioci restorana e u velikom broju sluajeva informacije o restoranima traiti upravo preko portala, pa tako nije redak sluaj da na portalima svoje stranice imaju i restorani koji imaju i spostveni veb-sajt. Sa druge strane, podaci koji se nalaze na portalu nisu pod direktnom kontrolom restorana. Pre svega, one su po formi prilagoene izgledu samog portala, to znai
2 Dr R. Stanki, M. Nici, Internet kao izazov turistikog marketinga u globalnom okruenju, Izazovi menadmenta i marketinga u globalnom okruenju [483-490], Ekonomski fakultet, Beograd, 1998. god.

Abstract
Internet Promotion of Belgrade Restaurants
Internet is recognised nowadays as full grown communication and marketing medium, so it can be used in tourist and hospitality promotion. In this article we research how Belgrade restaurants are using advantages of the Internet in promoting their activities and expanding their services. The research focuses on web portals and specific restaurant web sites. There are a few web portals which can be found easily through search engines, where potential customer can get some information about restaurant offer, its quality and prices. Currently, there are about twenty web sites of Belgrade restaurants on the Internet. Although they differ by technical and informational level, there are some content similarities typical for restaurant web site (menus, food delivery, on-line reservation, detailed location information) by which an analyses framework can be created and used to determine the quality of a restaurant Internet presentation. Keywords: Internet, Belgrade restaurants, promotion

* Visoka turistika kola strukovnih studija, Beograd milos.nicic@gmail.com 220

da restorani na razliitim mestima bivaju predstavljeni na razliite naine. Dizajn i informacije koje su prikazane uvek zavise od koncepcije portala. Najsiromaniji oblik prisustva se ostvaruje u okviru adresara koji navodi samo najosnovnije podatke o restoranu - naziv, tip restorana, adresu i telefon. Sa druge strane, neki sajtovi omoguuju ak i postavljanje mini-prezentacije restorana, koja ukljuuje krai tekst i nekoliko slika, koje mogu biti rasporeene i na nekoliko strana, ali stil prikaza i dalje ne zavisi direktno od restorana, ve od koncepcije portala. Ukoliko portal nema zadovoljavajui dizajn ili ne nudi odgovarajue ili aurne informacije i sama promocija restorana e biti degradirana. Na nekim mestima postoje i podaci koje postavljaju operateri portala i koji se odnose na ocenu restorana i cene. Takoe, postoje i portali koji omoguavaju postavljanje komentara posetilaca o restoranima. Iako dobra, ova ideja gubi na vrednosti ako se uzme u obzir da komentari mogu biti veoma opreni, u rangu od veoma pohvalnih do krajnje negativnih. Samim tim, informacije ovog tipa bivaju obezvreene, a svaki lo komentar e naneti tetu imidu restorana.

Sopstveni veb-sajt

Drugi vid promocije na Internetu predstavljaju klasine Internet prezentacije. Na beogradskom Internet nebu se moe pronai dvadesetak sajtova restorana. Iako broj nije velik, oigledne su varijacije vezane za izgled, tehniki nivo i sadraj prezentacija. Tehniki i dizajnerski nivo prezentacija varira, ali je opti utisak da su prezentacije prema ovim kriterijumima na relativno niskom nivou. Kada se govori o tehniki najslabijim prezentacijama, misli se na sajtove koji se sastoje svega od jedne ili par stranica sa tekstom uz nekoliko slika. Formatiranje izgleda se svodi na najosnovniji nivo HTML komandi. Ovakav nain prikaza se sree na nekim od portala i u jednom manjem broju sluajeva kod veb-sajtova restorana. Internet je dinamika sredina koja vlasnicima prezentacija omoguava brzu izmenu sadraja, ali takoe predstavlja turbulentno okruenje u kome se u kratkom roku razvijaju nove tehnologiije i standardi prezentovanja. To znai da e veb-sajt razvijen tehnologijom od pre samo par godina, na Internetu delovati zastarelo. Danas je oigledan trend vee kontrole prikaza upotrebom XML-a i kaskadnih stilova, kao i sve znaajniji pomak ka multimedijalnim i interaktivnim prezentacijama raenim u Flash-u, zahvaljujui napretku komunikacione tehnologije i sve jeftinijem pristupu brzom Internetu. Ipak, iako korienje novih tehnologija predstavlja pozitivan pomak, u pitanju su samo alati koji olakavaju dizajnerima da sprovedu

svoje zamisli. Dobro dizajnirana i funkcionalna prezentacija moe biti kreirana ak i uz upotrebu osnovnih HTML formatiranja. Ipak postoje i veoma kvalitetno dizajnirani sajtovi, koji se, zahvaljujui dobroj kombinaciji novih i klasinih tehnologija, prema utisku koji ostavljaju na korisnika Interneta, pozicioniraju ispred ostalih. Ovde je bitno istai da sve prezentacije razliitih restorana, iako drugaije dizajnirane, poseduju jedan nivo uniformnosti grafikog prikaza, koji se odnosi na izbor prikazanih slika. Po tome, mogue je napraviti podelu grafikog materijala na ukrasnu i informativnu grafiku. Ukrasni grafiki elementi su u funkciji atraktivnosti i dizajna. Takvi elementi postoje na svim sajtovima i imaju estetsku ulogu. Informativni grafiki materijal ima za ulogu da slikom bolje objasni, odnosno ilustruje tekst i na taj nain prenese dodatnu informaciju posetiocu. Ovaj grafiki materijal se uglavnom sastoji iz fotografija koje predstavlaju ambijent restorana i specijalitete iz menija, ili planova - mapa koje predstavljaju deo grada u kome se nalazi restoran. Upravo ovakav tip fotografija je karakteristian za prezentacije restorana. Fotografije mogu biti prikazane u okviru teksta i/ili grupisane u posebne galerije slika. Sa aspekta funkcionalnosti je bitno pomenuti da nekoliko prezentacija ne postoji (iako su na portalima navedene njihove veb adrese). Takoe, jedan manji broj prezentacija je i dalje u fazi izrade i pruaju samo naslovnu stranu uz linkove koji (jo uvek) ne rade. Prezentacije restorana po svojoj strukturi spadaju u hijerarhijski plitke prezentacije, kod kojih se do svakog dela stie direktno linkom sa naslovne strane. Ovo automatski znai laku navigaciju, to je veoma znaajno posetiocima, koji mogu lako pronai svaku informaciju koju prezentacija nudi. Pored toga, skoro sve pregledane prezentacije spadaju u sajtove manjeg obima, budui da se sastoje iz jednocifrenog broja stranica. Sutinska komponenta svake prezentacije su svakako informacije koje se nude. Zbog same delatnosti, oigledno je da e sajtovi imati neke dodirne take. Potencijalnom gostu je, sudei prema sadraju sajtova, najbitnije da sazna gde se restoran tano nalazi, kako se do njega stie, kakav je meni i kakve su cene. Takoe je bitno stei utisak o ambijentu restorana i dodatnim uslugama, poput mogunosti zakupljivanja za sveane prilike i informacije o broju stolova, odnosno mesta.

Portal NaDlanu.com nudi informacije o restoranima i komentare korisnika; www.nadlanu.com

Utisak odlinog dizajna sajta Stare trenje kvari njegova nedovrenost; www.staratresnja.com

Izuzetno kvalitetna prezentacija restorana Pietro DellOro; www.pietrodelloro.com

Sadrajni elementi perzentacije restorana

Na osnovu prezentacija koje su ovom prilikom pregledane, izdvaja se nekoliko znaajnih sadrajnih komponenti tipinog restoranskog veb-sajta. Prezentacija restorana Zlatna varo je u potpunosti realizovana u Flash-u; www.zlatnavaros.com 221

Profesionalan i ukusan dizajn sajta klub restorana K 20; www.bgvidikk20.com

Osobeni dizajn i visok kvalitet sajta restorana brze hrane Chickenita; www.chickenita.co.yu

On-lajn rezervacije na sajtu restorana Na oku; www.nacosku.co.yu

Naruivanje hrane preko Interneta putem sajta Donesi.com; www.donesi.com 222

Opte informacije su obino uvodni deo koji je nezaobilazan ne samo na prezentacijama restorana ve i na ostalim sajtovima koje Internet korisnik poseuje. U pitanju je relativno kratak tekst koji ukratko opisuje sam restoran i daje neke osnovne podatke kao to su godina osnivanja, vlasnik, znaajni momenti iz istorije restorana i slino. Svrha ovog teksta je manje informativna, a vie deskriptivna, sa ciljem da privue posetioca. U sprezi sa odabranim stilom dizajna, ovaj tekst bi trebalo da deluje na formiranje kompletnog utiska o restoranu i da se obrati ciljnom auditorijumu naglaavajui odreene pogodnosti ili tip restorana (tradicija, porodini izlazak, restoran za mlade, poslovni sastanci, brza hrana, sveani ruak ili veera). Za razliku od opteg dela, meni predstavlja deo sadraja koji je specifian za restorane. Posle dizajna i uvodnog teksta, jelovnik na najbolji nain opisuje restoran. Prema obimu, sajtovi nude kompletan (ukljuujui i kartu pia) ili samo izvod iz menija. U prvom sluaju restorani ele da informiu posetioca o kompletnoj ponudi, dok u drugom istiu samo ono po emu su specifini, ili eventualno bolji od drugih. Prikazani jelovnici mogu biti upotpunjeni cenama ili bez njih. Generalno, solucija koja nudi dodatnu informaciju o ceni e biti pozdravljena od strane posetilaca Interneta, ali zahteva i veu aurnost pri odravanju veb-sajta, ukoliko su cene podlone promenama. Oigledno je da e kompletan meni sa cenama ponuditi oni restorani koji imaju mogunost konstantnog osveavanja prezentacije. Prema izgledu, ponueni jelovnik moe biti tekstualan ili ilustrovan fotografijama pojedinih ili svih stavki. Usluge koje nudi restoran predstavljaju mogunosti zakupa povodom sveanosti (roendani, venanja, krsne slave, kokteli), seminara, prijema i u jednom manjem broju keteringa. Informacije obino nisu detaljne, ve su usluge uglavnom nabrojane, a na nekim mestima je ubaen i prigodan opis. Informacija koje su date, uglavnom se odnose na broj mesta, koji deo organizacije sprovodi restoran i vreme u kome odreena usluga moe biti ponuena. Cene se ne navode poto se formiraju na osnovu dogovora i potreba klijenta. Lokacija restorana, kao mesta za koje se oekuje da budu i fiziki poseena od strane korisnika Interneta, predstavlja jo jedan znaajan sadrajni segment prezentacije. Adresa restorana je naravno osnovni podatak, a ona moe biti praena sa jednim ili sa vie prikaza plana/mape koji detaljnije opisuju nain dolaska. Konano, mogue je prikazati i fotografiju samog restorana sa ulice kao vizuelnu referencu za posetioce. Veb-sajt se, zahvaljujui karakteristikama Interneta kao medija, izdvaja u odnosu na ostala sredstva promocije, nudei dinaminost i interaktivnost. Osim informaci-

ja, sajtovi uobiajeno nude i odreene usluge svojim posetiocima, a koje poveavaju interakciju posetilaca sa prezentacijom i pomau da posetilac ne bude samo pasivni posmatra, ve i aktivni uesnik u prezentaciji. Od ovih osnovnih usluga, najvei broj sajtova uopte, a samim tim i restoranskih sajtova, omoguava kontakt putem elektronske pote. Iako predstavlja najjednostavniju i najeu uslugu, e-mail pred restoran postavlja i odreeni nivo odgovornosti prema posetiocima sajta, budui da pravila lepog ponaanja na Internetu zahtevaju da na poslatu poruku zaista bude i odgovoreno u roku od 24 sata, ili skorije. Nezainteresovanost za pitanja posetilaca, moe u velikoj meri da teti ugledu restorana. Jo jedan nivo interaktivnosti predstavlja i knjiga utisaka. Ova mogunost veb-sajta, iako zaista potie iz restorana i hotela, naalost nije u velikoj meri implemetirana u okviru prezentacija beogradskih restorana. Ipak, na retkim sajtovima gde postoji, omoguava posetiocima sajta da on-line iznesu utiske o samoj prezentaciji i restoranu. Ovi utisci su svima dostupni za itanje i ukoliko su pozitivni, mogu znaajno da poboljaju utisak kod korisnika Interneta koji se na ovaj nain prvi put susree sa restoranom. Viejezinost sajta, kao posebna usluga, dobija na znaaju kada se uzme u obzir da restoran predstavlja objekat koji poseuju i strani turisti. Internet kao medij omoguava svetsku dostupnost prezentacije, to znai da se budui turisti iz drugih zemalja mogu unapred informisati o restoranima, meniju i uslugama. to se tie beogradskih restorana, mogunost praenja prezentacije na drugom jeziku je realizovana polovino, a i tada su na stranom jeziku dostupni samo neki elementi prezentacije. Na skoro svim sajtovima koji pruaju ovu mogunost, postoji samo jo verzija na engleskom jeziku, a tek po neki veb-sajt je izveden u vie jezika. Internet predstavlja komunikacioni medij koji se pokazao kao veoma pogodan za promociju. Meutim, prosean korisnik Interneta zahteva mogunost da odreene poslove ili transakcije i obavi putem Interneta, bez prelaenja na drugo sredstvo komunikacije (npr. bez upotrebe telefona). Tako, osim informacija i osnovnih usluga, veb-sajtovi restorana mogu nuditi i posebne on-lajn usluge. Oigledno je da je mogunost rezervacije putem Interneta jedna od takvih sve na jednom mestu usluga koja ima za cilj da omogui posetiocu sajta veu udobnost, budui da se ne zahteva da posle posete sajtu poziva restoran telefonom. On-lajn rezervacija zahteva da osoblje restorana stalno proverava rezervacije poslate ovim putem. Automatizovani sistem rezervacija bi omoguio da se telefonske rezervacije runo unose u raunar pored on-lajn rezervacija, to bi omoguilo trenutni odgovor da li je rezervacija prihvaena ili ne. Ova-

kav sistem je skup, a samim tim i redak, to znai da se rezervacije sa forme uglavnom prosleuju elektronskom potom. Druga posebna usluga se odnosi na onlajn naruivanje hrane. Za ovu uslugu, koja je omoguena svega na par mesta, tek se oekuje da zaivi na Internetu, sa poveanjem populacije koja koristi raunar i Internet, kao i sa poveanom svesti domaih restorana o mogunostima novog medija. Za sada tek retki veb-sajtovi restorana pruaju ovu mogunost, ali utisak popravlja postojanje donesi.com portala koji je u potpunosti posveen ovom servisu.

Zakljuak

Iz svega navedenog moe se rei da su beogradski restorani tek poeli da istrauju mogunosti promocije putem Interneta. Najvei broj restorana je uglavnom zastu-

pljen preko nekoliko portala, dok jedan manji broj poseduje sopstvenu Internet prezentaciju. Na osnovu dvadesetak pregledanih veb-sajtova koji su bili dostupni putem portala, mogu se definisati odreene karakteristike Internet prezentacija restorana. Pre svega u pitanju su relativno male prezentacije, na kojima je svaki deo dostupan sa naslovne strane. Prezentacije obino sadre opte informacije, jelovnik, usluge i detaljne podatke o lokaciji restorana. Grafiki, istiu se fotografije koje predstavljaju ambijent i odabrane stavke menija. Svaka prezentacija bi trebala da omogui kontakt putem elektronske pote, eventualno knjigu utisaka i verziju sajta na bar dva jezika. Konano, poseban kvalitet sajta predstavljaju servisi poput on-lajn rezervacije i naruivanja ukoliko se restoran bavi dostavom hrane.

Literatura

V. Filipovi, T. Uro, I. Uro, Internet kao interakcija sa kupcima, XV naunostruni skup Infoteh 2000 - zbornik radova [105-110], JURIT, Beograd, 2000. Dr R. Stanki, M. Nici, Internet kao izazov turistikog marketinga u globalnom okruenju, Izazovi menadmenta i marketinga u globalnom okruenju [483-490], Ekonomski fakultet, Beograd, 1998. god. www.nadlanu.com www.staratresnja.com www.pietrodelloro.com www.zlatnavaros.com www.bgvidikk20.com www.chickenita.co.yu www.nacosku.co.yu www.donesi.com

223

224

Lovni turizam Hunting tourism

225

226

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Risto Prentovi* Saetak

Lovita su svojevrsne turitike destinacije, Njihovo turistiko vrednovanje do sada je bilo samo aproksimativno i imalo je manje vie karakter subjektivnog procenjivanja. Ono se mahom zasnivalo na jedinoj objektivizovanoj evaluaciji u lovitu, tj. na bonitiranju lovita (odreivanju stepena prikladnosti lovita za gajenje i korienje odreene vrste divljai). Nije, meutim, konstituisan validan model vrednovanja ukupnih turistikih potencijala ovih turistikih destinacija. Ovaj rad predstavalja pokuaj konstituisanja jednog modela turistike valorizacije lovita. Kljune rei: lovni turizam, turistika valorizacija, lovite, turistika destinacija, divlja, lov

Mogui model valorizacije lovnoturistikih destinacija

Uvod
Lovite, kao svojevrsna turistika destinacija, predstavlja respektabilnu ekonomsku vrednost, te, kao takvo, zahteva relevantnu, nauno fundiranu turistiku valorizaciju. Meutim, za razliku od drugih turistikih dobara odnosno vrednosti, do sada nije konstituisan adekvatan, konzistentan model obuhvatne valorizacije turistikih potencijala lovita. Razvoj teorije i prakse turizma, a u tom kontekstu i lovnog turizma, stvorio je odreene pretpostavke i nametnuo neophodnost koncipiranja odnosno definisanja jednog mogueg modela valorizacije lovnoturistikih destinacija. ini se da, pritom, valja uzimati u obzir: specifinost lovita kao turistike destinacije, aktuelni model bonitiranja lovita i dosad afirmisane modele (metodologije) valorizacije turistikih destinacija. Ovaj rad, imajui sve ovo u vidu, ima za cilj koncipiranje jednog metodolokog modela celovite valorizacije bitnih turistikih vrednosti odnosno potencijala lovita koja pretenduju na formiranje relevantnog turistikog proizvoda. kad je re o lovnom turizmu, specifinu turistiku destinaciju u ijem miljeu se vri turistiki lov, posmatranje i snimanje divljai (fotosafari). Povrine lovita, sa aspekta njegove osnovne namene (lov zasnovan na naelima koncepta odrivog razvoja i lovne etike) se dele na one na kojima je dozvoljen lov (lovne povrine) i one na kojima nije dozvoljen lov (nelovne povrine). Lovne povrine mogu biti lovnoproduktivne i lovnoneproduktivne. Lovnoproduktivne povrine su oni delovi lovita u kojima jedna li vie vrsta divljai ima povoljne uslove za neometani ivot, normalnu reprodukciju, pravilan razvoj i stalan opstanak. Lovnoneproduktivni su oni delovi lovita na kojima se divlja titi i lovi, ali ne gaji, jer bi stalno prisustvo divljai na tim povrinama bilo tetno. To su, pre svega, ograeni vinogradi, vonjaci, rasadnici, umski i drugi zasadi do odreene starosti, otvoreni kopovi rudnika, majdani, deponije otpada i raznih materijala. Nelovne povrine su oni delovi lovita u kojima ne postoje odgovarajui uslovi za gajenje, zatitu i korienje divljai i njenih delova. Prema Zakonu o lovstvu (lan 19) to su: naseljena mesta, groblja, javni putevi, parkovi u naseljima, objekti za leenje, odmor i rekreaciju, aerodromi, dvorita stambenih zgrada van naseljenih mesta i na selu najmanje 200 metara od tala, stambenih zgrada i dvorita seoskih domainstava, kao i dvorita industrijskih i drugih objekata. Ove povrine i objekti ne smatraju se lovitem (delom lovita) u smislu Zakona o lovstvu i na njima je zabranjen lov divljai. Lovite je, kao to je napred naznaeno, deo topografskog i ekolokog prostora koji obezbeuje osnovne stanine uslove lovne i druge divljai. Ti uslovi su: hrana, voda i prostori (objekti) za zatitu i sklanjanje divljai od raznih prirodnih i antropogenih opasnosti. Stanini prostori divljai unutar granica lovita su istovremeno i tereni na kojima se obavlja lovna aktivnost i druge delatnosti iz domena odrivog korienja lovnih resursa. Ekonomski resursi lovstva su iri pojam od turistikih resursa lovita ili resursa lovno-turistike destinacije gde se vei broj inilaca odnosno vrednosti, koje predstavljaju bitne uslove uspenog ostvarivanja lovno-turistike delatnosti, moe svrstati u nekoliko kategorija i to: prirodni, materijalno-tehniki i ljudski resursi. Prirodni resursi su, uopteno posmatrano, obnovljive i neobnovljive geoloke 227

Abstract
Possible valorization models of hunting tourism destinations
Hunting grounds are tourist destination of their own. Their tourist valorization has been an approximate evaluation and mainly a subjective one, based on a single objective form of evaluation in hunting, which is categorization of soil for breeding and exploitation of certain game species. However, there has not been a valid model of valorization of the total tourist potentialities within those tourist destinations. This paper is a proposal of a model in tourist valorization of hunting grounds. Key words: hunting tourism, tourist valorization, hunting ground, tourist destination, game, hunting

Karakteristike i posebnosti lovita kao turistike destinacije i specifinosti njegove valorizacije

Kao deo prirodne sredine lovite je prostorna celina sa svim bitnim odlikama ostalih prirodnih dobara, ali ono ima i svoje bitne karakteristike i posebnosti, koje su eksplicitno i implicitno evidentirane u definiciji ovog fenomena, a koja lovite odreuje kao odreenu povrinu zemljita, vode i ume, po pravilu omeena prirodnim granicama, a koja predstavlja deo stanita lovne divljai, na kome delovanje ekolokih (prirodnih, antropogenih i drugih) faktora omoguava gajenje, zatitu i odrivo korienje lovnih resursa. Pritom se pod odrivim korienjem lovnih resursa smatra racionalno ekonomsko korienje jedne ili vie vrsta divljai. (Prentovi, 2006, Osnovi lovstva, str. 90). Analizom ove definicije moe se konstatovati da lovite, kao prirodna vrednost, predstavlja: omeenu (po pravilu prirodnim granicama) povrinu zemljita, vode i ume; deo stanita lovne divljai; prostor na kome delovanje prirodnih, antropogenih i drugih ekolokih faktora omoguuje gajenje i zatitu divljai; lokalitet na kome se sprovodi odrivo korienje lovne divljai (lov i drugi oblici lovnog privreivanja) i drugih prirodnih, lovu tangentnih, resursa i,

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

i bioloke vrednosti, sadrane u iniocima ivotne sredine, koji se direktno ili indirektno mogu koristiti ili upotrebiti, a imaju realnu ili potencijalnu ekonomsku vrednost. (Enciklopedija ivotna sredina i odrivi razvoj, str. 117). U prirodne resurse lovno-turistike destinacije spadaju: zemljite, rude, ume, vode, vazduh, klima, suneva energija i biljni i ivotinjski svet na prostorima datog lovita. Neophodno je, naime, da je u tom kontekstu glavni resurs lovnog turizma raspoloiva lovna divlja. Materijalno-tehniki resurs su svi objekti i sredstva izgraeni i namenjeni za gajenje, zatitu, lov i ostale oblike racionalnog, odnosno odrivog gazdovanja lovitem. U ovu grupu resursa spadaju: 1) Objekti za proizvodnju biljnih prehrambenih artikala: melioracione livade, vetake livade, njive za divlja, zasadi plodonosnog drvea i grmlja i dr.; 2) Objekti za skladitenje zrnaste, kabaste i gomoljaste hrane i za ponudu hrane (hranilita), soli (solita) i vode (pojilita), kao i za kaljuanje jelenske divljai i divljih svinja (kaljuita); 3) Objekti za zatitu divljai (prihvatilita, zaklonice, zimovnici i dr.); 4) Objekti za spreavanje teta od divljai (mehanike i elektrine ograde); 5) Lovno-tehniki objekti: za komuniciranje u lovitu (lovake staze), za osmatranje i lov (eke), poligoni za grupni lov krupne divljai (divljih svinja i dr.); 6) Objekti za obradu i uvanje (skladitenje i zamrzavanje) odstreljene divljai (mesa, koa, rogovlja i dr.); 7) Objekti za smetaj i ishranu lovaca (turista) kao to su lovake kue, lovake kolibe i dr. ugostiteljski objekti; 8) Objekti za smetaj lovakih pasa; 9) Objekti (mesta) za probanje i upucavanje lovakog oruja; 10) Prostori (objekti) za bezbedno uvanje oruja i municije: i 11) Transportna sredstva za transfer lovaca od smetajnog objekta do revira u lovitu u kome se planira sprovoenje lova i natrag (terenska vozila, kamioneti, traktori sa prikolicama, zaprena vozila, plovni objekti, helikopteri i dr.). Ljudski resursi predstavljaju nezamenjiv inilac svake privredne delatnosti, pa i lovnog turizma. Sledstveno tome i svako lovite, posebno ono koje pretenduje na status turistike destinacije, mora raspolagati relevantnim kadrovskim potencijalom, ili tzv. ljudskim kapitalom, ije su najvanije ekonomske odrednice: broj, polna, starosna i kvalifikaciona struktura radno angaovanih kadrova. Ekonomska vrednost ljudskog kapitala zavisi posebno od nivoa strune spreme, vrste zanimanja i nivoa odnosno primenljivosti znanja kojima radno angaovani personal raspolae. S tim u vezi, poslednjih decenija prisutan je trend smanjenja uea nekvalifikovanih odnosno izvrilaca sa niim kvalifikacijama u 228

strukturi angaovanih poslenika u lovnom turizmu u lovno razvijenim turistikim destinacijama Evrope i sveta. Za oekivati je da e analogne tendencije uhvatiti korena i u lovno-turistikim destinacijama u naoj zemlji. Sa ekonomskog, pa i sa lovno-turistikog aspekta, najvanija karakteristika ljudskog resursa je znanje, i to ono znanje koje je primenljivo i efikasno. Razvoj lovstva i posebno lovnog turizma pretpostavlja uspenu primenu interdisciplinarno fundiranih strunih i naunih zvanja u praksi lovnog privreivanja. Preduslov za to je ostvarivanje znaajne transformacije u nainu obrazovanja kadrova. Neophodno je, naime, da struni kadrovi koji obavljaju poslove u lovstvu, i posebno u lovnom turizmu, kroz obrazovni sistem dobijaju temeljna struna znanja (pored onih iz oblasti umarstva, veterine, agronomije, biologije) i iz ekologije, turizmologije, ekonomije, tehnike i dr. Osim toga, neophodno je obezbediti vee zapoljavanje u ovim delatnostima visokostrunih kadrova. Personal lovita, kao turistike destinacije, treba da je uigran tim interdiciplinarnih strunih profila sa raznolikim ulogama odnosno zadacima. U njegovoj sistematizaciji zastupljeni su, po pravilu, sledei izvrioci: upravnik lovita, vodii (pratioci) lovca turista u lovu, lovouvari, prevodioci, pukarbalistiar, administrativno-finansijska lica, ugostiteljski personal, vozai transportni radnici, mesari i dr. Neka od ovih i drugih angaovanih lica su u stalnom radnom oodnosu u lovitu, a neki se povremeno angauju (po ugovoru o delu) kada to priroda posla, a u zavisnosti od kalendara turistikog lova, zahteva.

Specifinosti valorizacije lovnoturistike destinacije

Polazei od jednog od prihvatljivih odreenja turistike valorizacije koja oznaava kvalitativnu i kvantitativnu procenu (i ocenu, odnosno vrednovanje) turistike vrednosti svih prethodno popisanih resursa i vrednosti, kao i ostalih konstitutivnih elemenata turistikog potencijala, s ciljem utvrivanja njihove upotrebne vrednosti (omi, Vuki, 1997), sledi da turistika valorizacija lovita treba da obuhvati ocenu i procenu svih elemenata napred elaboriranih lovno-turistikih resursa datog lovita. Pritom valja raunati sa injenicom da je turistiku vrednost resursa i drugih turistikih potencijala teko objektivno proceniti i kvantifikovati, to se posebno odnosi na resurse i potencijale lovnoturistikih destinacija. To je, izmeu ostalog, razlog to dosad nije konstituisan iole prihvatljiv model turistike valorizacije resursa i drugih potencijala lovita. Dosadanja teorija i praksa gazdovanja u lovstvu poznaje jedan model valorizacije lovnih resursa koji se oznaava kao bonitiranje lovita, tj. odreivanje boniteta lovita, ili procena njegove prikladnosti za

gajenje, zatitu i racionalno (odrivo) korienje pojedine vrste lovne divljai. To je, dakle, radnja kojom se, na osnovu vrednovanja odnosno ocenjivanja (poeniranjem) odreenih (osnovnih) faktora bitnih za ivot, razmnoavanje i opstanak date vrste divljai, odreuje bonitetni razred lovnoproduktivnih povrina nekog lovita za tu vrstu divljai. Pritom se bonitiraju samo lovnoproduktivne povrine za svaku vrstu divljai posebno. Bonitiranjem se u obzir uzimaju i ocenjuju sledei faktori: tlo, hrana i voda, biljni pokriva, mir u lovitu, konfiguracija terena, klima i opta prikladnost lovita. Svaki osnovni faktor se ocenjuje ocenom od 5 (pet) jedinica na sledei nain: odlian (5), vrlo dobar (4), dobar (3), zadovoljava (2) i ne zadovoljava ili slab (1). Ocenjivanje svakog osnovnog faktora vri se prema uputstvima za vrednovanje za svaku vrstu divljai. Poto neki osnovni faktori imaju vei, a neki manji uticaj na opstanak, kvalitet i reprodukciju date vrste divljai, to se za svaki od njih utvruje i numeriki koeficijent uticaja ili faktor vrednosti (takoe od 1 do 5), a prema utvrenom procentu uticaja datog inioca. Potom se izraunava proizvod ocene i koeficijenta vrednosti i on daje broj poena za svaki osnovni faktor. Ukupan maksimalni zbir poena je 100. Na osnovu ukupnog zbira poena svih osnovnih faktora odredi se bonitetni razred datog lovita i to po sledeem: I bonitetni razred - od 85 do 100 ukupnih poena (ocena 5), II bonitetni razred - od 69 do 84 ukupnih poena (ocena 4), III bonitetni razred - od 53 do 68 ukupnih poena (ocena 3), IV bonitetni razred - od 37 do 52 ukupnih poena (ocena 2) i V bonitetni razred - od 20 do 36 ukupnih poena (ocena 1). Poto je krajnja svrha bonitiranja obezbeivanje bitnih parametara za odreivanje i projektovanje kapaciteta lovita za svaku vrstu divljai kojom se u njemu gazduje, a ne za rangiranje odnosno kategorisanje lovita s obzirom na turistiku vrednost njihovih resursa i kapaciteta, logino je da ovaj model njihovog vrednovanja ne moe predstavljati (niti zameniti) jednu celovitu valorizaciju ovih specifinih turistikih destinacija. To moe da bude osnova za vrednovanje prirodnih resursa lovnog turizma, ali ostaje da se iznau i koherentni metodoloki postupci procene i ocene elemenata dvaju drugih segmenata (materijalno-tehnikog i ljudskog odnosno kadrovskog) resursa date lovnoturistike destinacije.

Koncept jednog mogueg modela turistike valorizacije lovita

S obzirom na specifinost lovita kao svojevrsne turistike destinacije nemogue je, u izvornom obliku, u njegovom tu-

ristikom vrednovanju primeniti dosad inaugurisane pristupe valorizacije turistikih destinacija. Analiza, napred elaboriranih, lovnoturistikih resursa, a u kontekstu kriterijuma Svetske turistike organizacije (WTO), s jedne, i metodskog postupka turistike valorizacije prostora, s druge strane, implicira celishodnost njihovog turistikog vrednovanja s obzirom na procenjivanje i kvantifikaciju etiri bitna segmenta: turistiko-geografskog poloaja, prirodnih karakteristika, antropogenih karakteristika, materijalne baze i turistike opremljenosti lovita. S obzirom na razliiti upliv ovih segmenata na ukupnu turistiku vrednost lovita, neophodno je poenirati udeo njihove pojedinane vrednosti, a na bazi procene njihovog (procentualnog) udela u ukupnoj vrednosti date lovnoturistike destinacije. ini se da bi se to moglo odrediti po sledeem: Turistiko-geografski poloaj - 15% maksimalno 15 poena; Prirodne karakteristike - 55% - maksimalno 55 poena; A ntropogene karakteristike - 15% maksimalno 15 poena; Materijalna baza i turistika opremljenost - 15% - maksimalno 15 poena. Pod vrednovanjem turistiko-geografskog poloaja podrazumeva se ocenjivanje pozicije datog lovita s obzirom na: udaljenost od glavnih putnih pravaca i sredstava za komunikacije odnosno saobraajna pozicioniranost; pozicioniranost u odnosu na imitaciona podruja (matina mesta turista lovaca) u zemlji i inostranstvu i pozicioniranost u odnosu na druga atraktivna lovita odnosno znaajna turistika mesta u uem i irem okruenju. Prirodne karakteristike lovita, tj. njegovi prirodni resursi, predstavljaju glavni motiv turistikog putovanja, jer je u njima sadrana i lovna divlja. Ovaj segment turistike vrednosti lovita ocenjuje se primenom postupka bonifikacije lovita. Pod antropogenim karakteristikama lovita podrazumeva se njegova kadrovska situiranost, tj. posedovanje tako strukturiranog i ukomponovanog personala koji je u stanju da obezbedi produkciju kompletnog lovnoturistikog proizvoda odnosno zadovoljavanje svih turistikih potreba svoje klijentele - turista lovaca. Vrednovanje antropogenih karakteristika lovita vri se procenom kvaliteta njegovih ljudskih resursa.

Materijalna baza i turistika opremljenost lovita vrednuje se procenom kvaliteta njegovih ukupnih materijalno-tehnikih resursa, pri emu se neto vea specifina teina pridaje receptivnim (ugostiteljskim) i lovno-tehnikim (eke, poligoni i sl.) objektima, kao i obezbeenosti sredstava (funkcionalna sredstva za transport unutar lovita, lovako oruje i municija i uslovi za njihovo bezbedno uvanje i isprobavanje i sl.) u odnosu na lovno-uzgojne odnosno lovno-zatitne objekte. Postupak ocene segmenata turistike vrednosti lovita ostvaruje se njihovim subjektivnim procenjivanjem od strane referentnog (interdisciplinarno strukturalnog) tima strunjaka. Sumarne ocene svakog od etiri naznaena segmenta turistike vrednosti lovita su: 1 ne zadovoljava, 2 zadovoljava, 3 dobar, 4 veoma dobar i 5 izuzetan. Tako formirana ocena turistiko-geografskih, antropogenih i materijalno-tehnikih karakteristika mnoi se sa koeficijentom 3, a prirodnih karakteristika sa koeficijentom 11. Opta turistika vrednost, odnosno turistiki znaaj datog lovita vrednuje se prema sledeem modelu: Od 0 do 35 poena - lokalni turistiki znaaj - ocena 1 (jedan), od 36 do 60 poena - regionalni turistiki znaaj - ocena 2 (dva), od 61 do 85 poena - nacionalni turistiki znaaj - ocena 3 (tri), od 86 do 100 poena - meunarodni turistiki znaaj - ocena 4 (etiri).

Umesto zakljuka

Zbog limitirane duine ovog rada izostavljen je prikaz detaljnih parametara, kriterijuma i merila za procenu i ocenu pojedinanih elemenata bitnih segmenata turistikih potencijala lovita, kao specifinih turistikih destinacija. S obzirom da je to predmet jednog nauno-istraivakog projekta, bie obraen u posebnoj, opsenijoj publikaciji.

Literatura

Ahmetovi-Tomka, D. (1989): Turistika valorizacija regionalnih parkova prirode u Vojvodini, doktorska disertacija, Institut za geografiju, Novi Sad omi, . (1990): Neki teorijski i praktini aspekti turistike valorizacije, Turizam, br. 6, Turistiki savez Hrvatske, Zagreb

omi, . i Vuki, M. (1996): Kriterijumi i metode valorizacije turistikog potencijala, Zbornik radova sa naunog skupa: Turistiki potencijali Jugoslavije, PMF - Institut za geografiju, Novi Sad Grupa autora (1993): Struna dokumentaciona osnova za reviziju i kategorizaciju prirodnog dobra, Zavod za zatitu prirode, Novi Sad Kolektiv autora (2003): Enciklopedija - ivotna sredina i odrivi razvoj, IP Ecolibri i Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd Kolektiv autora (1992): Velika ilustrovana enciklopedija lovstva, I tom, Graevinska knjiga, Beograd i Dnevnik, Novi Sad Piha, B. (1982): Planiranje turizma i svakodnevne rekreacije u samoupravnom drutvu, Privredno-finansijski vodi, Beograd Prentovi, R. (2005): Lovni turizam, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Prentovi, R. (2006): Osnovi lovstva, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Prentovi, R. (2005): Lovnoturistiki proizvod, Nauno-struni asopis Turizam, br. 9, Novi Sad Prentovi, R. (2005): Lovni turizam i odrivi razvoj, Zbornik radova sa naunog skupa: Srbija i savremeni procesi u Evropi i svetu, Tara - Beograd Prentovi, R. (2006): Lovite - svojevrsna turistika destinacija, Nauno-struni asopis Turizam, br. 10, Novi Sad Stankovi, S. M. (1993): Geografske osnove turistike valorizacije, Glasnik Srpskog geografskog drutva, sveska LXXIII, broj 1, Beograd Stankovi, S. M. (1998): Turistika valorizacija zatienih prirodnih dobara Srbije, Zatita prirode, broj 50, Zavod za zatitu prirode Srbije, Beograd Subai, S. (1996): Znaaj turistike valorizacije za razvoj banjskog i planinskog turizma Srbije, Zbornik radova sa naunog skupa: Turistiki potencijali Srbije, PMF - Institut za geografiju, Novi Sad teti, S. (1996): Atraktivnost resursa, motiv za odabir turistike destinacije, Zbornik radova sa naunog skupa: Turistiki potencijali Jugoslavije, PMF Institut za geografiju, Novi Sad Tomaevi, B. i Radosavljevi, L. (1972): Bonitiranje lovita, NP Dnevnik Lovake novine, Novi Sad

229

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Dr.sc. Branko Kovaevi* Mr.sc. Marina Kovaevi** Saetak

Rad ima za cilj sagledati lovnodestinacije te djelovanje lovno-turistikog tritana podrujuRepublike Hrvatske. Spomenuto triteobuhvaa lovno-turistiku potranju i toprvenstveno europskih lovaca turista koji suspremni potroiti znaajna financijska sredstvaradi zadovoljavanja svojih lovakih strasti. S obzirom na tu injenicu,hrvatska lovna ponuda te razliiti turistiki proizvodi lovnih destinacija, moraju biti usklaeni sa zahtijevimapotranje. Tako se moe govoriti o specifinim obiljejima lovno-turistikog trita.U tom kontekstu, istrauju seobiljeja i trendovi lovnog turizma u Europi teanaliziraju razna teorijska promiljanja iz domae i strane literature temeljene nadjelovanju lovnoturistikog trita. Provodi seprimarno istraivanje i to putem osobnog intervjua s relevantnim osobama tekoriste razliita osobna iskustva. Kljune rijei: lovno-turistiko trite, lovna destinacija, lovac turist, subjekti trita lovnog turizma, obiljeja trita lovnog turizma

Razvoj trita lovnog turizma kao savremenog oblika turizma u Republici Hrvatskoj
Od druge polovice 20. stoljea, Svjetska turistika organizacija (UNWTO) biljei rast meunarodnih putovanja i primitaka od meunarodnog turizma. Usprkos usporavanju rasta te evidentnih oscilacija u razdoblju 2000.-2004., dugorone prognoze UNWTO-a do 2020. godine predviaju daljnji rast meunarodnih turistikih dolazaka i to po stopi od 4,1% godinje, kao i daljnji rast primitaka za koje se procjenjuje da e u 2020. dosei oko US$ 2 tisue milijardi. Prema tome, poziciju lidera na suvremenom globalnom turistikom tritu teko je odrati. Zato su u posljednjih nekoliko godina vidljivi pokuaji mediteranskih destinacija, tradicionalno percipiranih kao sunce i more odredita, usmjerenih na velike turoperatore i masovni turizam, da se prilagode promijenjenim preferencijama trita. Dolazi do znaajnih ulaganja i poboljanja kvalitete usluga i infrastrukture, ulae se u obrazovanje osoblja, u diverzificirani pristup tritu i u promociju te se ciljaju trini segmenti vie platene moi. Kao posljedica segmentacije trita i diverzifikacije turistike ponude razvijaju se raznolike palete turistikih proizvoda kao to su tradicionalni proizvod sunce i more, sportski turizam, avanturizam, ekoturizam, kulturni/gradski turizam, zdravstveni turizam, ruralni turizam, krstarenja, tematski parkovi te sastanci i konferencije (Ivandi, TelimanKouta, 2005). Sve su ovo suvremeni oblici turizma koji su s obzirom na svoju popularnost i dinamiku rasta, na osnovi istraivanja1, kategorizirani kao proizvodi u trendu. U tom kontekstu, razvija se lovni turizam kao posebni turistiki proizvod. Analiza europskog trita lovnog turizma ukazuje da 10.000 milijuna EUR potroe lovci na podruju Europe i to veinom lovci iz visoko razvijenih europskih zemalja. Rije je o iznimnim novanim sredstvima koja se adekvatnom lovnom ponudom mogu privui i u hrvatske lovne destinacije. U posljednjih desetak godina, lovstvo u Hrvatskoj biljei stalan rast svih segmenata (broj lovaca, broj lovakih domova i sl.). Meutim adekvatna ponuda kvalitetno, namjenski i atraktivno pripremljenih lovnih terena, kao i neizostavnih sadraja koji prate ovakav oblik turistike ponude, jo uvijek ne postoje. Hrvatska ima osnovne resurse, ali u lovno-turistikoj sferi nije

Uvod

ni blizu ve razvijenoj ponudi zemalja Europske unije Cilj ovog rada je analiza europskog trita lovnog turizma kao i razvoj trita lovnog turizma u Hrvatskoj u jedan suvremeni oblik turizma koji donosi iznimnu zaradu lovnim destinacijama. Prilikom istraivanja analizirala se domaa i strana literatura, koristili su se rezultati istraivanja Instituta za turizam2 te analizirali strateki dokumenti koji oblikuju ovaj vid turistikog proizvoda.

Lovni turizam kao poseban oblik savremenog turizma

Iako lovni turizam nije istaknut kao posebni turistiki proizvod u trendu, on se smatra suvremenim oblikom turizma koji dijelom pripada ruralnom turizmu te nosi znaajke sportsko-rekreacijskog, avanturizma i ekoturizma, odnosno karakteristike najbre rastuih segmenata u turizmu. Prema tome, lovni turizam kao suvremeni oblik turizma pokazuje trend rasta na to ukazuju impozantne brojke o potronji i broju lovaca turista te porast destinacija koje razvijaju lovni turizam kao prepoznatljiv oblik turistike ponude.

Abstract
Croation hunting tourism market development as contemporary forms of tourism

The article aims to note the current situation of hunting destinations andfunctioning hunting tourism market in Croatia. Croatian hunting tourism market includes hunting tourism demand especially from European hunter tourists who arewilling to pay a high priceto satisfy their passion forhunting.According to this fact, Croatian hunting supply and different tourism products of hunting destinations must beadjusted tosuch demand. In this way, thereare specific characteristics of hunting tourism market. In thiscontext, main European hunting characteristics and trends are researched andmain theoretical principles fromdomestic andforeign literatureareanalyzed. Basic research and personal experiences are conductedin form of personal interview with relevant persons. Key words: hunting tourism market, hunting destination,hunting tourist, hunting tourism participants, characteristics of hunting tourism market * Sveuilite u Zagrebu, Ekonomski fakultet, Hrvatska ** Institut za turizam, Hrvatska 230

Trite lovnog turizma

Trite lovnog turizma kao i svako drugo trite pod utjecajem je ponude i potranje, trokova i koristi te nacionalnoga i meunarodnoga pravnoga regulatornog sustava. Potranja je voena eljama, potrebama i motivima lovaca odnosno lovaca turista koji ele putovati u inozemstvo radi specijalnih lovnih doivljaja. Ponuda se stvara pod utjecajem potranje (nastanjivanje divljih vrsta koje se mogu loviti, prebivalita koja pogoduju nastanjivanju divljih vrsta i tako pridonose lovnim doivljajima). Ti prirodni resursi moraju biti dostupni lovcima. Stoga lovni turizam mora biti: a) politiki i drutveno prihvaen u zemlji lovne destinacije, b) potvren legalnim nacionalnim i meunarodnim organizacijskim propisima, c) transformiran u proizvode koji zadovoljavaju potrebe lovaca po primjerenoj (korektnoj) cijeni (Hofer, 2002). Subjekti trita lovnog turizma (vidi Sliku 1.) su:

Klijenti lovci Agencije Organizatori Dodatni pomoni poslovi Regulatorni sustav

Klijenti odnosno lovci turisti putuju izvan granica svoje zemlje radi stjecanja odreenih lovnih iskustava i/ili trofeja i spremni su za to platiti primjerenu cijenu. Agencije se mogu usporediti s putnikim agencijama koje zastupaju trgovce na inozemnom lovnom tritu, organiziraju, nude i prodaju inozemni lov pomou reklamnih oglasa i ve uspostavljenih kontakata na europskom tritu. Uglavnom ne organiziraju lov u destinaciji, ve funkcioniraju kao posrednici pronalazei i prodajui ponude koje najbolje zadovoljavaju potrebe klijenata. One pregovaraju s organizatorima oko araniranja lova na nain koji zadovoljava klijente. Organizatori prema nacionalnoj regulativi mogu biti privatne osobe, vladine agencije ili komercijalna poduzea koja posjeduju pravo na prodaju lova (lovoovlatenici) strancima u destinaciji, lokalno vode posao te postiu cijenu u skladu s trokovima i dobiti prema legalnom okviru i klijentovoj spremnosti da plati lovnu uslugu. Oni obino plaaju pravo (dozvolu) agencijama da prodaju njihov lov. Dodatni pomoni poslovi ine one poslove koji su u destinaciji vani za stranog lovca turista poput iznajmljivanja lovake opreme, transporta trofeja, smjetaja, usluge prijevoda, vodia i sl. Regulatorni sustav ukljuuje okvir nacionalnog zakonodavstva koji regulira lovne propise i zakone, te odredbe meunarodne regulative (CITES3), poput Direktive (EC) 338 /974. Karakteristike trita lovnog turizma su (Hofer, 2002): a) Mehanizmi trine regulacije Mehanizmi trine regulacije pod utjecajem su nekih karakteristika lovaca turista, koji su, prije svega, tradicionalni, odnosno preferiraju poznate lovne metode i vrste s kojima su ve upoznati. S druge strane, privlae ih i noviteti, uivaju u lovnim dostignuima, a odabiru destinacije s uspjenim lovom i visokom kvalitetom divljai. Inozemni lovci turisti su praktini i senzibilni, osjete li prevaru, odustat e od lova, a spremni su platiti visoku cijenu ako su lovne koristi u skladu s njihovim eljama. Dodatni mehanizmi trine regulacije su opa sigurnost zemlje i stabilnost politikog sustava te kvaliteta primjene naela meunarodne regulative (CITES). b) Veliina trita U Tablici 1. nalazi se procjena ukupnoga godinjeg prihoda od lovaca iz europskih emitivnih zemalja u 38 destinacija. Vidljive su razlike izmeu procjena koje se zasnivaju na podacima dobivenih iz emitivnih zemalja i destinacija. Razlog tome je to se veli-

Slika 1. Opi model trita lovnog turizma Izvor: Hofer, 2002. ki udio euroazijskog lovnog trita materijalizira kroz privatne kontakte, koji nisu evidentirani. Ipak, opa procjena pokazuje da se na ovom lovnom tritu ostvari impozantan godinji financijski prihod od 40-60 milijuna EUR. c) Reinvestiranje Lovce turiste interesira to se dogaa s novcem koji plate za lov u inozemstvu, koliko se reinvestira u lovstvo i zatitu divljine, no podaci o ovim aktivnostima teko su dostupni. d) Ilegalne radnje Krivolov i ilegalna trgovina trofejima su ilegalne radnje. Tako je 11% njemakih lovaca (koji su anketirani) svjesno kako su u lovu u inozemstvu sudjelovali u ilegalnim radnjama.

Kretanja na evropskom tritu lovnog turizma

Za Hrvatsku kao lovaku destinaciju posebno je vano stanje lovstva u EuropFaktori koriteni za procjenu veliine trita

skoj uniji, kao i potronja europskih lovaca (Tablica 2.). Europa je s obzirom na lov, lovne ambicije i tradiciju vrlo raznolika. Stoga se broj lovaca i njihove privatne investicije u lov, razlikuju. U zemljama EU ima ukupno 6,2 milijuna lovaca ili oko 1,7 % ukupne populacije EU (Hofer, 2002). Pinet (1995) procjenjuje prosjenu osobnu potronju lovaca EU na oko 1.500 EUR na godinu, odnosno oko 10.000 milijuna EUR koje na godinu potroe lovci u Europi. Time se udio potronje za lov u inozemstvu procjenjuje na oko 131 milijun EUR. Njegove su procjene da oko 30% europskih lovaca putuje u inozemstvo radi lova. Budui da se broj lovaca turista razlikuje od zemlje do zemlje, ovisno o initeljima kao to su financijska i ekonomska situacija, nacionalna tradicija u lovstvu te mogunost lova u vlastitoj zemlji, ove podatke nuno je ozbiljno shvatiti te pronai mjere i metode za privlaenje ove klijentele u hrvatske destinacije. Pinet takoer
Procjena (temeljena na informacijama iz destinacija)

Tabela 1. Procjena veliine trita lovnog turizma na podruju Euroazije

Procjena (zasnovana na istraivakim podacima i informacijama iz emitivnih zemalja) 6,4 milijuna 1,3 milijuna (~ 20% od 6,4 milijuna) 330.000 (~25% od 1,3 milijuna) (1,3 milijuna europskih lovaca lovi u inozemstvu jednom ili vie puta u ivotu. Oni su ciljna skupina za ponuae inozemnog lova. Osim toga, ne lovi svaki potencijalni lovac turist u inozemstvu svake godine. Ta je ciljna skupina pogodna za kupovanje; oko 330.000 njih lovi u inozemstvu na godinu) Od 80.000 do 90.000 (~ 25% od 330.000 lovova, prema preferiranim podacima destinacija) Od 120 do 180 milijuna EUR godinje (bazirano na ~ 1.500 EUR po lovu za euroazijske destinacije)

Ukupni broj europskih lovaca Ukupni broj europskih lovaca turista (lovci koji odlaze u inozemstvo) Ukupni broj turistikih lovova preuzetih od europskih lovaca turista na godinjoj osnovi (ne lovi svaki lovac turist u inozemstvu svake godine)

Od 45.000 do 60.000 inozemnih lovaca (ukljuujui i pojedine lovce izvan Europe)

Ukupan broj lovova u euroazijskim destinacijama na godinjoj osnovi Godinja potronja za 80.000 do 90.000 lovova

Godinja potronja koja ostaje Od 40 do 60 milijuna EUR na od 26 do 38 milijuna EUR u destinaciji godinu (~ 1/3 potronje ostaje godinje u destinaciji)

Izvor: Hofer, 2002. 231

Tablica 2. Broj europskih lovaca i njihova potronja na podruju Europe

EU Austrija Belgija Danska Finska Francuska Njemaka Velika Britanija Grka Irska Italija Luksemburg Nizozemska Portugal panjolska vedska Ukupno EU Izvan EU Malta Norveka vicarska Ukupno izvan EU Ukupna potranja europskih zemalja 14,000 170,000 30,000 214,000 6,436,700 4 3.95 0.43 2.19 1.95 44.4 0.52 0.73 0.63 1.28 Procijenjena veliina na oko 10.000.000.000 110,000 29,000 177,000 300,000 1,650,000 338,000 625,000 293,000 120,000 925,000 2,200 33,500 300,000 1,000,000 320,000 6,222,700 1.41 0.29 3.47 5.96 2.89 0.42 1.12 2.84 3.43 1.62 0.55 0.22 3 2.56 3.64 1.7 1.31 0.81 4.11 0.89 3 0.95 2.56 2.22 1.71 3.07 0.85 0.81 3.37 1.98 0.71 1.92 120,300,000 235,500,000 173,000,000 1,950,100,000 736,300,000 4,013,400,000 63,500,000 149,600,000 27,000,000 174,000,000 >7.642.700.000 Broj lovaca Postotak od populacije Lovci na km2 Ukupna godinja potronja (EUR)

Izvor: Hofer, 2002. procjenjuje da oko 50% europskih lovaca turista, lovi u inozemstvu jednom ili dva puta u ivotu, a 50% ih lovi redovito. Veina njemakih lovaca turista orijentirana je na susjedne europske zemlje, a 47% njih lovi u zemljama Istone Europe, pa je taj podatak interesantan za Hrvatsku. Dominantna potranja za inozemnim lovom dolazi iz visoko razvijenih europskih zemlja, odnosno zemalja s visokim ivotnim standardom, a destinacije su uglavnom tranzicijske i ostale srednje i manje razvijene zemlje koje su zainteresirane za intenzivniji gospodarski razvoj. Tri visokorazvijene zemlje: Finska, Norveka i panjolska pojavljuju se istodobno i u ulozi lovne destinacije i u ulozi potroaa, tj. potranje. U veini zemalja vlasnik ili posjednik lovnih prava (lovoovlatenik) moe organizirati ili prodavati lovove. Broj tih organizatora razlikuje se od zemlje do zemlje ovisno o performansama na tritu. Navedeni organizatori ine glavne poslovne partnere za agencije na Zapadu (Hofer, 2002). Broj inozemnih lovaca takoer se razlikuje od zemlje do zemlje. Vei dio dostupnih podataka koji govore o kretanju inozemnih lovaca je procijenjen, pri emu se neki podaci zasnivaju na slubenim izvorima, a neki na procjenama strunjaka. Podaci ukljuuju sve inozemne lovove na visoku i nisku divlja. Hrvatska u tom kontekstu nije zadovoljavajue pozicionirana. 232 Prema Hoferu, Hrvatsku na godinu posjeti 300 do 500 inozemnih lovaca to joj osigurava godinji prihod manji od 500.000 EUR, za razliku od Maarske, koju godinje posjeti 15.00025.000 inozemnih lovaca i gdje je prihod 8 -10 milijuna EUR. Priblino 45.000 do 60.000 inozemnih lovaca turista posjeti na godinu euroazijske destinacije. Najpopularnije lovne destinacije su Maarska i Poljska, dok ostale zemlje Istone Europe sve vie privlae veliki broj lovaca. Njemaki lovci dominiraju na euroazijskom podruju zajedno s Austrijancima, panjolcima i Talijanima. Lovci iz Sjeverne Amerike vaniji su za destinacije Srednje i Istone Azije to znai da nisu zajedniki gosti Istone Europe. Procjenjuje se da inozemni lovci generiraju godinji prihod od oko 26 do 38 milijuna EUR. Veina zemalja nema razvijenu stabilnu strukturu inozemnih lovova. Jasno je da je potranja nestabilna i da su prisutne ciklike fluktuacije u lovnom turizmu. Samo baltike zemlje imaju stabilnu ravnoteu u poslovanju s inozemnim lovcima turistima, i to po uspostavi novoga politikoga i ekonomskog sustava, to znai da razvoj svih euroazijskih lovnih destinacija prate politike promjene.

Ponuda lovnog turizma u Hrvatskoj

Hrvatska raspolae iznimnim prirodnim resursima koji su interesantni za domaeg, a posebno za stranog lovca turistu.

Meutim samo bogatstvo divljai i lovnih podruja predstavlja nedovoljno koritene potencijale za razvoj lovstva i lovnog turizma. Ukupno je u Hrvatskoj oko 5.173.000 hektara lovnih povrina. Od toga povrina dravnih lovita iznosi 1.673.000 hektara, a 3.500.000 hektara ini 700 zajednikih lovita. Dravnih lovita je 311, i to 196 u zakupu s povrinom od 874.000 hektara, 58 lovita je u koncesiji s 455.000 hektara, a 37 je lovita kojima gospodare Hrvatske ume d.o.o (331.000 hektara), dok je nerasporeeno jo 36.000 hektara (Hrvatske ume, 2007). Prema podacima Hrvatskih uma, veinom se lovi jelen lopatar, srna, divokoza, muflon, divlja svinja, medvjed, a od niske divljai zec, fazan i divlja patka. Izgraeni su brojni lovnotehniki objekti i lovake kue u kojima odsjedaju lovci. Neke od njih, nove ili obnovljene, kao Zlatna greda i oak ume u Baranji, Brezovica u Sisku, Kondri u akovu, ambina u Podravini, Radinje u N. Gradiki i Fazenarija Peski u urevcu sjajan su izlog lovita, ljudi, obiaja i kulinarskih dostignua neke zemlje (Hrvatske ume, 2007). Fond odstrijeljene divljai i raspoloive smjetajne kapacitete samo u lovstvu, u posljednjih devet godina, pokazuju podaci u Tablici 3. Posljednji podaci Dravnog zavoda za statistiku ukazuju na porast osnovnih segmenata hrvatskog lovstva u promatranom razdoblju. Meutim, u 2005. godini zamjetan je lagani pad veine naznaenih segmenata poput broja lovaca, lovakih domova, povrine i odstrjela to se moe pripisati jaanju konkurentskih lovnih destinacija hrvatskog okruja. Uvidom u Statistiki ljetopis RH kao i u podatke HLS-a nije mogue saznati koliko su u ovoj strukturi odstrjela sudjelovali strani, a koliko domai lovci turisti te koliki je ukupan financijski uinak takvog lova. Za pravilan odnos prema lovstvu, posebno stranih lovaca, nuna je informacija koliko takav lov financijski pridonosi gospodarskom razvoju Hrvatske i koje pratee gospodarske aktivnosti mobilizira. U raspoloivim lovitima Hrvatske mogue je, u veoj ili manjoj mjeri, razvijati lovni turizam razliitih razina. Meutim, adekvatna ponuda kvalitetno, namjenski i atraktivno pripremljenih lovnih terena, kao i neizostavnih sadraja koji prate ovakav oblik turistike ponude, jo uvijek ne postoji. Lovna aktivnost za boravka lovaca turista obino se odvija u nonim, a preteito u jutarnjim i veernjim satima. Da li se i koliko u meuvremenu nudi kvalitetan i organizirani posjet kulturnim sadrajima, izletitima, manifestacijama, raznim natjecanjima (sokolarenje, gaanje glinenih golubova, upoznavanje s lovnom tradicijom kraja i sl.), ostaje nepoznanica, a prema iskustvima mnogih, takva je ponuda relativno mala (Kovaevi B., Kovaevi M., 2006). Hrvatska ima osnovne resurse, ali u lovno-turistikoj sferi nije ni blizu ve ra-

Tablica 3. Stanje lovstva u Hrvatskoj u razdoblju 1996. - 2005.

LOVSTVO Lovaki domovi Povrina, m2 Fazanerije Zimovnici za divlja Hranilita za divlja Pernatu Dlakavu Broj lovaca Odstrjel Jelen (svih vrsta) Srna Medvjed Divlja svinja Zec, tis. Jarebica poljska, tis. Jarebica kamenjarka, tis. Fazan, tis. Lisica, tis. Ptice movarice, tis. 1996. 361 28,281 17 64 9,724 4,777 51,511 477 2,640 12 2,797 10 4 1 83 6 12 1997. 391 30,524 18 75 10,842 5,918 42,618 581 2,899 19 3,376 10 4 1 55 7 10 1998. 308 26,686 15 75 7,925 4,715 32,231 508 2,968 18 3,435 8 5 1 54 8 6 1999. 322 29,010 15 75 8,783 5,618 32,042 761 3,663 29 5,155 8 5 1 55 9 7 2000. 376 34,584 15 80 9,787 6,241 40,550 1,035 4,546 29 5,986 9 4 1 59 10 8 2001. 413 39,249 12 50 11,707 7,684 39,772 1,277 6,017 37 8,537 10 6 1 70 10 11 2002. 477 41,666 12 68 12,795 8,778 43,048 1,803 6,501 25 9,971 12 7 2 79 11 13 2003. 506 47,831 12 87 13,169 9,181 44,640 1,506 7,432 33 8,452 13 6 2 77 11 13 2004. 525 51,283 12 50 13,934 9,453 43,746 1,525 7,878 35 9,803 15 5 2 78 10 13 2005. 515 49,250 13 64 13,753 9,565 43,110 1,405 8,127 23 9,827 14 6 2 65 11 6

Izvor: Dravni zavod za statistiku, 2007. zvijenoj ponudi zemalja Europske unije. Lokalni pokuaji lovne promocije u Hrvatskoj tek su u povojima. Loe je to se oni zasnivaju samo na entuzijazmu pojedinaca, koji uz velike napore pokuavaju predstaviti ljepote i vrijednosti lovnih destinacija svoga kraja, ne nailazei esto na prijeko potrebnu podrku nadlenih lokalnih i dravnih institucija. Niz je problema na koje kreatori takvih lokalnih razvojnih i promocijskih programa nailaze, a najvaniji su nerazumijevanje nadlenih lokalnih institucija za problematiku vezanu uz lovni turizam i oblikovanje integralnoga turistikog paketa koji dolazi uz njega, tako da izostaju nuna ulaganja, promocija u domaim i inostranim medijima je nedostatna, lokalno je stanovnitvo neinformirano o moguoj iskoristivosti vlastitih resursa (tipa seoski turizam) itd. Hrvatska lovno-turistika ponuda mora biti sveobuhvatna jer je po fondu divljai i prirodnom okoliu (flori i fauni) Hrvatska prepoznatljiva u svijetu. Na alost, do tih saznanja najee se dolazi preko usmenih kontakata s rijetkim dobrim domaim poznavateljima stanja hrvatskih lovita, uglednim lovoovlatenicima i skromnim prezentacijama lovstva na turistikim sajmovima. nosi znatna novana sredstva i uglavnom obuhvaa goste koji dolaze iz zemalja visokog ivotnog standarda. U tom kontekstu, za Hrvatsku su iznimno vani lovci turisti koji dolaze iz razvijenih europskih zemalja. Analiza ponude na tritu lovnog turizma Hrvatske pokazuje da kvaliteta ponude zaostaje za ponudom razvijenih zemalja Europske unije kao i zemalja u neposrednom okruju. Budui da se radi o lovcima turistima vie platene moi koji su spremni platiti kvalitetu ponude i cjelokupne usluge koja obuhvaa ovakav turistiki aranman, ponuda se mora prilagoditi zahtjevima lovaca turista inae e hrvatske lovne destinacije pune potencijala, bogati lovci turisti zaobilaziti i novana sredstva usmjeriti u konkurentske lovne destinacije. Ovo se posebno moe zakljuiti na osnovi procjena strunjaka da u Hrvatskoj inozemni lovci potroe svega 500.000 EUR, a u konkurentskim lovnim destinacijama (npr. Maarska) potroe do 10 milijuna EUR. Dakle, radi se o iznosima koje donosi jedan turistiki proizvod u koji se svakako isplati ulagati. Fauna and Flora (Konvencija meunarodne trgovine ugroenim vrstama divlje faune i flore). Stupio je na snagu 1975. Ima vie od 156 zemalja lanica (11. veljae 2002). Konvencija regulira meunarodnu trgovinu divljim ivotinjama i biljkama. 4 Regulation on the Protection of Species of Wild Fauna and Flora by Regulating Trade Therein (Propis o zatiti divljih vrsta faune i flore regulacijom trgovine, provoenje odluka CITES-a unutar zemalja lanica EU).

Literatura

Napomene

Zakljuak

Posljednjih godina u turistikoj sferi dolazi do diverzifikacije turistike ponude gdje se neminovno nalazi i lovni turizam kao posebni turistiki proizvod. Analiza europskog trita lovnog turizma pokazuje da se radi o obliku turizma koji do-

1 Istraivanje je provedeno od strane Instituta za turizam Zagreb, u okviru izrade studije Konkurentska sposobnost hrvatskog turizma autora Mr.sc. Nevena Ivandia i Mr.sc. Nede Teliman Koute. 2 Institut za turizam, Vrhovec 5, Zagreb, RH 3 CITES - Convention on International Trade in Endangered Species of Wild

Dravni zavod za statistiku, (2007): Statistiki ljetopis RH 2006, Zagreb. Hofer, D., (2002): The Lions Share of the Hunt. Trophy Hunting and Conservation-A review of the legal Euroasian tourist hunting market and trophy trade under CITES. Traffic Europe. Hrvatske ume, (2007): http://www.hrsume.hr/ (2007). Ivandi N., Teliman-Kouta N., (2005): Konkurentska sposobnost hrvatskog turizma-Svodna studija, Institut za turizam i Hrvatska gospodarska komora, Zagreb. Kovaevi B., Kovaevi M., (2006): Lovni turizam u knjizi Hrvatski turizam: plavo, bijelo, zeleno, Institut za turizam, Zagreb. Pinet, J.M., (1995): Der Jger in Europa. In: Fdration des Associations de Chasseurs de lU.E.: FACE-Handbuch. FACE, Bruxelles, Belgium.

233

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

mr Vladimir Barovi* Saetak

Autor u radu prvo definie ulogu javnog servisa a zatim analizira zastupljenost lovno-turistikih i lovnih sadraja u programskoj strukturi Radio-televizije Vojvodine. Osnovni zadatak ovog rada predstavlja iru elaboraciju modela informisanja o lovstvu i lovnom turizmu uz upotrebu analitikog, sintetikog, komparativnog, istorijskog i statistikog metoda. Autor iznosi kompleksnost opservirane teme i uz konsultovanje kompetentne literature iz oblasti lova i lovnog turizma bavi se istraivanjem kvantitativne i kvalitativne zastupljenosti posmatrane problematike u programu pokrajinskog javnog servisa. U radu se ukazuje na informativne mogunosti javnog servisa u oblasti lovstva i iznose se predlozi i koncepcije za savremene modele medijskog razvoja RTV-a u toj oblasti. Oekivani rezultat u ovom radu nakon obavljenih radnji koje smo izneli ogleda se u donoenju zakljuaka i preporuka po pitanju aktivizacije medijske uloge javnog servisa u radu lovnih i lovno-turistikih organizacija. Kljune rei: mediji, informisanje, javni servis, lov, lovni-turizam, RTV

Medijska uloga javnog servisa u radu lovno-turistikih i lovakih organizacija u Vojvodini

Uvod
U radu emo izloiti osnovne medijske pretpostavke javnog servisa sa akcentom na analizu zastupljenosti lovakih i lovnoturistikih sadraja u programskoj emi Radio-televizije Vojvodine. Analitikim, sintetikim, istorijskim, komparativnim i statistikim metodom izneemo relevantne injenice vezane za iri i ui okvir zastupljenosti programskih sadraja koji se bave lovstvom, dok posebno razmatramo problematiku lovnog turizma. Izneemo kompleksnost problema i ulogu javnog servisa u informisanju u informsanju graana koji javni servis osnivaju, finansiraju i kontroliu sa tendencijom da ukaemo na postojee stanje u toj oblasti. (Veljanovski R.,2005: 24-25). Na rad je usmeren na fokusiranje problema koji postoje, ali i na pokuaj da se markiraju i naini prevazilaenja istih uz primenu savremenih medijskih modela i struktura koje e dovesti do kvalitativnih poboljanja u informativnom smislu. Javni servis ima zapaenu ulogu u svim poljima medijskog rada, ali naa elja jeste da se posebno pobolja medijska uloga Radio-televizije Vojvodine (RTV) po pitanju izvetavanja, informisanja i praenja rada lovakih i lovno-turistikih organizacija. informisanja graana o raznim sferama ivota. Ako smo determinisali ulogu javnog servisa kao nepristrasne informativne medijske kue, zar nije jedan od primarnih zadataka pokrivanje interesovanja konzuemnata informacija o jednom od pitanja koje ih zanima, a to je lov? Stoga emo u radu posebno obraditi zastupljenost lovakih sadraja u programskoj strukturi RTV-a i konstatovati ostale elemente relevantne za posmatranu temu.

Zastupljenost lovakih i lovnoturistikih emisija na pokrajinskom javnom servisu u Vojvodini

Pokrajinski javni servis odnosno Radiotelevizija Vojvodine ima prvi i drugi program, od kojih je se na prvom emituju programski sadraji na srpskom, a na drugom programu na jeziku nacionalnih manjina odnosno zajednica koje ive u Vojvodini. Ako izvrimo analizu za period od 1. januara do 30. juna 2007. godine moemo konstatovati da je RTV na svom prvom i drugom kanalu (Televizije Novi Sad) emitovala ukupno 516.609 minuta odnosno 8.253 asa sopstvenog programa. Da bi dobili iri okvir i bolji pregled situacije moemo za repernu taku uzeti teme iz poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva pa tako je za posmatrani period bilo emitovano u premijernom terminu iz oblasti: poljoprivrede 825 minuta (od ega na maarskom jeziku 706 minuta), ribolova 334 minuta i lova 114 minuta. Radi llakeg poreenja, izneemo to u tabelarnom prikazu. Za meseni nivo, istraujui posmatranu problematiku, doli smo do sledeih rezultata: poljoprivredne emisije zastupljene su sa 698 minuta od ega je na srpskom emitovano 443 minuta i na maarskom 225 minuta programa, ribolov je zastupljen sa 245 minuta a lov sa 78 minuta programa, uz podatak da je emitovanje lovake emisije Tragovi poelo tek od marta 2007. godine. Postoje srodne emisije na jezicima narodnosti koje se bave poljoprivredom, pa se na rumunskom jeziku emituje 300 minuta programa iz posmatrane oblasti, na rusinskom 85 minuta, a na slovakom jeziku 58 minuta programa na mesenom nivou (podaci su izneti na osnovu istraivanja sprovedenog u RTVu). Jedina specijalizovana emisija na RTVu koja se bavi lovstvom i lovnim turizmom

Abstract

The author, in his work, clearly defines the global role of the public service, and then analyses the presence of hunting tourism and hunting shows in the broadcast scheme of Radio-television of Vojvodina. The main goal of this paper is to widely elaborate information model on hunting and hunting tourism by applying analytical, synthetic, comparative, historical and statistics method.The author reports on the complexity of the topic in question, and by using the appropriate literature from the field of hunting and hunting tourism, researches quantity and quality for the presence of the issue in the broadcast scheme of the public service in the province of Vojvodina. The paper highlights the broadcasting possibilities of the public service in the field of hunting, and it offers suggestions and concepts for the contemporary models for the development of Radio-television of Vojvodina in that field. The expected result, from this paper, after the completion of the methods mentioned, will be seen in reaching conclusions and offering suggestions in terms of making the public service more active in the field of hunting and hunting tourism * Filozofski fakultet u Novom Sadu, Odsek za medijske studije 234

Definicija i zadatak javnog servisa

Po osnovnoj definiciji uloga javnog servisa jeste pravovremeno, istinito i nepristrasno informisanje svih graana kao konzumenata informacija. Pored toga, jasno je definisan zadatak javnog servisa u edukaciji graana, odnosno zadovoljavanju kulturolokih, religioznih, umetnikih, zabavnih, strunih i ostalih potreba, jer raznovrsnou tematskih rubrika javni servis mora da pokrije sva interesovanja onih koji ga plaaju. Po zakonu o radio-difuziji to je ustanova koja treba da promovie etike i moralne vrednosti drutva i da podie obrazovni nivo nacije. Ali, gde je u svemu tome lovni turizam i lovstvo? Poznato je da u Vojvodini mnoga sela nemaju kanalizaciju, ureenu infrastrukturu, ambulantu, itaonicu, biblioteku... ali, istovtremeno, i najmanja seoska naselja imaju dobro organizovano lovako drutvo. Treba naglasiti da se na javnom servisu svakodnevno emituju centralne informativne politike emisije, informativne emisije, specijalne, edukativne, igrane i druge, a sve u cilju pravovremenog

je emisija Tragovi koja se premijerno emituje jednom meseno u poluasovnom terminu uz jo dve reprize u nonim i prepodnevnim satima. Ako posmatramo strogo specijalizovane emisije koje se bave samo lovom, ne moemo a da ne primetimo da postoje i druge, pre svega zabavne emisije, sa sporadinim lovakim sadrajima. Prema istraivanju koje je sprovedeno od januara do juna 2007. godine, osim navedene emisije, na dnevnom, pre svega jutarnjem programu, u zabavnim i dokumentarnim emisijama (uz gostovanja ljudi iz lovnog turizma i lovstva ), bilo je na mesenom nivou sporadinih sadraja iz oblasti lovstva i to sa minimalnom vremenskom zastupljenou (4-5 min). Ako izvrimo objektivnu analizu emitovanog programa koji obrauje lovni turizam i lovstvo, moemo zakljuiti da je to, na nivou Vojvodine, apsoultno nedovoljna minutaa, a treba imati u vidu da do marta 2007. godine nije postojala nijedna emisija na javnom servisu koja je obraivala ovu problematiku. Moemo konstatovati da je lovstvo potpuno skrajnuto na naem medijskom prostoru. Prema raspoloivim podacima, ni medijski javni servis na nivou republike (RTS) u procentualnom smislu nije posvetio dovoljno panje lovstvu odnosno lovnom turizmu, ako se izuzmu emisije o lovu u Sibiru, Kamatki, Norvekoj... koje imaju karakter dokumentarno-zabavnog programa odnosno putopisa, uz sve pohvale za pomenute emisje koje su veoma kvalitetne i profesionalno korektno uraene. Stoga je jasan zakljuak da se pored postojeih mogunosti, ne koriste u dovoljnoj meri proizvodni kapaciteti i ljudski resursi u cilju informisanja nemale lovake populacije u Vojvodini. Pored toga, postavljeno je dodatno pitanje koliko se razmilja o promociji lovnog turizma kao grane turizma koja Vojvodini moe doneti znatne prihode.

Tabela 1. Zastupljenost emisija iz oblasti poljoprivrede, lova i ribolova u programu RTV-a, od 1.01. do 30.06.2007. godine
Naziv emisije Brazde (na srpskom jeziku) ari ribolova Tragovi Brazde (na maarskom jeziku) Premijerno minuta 825 334 114 706 Reprizno minuta 1830 1104 342 821 Ukupno minuta 2655 1470 465 1527 Procentualni prikaz % 0,51 0,28 0,09 0,30

Struktura i modeli informisanja lovaca na javnom servisu

Na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodine imamo 91 lovite na ukupnoj povrini od 2.152.635,60 hektara, pri emu je Lovaki savez Srbije preko Lovakog saveza Vojvodine korisnik na 1.986.076 hektara odnosno 92,26% povrine (57 lovita). Javno preduzee Vojvodinaume gazduje sa 14 lovita odnosno 108.988 hektara,Vojska Srbije ima dva lovita sa 40.124 hektara i AD Zobnatica ima lovite od 2.537 ha, dok 16 lovita na teritoriji ribnjaka ine dravnu ili privatnu svojinu. (D.Vidak,2007:3). Pored navedenih podataka treba uzeti u obzir da veliki broj lovakih udruenja okuplja i znaajan broj lovaca, pa tako npr. Lovakom udruenju Zrenjanin ima 23 podruna lovaka drutva sa 1.358 aktivnih lovaca. Stoga se namee pitanje koji model informisanja lovaca treba primeniti u konkretnom sluaju medijskog javnog servisa Vojvodine?

Potrebno je ukazati da je informacija na elektronskim medijima aktuelna samo ako je pravovremena, odnosno u kratkom vremenskom roku dostupna gledaocima tj. sluaocima. Stoga treba naglasiti da su u svakodnevnom informativnom programu neophodni (na nedeljnom nivou) makar minimalni (5-10 minuta) informativni sadraji iz domena lovstva. Tu, pre svega, treba ukazivati na osnovne lovake manifestacije, lovove, radne sednice najviih tela, od saveza, preko udruenja do drutva, a posebnu panju treba posvetiti gostovanju lovnih radnika u dnevnom posebno jutarnjem programu. U dnevnom programu treba isticati akutne probleme lovstva koji zanimaju najiru zajednicu a to su pre svega: krivolov, gubitak divljai tokom poljoprivrednih radova i usled nepravilne upotrebe pesticida i herbicida, besnilo, gubitak divljai na saobraajnicama... Javni servis treba posebno da ukazuje na akutni problem naeg lovstva, a to je krivolov, jer prema podacima kompetentnih strunjaka i strunih slubi lovakih saveza i specijalizovanih ustanova to je definitivno gorui problem naeg lovstva. U Vojvodini od krivolovaca na godinjem nivou strada oko 6.000 grla srnee divljai a poznato je da krivolovci odnesu srnee meso vrednosti nekoliko desetina evra a unite nelegalnim odstrelom trofeje vrednosti od 2.000 do 5.000 evra. Samo je vrednost srneeg mesa koje odsterele krivolovci na godinjem nivou vea od 360.000 evra, dok je cena unitenih trofeja mnogostruko vea (Z.Risti,2006:54.). Na tu problematiku treba ukazivati ne samo u dnevnom programu ve i u specijalizovanim lovakim emisijama, gde treba javno pozvati pravosue i nadleene organe da suzbijaju krivolov kao najgori oblik unitavanja divljai i primer nelegalnog prisvajanja materijalnih dobara ire zajednice (a ne samo lovakih organizacija). Sledei vaan segment na koji moramo obratiti panju jeste unitavanje divljai na saobraajnim komunikacijama. Samo u Nemakoj godinje na ovaj nain nastrada 25.000 grla srnee divljai. Njihov fond ima od 150.000 do 200.000 grla srnee divljai, to procentualno ini ogroman gubitak od preko 10%. (Z.Risti,2006:78.). Na naim putevima je slino stanje i zato treba preko javnog srevisa apelovati na vozae da prate i potuju oznaku za divlja na putu, a posebno treba apelovati na nadlene da pored magistralnih i autoputeva postave odgovarajuu zatitnu ogradu ko-

ja spreava izletanje divljai pred vozila u punoj brzini. Gledaocima koji se bave poljoprivredom neophodno je ukazati na tetne posledice neupotrebljavanja plailica tokom etvenih radova, a bitno je ukazati i na tetne posledice nestrune upotrebe pesticida i herbicida koje ostavljaju velike posledice na fazansku divlja, poljsku jarebicu kao i nisku divlja, pre svega zeca. (istraivanja na ovu temu radila je prof. B.ovljanska). Za nae lovce je karakteristino da se mogu pohvaliti brojnou, jer u Vojvodini ima oko 24.000 registrovanih lovaca, a u Srbiji ta brojka dostie 90.000, ali kada se postavlja pitanje o informisanosti te mnogoljudne organizacije, onda i nema mnogo mesta za pohvalu. Ulozi medija u razvijanju svesti i savesti naih lovaca ne pridaje se dovoljan znaaj, pa se esto od ljubitelja prirode lovac predstavlja kao njen naruitelj, a veliki publicitet u tampi i elektronskim medijima poklanja se negativnim stranama lovstva. Za predstavljanje lovaca u mranom svetlu postoji mnogo primera, ali jedan je posebno upao u oi, kako lovakoj tako i iroj javnosti. Kada se ove godine u Beogradu odravala konferencija Svetske lovake federacije (CIC), elektronski mediji su to relativno slabo propratili u jutarnjim programima (sa malom minutaom), a ni u tampi situacija nije bila mnogo bolja. Kada je meutim, par desetina predstavnika nevladinih organizacija, koje se bore protiv lovstva u celini, protestvovalo ispred zgrade u kojoj je odrana konferencija CIC-a, svi znaajniji mediji su to preneli u svojim centralnim informativnim politikim emisijama (CIPE). Po toj medijsko-informativnoj logici nije bilo mnogo bitno to se odravao sastanak najvie svetske lovne organizacije, koja je okupila vie stotina kompetentnih i uglednih lovnih radnika, ve je prava vest da se grupa protivnika lova okupila da iskae svoje neslaganje sa ubijanjem ivotinja. Ako upotrebimo zdravu logiku, moemo zakljuiti da su mediji procenili kao vaniju vest, sutinski sporednu manifestaciju iskazivanja nezadovoljstva sa skuptinom CIC-a od stvarnog medijskog dogaaja tj. skuptine koja se odrava. Ako zakljuimo da negativan publicitet nije potreban lovcima, onda se postavlja pitanje da li ljudi u vrhu lovnih saveza dovoljno razumeju potrebu za saradnjom sa medijima koji imaju ogromnu ulogu na formiranje javnog mnjenja. 235

Struktura i modeli informisanja po pitanjima lovnog turizma na javnom servisu

Slika 1. Ekipa emisije Tragovi na terenu ta je i na koji nain uraeno da se novinari upoznaju sa aktivnostima udruenja i podstaknu da objektivno piu o lovakom kodeksu, ispravnom odnosu lovca prema ivotnoj sredini, ekolokim akcijama, prihrani ivotinja, suzbijanju besnila,...? Ako se navedu sve pozitivne strane lovstva, onda je jasno da bi mnoge ivotinjske vrste odavno nestale iz prirodne sredine da nema lovaca koji se o njima staraju. Navedimo samo primer poplava koje su nau pokrajinu zahvatile u prolee prole godine pa e nam biti jasno koliko je divljai lovaka organizacija spasila od sigurne smrti u nabujalim rekama.(ivkovi B, 2006:12-13). Ako sve navedeno uzmemo u razmatranje, moemo uvideti koliko ima mogunosti za dobru saradnju lovaca i medija koji, osim mogunosti promocije lova kao sporta, mogu posmatrati lovce i kao ekoloki svesne pojedince. Organizovan je veliki broj lovakih akcija na ienju terena od raznog smea, ali te primere nijedan medij nije zabeleio (osim uskostrunih novina i asopisa). Ako je bitna i poeljna vea zastupljenost lovakih tema u medijima, onda je neophodno ozbiljnije angaovanje pojedinaca i postojeih organa u lovakim organizacijama, od nivoa drutava pa do saveza, na to tenjoj saradji sa predstavncima medija, jer se entuzijazmom i usamljenim akcijama nee postii previe. Stoga bi pravi put ka boljem informisanju graana o akcijama lovaca bilo kooptiranje predstavnika medija u komisije za informisanje koje deluju na nivou saveza, koje bi za cilj imalo animiranje medija u cilju objektivnog i pravovremenog pisanja i izvetavanja o aktivnostima naih lovaca. Meovita komsija koja bi se bavila problemom informisanja, pored slanja redovnih informacija o zbivanjima u domenu lovstva, imala bi jednom meseno zadatak da organizuje brifinge sa novinarima ime bi se 236 uspostavila prisnija saradnja sa medijima koja bi bila na obostranu korist. Pored malog broja strunih medija, kao to su asopisi Lovake novine, Trag, Lorist, Zov, neophodno je uspostaviti saranju sa elektronskim medijima lokalnim televizijskim i radio-stanicama koje bi pokrivale svojim emsijama podruna lovaka udruenja. Time bi se ostvarila obostarana korist, a predstavljanjem lovaca u pravom svetlu neutralisali bi se razni aspekti negativnog pisanja o ubicama iz zadovoljstva, kako istiu pojedine NVO. Jedan od bitnih segmenata javnog servisa je i ukazivanje na transparentnost u radu lovakih udruenja i saveza, i to kao nestranakih i nepolitikih organizacija.U formi informativnih priloga potrebno je izneti u javnost radne sastanke saveza i njihovih strunih komisija a posebnu panju javni servis mora fokusirati na gorua pitanja kao to su: koncesije u lovstvu, izbor najviih funkcionera u LSS, LSV, novi zakoni u oblasti lovstva. Lovaki savezi i udruenja nisu hermetiki zatvorena podzemna grupa ve javne nestranake organizacije, a informacija o radu izabranih organa moraju dospeti do svih lanova nacionalne ili pokrajinske organizacije. Treba raditi na edukaciji lovaca i promociji etikih vrednosti, ali i ozbiljnijem angaovanju predsednika komisija za informisanje lovakih saveza na saradnji sa pojedinim predstavnicima sedme sile, koji su zaintersovani za promociju istinskih vrednosti lovstva, ime bi se postigao veoma pozitivan medijski efekat. Moemo zakljuiti da se u naim medijima mora vie panje posvetiti lovakim temama, a da je posebno zadatak javnog servisa da po gore navedenim predlozima deluje u cilju sveobuhvatnijeg i objektivnijeg informisanja konzumenata informacija o pitanjima lovstva i svih onih tema koje iz njega proizilaze.

iroj javnosti je poznat podatak da je do devedesetih godina lovno-turistika ponuda u Vojvodini bila veoma bogata i da je godinji prihod iz te grane turizma bio meren milionima dolara. Osnov turistike tranje predstavljaju lovno-turistike potrebe ljudi a osnov lovno-turistike ponude predstavljaju kvalitet dobara (divljai) i usluga. Interes domaih i stranih lovaca usmeren je na lov krupne ali i niske i pernate divljai, pre svega u Vojvodini (postoji tranja i za movaricama: divlja patka, guska ...). Ako smo konstatovali da je neophodna dobra lovno-turistika ponuda, onda valja razmotriti ime to naa lovita raspolau, a prema podacima stanje je sledee: jelen evropski 2.500 grla, jelen lopatar 850 grla, srna 36.900 grla, divlja svinja 2.500, muflon 470, zec 264.000 jedinki, fazan 148.000 jedinki i poljska jarebica 59.000 jedinki (Vidak D., 2007:3). Imamo podatke i o ulovu, pa je tako JP Lovoturs 1998. godine u letnjoj lovnoj sezoni imao odstrel od 11.000 afrikih grlica, 8.000 prepelica i 3.000 gugutki, a divlja je odstrelilo 538 stranih lovaca. (Stankov B,2007:17.). Prema prognozama stunjaka nai lovno-turistiki kapaciteti su mnogo vei od trenutne iskorienosti, pa je tako projektovana mogunost odstrela sledea: 60.000 perepelica, 35.000 afrikih grlica i 20.000 pataka i gusaka (isti). Ta projektovana kvota, od tzv. masovnog lovnog turizma, dovela bi oko 2.500 do 3.000 stranih lovaca, koji bi koristili nae pansionske, logistike i druge turistike usluge, to bi obezbedilo dobit od oko milion evra. Ako imamo u vidu i veliku zaintersovanost stranih lovaca za odstrel trofejnih srndaa (koji dostiu cenu i do 5.000 evra) onda je jasno da se mora vie raditi na medijskoj promociji lovnog turizma. Ali, kakvo je stanje po tom pitanju u medijima, pre svega u javnom servisu? U programskom sadraju RTV-a ternutno ne postoji nijedna stalna emisija koja se bavi turizmom, niti lovnim turizmom, a delimino se u okviru emisije Tragovi obrauju teme iz domena lovnog turizma. Kako se razvija lovni turizam, kakva su naa ranija iskustva, koja su iskustva zemlja u okruenju, ta i kako moemno ponuditi domaem i stranom lovcu, kakva je naa dugorona lovno-turistika ponuda i sa ime raspolaemo sve su to pitanja kojima se u medijskom smislu treba baviti. Pre dvadesetak godina u okviru turistikih organizacija delovali su informativni odnosno medijski centri koji su pruali punu logistiko-informacionu uslugu stranom lovcu, ali su takoe obavljali i posao medijskog pokrivanja pojedinih lovnih sezona, manifestacija i ostalih aktivnosti usmerenih na obogaenje lovno-turistike ponude. Trenutno nemamo takvih projekata, ali bi javni servis

morao u saradnji sa strunim organizacijama da se aktivira i medijski pokrije navedenu oblast. Zadatak javnog servisa jeste i da pokrene vane drutvene i ekonomske teme, a jedna od njih je svakako i pitanje izvoza mesa divljai u evropske zemlje odnosno na podruje Evropske unije. Ako strani lovac nije u stanju da divlja koju je odstrelio odnese u svoju zemlju, njegovo intersovanje za nae turistike destinacije naglo opada. Stoga je potrebno uiniti dodatni medijski pritisak da se i ovo bolno, po na lovni turizam, pitanje na to efikasniji nain rei, jer je Pravilnik o izvozu mesa koje su odobrili naa Skuptina i Vlada vraen iz EU kao nekompatibilan njihovim standardima. Pored ukazivanja na probleme lovnog turizma, pokrajinski javni servis mora promovisati i sajmove lova na kojima se u Evropi i kod nas iznosi lovna ponuda domaih lovita, jer popularnost odreenih destinacija u znaajnoj meri zavisi i od medijske promocije. Javni servis, odnosno RTV, vidi se i u okolnim zemljama (Hrvatska, Republika Srpska, Maarska, Rumunija) pa je stoga zadatak te medijske kue umnogome kompleksniji, to svakako treba imati u vidu. U smislu saradnje specijalizovane emsije javnog servisa i strunih lovno-turistikih organizacija, a u prvom redu Turistike organizacije Vojvodine, Lovakog saveza Vojvodine, Lovotursa, podrunih udruenja i drutava, moemo konstatovati visok stepen medijske svesti predstavnika tih organizacija i razumevanje uloge medija u promociji te vane grane domaeg turizma. Pored dobre saradnje u operativnom smislu, moemo konstatovati i potrebu za potpisivanjem Ugovora o poslovno-tehnikoj saradnji izmeu RTVa i navedenih subjekta, to treba da postane model i obrazac rada na liniji javni srevis strune, odnosno strukovne organizacije. Koliko je to vano u informaciono-logistikom smilu, jo je vanije kao dobar signal uoavanja od strane rukovodeih ljudi vanosti objektivnog i pravovremenog informisanja o pitanjima lovnog turizma, u atmosferi kada se namee maksima da e se moi loviti samo divlja koja se moe vetakim putem uzgojiti. Stoga je uloga javnog servisa u podizanju edukativnog nivoa i promocije nae lovno-turistike ponude jasna, ali u neku ruku i definisana jednim aktom koji, pored prepoznavnja nominalne dobre volje, predstavlja i konkretan put saradnje lovno-turistikih organizacija i javnog servisa, ime se nee umanjiti nepristrasnost i objektivno izvetavanje medija.

Metodoloki pristup i strukturalni obrazac informativne lovake i lovno-turistike emisije na javnom servisu
Kada se postavlja pitanje strukturalnog obrazca za proizvodnju jedne emisije iz

posmatrane oblasti, najbolje je posmatrati postojea iskustva kod nas i u inostranstvu na osnovu kojih smo formirali model koji se smatra najpovoljnijim optimalnim reenjem. Jedna emisija sa lovakom tematikom ne bi trebalo da traje vie od trideset minuta, a poto se radi o informativnom programu, najoptimalniji je kolani tip emisije sa segmentima u trajanju od 6 do 7 minuta. U formi rubrika mogue je pod reportaom, izvetajem ili intervjuom obraditi vie tema koje su u datom trenutku aktuelne. Potreba da se gledaoci/sluaoci informiu podrazumeva, pored aktuelnih pitanja, obrade i raznih zanimljivih ali pre svega edukativnih tema iz raznih oblasti lovstva. U metodolokom smislu urednik emisije mora imati potpunu slobodu pri izboru tematskih jedinica, ali je neophodno da sagavornici, zbog medijske prirode javnog servisa, budu kompetentni i eksperti u svojim oblastima delovanja. To svakako ne podrazumeva da se obian lovac iskljui iz sadraja, jer je upravo najiroj lovakoj populaciji namenjen program javnog servisa, pa je stoga poeljno u formi razgovora, ankete pa i intervjua angaovanje uesnika lova koji se snima tj. obrauje. Svakako je vano predstaviti gledaocimasluaocima sve relevantne podatke i injenice u rubrici, ali je nepotrebno, pa ak i tetno, zatrpavati krajnjeg korisnika programskog sadraja nepotrebnim statistikim podacima i procentima, koji se u krajnjoj liniji slabo pamte. Zato je potrebno uneti i poneku zanimljivost koja e osveiti emisiju, a pri tom nee biti pokuaj zabave gledalaca, jer se posmatra pre svega informativni aspekt lovake problematike. Kada se radi o lovno-turistikim sadrajima, mogue je primeniti i krae forme od 15 do 20 minuta u kojima e se predstaviti pojedini tematski elementi kao to je lov na prepelice, pa se u obliku reportae mogu obraditi odreena pitanja (upoteba pasa, izbor municije, etiki kodeks ...). Samo u formi specijalnih emisija moe se poveati u kvantitativnom smislu minutaa, pa se tako za velike lovne manifestacije (Sabor lovaca na Zlatiboru, Hajka na akala i lisicu na Frukoj gori itd.) moe obezbediti vei medijski prostor od 45 do 60 minuta, ali se pri tom javlja opasnost da emisija od informativne postane putopisna tj. dokumentarna. Pri odabiru strukture emsije moramo uzeti u obzir i mogunost ive emisije koja bi imala direktna ukljuenja gledalacaslualaca, a posebno je poeljna prilikom obrade nekih tema koje su zanimljive iroj lovakoj populaciji, kao to su: novi zakon o lovstvu, izbor funkcionera i upravnih odbora lovakih organizacija i druge. U metodolokom smislu, u emisijama je bitno uee strunih i kompetentnih naunih saradnika i konsulatanata, jer je, bez obzira na obrazovanje urednika i novinara, nemogue je realizovati kvalitetan program-

ski sadraj bez dobrog i kvalitetnog saveta iz struke. Takoe je vano imati i obrazovane novinare koji e dodatnom edukacijom u vidu specijalistikih studija poboljati svoje znanje iz oblasti lova i lovnog turizma. Posebno se mora voditi rauna o medijskoj i etikoj sutini javnog servisa koji je otvoren za sve stavove i ramiljanja, pa bi u metodolokom smislu bila neadekvatna svaka emsija koja nema povratnu informaciju, odnosno mogunost da joj se medijski konzumenti u formi elektronske pote (ili u drugim oblicima) obraaju i na taj nain ostvare potrebnu komunikaciju.

Zakljuak

Smatramo da smo u osnovnim crtama izneli najvanije elemente koji se tiu informisanja lovakih i lovno-turistikih organizacija na javnom servisu, a pojedine probleme smo samo pomenuli. Osim definicije javnog servisa, naveli smo i procentualnu zastupljenost (na polugodinjem i mesenom nivou) programskih sadraja iz oblasti lovstva i uporedili smo ih sa slinim programskim sadrajima. Na osnovu rezultata istraivanja zakljuili smo da je apsolutno nedovoljna zastupljenost lovstva u odnosu na druge srodne teme i oblasti, a zatim smo naveli i preporuke koje streme ka poboljanju programskih sadraja na pokrajinskom javnom servisu po pitanju lovstva. Rezultat naeg istraivanja je pomogao da uvidimo gde je javni servis po pitanju lovstva, kao i to na koji nain se moe poboljati kvalitet, odnosno poveati kvantitet emsije koja moe pomoi u realnijem medijskom sagledavanju problema, kako u lovstvu tako i u lovnom turizmu, jer je konstatovano od vie autora da je upravo medijska strana slaba taka tog turistikog segmenta (Prodanovi A.,2006: 224). Zbog limitiranog prostora nismo posvetili dovoljnu panju svim pojedinanim temama koje se u okviru posmatranog problema mogu markirati, ali smo zato ukazali na potrebu pojaanog rada pokrajinskog javnog servisa u informisanju nemale lovake populacije u Vojvodini, a pri tom smo naveli i modele po kojima e lovci biti predstavljeni u objektivnijem svetlu. Naveli smo kako se moe i na koji nain determinisati uloga javnog servisa pri informisanju lovakih i lovno-turistikih organizacija, ali je neophodno istai da su svi razmotreni aspekti posmatranog problema vieslojni i u medijskom smislu kompleksni, te ih je neophodno dodatno istraiti i razmotriti. Smatramo da su iznete preporuke samo pokuaji da se iznau to adekvatnija reenja, jer su markirani problemi iz sfere lovstva i lovnog turizma medijski nedovoljno istraene oblasti. Moemo zakljuiti da je u radu naveden korpus problema za razmatranje ali i predlozi moguih reenja za pojedina pitanja koja e pokrajinski javni servis poboljati i nainiti ga sposobnim da u medijskom smislu bude operativniji 237

i spremniji da odgovori na postavljene informativne zadatke iz oblasti lovstva i lovnog turizma.

Literatura

Brigs, A., Kobli, P. (2005): Uvod u studije medija, Beograd. Durman, R. (2003): Funkcionisanje lokalne televizije, Novi Sad. Kuli R. (2006): 80 godina lovakog drutva Salaksija Rakovac, Novi Sad.

Lov u Vojvodini - dinarski cenovnik, (2007), Petrovaradin. Nagy Istvan,(2003): Wie kann man in Ungarn zur jagd gehen, Budapest. Prodanovi, Aleksandra (2006): Lovnoturistiki potencijali lovita Kozara, Turizam br.10, Novi Sad. Risti, Z. (2006): Predlog strategije lovstva, Petrovaradin. Stankov, B. (2007): Kuda ide lovni turizam Vojvodine, Lorist, broj 18, Novi Sad.

Trag, (1991), broj 4, Beograd. Vali-Nedeljkovi, Dubravka (2005): Mediji i javni interes, Novi Sad. Veljanovski, R. (2005): Javni RTV servis u slubi graana, Clio,Beograd. Vidak, Duan (2007): Lovni turizam, Novi Sad. ivkovi, B. (2006): Sauvano na hiljade grla divljai, Trag, br.42, Novi Sad.

238

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dipl. in. Ljubia Marinovi* dr Risti A. Zoran** Saetak

Ekoloka nia divokoze je jo uvek slobodna i njenim popunjavanjem e se harmonino zaokruiti ekosistemi na novim prostorima. Da bi se sprovelo naseljavanje divokoza na nova stanita neophodno je obezbediti odreene uslove: odabrati kvalitetne lokalitete za naseljavanje i ustanoviti lovna podruja za divokozu; obezbediti zatitu divokoze i intenzivnu redukciju predatora radi formiranja stabilnih populacija (vuk, divlja maka, i dr.); podii nove objekte za hvatanje divokoze u nacionalnim parkovima Tara i Durmitor; izabrati lokalitete za inicijalna naseljavanja i izgradnja malih prihvatilita-karantina, povrine od 5-10 ha sa potrebnim uzgojno tehnikim objektima; preduzeti zatitu divokoze na novim lokalitetima na kojima se ona sama spontano naseljava i obuiti lovce i lovne radnoke za njen uspean uzgoj. Kljune rei: ekologija, divokoza, populacija, predatori, krupna divlja

Potencijalna stanita za razvoj divokoza u brdsko-planinskim podrujima Srbije

Uvod
Kompleks raznovrsnih umskih ekosistema u brdsko-planinskim podrujima Srbije, prua trajne osnove i mogunosti za uspeno gajenje svih vrsta lovne faune. Stanje i stepen ouvanosti umskih ekosistema u najveoj meri odraava stepen ouvanosti prirode i biotopa divljai te direktno deluje na podobnost, opstanak i razvoj najvanijih vrsta nae lovne divljai. Sadanja brojnost i stanje populacija osnovnih vrsta krupne divljai kao i veoma ekstenzivno gazdovanje predstavlja osnovnu i zabrinjavajuu smetnju boljem korienju staninih potencijala ispod kojih se sada nalazi. Pojedine vrste su veoma ugroene i proreene i naseljavaju dislocirana i ograniena stanita (tetreb, divokoza, medved, kamenjarka). Areali pojedinih vrsta se poklapaju, koriste iste stanine prostore umskih ekosistema koji u ukupnoj obrasloj povrini pod umom brdsko-planinskog podruja Srbije ine visoke izdanake ume na 90% teritorije. Preostalih 10% zauzimaju planinski krevi, stene, ikare i ibljaci neproduktivnih ili malo produktivnih stanita za umsku ili drugu proizvodnju. To su uglavnom kompleksi planinskih panjaka krevitih strana planina i slivovi klisura i kanjona malih prostora, veliine od 1000 do 5000 pa i 10.000 ha. Ove povrine se uz ogromne napore i ekonomske izdatke delimino mogu prevesti u vie uzgojne oblike razliite funkcionalne namene. Meutim ova stanita su floristiki i fitocenoloki veoma bogata raznovrsnim vrstama, to predstavlja veliku pogodnost za uzgoj divokoza i drugih vrsta divljai, kao i uspostavljanje bioloke ravnotee u prirodi, a samim tim i posebnog tretmana tih podruja. Uspenim naseljavanjem divokoza na podruju erdapa (Bojovi, 1964) i u Zlotskoj klisuri (Hadi Pavlovi, 1982-1984) koje su nekada pripadale autohtonoj fauni tih biotopa stekla su se odgovarajua struna iskustva i saznanja, koja predstavljaju osnovna naela i principe za budue intencije popunjavanja praznih ekolokih nia adekvatnih stanita brdsko-planinskih podruja Srbije. U velikom dijapazonu nadmorskih visina stanita od 100 do 2.500 m divokoze ive u najrazliitijim klimatskim uslovima i vertikalnom rasprostranjenju biljnih zajednica. Vertikalne migracije dnevne i sezonske su karakteristina potreba u nainu ivota divokoza na ovim specifinim stanitima. Divokoza je drutvena ivotinja, kree se u grupama koje ini porodica od 3 do 7 jedinki, kao i u sezonskim krdima koja broje od 30 do 100 grla. Svako krdo ima svoju teritoriju i u normalnim uslovima staninog prostora zauzima 400-500 ha ukupne povrine. Stado je prilino verno stanitu u okviru svojih normalnih prehrambenih migracija na manje udaljenosti u okviru teritorije.

Dosadanja naseljavanja

Abstract
Potential locations for breeding of wild goat in the mountain regions of Serbia
Ecological niche of Alpine goat game is always free, and by its filling up present ecosystems in new areas will be harmonically completed. In order to introduce Alpine goat into new habitats, certain conditions are necessary: selection of quality localities for introduction and establishment of hunting areas for Alpine goat; hunting ban in hunting grounds where number is under capacity; providing protection of Alpine goat and intensive reduction of predators in order to provide stable populations (wolf, wild cat, etc.); construction of new premises for catch of Alpine goat in National Park Tara and Durmitor Mt.; choice of localities for initial introduction and construction of small shelters quarantine (5-10 ha area) with necessary objects; protection of Alpine goat in new localities where it disperses spontaneously, and to illstruct lmnters and hunting workers for its successful breedillg. Key words: ecology, wild goat, population, predators, big game * JP Srbijaume G Negotin ** PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Ekologija i populacija divokoza

Divokoza je pleistocenska vrsta koja naseljava stanita vrlo izraenog reljefa u umskom pojasu na gornjoj granici uma i planinskih panjaka kao i klisura i kanjona reka u kojima se zadrala reliktna vegetacija iz njenog postanka.

U lovitima Srbije divokoze su bile brojne, kako u istonoj tako i u zapadnoj Srbiji, a posebno na Kosovu i Metohiji. Zbog stalnog uznemiravanja, a posebno usled intenzifikacije see ume (posebno posle Drugog svetskog rata), veim krivolovom i lovokraom i ekstenzivnim stoarenjem divokoze su nestale iz svojih iskonskih stanita. Divokoze su se kao autohtona divlja u Srbiji zadrale u njenom zapadnom delu, na obroncima planine Tara i Zvijezda, pre svega u kanjonu Drine, kao i na krajnjem jugu Srbije. U Srbiji su naseljene na Prokletijama 1961-1963. godine sa ukupno 53 grla. Zahvaljujui ovom unoenju dolo je do popravljanja postojee populacije, kako u broju tako i u kvalitetu. Divokoza je takoe uneta na planinama Stolovi kod Kraljeva i Duboici na Limu, 1963. godine. Na oba ova lokaliteta uneto je po 10 grla. Takoe 1963. i 1964. godine, na erdapu, uneto je 28 grla. Brojno stanje na Prokletijama je bilo stabilno, sve do ratnih deavanja. Na erdapu su se divokoze dobro prilagodile i reprodukovale dostigavi brojno stanje od oko 300 grla osamdesetih godina prolog veka. Nakon ovog perioda usled poveane lovokrae i krivolova, kao i sve prisutnijeg risa u lovitu, brojno stanje se ustalilo na oko 100 grla. Na planini Stolovi su divokoze unitene lovokraom, a ista sudbina ih je zadesila i u kanjonu Lima. Tokom 1982. i 1983. godine na erdapu je uhvaeno 11 grla divokoza (uz odgovarajuu pripremu terena izgradnjom prihvatilita), i puteno na novi lokalitet u klisuri Mikuljske reke u blizini naselja Zlot kod Bora. Ovo naseljavanje je u potpunosti uspelo zahvaljujui tome to su u potpunosti spreeni lovokraa i krivolov. Danas ova populaci239

ja broji izmeu 150 i 180 grla sa godinjim odstrelom do 20 grla. Ovo je naa nabolja populacija, a primeeno je da se pojedina grla pojavljuju na okolnim masivima Malinika, Stolova, Rtnja, Resavske klisure, Tupinice i dr. lokalitetima gde im je, usled krivolova, jo uvek onemogueno da proire svoj areal. Populacija na Tari i Zvijezdi, usled ratnih deavanja u susednoj Bosni u prethodnom periodu desetkovana je, naime od nekadanjih 300 grla, procenjuje se da trenutno ima oko 60.

Spontane migracije - prednosti irenja areala

Ponekad se migracije divokoza deavaju i na vee udaljenosti, to je uslovljeno poveanom gustinom populacije u lovitu, traenjem novih slobodnih potencijala i progonom od strane predatora i oveka. Takve migracije su pojedinane, nisu stalne, periodino se javljaju i obino jedno, dva do pet grla napusti stado i stanite te krene u osvajanje novih prostora prelazei podbra, njive, autoputeve i pruge da bi se nastanile na sasvim dislociranim klisurama i planinskim stenjacima. Ovo potvruju izolovana nalazita severno od Drave u Austriji, na nadmorskim visinama sredogorja od 430 do 1.000 m. Udaljeno od stabilnih i brojnih populacija divokoza koje su postigle pune kapacitete, primeene su pojedinane migracije na susednim dislociranim lokalitetima. Divokoze iz Tarske populacije viene su 19801982. god. kod Ljubovije i Kosjeria, zatim u kanjonu Kamiine, a u 1988. u kanjonu Rzava, gde se i sada nalazi do 30 grla, odstreljen je jarac od 100 poena. Predznaci irenja areala migracijama na nova stanita zabeleena su u istonoj Srbiji sa lokaliteta erdapa i Zlotske klisure gde je divokoza uspeno naseljena 1964. i 1984. godine. Naime, sredinom sedamdesetih godina desetak kilometara u zaleu erdapske klisure u rejonu trbakog korita Sokolovica primeeno je nekoliko pari divokoza koje se nisu odrale. Od 1973. do 1975. godine, na Deli Jovanu u nekoliko navrata je vien jedan jarac od strane lovouvarske slube LD Sala i U Negotin. Na susednim planinama Stol i Velikom kru koje od Deli Jovana deli iroko luko polje i autoput, divokoze su viene vie puta od 1986. do 1990. godine u grupama od 2-4 grla. Iz populacije sa Zlotske klisure, koja sada broji oko 120 grla, divokoze poslednjih nekoliko godina migriraju preko Junog Kuaja, Mikulja na Beljancu gde je vieno 6-7 grla. Sa istog lokaliteta viena su na Rtnju 3 grla, a nedavno i na Tupinici, 1992. Lasovaki kamen 5 grla. U isto vreme iznad Soko-grada na Ozrenu zapaen je jedan jarac koji je kasnije i odstreljen. Identine migracije zabeleene su i u Sloveniji sa naseljenog lokaliteta Nanos prema Trstu, povrine oko 1.000 ha, koji ima oko 140 grla od kojih se 20 godinje odstreljuje. Divikoze iz Alpa migriraju 240

i nastanjuju krevite visove pobra manjih lokaliteta sa vegetacijom ikara i ibijaka gde formiraju stalne populacije od 50 do 100 grla. Ove divokoze nazivaju se goarji, guari, najverovatnije od gustia ibljaka u kojima ive. Njihovi rogovi imaju vei obim i u nastavku su izrazito debeli, a krai su u odnosu rogove alpskih divokoza. Spontana naseljavanja na nove lokalitete ne daju garanciju opstanka i formiranja brojnih - optimalnih populacija usled pojedinanog malog broja jedinki ispod biolokog minimuma i odluujueg antropogenog faktora mira i zatite.

Sadanja stanita i broj divokoza u Srbiji nekad i sada

Na osnovu statistike koja je voena u Statistikom zavodu Srbije, poetkom pedesetih godina prolog veka, u centralnoj Srbiji je bilo, u proseku godinje, izmeu 60 i 80 grla divokoza, a na Kosovu i Metohiji izmeu 400 i 600 grla, sa godinjim odstrelom od 10 do 15 jedinki. Poetkom osamdesetih godina u Srbiji je bilo oko 500 grla, sa godinjim evidentiranim odstrelom izmeu 30 i 40 grla. Primera radi, na Kosovu i Metohiji je bilo izmeu 400 i 600 grla sa godinjim odstrelom od 20 do 30 grla. Do pre samo jednu deceniju divokoze su u mnogo veem broju nastanjivale svoja autohtona stanita u Srbiji. Meutim, aktuelni politiki dogaaji u prethodnih petnaestak godina, koji su uticali na sve privredne grane, pa i na lovstvo, lovokraa, krivolov, bombardovanje i sl., uticali su i na fond divokoza. Sadanja brojnost divokoza je ispod optimalnih pa i minimalnih kapaciteta za pojedina stanita. Brojnost u kanjonu Drine u Nacionalnom parku Tara svedena je svega na 60 grla (1996. godine), a doskora je brojala oko 500 grla (1992). Populacija na planini ari je u neto boljoj brojnosti od oko 500 grla, to predstavlja 25% od optimalnog kapaciteta. Na Prokletijama lov je pod zabranom jer brojno stanje iznosi 240 grla, to je daleko ispod kapaciteta tog stanita. Na novonaseljenim stanitima u erdapskoj i Zlotskoj klisuri populacije su stabilne sa brojnim stanjem od 150 i 180 grla u matinim fondu. Vrlo znaajno je napomenuti da su naseljavanja divokoza izvrena 1964. godine u PolimIju - kanjon Duboice sa 11 grla i na Stolovima u Ibarskoj klisuri sa 13 grla. Obe populacije su do sredine sedamdesetih godina dostigle brojnost od oko 150 grla. Sada su Stolovi istrebljeni, a u PolimIju se viaju pojedinani primerci.

getacijom, kao i visokoplaninski panjaci i umska stanita koja su izmeu dva rata i kasnije hranila vie hiljada domaih koza i ovaca. Sada su obrasla rehabilitovanom vegetacijom sa vrlo malim brojem stanovnitva u njihovoj neposrednoj okolini usled velikih migracija u graske sredine. Specifinost mikroklimatskih, orografskih, geolokih i drugih inilaca su omoguili formiranje vrlo identine refugijalne tercijalne flore i sloene reliktne vegetacije u klisurama i kanjonima Srbije. U ovaj kompleks inilaca koji povoljno deluju na razvoj vegetacije klisura i kanjona i na uzgoj divokoza u njima, ulaze: poveana relativna vlaga vazduha smanjeno kolebanje temperature vazduha i tla smanjeno delovanje vetra, mraza, sue i brzo topljenje snega, bra sukcesija biljnih vrsta i dua fenofaza vegetacije (mart-novembar) povoljno delovanje krenjake podloge u ouvanju toplote, kao i u snabdevanju biljaka karbonatima i formiranju povoljnih osobina zemljita, stvaranju humusa i zastupljenosti velikog broja vrsta trava, naputanje stoarstva sa ovih prostora i minimalni broj ovaca i koza ne predstavljaju konkurenciju divokozama u ishrani i korienju ivotnog prostora. Detaljna istraivanja fitocenologa su pokazala da biljnu vegetaciju potencijalnih stanita klisura i kanjona predstavljaju tennofilne i mezofilne polidominantne ume: sladuna i cera, kitnjaka i grabia, bukve sa orahom, submontanske bukove ume, ume hrasta, graba i lipe, ikare grabia i jorgovana, crnog jasena i jorgovana, ume crnog graba, niski ibljaci rujai jorgovana, visoki ibljaci sa javorom, jorgovanom i mejom leskom, ume crnog graba i crnog bora, ume bukve i jele, ume smre, jele i bukve na krenjacima, ume crnjue, kao i ume belog bora na serpentinu. Dominantne termofilne travne zajednice zauzimaju topla, suva i izloena stanita panjakih grebena i kosa, a sainjava ih i do 170 biljnih vrsta u asocijaciji. Bogatstvo i raznovrsnost biljnih vrsta identino zastupljenih u skoro svim potencijalnim stanitima za divokoze pruaju optimalne uslove za uspean opstanak i razvoj populacije tokom cele godine. Usled velike skromnosti i ekonominosti ishrane divokozja divlja ne predstavlja opasnost za opstanak bilo koje vrste drvea, bunja i zeljaste flore koje obrastaju podruja na kome se planira reintrodukcija ove vrste divljai.

Potencijalna stanita i mogua brojnost divokoza u Srbiji

Potencijalna stanita za naseljavanje divokoza u Srbiji predstavljaju klisure i kanjoni sa kserotrnom i submediteranskom ve-

Gustina populacije i minimalna povrina stanita

Divokoze ne pokrivaju ravnomerno ivotni prostor, ve se u zavisnosti od godinjeg doba, satava vegetacije i veliine krda u ve-

Tabela 1. Prikaz potencijalnih stanita i mogua brojnost divokoza u Srbiji (prema Marinovi, Lj.,1998)
LOKALITET 1. NP erdap Bosman Sokolovac Veliki i Mali trbac 2. Stol- Veliki i Mali Kr 3. Zlotska klisura Juni Kuaj 4. Gornjaka klisura 5. Klisura Vitovnice Homolje 6. Klisura Svrljikog Timoka 7. Beljanica Resavska klisura 8. Rtanj 9. Tupinica 10. Stara planina 11. Sievaka klisura 12. Svrljike planine 13. Suva planina 14. Vardenik kI., Masurice, Besna kobila, Otrozub, emernik 15. Klisura Jerme 16. NP Tara kanjon Drine 17. Kanjoni Rzava, Kamiine i etinje, Kanjon Lima, Jadovnik, Giljeva planina, klisura Mileevke i delovi Golije 18. Ovarsko-kablarska klisura 19. Stolovi-kanjon Ibra 20. Kanjon Uvca 21. Kanjon Gradca 22. Nacionalni park Kopaonik 23. Kanjon Ljubovije 24. Kanjon Trenjice 25. Prokletije, ara, Koritnik, Patrik i Mokra Gora UKUPNO Povrina u ha 3000 6000 2500 2000 1500 2000 7000 2000 2000 5000 2000 2000 8000 10000 4000 4500 7000 15000 2000 6000 4000 2000 3000 2000 1500 60000 165000 Mogua brojnost 300 500 200 150 100 150 500 150 150 300 150 150 600 600 400 420 630 1000 150 400 300 150 250 150 150 5000 13000

em ili manjem broju kreu i nalaze potencijalna stanita. Tako u vajcarskim Alpima, gde se divokoze uopte ne love, iznose podatak da na 100 ha ivi najvie 30 grla, sa prirastom jaradi. U drugim delovima vajcarske, npr. Tissinu, brojno stanje ocenjuju od 43 do 45 grla na 1.000 ha; u drugom rejonu 107 grla, a u Waadtu 270 grla na 1000 ha, to je i najvia vrednost. Gustina naseljenosti divokoza u Sloveniji je oko 4,56 grla na 100 ha. Bonitiranje lovita predstavla jednu relativnu radnju za utvrivanje kvaliteta i kapaciteta lovita, tako da mi, za odreivanje gustine populacije, moramo raspolagati odreenim brojanim parametrima. Na osnovu bonitiranja stanita i dosadanjih iskustava iz lovita erdap, Tara, Zlotska klisura i Rtanj, koja po kvalitetu pripadaju prvom bonitetnom razredu, odreivana je gustina populacije od 9 do 10 grla na 100 ha. Mada je ona periodino i na Tari i na erdapu ila od 12 do 14 grla na 100 ha, kada su populacije imale brojnost od oko 500 grla na Tari na 4.300 ha stanita i oko 250 grla u erdapu na 1.800 ha stanita. Sadanja brojnost, od 120 grla u Zlotskoj klisuri na povrini stanita od 800 ha, pokazuje poveanu gustinu populacije 15 grla na 100 ha, pa su tu ve prisutne spontane migracije na nova stanita u planinskom masivu Junog Kuaja i ire. Iz svega do sada navedenog moemo zakljuiti da potencijalna stanita, klisure i kanjoni, kao i nii stenoviti planinski masivi do 1.300 m n.v. predstavljaju specifina kvalitetna stanita u najveem delu I i I1 boniteta, sa nosivom gustinom populacije od 8 do 10 grla na 100 ha, a u termofilnijim stanitima i do 12 grla na 100 ha. Takoe smatramo da minimalna veliina lovita potencijalnog stanita ne bi smela

biti manja od 1.000 do 1.500 ha, gde bi se odravala populacija od 100 do 120 grla.

Potencijalni repro-centri za raseljavanje

Sadanje stanje i brojnost divokoza u lovitima Srbije ne daju nadu za masovnija naseljavanja divokoza na nova stanita. Zbog nemogunosti da se nabave ive divokoze za naseljavanje novih stanita u NP erdap, 1982. godine je u lovitu erdap-trbac napravljena jedinstvena hvataljka te vrste i sistema hvatanja (Hadi Pavlovi), kojom su hvatane divokoze za naseljavanje Zlotske klisure. Sada se i u ovom lovitu pravi identina hvataljka prenika 8 m, sa stubovima visine 3,2 m, ograena pletenom icom iste visine, sa dvoje padajuih prolaznih vrata i so1item u sredini. To su jedina dva lovita iz kojih se mogu divokoze hvatati i raseljavati na susedna stanita, kao to su: Bosman-Sokolovac u NP erdap, Rtanj, Veliki i Mali kr, Stol, Beljanicu i druge. Ona godinje mogu da realizuju relativno mali broj ive divljai, svega 5-10 grla. U Nacinalnom parku Durmitor ivi vrlo kvalitetna populacija divokoza koja je u usponu i broji oko 1.800 grla, ali sistem hvatanja nije reen i divlja se ne isporuuje u te svrhe. Divokoze se mogu nabaviti i van granica zemlje u Rumuniji, odakle bi dobili visokokvalitetnu Karpatsku divokozu, kao i iz susedne Makedonije 32 lovita Karadia, Pelister i druga, gde ima oko 2.500 grla.

nom periodu posvetiti mnogo vie panje nego do sada. Potencijalna stanita za naseljavanje divokoza (prema istraivanjima Marinovi Lj. 1988.) u brdsko planinskim podrujima Srbije nalaze se irom nae Republike, sa ukupnom lovno-produktivnom povrinom od 165.000 ha. Na ovoj povrini mogue je uzgajati oko 13.000 divokoza, od kojih 8.000 grla na 105.000 ha na teritoriji Srbije (prilog Tabela:1). Pri hvatanju i prenoenju divokoza potrebno je izgraditi prvo prihvatilita u lovitu u kome se putaju divokoze. Dimenzije prihvatilita su nekoliko hektara. Prihvatilite se gradi od drvenih stubova, i ograeno je sa pletenom icom. U ovom prihvatilitu divokoze provode period od hvatanja (a to se odvija u jesen ili zimi), pa sve do kretanja vegetacije i jarenja, odnosno dok su obilnom hranom i slabo pokretnim mladuncima vezani za novo stanite. Preporuka je da broj jedinki za naseljavanje ne bude manji od 20 grla (Hadi-Pavlovi, 2001). Odnos polova pri naseljavanju najbolje je da bude 1:2 u korist enskih grla. Ako ne uspemo da od postojee, nae populacije uhvatimo dovoljan broj divokoza za raseljavanje na nove lokalitete, treba se opredeliti da ih uvezemo iz Makedonije, Rumunije, Bugarske ili neke druge zemlje koje imaju kvalitetnu i zdravu populaciju. Pri unoenju, prihvatilite se gradi i zbog potovanja Zakona o veterini, i obezbeivanja karantina u lovitu. Zbog injenice da je brojno stanje divokoza kod nas daleko ispod biolokog minimuma, potrebno je uz pomo nadlenog Ministarstva (poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede), kao i Ministarstva za zatitu ivotne sredine, Javnog preduzee Srbijaume, Lovakog saveza Srbije i drugih subjekata intenzivno raditi na unoenju ove divljai u naa lovita. Pored obogaivanja lovita, obezbedie se i vea ponuda u lovnom turizmu za domae i strane lovce turiste.

Literatura

Zakljuak

Divokoze spadaju u vrlo atraktivnu divlja kako za strane lovce turiste, isto tako i za domae lovce turiste. Zbog ove injenice potrebno je ovoj vrsti divljai u nared-

Garovnikov, B. (2001): Dileme oko naseljavanja divljai u otvorena-slobodna lovita, Uz opsenu prouenost, Lovake novine br. 9 (788), str. 17. Hadi-Pavlovi, M.(2001): Naseljavanje divokoza u lovitima Srbije - Povratak starom stanitu, Lovaki magazin Trag br. 29, str. 10-12. Timarac, Z. (2003): U Tragu o tragovima divokoza Dnevnike beleke sudbine, Lovaki magazin Trag, br.35, str. 34-35. Hadi-Pavlovi, M. (2001): Naseljavanje divokoza u naim stanitima Mogunosti velike uinak slab, Lovaki magazin Trag, br. 30, str. 23. Marinovi, Lj. (1997): Naseljavanje divokoza teko ali mogue, Lovaki magazin Trag, br. 23, str. 14-16. Timarac, Z. (1985): Lovna nauka i praksa strana iskustva, Rogovi divojarca i divokoze, Lovake novine, 15. jun 1985, str. 16 i 17. 241

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Devi Milosava* Saetak

Kinoloke manifestacije mogu biti veoma interesantne sa ekonomskog i turistikog aspekta. Cilj rada je da pokae koliko organizovanje kinolokih manifestacija moe uticati na razvoj i poboljanje ponude lovnog turizma i turizma uopte u Srbiji. U ovom radu je vrena komparacija odreenih kinolokih takmienja u svetu i naoj zemlji, a sa ciljem da se uporedi kvalitet organizacije ovih manifestacija. Kroz podatke prikazane u radu moe se uoiti da brojnost takmiara na dananjim izlobama u eksterijeru nije pravi odraz mogunosti i potencijala koje Srbija ima. Kljune rei: meunarodne izlobe pasa, lovni turizam, kinologija, kinoloke manifestacije

Turistiki aspekti organizovanja meunarodnih izlobi pasa

Uvod
Jedna dobro organizovana kinoloka manifestacija moe predstavljati ozbiljnu manifestaciju sa velikim brojem posetilaca koja je od velikog kinolokog, ali i ekonomskog i turistikog znaaja za grad i zemlju u kojoj se odrava. U svetu se esto organizuju izlobe pasa koje su uzrok kretanja i putovanja velikog broja ljudi. Takmiarski pas postaje internacionalni ampion kada osvoji tri kandidature za internacionalnog ampiona (CACIB) koje se dodeljuju na meunarodnim izlobama. Ukoliko se tokom vikenda organizuju tri meunarodne izlobe pasa svih rasa (jedna nona i dve dnevne), moe se privui vei broj izlagaa iz inostranstva za koje ovo predstavlja bri nain za postizanje ampionata. Neophodno je izvriti izbor dobrog prostora za odravanje, a na maloj meusobnoj udaljenosti, kako put ne bi bio naporan. Ukoliko se u gradu odravanja izlobe odrava neka kulturna, sportska ili slina manifestacija, bilo bi dobro izlobu uvrstati u program te manifestacije ili makar uskladiti datume odravanja to bi bilo od uzajamnog znaaja za poseenost obe manifestacije. Ako je re o organizaciji, specijalizovane izlobe za odreenu lovaku rasu pasa, vreme i mesto njenog odravanja moe se uskladiti sa lovnom sezonom, odreenim lovnim danom i lovnim terenima bogatim divljai, kako bi vlasnici pasa nakon izlobe imali i mogunost odlaska u lov sa svojim psima i prijateljima (ovaj lov bi se, naravno, posebno naplaivao). Jedan od najvanijih aspekata uspenosti izlobe jeste dobar izbor sudijske liste. Kvalitetan izbor sudijskih arbitara moe privui izuzetno veliki broj takmiara i posetilaca, ali isto tako loa sudijska lista moe biti uzrok malom odzivu izlagaa bez obzira na odlinu organizaciju i promociju izlobe. Ako se ispuni vei broj navedenih uslova, moe se oekivati znatan broj prijavljenih pasa i izlagaa. Ukoliko se zbog velikog broja izlagaa izloba organizuje u dva dana, znatan deo takmiara e prespavati bar jednu no u gradu u kojem se izloba organizuje. S obzirom da su psi glavni akteri ovih manifestacija, vrlo je vano da receptivni objekti u gradu mogu da ponude i odgovarajue uslove za smetaj i noenje pasa. ampionat pasa u Francuskoj, koji je odran 17. i 18. juna 2006. godine, okupio je 6.680 pasa (Catalogue officiel, 2006), od ega je bilo oko 2.000 lovakih pasa. Ovo je najprestinija meunarodna kinoloka manifestacija u Francuskoj sa dodelom CACIB-a i odrava se jednom godinje. Iz prakse je poznato da na jednog izvedenog psa dolazi u proseku troje izlagaa (vlasnik sa lanovima porodice ili prijateljima), pa

Turistiki aspekti organizovanja kinolokih manifestacija

Da bi meunarodna izloba imala, sem kinolokog, i odreeni turistiki znaaj mora se organizovati tako da sama po sebi bude turistiki atraktivna. Neophodno je izvriti paljiv izbor grada u kojem e se odravati, a posebno je potrebno obratiti panju na odabir prostora i terena gde e izloba biti postavljena. Tereni moraju biti veliki i dobro ureeni, da pruaju mogunost postavljanja prostranih ringova gde e se vriti ocenjivanje, ali to nije dovoljno, ve bi trebalo da budu na odreen nain atraktivni i interesantni posetiocima, a ukoliko oni sami nisu turistiki privlani, onda se moraju nalaziti u blizini odreenih turistikih atraktivnosti koje bi posetioci izlobe i takmiari pre ili nakon izlobe mogli posetiti. Naravno, vrlo je znaajno da je prostor izlobe saobraajno pristupaan i dobro povezan sa gradom i drugim turistikim motivima u blizini. Turistika organizacija grada bi trebalo da sarauje sa organizatorima izlobe i pomogne im u promociji grada i izlobe. Uz svaku prijavu za izlobu mogao bi se deliti i mali prospekt grada sa informacijama o kulturno-istorijskim i prirodnim vrednostima prostora, ugostiteljskim objektima, manifestacijama koje se odravaju na tom podruju, mapom grada i okoline i drugim obavtenjima. Na ovaj nain potencijalni posetioci bili bi na vreme upoznati sa mogunostima koje grad nudi. Organizatori izlobi, zajedno sa Kinolokim savezom koji izlobe odobrava, trebali bi pratiti i odravanja meunarodnih izlobi u zemljama sa kojima se Srbija granii. Ako se izloba u Srbiji odrava u pograninim delovima zemlje, onda se preporuuje da se datum odravanja uskladi sa rasporedom izlobi u graninoj zemlji. Naime, najbolje je da se pronae period kada u susednoj zemlji nema meunarodnih izlobi, jer e se tako privui i izlagai iz te zemlje.

Abstract

Cynology manifestations can have economy and touristic importance. The aim of this work is to show how much cynology manifestations can influence on development and improvement of hunting tourism and tourism offer in Serbia. In this work, certain cynology manifestations in the world are compared with cynology manifestations in Serbia, in order to compare quality of organization. Based on the shown informations we can conclude that the number of dogs shows participants nowadays in Serbia is not true reflection of serbian potencials. Key words: international dog shows, hunting tourism, cynology, cynology manifestations

* diplomirani menader u lovnom turizmu, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad 242

se moe pretpostaviti da je broj posetioca ove izlobe bio najmanje oko 18.000 (s obzirom da uvek ima vlasnika i izlagaa koji izlau vie pasa na istoj izlobi). Postojala su dva roka za prijavu, a cena prijave bila je 46 do prvog roka, odnosno 56 do drugog roka. Za drugog i treeg psa prijave je kotala 39 , odnosno 49 , u zavisnosti od roka prijave (www.scc.acco.fr.). Izlagai ne plaaju ulaz, ali se ulaznica naplauje njihovim pratiocima i prijateljima koji su doli sa njima. Pratioci plaaju ulaznicu 5 , a ostali posetioci bez psa koji se takmii na ovoj izlobi platili su ulaznicu 9 . Ako se pretpostavi da su svi psi prijavljeni u prvom roku, onda je za 6.680 pasa organizator dobio 307.280 evra. Naravno, ovih 6.000 pasa mora se dovesti automobilom, to znai da je pristiglo najmanje oko 5.000 automobila (jer ima sluajeva kad je i vie pasa u jednom automobilu) kojima je naplaen parking od 9 (procenat ide organizatorima). Ukoliko se dobija procenat od ulaznica, onda od 12.000 (18.000 6.000) onih koji su platili ulaznicu po ceni od 5 , ukupan prihod iznosi oko 60.000 evra, plus prihod od posetilaca koji nemaju psa a platili su ulaz 9 . Zatim, na izlobi su se prodavali katalozi ija je cena bila 7 . Ako je prodato 6.000 kataloga, prihod je 42.000 evra. Kada se sve ovo sabere, dobija se iznos od oko 400.000 evra. Imajui u vidu prihode od reklamnog prostora u katalogu i na terenu odravanja izlobe, prodajnog prostora razliitih preduzea, moe se uoiti da e konana suma biti mnogo vea. Naravno, to nije ista zarada koju organizator dobija. Organizator mora isplatiti dnevnice i putne trokove sudijama, tampanje kataloga i prijava, zakup terena, pehare, marketinke aktivnosti, ali moe se zakljuiti da je zarada kod organizacije ovako masovne izlobe znatna. Svaki posetilac izlobe kupie u gradu makar osveenje ili e stati na benzinsku pumpu za gorivo, odnosno novac zaraen u mestu stalnog boravka prenee i utroiti u gradu izlobe. U Hrvatskoj, na Zagrebakom velesajmu, 9. i 10. juna 2007, odrana je Evropska izloba pasa na kojoj se takmiilo 10.309 pasa. Jedna kinoloka izloba ovakvog karaktera i masovnosti predstavlja ozbiljnu manifestaciju sa velikim brojem posetilaca koja je od velikog kinolokog, ali i ekonomskog i turistikog znaaja za grad i zemlju u kojoj se odrava. Meunarodna izloba pasa svih rasa u Beogradu, koja se odrava dva puta godinje (otvara i zatvara kinoloku sezonu u Srbiji), jeste najposeenija izloba pasa u naoj zemlji. U katalogu ove izlobe, od 26.marta 2006. godine, bilo je prijavljeno 992 psa (a od toga je 818 domaih i 174 psa iz inostranstva). Visina kotizacije, odnosno cena prijave bila je 1.600 dinara za prvog psa za domae izlagae (a 1.200 za drugog psa u istom vlasnitvu) i 800 dinara za autohtone rase pasa, a 30 evra za ino-

strane izlagae (www.jks.co.yu). Na dan izlobe se prijavljuju psi van konkurencije za koje se plaa ista cena. Ako se sve ovo prerauna (5.220 evra od inostranih izlagaa, 44.800 dinara od 56 pasa autohtonih rasa i 1.066.800 dinara od ostalih izlagaa) dobija se cifra od 1.570.960 dinara, odnosno 17.850 evra. Na izlobama se najee vri i prodaja kataloga. Naravno, organizator naplauje sve reklame u katalogu, kao i reklame koje se nalaze na izlobenom prostoru. Na velikim kinolokim manifestacijama, poput beogradske, dolazi i veliki broj preduzea koja tokom manifestacije prodaju svoje proizvode, pa se njima prodaje prostor na kojem e postaviti svoj tand. U zavisnosti od dogovora sa vlasnikom terena, organizatoru moe slediti i procenat od ulaznica i parking mesta. Uoava se da se ukupna cifra prihoda poveava. Meutim, to nije cifra koju organizator dobija kao zaradu, ve od nje oduzima trokove za dolazak i dnevnice sudija i delegata, pehare, tampanje prijava i kataloga, oglase i druga promotivna sredstva. esto se deava da se pronau i sponzori koji pomau izlobu, to umnogome finansijski olakava organizaciju, a organizatorima obezbeuje viu zaradu.

Tabela 1. Broj pasa na meunarodnim izlobama pasa svih rasa u Beogradu

Datum 1.06.1986. 31.05.1987. 4/5.06.1988. 3/4.06.1989. 9/10.06.1990. 16/17.03.1991. 14/15.03.1992. 13/14.03.1993. 23/24.11.1996. 15/16.03.1997. 1/2.11.1997. 14/15.03.1998. 5/6.12.1998. 13/14.03.1999. 4/5.12.1999. 18/19.03.2000. 24.11.2001. 23.11.2002. 30.11.2003. 28.11.2004. 13.03.2005. 26.03.2006. Broj pasa 975 1.111 1.315 1.080 1.373 1.709 1.864 1.960 1.716 1.404 1.217 1.402 1.206 1.102 1.225 1.253 1002 962 1045 1005 855 922

Brojnost izlagaa na izlobama u Srbiji

Ako se broj izvedenih i prijavljenih pasa na izlobama u Srbiji tokom poslednjih godina uporedi sa brojem pasa koji se po izlobi izlagao, krajem osamdesetih i devedesetih godina prolog veka, primeuje se da je ovaj broj znatno opao. Zbog velikog broja pasa nekadanje izlobe trajale su dva dana tokom vikenda, to je imalo vei znaaj sa aspekta turizma. Meunarodna izloba pasa u Novom Sadu, 24. i 25. oktobra 1987, okupila je 1.508 pasa, a 28. i 29. oktobra 1989. godine broj izloenih pasa porastao je na 1.621 (Risti, 2000). Iz prethodne tabele vidi se da je od osamdesetih godina prolog veka broj pasa na takmienjima konstantno rastao, da bi najvei broj prijavljenih pasa na izlobi u Beogradu bio 1993. godine kada je dostigao cifru od skoro 2.000 pasa. Meutim, ta godina je predstavljala vrhunac u brojnosti izlagaa i od tada njihov broj konstantno opada, sa malim oscilacijama u 1998. i 2000. godini. Poetkom 21. veka, zbog manjeg broja pasa, izlobe u Beogradu se odravaju samo u toku jednog dana vikenda, za razliku od izlobi koje su se odravale krajem 20. veka.

Izvor: Kinoloki savez Srbije (2006) Zato je jedan od osnovnih ciljeva postii ponovo nekadanju brojnost takmiara na izlobama. Vei broj pasa prouzrokovao bi potrebu za duim trajanjem izlobe dva dana tokom vikenda to bi imalo vei efekat sa turistike i ekonomske take gledita. Radi postizanja ovog cilja mogao bi se i smanjiti ukupan broj izlobi tokom godine i usredsrediti se na nekoliko izlobi ija bi se organizacija dovela do savrenstva. Manji broj izlobi tokom godine prouzrokovao bi mnogo vei broj takmiara po jednom takmienju, a takmienja bi, zbog vee konkurencije, bila mnogo interesantnija i privlaila bi veliki broj obinih posmatraa. Naravno, neophodno je da se u organizaciji ne prave propusti koji se esto uoavaju na dananjim izlobama (neadekvatan teren, nedovoljno veliki ringovi, greke u katalogu, nedostatak mesta za parking, neadekvatne slubene prostorije organizatora, nedostatak sanitarnog vora i dr).

Literatura

Zakljuak

Kinoloke manifestacije mogu biti veoma interesantne sa ekonomskog i turistikog aspekta. Kroz komparaciju novijih podataka sa podacima od pre dvadesetak godina moglo se uoiti da brojnost na dananjim izlobama u eksterijeru nije pravi odraz mogunosti i potencijala koje Srbija ima.

Catalogye officiel de 128e Championnat de France 17. yin 2006, SCC, Paris, 2006. Risti, Z. (2000): Kinologija Vojvodine od osnivanja do 2000. godine, KSV, Novi Sad. JKS (2002): Pravilnik Jugoslovenskog kinolokog saveza o strunom radu, JKS, Beograd. Prentovi, R. (2005): Lovni turizam (skripta), Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. 243

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

Duan Vidak* Saetak

Neophodnost promene naina gazdovanja lovitima u Vojvodini

Uvod
Lovni turizam je ve vie od nekoliko decenija jedan od najpropulzivnijih oblika turizma u Vojvodini. Mogunosti i potencijali vojvoanskih lovita su dokazani sedamdesetih i osamdesetih godina prolog veka, kada je ova pokrajina bila najatraktivnija lovno-turistika destinacija u Evropi. Prirodni potencijali naih lovita ogledaju se u mogunostima gajenja razliitih vrsta sitne i krupne divljai izuzetnih trofejnih vrednosti. Od oko 2.152.636 ha lovnih povrina, najveim delom (ili 92,26%, odnosno sa 57 lovita) gazduje Lovaki savez Srbije preko lovakih udruenja. Sa ostalih 7,74% lovnih povrina (ili 33 lovita) gazduju: javna preduzea Vojvodinaume (5,06% lovnih povrina, odnosno 14 lovita) i Nacionalni park Fruka gora (1,04% lovnih povrina, odnosno 1 lovitem), Vojska Srbije (1,86% lovnih povrina, odnosno 2 lovita), ribarska gazdinstva (0,69% lovnih povrina i 16 lovita na ribnjacima) i Poljoprivredno gazdinstvo AD Zobnatica (0,12% lovnih povrina - jedno lovite). Ekonomska tranzicija i nagomilani problemi (kao posledice rata u okruenju, ekonomskih sankcija Meunarodne zajednice i agresije NATO-a na nau zemlju) imperativno impliciraju neophodnost promene naina gazdovanja lovitima u Srbiji i posebno u AP Vojvodini, emu bi skromni doprinos mogle pruiti i ideje koje se izlau u ovom radu. datke onima iz akta o ustanovljenju lovita. Lovite se, prema Zakonu o lovstvu (lan 20, stav 1), daje na gazdovanje jednom korisniku koji je ispunio sledee uslove: (1) obezbedio da poslove gajenja, zatite i organizovanja lova divljai obavljaju lica sa najmanje IV stepenom umarske, veterinarske, bioloke ili poljoprivredne struke stoarskog smera; (2) formirao slubu za uvanje lovita koju ine lovouvari (lica sa najmanje III stepenom umarske struke, ili su tehniari za gazdovanje umama odnosno tehniari za gazdovanje lovitima, a ispunjavaju i propisane uslove za noenje oruja i druge zakonom i normativnim aktima korisnika predviene pretpostavke odnosno kriterijume) i (3) doneo lovnu osnovu sainjenu u skladu sa propisom kojim su blie ureeni sadrina i nain njene izrade, a koji donosi ministar nadlean za poslove lovstva. Lovite se daje na gazdovanje, po pravilu, putem javnog oglasa preduzeu ili Lovakom savezu Srbije na odreeno vreme koje ne moe biti krae od 10 godina. Lovitem ustanovljenim na podruju nacionalnog parka gazduje preduzee koje upravlja nacionalnim parkom. Izuzetno, lovite koje se nalazi u kompleksu uma u dravnoj svojini i na zemljitu, umama i vodama u tom kompleksu, kao i lovite u kome se nalazi vetaki ribnjak koji ima poseban znaaj za gajenje odreene vrste divljai, moe se dati na gazdovanje bez oglasa javnom preduzeu koje gazduje tim umama, odnosno ribnjakom. Lovaki savez Srbije gazduje lovitem preko lovakog udruenja organizovanog na podruju na kome je ustanovljeno lovite, a koje je njegov kolektivni lan. Da bi steklo nadlenost korienja lovita, dato lovako udruenje treba da ispunjava propisane uslove koji vae i za ostale korisnike lovita. Lovaki savez Srbije i lovako udruenje korisnik lovita zakljuuju ugovor kojim ureuju meusobna prava i obaveze u pogledu gazdovanja lovitem. Na taj ugovor saglasnost daje ministar nadlean za poslove lovstva. Ministarstvo nadleno za poslove lovstva sa Lovakim savezom Srbije i drugim korisnicima lovita zakljuuje ugovor o davanju lovita na gazdovanje. Prema Zakonu o lovstvu (lan 22) ovaj ugovor sadri: vreme na koje se lovite daje na gazdovanje, fond divljai, prava i obaveze korisnika lovita u pogledu zatite i gajenja divljai, mere za unapreivanje gazdovanja lovitem, kao i odredbe o odgovornosti za uvanje lovita i za sprovoenje mera za-

Proces transformacije normativnopravne regulative lovita i lovnog turizma koji otpoinje predstojeim donoenjem Zakona o divljai i lovu trebalo bi da rezultira i usvajanjem relevantnog reenja u pogledu gazdovanja lovitima, kao osnovnim lovno-turistikim destinacijama. Cilj ovog rada je da ponudi jedan novi mogui model gazdovanja lovitima u Vojvodini, iji su prirodni resursi lovstva (divlja, zemljite, vode, vegetacija i dr.) vrlo respektabilni, to ovu pokrajnu ini jednom od najprestinijih lovnih (i potencijalno lovno-turistikih) regija u jugoistonoj Evropi. Kljune rei: lovstvo, lovni turizam, lovni resursi, gazdovanje lovitima, Vojvodina

Abstract

The transformation process of the legal regulatory for hunting grounds and hunting tourism, which begins with the upcoming implementation of the new Hunting and Game Law, should result in the implementation of a relevant solution in regard to the hunting grounds management aswell. The goal of this paper is to offer a possible new model for the hunting grounds management in Vojvodina , whose natural hunting resources (game, ground, waters, vegetation etc.) are very respectable . This makes the province of Vojvodina one of the most prestige hunting regions in southeast Europe. Key words: hunting, hunting tourism, hunting resources, hunting grounds management, Vojvodina

Sadanji nain gazdovanja lovitima u Vojvodini

Prema sada jo vaeoj zakonskoj regulativi (Zakon o lovstvu iz 1993.godine, lan 18) lovite (kao vlasnitvo drave) ustanovljava svojim aktom ministar nadlean za poslove lovstva. U tom aktu on odreuje, naziv lovita, granice i povrine lovita, vrste divljai u lovitu, vrste divljai koje su pod zatitom i druge neophodne podatke. Ovaj ministar upostavlja i lovno podruje1 aktom koji sadri analogne po1 Lovno podruje, prema lanu 26. Zakona o lovstvu, obuhvata povrinu vie lovita ili delova lovita i predstavlja zaokruenu prirodnu celinu u kojoj postoje ekoloki i privredni uslovi za gajenje krupne divljai (jelena, srna, divljih svinja, divokoza, muflona i dr.) i za koje se lovnom osnovom mogu utvrditi i u realnosti realizovati isti uslovi i mere gazdovanja. Analogno gazdovanju lovitem, gazdovanje lovnim podrujem ostvaruje se prema lovnoj osnovi.

* Turistika organizacija Vojvodine 244

tite, uslove raskida ugovora i prava korisnika u sluaju oduzimanja lovita u skladu sa Zakonom o lovstvu. Ako Zakonom o lovstvu nije drukije odreeno, korisnik lovita ne moe lovite ili njegov deo ustupiti drugom korisniku na gazdovanje ili ga dati u zakup. Ako korisnik lovita ne gazduje lovitem u skladu sa odredbama Zakona o lovstvu i ugovora o davanju lovita na gazdovanje, moe mu se oduzeti pravo gazdovanja lovitem. Pravo gazdovanja lovitem ili delom lovita moe se oduzeti i: (1) ako se lovite ili deo lovita nameni intenzivnom gajenju divljai u ograenom lovitu, a korisnik lovita ne moe da obezbedi za to potrebne uslove, i (2) ako su u lovitu ili delu lovita prestali uslovi zbog kojih je lovite ustanovljeno. O oduzimanju prava na gazdovanje lovitem ili delom lovita odluuje ministar nadlean za poslove lovstva. Sutinski problem ovakvog naina gazdovanja lovitima je u injenici da su lovaka udruenja, koja, kao to je napred naznaeno, gazduju najveim brojem lovita odnosno najveim procentom lovnih povrina u naoj zemlji, pa i u Vojvodini, u statusu udruenja graana sa organizacijom volonterskog rada, bez prava na bavljenje privrednom aktivnou u punom smislu i bez mogunosti ostvarivanja profita. S druge strane, u lovnom turizmu je glavni motiv prihod, tj. profit, uz profesionalno, principijelno i odrivo gazdovanje lovnim resursima, ime se, pre svega, obezbeuje dalji razvoj lovstva i permanentno obnavljanje njegovog glavnog resursa (lovne divljai). Da bi lovni turizam bio rentabilna, a time i relevantna, privredna delatnost neophodno je obezbediti takvu strukturu lovnoturistikog proizvoda u kome e prihodi koji se ostvaruju od odstrela divljai initi oko 30% ukupne cene lovnoturistikog aranmana, a da se glavni prihodi (oko 70% od cene ovog aranmana) ostvaruju iz drugih (pansionskih i vanpansionskih) usluga. Ovo pod uslovom da je davalac lovnoturistikih usluga osposobljen da ih kvalitetno i u paketu ponudi svojim potencijalnim klijentima (lovcimaturistima). A kakvo je stanje u lovnom turizmu u naoj zemlji danas? Ovo pitanje trai potpun i kompleksan odgovor (to prevazilazi dozvoljeni prostor i intencije ovog rada), ali u najkraem o tome se moe konstatovati sledee: - Danas u lovnom turizmu Srbije i Vojvodine, i pored odreenih pozitivnih pomaka u poslednjih 5-6 godina, vlada haos, jer se lovnoturistiki promet odvija bez ikakve konkretne kontrole, to je pogodan milje za brojne zloupotrebe i to od samog lova do raznih finansijskih transakcija koje se odvijaju na terenu, a praene su itavim nizom protivzakonitih radnji; - U prethodnom kontekstu je, izmeu ostalog, neprincipijelan i neselektivan

enormni odstrel lovne divljai, posebno zakonom zatienih ptica (nekoliko afera tipa balkanske ptice). Problematina je, s tim u vezi, i injenica da ove inkriminisane radnje otkrivaju ne nai nadleni subjekti, ve hrvatski, maarski, italijanski i dr. carinski i pogranini organi odnosno slube, a da u nas, osim medijskih reakcija, nije nita bitnije uinjeno da se ova i itav niz drugih zloupotreba sprei; - Osim ovih negativnih pojava i trendova, prisutne su u naem lovstvu i lovnom turizmu i druge slabosti, poznate svima koji se bave ovim delatnostima, a sve one zajedno vode ne samo stagnaciji i nazadovanju ovih znaajnih oblika privreivanja, ve i prete da doe do potpunog unitenja fondova lovne divljai i do naruavanja bioloke raznolikosti i neophodne ravnotee u prirodnoj sredini. ini se da je glavni uslov za prevazilaenje naznaenih negativnih pojava i trendova brza i radikalna promena pravnih propisa koji ureuju prava i naine bavljenja ovim izuzetno osetljivim i specifinim oblicima privredne delatnosti - lovstvom odnosno lovnim turizmom. U protivnom, nastavak ovakve anahrone prakse moe ostaviti nenadoknadive posledice u naim lovitima.

ta nam dalje valja initi?

Nije tako lako promeniti stanje koje traje vie od 60 godina i ukorenjeni stav u svesti lovaca da lovita pripadaju njima. Ovo tim pre to, mora se priznati, lovci danas, u veini sluajeva, imaju uglavnom pozitivnu ulogu u odnosu na lovnu divlja i lovita, jer uvaju i, na odreen nain, odravaju ove znaajne prirodne resurse. Ali to je nedovoljno, jer isti nemaju mogunost za ozbiljnije investiranje ne samo u divlja, ve ni u pratee objekte turistike namene. Imajui sve napred naznaeno u vidu, a kao profesionalni delatnik na polju turizma i sa etrdesetogodinjim lovakim staom, vodei rauna o savremenim trendovima drutvene i ekonomske tranzicije, s jedne, i interesima lovaca i lovita, s druge strane, pokuao sam da pronaem mogue kompromisno reenje koje bi bilo u skladu sa pozitivnim zakonskim propisima, a u cilju unapreivanja lovstva i lovnog turizma u naoj zemlji i posebno u AP Vojvodini. Shodno tome izradio sam projekat, iju sadrinu prezentujem u najsaetijem obimu2 u daljem tekstu ovog rada. Pritom apstrahujem naine gazdovanja lovitima od strane javnih preduzea, ija transformacija e imati neto drugaije oblike. Uostalom, lovita kojima gazduju ovi privredni subjekti su u Vojvodini za2 Sam projekat, naravno, detaljnije razrauje konkretna reenja, koja se odnose na organizaciju, investiciona ulaganja, tehnologiju poslovanja, formiranje lovno-turistikog proizvoda, izlazak na trite, promociju i propagandu i dr.

stupljena na manje od 10% ukupnih lovnih prostora. Sutina predloga u ovom projektu sastoji se u tome da se postojea podela lovita bitnije ne menja, sem u sluajevima gde to neminovno nalau prirodna ogranienja odnosno uslovi na samom terenu. Treba, meutim, korenito izmeniti nain davanja lovita na gazdovanje i statusnu ustrojenost samih korisnika lovita. Logika ovih pretpostavljenih promena nalae da drava dodeljuje na gazdovanje lovitima putem konkursa kroz vid mini koncesija, to je ugovorni odnos drave i koncesionara u kome su precizno regulisani prava i obaveze. Nepotovanjem istih ugovor se raskida i gubi se pravo na koncesiju. Nadzor nad ostvarivanjem ovih prava i obaveza i obezbeivanje i usmeravanje kvalitetnog (odrivog i rentabilnog) gazdovanja lovita sprovodila bi referentna agencija iji je osniva drava. Ova agencija, koja u Vojvodini moe nastati transformacijom Lovakog saveza Vojvodine i angaovanjem perspektivnih strunjaka za kljune strune zadatke i poslove u oblasti lovstva odnosno lovnog turizma, u sklopu svoga angamana na unapreivanju ovih delatnosti posebnu panju poklanja ouvanju i unapreivanju staninih uslova u lovitima i optimalizaciji fondova lovne divljai u skladu sa prirodno-ekolokim uslovima datog biotopa odnosno eko-sistema. Ovakvim ustrojstvom i nadlenou, agencija bi predstavljala glavnu branu daljem raubovanju lovita, a u sluajevima iste, da promptno reaguje oduzimanjem koncesije. Ovakav model transformacije zahteva i bitne promene u ustrojstvu subjekata gazdovanja lovitima. Naime, dosadsanji preteni korisnici lovita lovaka udruenja moraju da se transformiu i da, svako od njih koje pretenduje da uestvuje na konkursu za dobijanje koncesije, osnuje posebnu firmu, koja predstavlja pravni i privredni subjekat registrovan za bavljenje specijalizovanom delatnou gazdovanja lovitem i lovnim turizmom. Ovo stoga to samo adekvatno registrovani privredni subjekti za lovstvo mogu u budunosti da daju ozbiljniji finansijski rezultat i obezbede razvoj lovstva na postojeim resursima uz odgovarajuu dravnu kontrolu. Smatramo, naime, da u sadanjoj situaciji lovaka udruenja, kao postojei pravni subjekti organizovani kao udruenja graana, mogu biti osnivai firme specijalizovane za odravanje lovita i lovni turizam, ime se postie rentabilno i odrivo gazdovanje i kontrola osnivaa, ali se uvodi potpuna zakonska forma poslovanja usklaena sa postojeom normativno-pravnom regulativom, a potencijalno kompatibilna odredbama Predloga zakona o divljai i lovu, koji je u zavrnoj skuptinskoj proceduri. 245

Umesto zakljuka

Ovakav model transformacije naina gazdovanja lovitima, koji moda, na prvi pogled, izgleda komplikovan, ne samo da je mogue realizovati u relativno kratkom roku, ve bi isti predstavljao mogue i realno kompromisno reenje u savremenim tranzicionim tokovima u nas. Njime bi, naime, bili zadovoljni i drava, kao vlasnik neotuivog dela lovita i divljai, i lovci koji bi, kroz ovakav model gazdovanja lovitima, obezbeivali ostvarivanje svojih esnafskih interesa (omoguen nesmetan lov divljai namenjene za njihove sportsko-rekreativne, odnosno hobi-aktivnosti), rentabilno i odrivo lovno privreivanje i (u sklopu toga) uspean lovni turizam, kao glavni generator daljeg razvoja lovstva. Garant za to bi bile firme kojima su isti poverili lovita na profesionalno i na, trinim principima zasnovano, gazdovanje. Potencijalno gazdovanje lovitima pretpostavlja i adekvatno strukturiranje lovita, i to po sledeem: 1) Uspostavljanje zabrana (rezervata) koji bi obuhvatao odgovarajue povrine lovita namenjene zatiti divljai, a na kome je iskljuena svaka vrsta (osim sanitarnog) lova; 2) Deo lovita namenjen turistikom lovu, gde se lovi intenzivno po principu

putanjem pod puku. Tu se odvija samo komercijalni lov, a ukupno gazdovanje i odravanje ovog dela lovita ostvaruje novouspostavljena firma, registrovana za ovu delatnost; i 3) Deo lovita za sportski lov, gde love sami lanovi datog drutva u toku lovne sezone i najvie jednom sedmino (tokom vikenda), sa odgovarajuom lovnom kartom, to je i sada sluaj. ini se da je, i pored potencijalne komplikovanosti implementacije ovog modela transformacije gazdovanja lovitima u sadanjim naim uslovima, mogue sprovesti bezbolan prelazak na relevantne i efikasne naine lovnog privreivanja i lovnog turizma, a da se i dalje garantuje velikom broju lovaca3 mogunost konstruktivnog ostvarivanja njihovog vitalnog hobi interesa sportsko-rekreativnog lova. Moda i najbitniji u kontekstu ovog modela transformacije gazdovanja lovitima je ekonomsko-socijalni aspekt, tj. mogunost zapoljavanja. Naime, prema grubom proraunu, samo u Vojvodini bi realizacijom ovog projekta u lovnom
3 Prema podacima Lovakog saveza Srbije, odnosno Lovakog saveza Vojvodine, danas u Srbiji ima oko 96.000 zvanino registrovanih lovaca. Od toga je u AP Vojvodini oko 24.000 lanova lovake organizacije.

gazdovanju odnosno lovnom turizmu bilo mogue zaposliti etiri-pet hiljada ljudi. Ovo svakako u disperziji po celoj teritoriji Pokrajine, i to posebno u privredno manje razvijenim sredinama, a u korelaciji lovnog sa seoskim (ruralnim) turizmom. Ove ideje i zamisli i njihovu implementaciju u praksi lovnog gazdovanja i lovnoturistikog poslovanja mogue je realizovati samo pod uslovom da drava omogui sve potrebne preduslove za njihovo sprovoenje u delo.

Literatura

Zeevi, M. (2003): Lovno zakonodavstvo, Lovaki savez Srbije, Beograd Prentovi, R. (2005): Lovni turizam (skripta), PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Prentovi, R. (2005): Lovnoturistiki proizvod, Nauno-struni asopis Turizam, br. 9 Prentovi, R. (2005): Lovni turizam i odrivi razvoj, Zbornik radova sa naunog skupa na temu: Srbija i savremeni procesi u Evropi i Svetu, Tara 2005 Prentovi, R. (2006): Lovite - svojevrsna turistika destinacija, Nauno-struni asopis Turizam, br. 10.

246

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Risto Prentovi* mr Jovan Bradvarovi** Saetak

Rika jelena kao turistika atraktivnost

Uvod
Jelenska divlja je najatraktivnija lovna divlja u Evropi. Jelen evropski (Cervus elaphus L.) je ujedno i najkrupnija vrsta divlje faune naeg kontinenta. Po mnogima on je najlepa, a nesporno je i najcenjenija, vrsta lovne divljai na ovim prostorima. Lov na jelena izaziva jedno od najveih uzbuenja, za kojim udi svaki pasionirani lovac (Novakovi, str. 241). To uzbuenje i strast proimaju lovca za sve vreme lova na jelena, ali ne prestaju ni nakon okonanja lovne aktivnosti, ve se u neto drugaijem obliku i intenzitetu odravaju do ponovnog neposrednog lovakog angamana. Najvee zadovoljstvo istinskom lovcu priinjava lov na jelena u toku rike, koja predstavlja intenzivno oglaavanje mujaka u vreme parenja. Tada su posebno eksponirani najsnaniji odnosno najmoniji jeleni, tj. jeleni kapitalci, ije rogovlje ima i najveu trofejnu vrednost. A, lovaki trofej jelena je najcenjeniji meu lovakim trofejima. Lovci koji u svojim zbirkama lovakih trofeja imaju trofej jelena kapitalca su posebno ponosni na tu injenicu, to ispoljavaju u svakoj prigodnoj situaciji, a prilikom poseta njihovih prijatelja sa zadovoljstvom im ga pokazuju, evocirajui sa arom uspomene iz lova u kome je odstreljena divlja. Zbog svega toga turistiki lov na jelene je ne samo posebna lovna atraktivnost i inspiracija, ve je, s druge strane, i najprofitabilniji lovno-turistiki proizvod1 na
1 Prema vaeem cenovniku koji je utvrdio Lovaki savez Srbije, a koga se pridravaju i njegovi kolektivni lanovi koji gazduju lovitima (Lovaka udruenja i javna preduzea: Srbijaume, Vojvodineume i nacionalni parkovi) cena trofeja jelena (Cervus elaphus L.) u bronzanoj medalji od 170,0 CIC poena iznosi 1.250,0 Eura. Cena trofeja u srebrnoj medalji od 190,0 poena je 1.850,0 Eura, a svaki dodatni poen do 200 kota jo 45 Eura. Tako cene progresivno rastu da bi poetna cena trofeja u zlatnoj medalji (210,0 poena) iznosila 3.700,0 Eura, a za svaki poen do 219,99 - 430 Eura. Sa porastom vrednosti trofeja cena se i dalje progresivno poveava pa za trofej kapitalca od 230 poena iznosi 12,500 Eura, a za svaki poen vie jo po 900,0 Eura. Tako inostrani lovac turista za trofej jelena najvie trofejne vrednosti koji je, prema propisima Meunarodnog saveta za lov i zatitu divljai (CIC) i odredbama lana 51. Zakona o lovstvu Srbije (Slubeni glasnik RS, br. 39/93), dozvoljen za iznoenje iz Zemlje (248 CIC poena), treba da plati itavih 28.700 Eura. Kada se tome dodaju naknade za usluge u lovu (organizacija lova, struni pratilac, tuma-prevodilac, korienje zaprege fija-

Jelen (Cervus elaphus L.) je najatraktivnija lovna divlja u Evropi. Trofej jelena je najvredniji i najskuplji lovaki trofej, pa je stoga i lov na jelena privilegija turista dubokog depa. Lov jelena u toku rike (perioda parenja), koja traje of kraja avgusta do polovine oktobra je poseban izazov za svakog istinskog lovca na krupnu divlja, dok je posmatranje jelena i sluanje rike upeatljiv doivljaj za svakog ljubitelja prirode i divljai. Kljune rei: lovni turizam, jelen, rika, turistika atraktivnost

naim prostorima. Ovo se posebno odnosi na lov na jelena u vreme rike. Ova injenica ima za pretpostavku neophodnost vrlo paljivog tretmana jelenske divljai, njenog izuzetnog poznavanja, a posebno poznavanja fenomenologije rike jelena i svih modaliteta organizacije i sprovoenja lova na jelena, a naroito u vreme rike.

Fenomenologija rike jelena

Abstract
Red deer roaring as a tourist attraction
Red Deer (Cervus elaphus L.) is considered the most attractive hunting game species in Europe. The red deer trophy is the most valuable and the most expensive among hunt trophies, therefore the red deer hunt remains the privilege of high income tourist. Red Deer hunt during roaring period (the rutting season), which starts at the end of August and lasts to the middle of October, is a challenge for every large game hunter, whereas watching and listening to deer roaring is an extraordinary experience for nature and game lovers. Key words: hunting tourism, Red Deer, roar, tourist attraction

Rika jelena je fenomen tesno vezan za poetnu fazu procesa reprodukcije jelenske divljai, tj. za period parenja koji, zavisno od geografskog poloaja stanita2, vremenskih uslova i brojnosti divljai u lovitu, poinje krajem meseca avgusta i traje oko etiri sedmice. Kouta je polno zrela po sazrevanju jajnika, tj. nakon navrene druge godine ivota. I jelen (mujak) otprilike na istom hronolokom uzrastu stie polnu zrelost. Jelen je, inae, poligamna ivotinja. Parenje, kao i druge fizioloke funkcije, uslovljeno je pojavom pojedinih polnih hormona u krvi jelena, fotoperiodizmom (doba dana) i vremenskim prilikama. Svi ovi inioci upliviu na jelena, poput okidaa, koji uzrokuje odreeno ponaanje u toku parenja, pa u tom kontekstu i oglaavanje, tj. riku. Jelen je, inae, spreman za parenje posle ienja parogova od basta, tj. od jula do decembra meseca ili do mesec dana pre odbacivanja rogova. Parenje, meutim, poinje tek onda kada kouta ue u fazu estrusa (polnog ara). Period parenja ili rike jelena karakterie bitno izmenjeno ponaanje u odnosu na uobiajeno, koje prethodi odnosno sledi nakon ove, samo za jelensku divlja, specifine pojave. Naime, do perioda parenja jelena (mujaci) i koute egzistiraju u odvojenim socijalnim formama, i to koute u svom krdu zajedno sa mladuncima i ponekim mlaim jelenom, a jeleni (zreli mujaci) u svojim posebnim krdima. I jedna i druga krda se, kako istie Novakovi (str. 90), razbijaju na manje grupe od po nekoliko grla (5-6) a nekada i vie, i pronalaze mesto u stanitu u kojima imaju obezbekera, korienje terenskog vozila, eventualno iznajmljivanje lovakog psa krvoslednika i lovakog oruja), pansionske usluge i drugo, ukupan prihod za turistiki odstrel jednog jelena kapitalca dostie blizu 30.000 Eura. 2 Nadmorska visina i klimatski uslovi su bitni inioci otpoinjanja perioda parenja jelenske divljai. Naime, u niim predelima i onim sa suvom klimom parenje jelenske divljai poinje krajem avgusta, a neto kasnije u viim lovitima.

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ** JP Vojvodinaume, G Banat Panevo

247

enu prirodnu hranu ispau, a u blizini zaklon i vodu. S druge strane, jeleni, koji neposredno pred parenje poinju rikati, a riku nastavljaju dok parenje traje, poinju se udaljavati od krda u potrazi za koutama koje e pariti. Ali jo ranije, tj. dok su bili u krdima, ve krajem jula, jeleni poinju rikati. To, meutim, nije prava rika koja se uje za vreme parenja, ve je to tzv. endogena rika koju izaziva pojaano luenje hormona testosterona. Tako riui jeleni se razbijaju u sve manje grupe, a zatim se, pred poetak sezone parenja, svaki jelen koji uestvuje u rici izdvaja i nastavlja samostalno traganje za koutama. Najavu poetka parenja oznaavaju i druge promene u ponaanju jelena (mujaka) koje se deavaju ve polovinom avgusta. Naime, kako istie Z. Spasi (str. 363), jelen kao dosta pametna, a inae vrlo oprezna i nepoverljiva ivotinja, do tog vremena je skoro nevidljiva u lovitu. Tada odjednom iznenada postaju nemirni i mnogo vie se kreu, ponovo se privremeno grupiu u stada kreui se s jednog kraja stanita na drugi. ... Ta stada se odjednom rasture, jer stari jeleni prestaju da toleriu prisustvo mlaih jelena u svojoj blizini. Nakon toga poinje borba jelena za koute, iji je ishod da se slabiji jeleni povlae, a jai - pobednik, formira rikalite ili mesto na kome e se odvijati parenje. Istraivanja V. Novakovia, vrena na beljskom lovno-uzgojnom podruju, pokazala su da se parenje jelenske divljai odvija uglavnom u septembru mesecu, mada poinje neto ranije, a nastavlja se i u oktobru mesecu i kasnije. Prema nalazima ovog autora dinamika parenja kouta na Belju odvija se prema sledeem: pre 1. septembra pari se 8,3 % kouta, od 1. do 15.septembra pari se 36,2% kouta, od 15. do 30. septembra pari se 36,8 % kouta, od 1. do 15.oktobra pari se 7,9 % kouta, od 15. do 31.oktobra pari se 3,9 % kouta, 0d 1. do 15. novembra pari se 6,5 % kouta, i posle 15. novembra pari se 0,4 % kouta. Proces parenja se odvija tako to jelen (mujak) na rikalitu okuplja na ui prostor koute koje su se zatekle u okolnom podruju. Popularno reeno on formira svoj harem. Kako istie V. Novakovi (str. 93), za sve ovo vreme jelen prodorno rie dajui do znanja svojim suparnicima da je to njegova teritorija. Pored rike i stalnog budnog motrenja na koute jelen rogovima udara po okolnom bunju, trsci ili au, pa i po drveu obeleavajui svoju teritoriju svoje rikalite. Ako naie neki jelen na tu teritoriju i pokua da mu preuzme koute, vlasnik rikalita se uputa u borbu i nastoji da protera uljeza. Ukoliko je razlika u snazi vea, borba se brzo zavrava, slabiji jelen naputa borilite i trai sebi druge koute 248

i drugo rikalite. Ukoliko doe do sukoba dva jelena priblino iste snage, tada je borba estoka. Borba se esto zavrava povredom jednog od suparnika, a ponekad jedan od suparnika plati i glavom tenju da zadri koute. Deavaju se ponekad ak sluajevi da u meusobnom obraunu stradaju oba suparnika jelena usled zaplitanja rogova u toku borbe. Kako istie Novakovi (str. 94), do veih sukoba i traginih posledica, tokom rike, dolazi ee ako je vea gustina divljai i ako je nepovoljna polna struktura, tj. ako je veliki broj mujaka u populaciji jelena. Kako svedoi Spasi, u prvim danima rike glavni (dominantni) jelen ne provodi itav dan sa svojim koutama, ve ih samo doprati do mesta na kome e one provesti dan i malo se udalji od njih, ali kasnije, im kod prve, obino najstarije (vodee) koute, nastupi polni ar, on se ne odvaja od njih. Prve se, obino, pare najstarije koute, a nakon njih mlae. Za sve vreme rike koute se normalno ponaaju (pasu, odmaraju se i dr.) kao da se nita posebno ne dogaa, dok je jelen, koji uestvuje u parenju toliko zaokupljen time da skoro i ne uzima hranu, pa, kako pokazuju empirijski nalazi, izgubi i do 30% svoje telesne teine. On, inae, kada oplodi koute iz svog harema, odlazi da pronae druge neoploene koute i stvori novi harem. Kao to je napred istaknuto, poetak, redosled i intenzitet rike se razlikuje od lokaliteta do lokaliteta. Prema nalazima V. Novakovia u lovitu na Belju prava (ne endogena) rika poinje krajem avgusta, poveava se poetkom septembra, a najjaa je u periodu izmeu 5. i 20. septembra. Kulminacija intenziteta rike je u periodu kada je kulminacija parenja dostigla maksimum, tj. izmeu 10. i 15. septembra. U poslednjoj dekadi septembra intenzitet slabi, da bi se rika povremeno ula i tokom oktobra, a ponekad se i u novembru uje rika pojedinih jelena. Prema istraivakim nalazima koautora ovog rada, J. Bradvarovia, koji je fenomen rike prouavao u lovitima Deliblatske peare i junog Banata tokom vie od 10 godina (od 1996. do danas) i vrio komparaciju dobijenih podataka sa onima dobijenim u Gornjem Podunavlju (Baki Monotor) i Karpatskom basenu (u Rumuniji), sam tok rike moe se podeliti na nekoliko faza: I Grupisanje kouta i smanjenje njihovog podruja kretanja, II Razmetanje mladih jelena u podruje enskih stada, III Pojava starijih jelena i formiranje rikalita, IV Bitka za ouvanje harema, V Parenje, i VI Jenjavanje rike Konkretno, u banatskom lokalitetu razmetanje kouta poinje u drugoj polovini avgusta.

Raspored mladih jelena dogaa se u poslednjoj nedelji avgusta. Prvo oglaavanje dogaa se izmeu 3. i 5. septembra, kada se rasporeuju stari jeleni i formirajhu se rikalita. Sve do 15. septembra traju borbe za harem i rika polako dobija na intenzitetu da bi oko 15. septembra dostigla kulminaciju. Jeleni riu kasno popodne i do kasno u no. U periodu od 15. do 20. septembra najvei broj kouta se pari i tada je intenzitet rike najjai, tj. jeleni riu i danju i nou. Od 20. do 25. intenzitet rike opada i jeleni riu samo u jutarnjim asovima do svanua. Od 25. rika potpuno jenjava. Od 3. do 5. oktobra javljaju se poneki jeleni koji pare mlade koute ili one koje nisu uspele da se opare polovinom septembra. Ispitivanja ovog autora i nekih drugih pokazala su da se ciklusi rike (s obrzirom na poetak, tok, kulminaciju, zavretak i kraj) u Gornjem Podunavlju i Karpatskom basenu vremenski razlikuju u odnosu na destinaciju Deliblatske peare i junog Banata. Naime, najvii intenzitet rike u lovitu Baki Monotor deava se 10 dana ranije (izmeu 5. i 10. septembra), a u Karpatskom basenu 10 dana kasnije (izmeu 25. septembra i 1. oktobra). Prema V. Novakoviu kulminacija rike u lovitu Belje (Baranja) je izmeu 10. i 15. septembra. Rezultati ovih istraivanja pokazuju da se ciklus rike u razliitim regionima odnosno razliitim klimatskim uslovima lovita ne odvija u isto vreme, ve da, s tim u vezi, postoje odstupanja i do petnaestak i vie dana u odnosu na prosean vremenski interval ispoljavanja ovog svojevrsnog zoolokog fenomena. Dnevni periodicitet rike, prema V. Novakoviu, je uglavnom konstantan. Rika se, naime, kako istie ovaj autor, uje tokom cele noi i u ranim jutarnjim asovima, potom jenjava, da bi oko 8 asova potpuno utihnula. Tada se harem kouta povlai na neko skrovito mesto blizu rikalita gde se odmaraju do predvee, a jelen se, za to vreme, takoe odmara, ali na podruju svog rikalita. Predvee, koute izlaze na pau na rikalite, gde im se jelen pridruuje i iznova otpoinje svoju riku. Duina rike, meutim, tokom dvadesetetvoroasovnog perioda nije identina, ve zavisi od vremenskog perioda, tj. pojedine faze perioda parenja jelenske divljai. Prema V. Novakoviu, poetkom ovog perioda rika traje krae, a kako se blii njena kulminacija, dnevni period rike se produava i tokom dana, da bi rika trajala celu no i skoro preko celog dana. Kako istie ovaj autor, intenzitet rike zavisi i od vremenskih prilika. Naime, ako je vreme hladnije i bez vetra rika traje due. Kada nastupi topliji period vremena u toku

ciklusa rike, tada jeleni rano izjutra prekidaju riku i kasno po podne izlaze na rikalita, tako da se rika odvija samo tokom noi. Osim toga, jeleni ranije predosete promenu vremena, tj. nastupanje kie i tada rika skoro sasvim prestane. Rika se ne odvija ni u toku kie, ali im kia prestane, kako istie Novakovi, rika odmah poinje i tada, po pravilu, bude vrlo intenzivna. I visina atmosferskog pritiska, utie na dinamiku i intenzitet rike. Tako, prema Spasiu, visok i stabilan atmosferski pritisak, tiho vreme bez vetra i prohladna no pospeuju riku. Atmosferski pritisak je u stvari presudan, i kada je on nizak jeleni slabije riu (str. 364). Ovaj autor, pozivajui se na rezultate istraivanja uticaja atmosferskog pritiska na intenzitet i dinamiku rike jelena koja su sprovedena u Nemakoj, istie da atmosferski pritisak deluje na specifine baroreceptore (receptore pritiska) smetene u koi jelenovih monica. S tim u vezi, istraivai ove pojave su primetili da, kada atmosferski pritisak padne ispod 680 bara, rika prestaje. To je i objanjenje zbog ega je rika gorskog jelena manje izraena nego kod ritskog, budui da se sa porastom nadmorske visine sniava atmosferski pritisak. Tonalitet i boja zvuka jelenske rike slini su, kako istie Z. Spasi, rikanju domaeg bika i nagonski su uzrokovani (verovatno poveanim seksualnim uzbuenjem jelena). Modulacija rike govori o razliitim psihikim stanjima jelena. Jednolina i poluglasna rika znai da jelen trai koutu, a glasna i samouverena rika govori da ju je jelen naao. Snana i borbena rika je odgovor na riku suparnika, a kratka rika, slina roktanju - znai da je jelen nesiguran, jer ga je neto iznenadilo i uplailo. Stariji jeleni imaju dublji glas, ali se najstariji jedva javljaju glasom slinim stenjanju. Mladi jeleni su mnogo glasniji i esto ne mogu riku da dovre pa je pri kraju odjednom prekinu. (Spasi, str. 364). Novakovi, s tim u vezi, istie da mlai jeleni ee riu od starijih. Iskustva pokazuju da veina, naroito starijih jelena, po nekoliko godina imaju rikalite na istom mesu (malo irem lokalitetu od prostora samog rikalita) uz uslov da bitnije nisu izmenjeni stanini uslovi, odnosno ambijent rikalita. Kako istie Novakovi, jeleni se na jednom rikalitu, a u zavisnosti od broja kouta, zadravaju 10-15, a nekada i vie dana, pri emu jai jeleni na rikalitu ostaju due. Mesto rikalita, po ovom autoru, odreuje snaga jelena, a promene mesta nastupaju kada jai jelen zavri parenje na jednom rikalitu, pa, u potrazi za koutama koje nisu oparene, naie na rikalite slabijeg jelena i protera ga. Proterani jelen trai koute koje dri slabiji jelen od njega i tada nastupa komeanje jelena po lovitu - izmena mesta, to je est sluaj u drugoj polovini perioda parenja. (Novakovi, str. 95).

Neblagovremeno oploenje koute uzrokuje, kako istie Novakovi, nestajanje njenog utog telaceta u jajniku i ovulacija se obino ponavlja kasnije. Stoga do parenja izvesnog broja kouta dolazi u oktobru, pa i u novembru mesecu. Nakon perioda rike jeleni se odmaraju, a radi obnavljanja telesne teine poinju uzimati sve vie hrane i u mesecu novembru se ponovo grupiu u svoja jednopolna krda. Lov na jelensku divlja sprovodi se na vie naina3 i to: doekom, prikradanjem odnosno vrebanjem (pirom4), privozom zaprenim kolima i, izuzetno, tihim prigonom. Svi ovi naini lova mogu se primeniti i u toku rike, kada se isti mogu kombinovati s vabljenjem. Lov u toku rike je najuzbudljiviji doivljaj i ima najvee ari, a posebno je celishodan kada je u pitanju odstrel jelena visoke trofejne vrednosti i uopte lov jelena starijih godita. Ponaanje jelena u toku rike karakterie znatno smanjena opreznost mujaka ove vrste krupne divljai. Stoga meu obinim lovcima vlada miljenje da je tada jelenu prilino lako prii neopaen, to nije u potpunosti tano. Naime, vreme rike je jedini period u godini kada su jeleni i koute prostorno blizu locirani i tada su koute te koje privremeno neoprezne jelene mogu upozoriti na opasnost. Novakovi u ovakvim situacijama preporuuje sledee: da bi se jelenu za vreme rike prilo na blie odstojanje mora se dobro osmotriti gde se nalaze koute, ija se opreznost ne smanjuje za vreme parenja, one ne gube glavu kao jeleni. Pri prilasku jelenu na rikalitu prvo se dobro osmotri poloaj kouta. Tano se mora ustanoviti pravac kretanja vetra i poznavati staza kojom se prelazi, da ne bi pucanje neke granice na koju se stane ili utanje lia upozorilo koute na opasnost (Novakovi, str. 94-95). Vabljenje prilikom lova na jelene mogue je primeniti samo u vreme rike. Vabljenje zapravo predstavlja imitaciju rike jelena pomou lovakog roga, koljke (Tritona) i drugih prirodnih, vetakih i sredstava sainjenih od raznog prirunog materijala. Sva ova sredstva nazivaju se vabilima za lov jelenske divljai5 ili rikalicama. Imitacijom rike se, kako istie Spasi, jelen drai i pokuava da navede da izae na istinu u blizini lovca. Razdraen jelen treba da se priblii lovcu mislei da se radi o jelenu suparniku, to je dokaz
3 O nainima lova na jelensku divlja razmatra se u veem broju bibliografskih naslova na srpskom jeziku, a, izmeu ostalog u: V. Novakovi, str. 241-257, Prentovi (2005), str. 181183, Spasi, str. 367-378. 4 Die Pirsch, na nemakom jeziku znai lov, a glagol pirschen - loviti. 5 Detaljniji prikaz vabila za lov jelenske divljai daje Z. Spasi u svojoj knjizi, str. 373-374.

Specifinosti lova u vreme rike

da je vabljenje izvedeno uspeno. Ovakav nain lova zahteva od lovca, koji se njime bavi, dobar sluh i pamenje, kao i dugogodinje iskustvo, pa nije dostupan poetnicima. Iskustva pokazuju da lovac (koristei kao pomona sredstva za emitovanje odnosno oponaanje rike jelena skupljene i spojene ake koje stavlja na usta) moe dobro uvebati glas kojim imitira riku jelena. Prema miljenjima iskusnih lovaca i kompetentnih lovnih strunjaka glas imitiranja rike jelena moe se nauiti dugim uvebavanjem sluanjem rike jelena i ponavljanjem njihovih glasova. Pritom, po miljenju ovih, nije neophodna naroita muzika nadarenost, ve, pre svega upornost u savlaivanju ove vetine. Jelensku riku je mogue bez naroitih potekoa snimiti na magnetofonsku traku, pa onda vebanjem uz sluanje trake usavravati vetinu oponaanja rike jelena. (Novakovi, str. 248). Na mogunost i uspeh vabljenja u lovu na jelena znatno utiu vremenski uslovi i vrsta terena na kome se sprovodi ovaj lov. Kad je re o vremenskim uslovima, Spasi istie da je za primenu vabljenja najpogodnije mirno i prohladno vreme kada se zvuk vabljenja najbolje prenosi kroz vazduh i najdalje uje. Vetar, kao i toplo i suvo vreme oteavaju lov, a ponekad ga i onemogue jer dovode do izoblienja zvuka. Tako tada lovac ne moe postii eljenu intonaciju, a samo vabljenje se ne moe uti na veoj daljini. (str. 375). Isti autor istie i da vrsta terena, takoe, bitno utie na zvuk proizveden rikalicom. Ovaj iskaz potkrepljuje sledeom argumentacijom: Ivice udolina i vrtaa, doline du potoka, strane brda i vii poloaji uopte deluju kao prirodni rezonatori i pojaavaju zvuk proizveden rikalicom. Gusta uma, meutim, veoma mnogo upija zvuk. Uslovi koji utiu na prirodnu riku jelena moraju uticati i na njenu imitaciju. Zato je intenzitet rike u lovitu dobar pokazatelj za upotrebu rikalice i lovac se mora rukovoditi u toku vabljenja intenzitetom rike, u koju se i sam ukljuuje oponaajui uzbuenog mujaka. On zato mora poznavati i sve prelazne tonove, odnosno promene u oglaavanju divljai tokom rike, kao i sve naine na koje se jeleni oglaavaju.6 (Isti izvor). Kad je re o vabljenju odnosno korienju rikalice u lovu na jelene, ini se da je relevantan stav Spasia, koji smatra da isto ne garantuje uspeh, ve samo poveava izglede lovaca. Rikalica omoguava lovcu da se manje ili vie uspeno ukljui u tok rike i ovaj nain zvune komunikacije sa divljai iskoristi za lake lociranje mesta na kom se ona nalazi, dok sve ostalo zavisi od njegove vetine (Isti izvor).
6 O razliitim nainima rike, zvunim modalitetima i prelaznim tonovima u pojedinim situacijama detaljnije govore: Z. Spasi, str. 375-377 i V. Novakovi, str. 248.

249

Umesto zakljuka

Dobro poznavanje fenomenologije rike znaajno je posebno pri planiranju turistikog odstrela jelena. Ovo stoga jer su najtraeniji jeleni viih trofejnih vrednosti, tj. trofeji u medalji. Zadovoljenje ove lovnoturistike tranje mogue je garantovati jedino u vreme trajanja rike jelena. Pritom je od presudnog znaaja najbolje jelene bukirati u vreme kulminacije intenziteta rike u datom lovitu, dok se uzgojni odstrel planira posle rike u novembru i decembru mesecu. Dinamiku i kinetiku rike znaajno je dobro poznavati i uvaavati i u cilju pruanja potpunih i kvali-

tetnih turistikih usluga onim ljubiteljima lova koji nemaju mogunost da sebi (zbog nedostatka finansijskih sredstava) priute lov na jelensku divlja, pa se, kao i drugi brojni ljubitelji divljih ivotinja i prirode, zadovoljavaju prisustvom u rejonima rikalita u toku rike jelena i percipiranjem (putem ula sluha i vida uz pomo raznih auditivnih i vizuelnih pomagala) odnosno posmatranjem ove svojevrsne i vrlo upeatljive pojave u prirodi.

Literatura

Bradvarovi, J. (1997): Morfometrijske i morfoloke karakteristike jelena (Cer-

vus elaphus L.) sa podruja Deliblatske peare, Bioloki fakultet Beograd Novakovi, V. (1999): Jelen (Cervus elaphus L.), Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republike Srbije, Beograd, Prentovi, R. (2005): Lovni turizam, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF-a, Novi Sad Prentovi, R. (2006): Osnovi lovstva (univerzitetski udbenik), Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMFa, Novi Sad Spasi, Z. (2006): Vetina lova, DOO Dnevnik - novine i asopisi, Novi Sad

250

Gastronomija Gastronomy

251

252

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Jovanka Popov-Ralji* mr Ivana Blei* Saetak

Pojedini autori smatraju da eersaharozu, treba svrstati u grupu aditiva, poto se on u proizvodima ne nalazi u prirodnom obliku, ve se u njih dodaje. Moe se slobodno rei da je eer vodei dodatak hrani, jer se u hranu dodaje vie od masti. Poznato je da eer izaziva pothranjenost, odnosno gojaznost. Zato mnogi ljudi ele da eer u svojoj ishrani zamene drugim zaslaivaima. To su uglavnom: vetaki zaslaivai i eerni alkoholi. Vetaki zaslaivai (saharin, aspartam, acesulfam K, ciklamat i dr.) predstavljaju supstituente prirodnim eerima, dok su eerni alkoholi (manitol, ksilitol, sorbitol, maltitol) u hemijskom pogledu njihovi bliski srodnici. Rad obuhvata osvrt na mogunosti primene tj. upotrebe pojedinih vetakih zaslaivaa, uz prikaz osnovnih karakteristika i definisanje dozvoljenih koliina u ishrani ljudi. Kljune rei: zamene za eer, vetaki zaslaivai, kvalitet

Osnovne karakteristike i mogunosti primene vetakih zaslaivaa u gastronomiji

Uvod
U radu je dat osvrt na osnovne karakteristike eera, analizirano je koje su to vrste, oblici i mogunosti primene u gastronomiji i ukazano na najee koriene vetake zaslaivae (saharin, aspartam, acesulfam K, ciklamat). Prema saznanjima World Health Organisation (WHO), tabelarno je dat prikaz vetakih zaslaivaa, osnovne karakteristike, dozvoljena koliina u smislu bezbedne koliine (FDA Food and Drug Administration) kao i prihvatljive dnevne doze (ADI- Acceptible Daily Intake) u gastronomiji (poslastiarski i pekarski proizvodi, razne cerealije, topli i hladni napici, puding i drugo). U veini zemalja uobiajeno je da se eer klasifikuje prema kvalitetu i prema obliku u kojem dolazi na trite. eer se proizvodi kao: kristalni, oblikovani i eer u prahu i kao takav ima veoma iroku primenu u gastronomiji. Prema kvalitetu razlikujemo: polubeli eer; beli eer; ekstra beli eer; eerni rastvor; invertni eerni rastvor; invertni eerni sirup; oblikovani eer (najee u obliku kocke); eer u prahu (mleveni eer) i smei (braon) eer. Treba naglasiti da braon eer sadri vei procentualni udeo vlage, zbog ega se lake grudva od belog eera, te mu je neophodno obezbediti odgovarajue uslove skladitenja tj. uvanja (optimalna temperatutra i relativna vlanost vazduha). Svetli braon eer ima mogunost primene pri pripremi raznih preliva, kolaa, biskvita i drugo. Tamni braon eer, poseduje izrazito tamnu boju, specifinu aromu bez gorine, kao i finu veliinu estica koje mu daju odgovarajuu teksturu, koja je bitna pri pripremi sladoleda, kremova za kolae, pudinga i drugih vonih poslastica. Takozvani turbinado eer je plaviaste boje, umereno svojstvene arome, a koristi se kao aromatini dodatak ajevima. U Engleskoj je izuzetno popularan demerara eer ili svetlo braon eer sa velikim zlatnim kristalima. Najee se koristi kao dodadatak ajevima, kafi, kolaima i biskvitima. Zlatni sirup, karakterie klasina zlatna boja, svojstvena aroma i ukus putera, ime je pronaao mesto u proizvodnji torti sa eernim sirupom, kao i raznih preliva na bazi putera. Crni eerni sirup, je viskozni sirup sa tradicionalnom aromom. Primenjuje se pri pripremi torti bogatih voem i drugih poslastiarskih proizvoda.

eeri vrste, oblici, primena

Abstract
Basic characteristics and possibilites to apply artificial sweeteners in gastronomy
Some authors consider that sugar-sucrose should be included in group of additives, because it does not exist in its natural form in products, but it is added. It may be as well said that sugar is the leading supplement of food because it is added more than fats. The well- known fact is that sugar causes overnourishment or overweight problems. That is why many people tend to substitute sugar in their food for other sweeteners. These are mostly: artificial sweeteners and carbohydrate alcohols. Artificial sweeteners (saccharin, aspartame, acesulfam K, cyclamate, etc.) are substitutes to natural sugars, while carbohydrate alcohols (manithol, xylithol, sorbithol, maltithol) are chemically similar to natural sugars. This work involves a review of possibilities to apply i.e. to use some artificial sweeteners, presenting their basic characteristics and defining their allowed amounts in human nutrition. Key words: sugar substitutes, artificial sweeteners, quality

Ugljeni hidrati su jedinjenja koja su iroko rasprostranjena u biljkama, kao osnovni proizvod nastao fotosintezom. U obinom ivotu, nauci o ishrani i gastronomiji ugljeni hidrati se obino nazivaju eerima. U hemijskom sastavu ugljenih hidrata uestvuju: ugljenik (40 do 44%), vodonik (6,2 do 6,7%) i kiseonik (49 do 53%). Odnos ugljenika, vodonika i kiseonika u njima je 1 : 2 : 1. Prehrambeni proizvodi (voe i proizvodi od voa, okolada, bombone, keks i poslastiarski proizvodi) predstavljaju vaan izvor ugljenih hidrata u ishrani tj. obroku dece i zdravih odraslih ljudi. Potrebe za ugljenim hidratima, u stavari, zavise od energerskih potreba organizma (starost, pol, fizika aktivnost...) (Popov-Ralji, 1999; Gruji, 2000; Novakovi, Mirosavljev, 2000; Gavrilovi, 2003; Gruji, Mileti, 2007; Popov Ralji, Stojin, 2007). Ugljeni hidrati se dele u tri velike grupe: jednostavne eere, oligosaharide i polisaharide (Tabela 1) (FAO, 1997).

Tabela 1. Osnovna podela ugljenih hidrata (FAO, 1997)

Grupa Jednostavni eeri Stepen polimerizacije 1 do 2 2 3 do 9 Podgrupa Monosaharidi Polioli Disaharidi Malto-oligosaharidi Skrob Ne-skrobni polisaharidi Komponente vane u ishrani glukoza, galaktoza, fruktoza sorbitol, manitol saharoza, laktoza, maltoza, trehaloza maltodekstrini amiloza, amilopektin, modifikovani skrob pektini, celuloza hemiceluloza

Oligosaharidi

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Polisaharidi

vei od 9

253

Takozvani, MR eer je prvenstveno naao upotrebu u primeni razliitih pekarskih i poslastiarskih proizvoda, a moe posluiti i kao idealna dekoracija za proizvode. Ovaj eer je otporan na vlagu, to utie na kvalitet finalnih proizvoda, jer se tokom uvanja i skladitenja izuzetno dobro odrava prvobitni izgled i tekstura. MR eer je jednostavan za upotrebu, lebdei je i prakastog je izgleda. Naneen na povrinu toplog ili hladnog kolaa, ostaje na njemu dajui mu i nakon dueg stajanja sve izgled. Najee se primenjuje kao sredstvo za dekoraciju krofni i kolaa koji se uvaju na sobnoj temperaturi ili zamrznuti. Treba navesti i svileni eer, koji proizvodima obezbeuje glatku, svilenkastu teksturu i prijatan oseaj u ustima. Svileni eer je izuzetan dodatak za sve poslastice, vone i druge vrste kremova, testenine sa masnoama i kao dodatak frapeima. Kada je re o mlevenom eeru, onda se mora navesti da oni obuhvataju irok asortiman proizvoda. Sa veliinom estica od 24 nm, idealan je dodatak u pripremi glazura, alve i biskvita. I eer za glazure, koji u sebi sadri trikalcijum-fosfat, pogodan je za proces kondicioniranja i procese koji se odvijaju na temperaturi iznad 80oC. Dodaje se biskvitima i kremovima za biskvite. Nasuprot prethodnom, eer za glazure koji u sebi sadri kukuruzno brano, pogodan je za procese koji ne zahtevaju primenu visoke temperature i dodaje se jednostavnim glazurama i kremovima sa dodatkom putera. eer za glazure tip koji ne sadri aditive, odlian je dodatak tardicionalnim pekarskim proizvodima, koji zahtevaju prirodan svojstven izgled. Suvi eer koji se lako topi sadri 10% sprej-suene glukoze. Od njega se proizvode glazure koje se tope u ustima, kao i razne druge poslastice. Postoje i specijalni mleveni eeri, koji imaju iroku upotrebu kao dodaci kolaima, biskvitima, toplim okoladnim napicima... Tu spadaju: eer u prahu ili fino samleven eer koji poseduje izvanrednu rastvorljivost. Koristi se kao dodatak piu, kolaima, biskvitima itd. Takoe i ultra fin, svetlo samleveni eer predstavlja kombinaciju mlevenog eera i malih kristala eera. Poboljava rastvaranje i drugih dodatih sastojaka hrani, a idealan je dodatak za tople i hladne napitke, proizvode u prahu i drugo. Svakako da je neophodno navesti i eerne perle, koje predstavljaju jedinstveni tip eera, nainjen gomilanjem eernih kristala. Okruglog su oblika, hrskave teksture i osloboene su od praha. Upotrebu su nale u proizvodnji pekarskih, eernih i poslastiarskih proizvoda, kao i dekorativni detalj na povrini peciva, biskvita, keksa. Umreeni eeri su izuzetno pogodni za dekorisanje, u procesu koji zahteva 254

meanje, rastvaranje i drugo. Poznato je nekoliko vrsta iz ove grupe eera a mogunosti njihove primene u gastronomiji su: Kaster eer, koji je i najfiniji eer iz ove grupe, predstavlja savreno reenje kao dodatak u pekarstvu, za biskvite, u proizvodnji poslastica dajui im soan ukus. Ekstra fini eer ima finu, sitnu granulaciju, a izvanredan je za rastvaranje u toplim i hladnim piima, raznim pecivima, itaricama za doruak. Fini eer je naao primenu u poboljanju strukture i izgleda biskvita, elea, pasta i kolaa. Mon Pareil je jedinstven produkt sa specifino vrstim esticama, a proizvodima daje svojstven izgled. Idealan je izbor u proizvodnji eernih poslastica, za dekoraciju torti, gde se oekuje visoka uniformnost kristalnih estica. Osrednj eer, je raznovrstan, krupno prosejan eer. Proizvodima daje hrskav izgled i teksturu (oseaj u ustima). Uglavnom se primenjuje za ukraavanje biskvita i za postizanje visokog sjaja i teksture elea. Kristal eer je krupno umreeni eer, idealan za poslastice sa zrnastim eerom ili kao povrinska dekoracija biskvita. Velika veliina estica i mali sadraj praha, daje mu prednost za pripremu raznih specijalnih premaza. Krupni eer je po izgledu najkrupniji od svih umreenih eera. Proizvodima kojima se dodaje obezbeuje visok sjaj i odgovarajuu teksturu (hrskavost). Dodaje se tokom priprema keksa, kolaa,
Vetaki zaslaiva SAHARIN (organski sastojak) 300-400 puta slai od saharoze Energetska vrednost: 0 kJ/g Osnovne karakteristike Stabilan pri razliitim temperaturama i dugotrajnog skladitenja; rastvorljiv u vodi; bezbojan; bez mirisa; poseduje naknadan metalni ukus. Tokom zagrevanja gubi slast; nema naknadnih promena ukusa.

kremova, slatkih sirupa i drugih eernih poslastica. Tendencije pravilne, racionalne, tzv. light ishrane zahtevaju, izmeu ostalog, smanjenje tj. zamenu eera sa drugim zaslaivaima (vetaki zaslaivai i eerni alkoholi). Vetaki zaslaivai omoguavaju pojedincima (uglavnom ljudima obolelim od dijabetesa i slino) da osete slatki ukus hrane i pia. Oni se u organizmu ne razlau i ne doprinose energetskoj vrednosti hrane. Danas se na tritu sreu uglavnom etiri zaslaivaa: saharin, aspartam, ciklamat, acesulfam K, a u dogledno vreme bie ih est, ako tu ukljuimo: taumatin i steviozidin. U tabeli 2. su prikazani najee primenjivani vetaki zaslaivai, sa osnovnim karakteristikama, dozvoljenim koliinama, kao i mogunostima primene. Najee su u primeni dva vetaka ili nenutritivna zaslaivaa, a to su: saharin i aspartam. Ciklamati su izbaeni iz upotrebe jo 1969. godine, jer je utvreno da deluju kancerogeno na ljude. Takoe, utvreno je i toksino delovanje saharina, meutim u nekim zemljama, pa i kod nas, i dalje je dozvoljena njegova upotreba, ali se korisnicima (konzumentima) mora obavezno naglasiti da je saharin prisutan u hrani odnosno namirnici (Vakula, 1989). Podaci koji su navedeni u tabeli 3. ukazuju na maksimalno dozvoljene koliine napitaka zaslaenih raznim zaslaivaima, koje se mogu uneti u toku jednog dana. Smatra se da je unos aspartama u hrani uglavnom bez zdravstvenih posledica za zdrave odrasle osobe i decu. Treba naglasiti
Dozvoljena koliina Bezbedna koliina (FDA*) -- deca: 500 mg/dan -- odrasli: 1000 mg/ dan Primena Kolai; kremovi; razna pia; vitaminski preparati.

Vetaki zaslaivai

Tabela 2. Vetaki zaslaivai, osnovne karakteristike i primena (Whitney, Rolfes, 1993)

ASPARTAM (asparaginska kiselina i fenilalanin) 100-200 puta slai od saharoze Energetska vrednost: 17 kJ/g

Prihvatljiva dnevna doza (ADI**) 50 mg/kg telesne mase, dok je u Evropi i Kanadi prema preporuci WHO*** ograniena upotreba aspartama na 40 mg/ kg telesne mase Preporuena dnevna doza (ADI): 15 mg/kg telesne mase Po preporukama WHO: 9 mg/kg telesne mase

Prethodno zaslaene hladne itarice; osveavajui napici; topla okolada; jogurt; voni sokovi; pia; elatin; puding; zamrznuti mleni i drugi deserti. Razni napici; smee za napitke; instant kafa; aj; puding; elatin i drugo.

ACESULFAM K (derivat acetosiretne kiseline) 150-200 puta slai od saharoze Energetska vrednost: 0 kJ/g

Otporan na zagrevanje; rastvorljiv u vodi; pojaava delovanje u kombinaciji sa drugim zaslaivaima.

*FDA Food and Drug Administration **ADI Acceptible Daily Intake ***WHO World Health Organisation

da je jedino zabranjen u ishrani osoba sa fenilketonurijom (nasledno oboljenje u kome se ne sme unositi fenilalanin u hrani).

Tabela 3. Maksimalni dnevni unos napitaka zaslaenih nenutritivnim vetakim zaslaivaem

Vetaki zaslaiva Slast (Saharoza=1) Koliina u napitku (mg/l) Maksimalno dozvoljeno mg/kg telesne mase* 40 9 11 5 Maksimalno dozvoljeno za odrasle (npr: 70 kg telesne mase) 2800 mg 630 mg 770 mg 350 mg Dozvoljen broj napitaka u toku dana (1 konzerva = 3 dl) 19 konzervi ili 19 aa od 3 dl 4 konzerve ili 4 ae od 3 dl 1 konzerva ili 1 aa od 3 dl 4 konzerve ili 4 ae od 3 dl

Zakljuak

Zamene za eer se mogu podeliti na grupe: nutritivnih zaslaivaa ija je energetska vrednost ista kao za eer (4kcal/g ~ 17 kJ/g) i niskoenergetskih vetakih tj. nenutritivnih zaslaivaa intenzivno slatkog ukusa: ciklamati, saharin, aspartam i acesulfam K. Svetska zdravstvena organizacija, WHO, tano je definisala koje su to bezbedne koliine za decu i odrasle (FDA) u toku dana, kao i preporuene dnevne doze (ADI) u odnosu na telesnu masu. Vetaki nenutritivni zaslaivai naroito veliku primenu imaju kao dodatak koji proizvodi odgovarajuu slatkou nizu prehrambenih proizvoda kao to su deserti, poslastiarski proizvodi, razliiti topli i hladni napici, cerealije tipa Corn flakes ili Muesli i drugo. Konzumentima se mora naglasiti da je u hranu (proizvod) dodat vetaki zaslaiva (naziv, koliina...).

ASPARTAM ACESULFAM K CIKLAMATI SAHARIN

200 200 30 300

500 500 3300 330

*Norme Naunog komiteta za ishranu Evropske zajednice Gruji, R., Mileti, I. (2007): Nauka o ishrani ovjeka (Hemija hrane, Nutritivne i energetske potrebe, Bolesti nepravilne ishrane), Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet , Banja Luka (knjiga prva). Gavrilovi, M. (2003): Tehnologija konditorskih proizvoda (2. izdanje), Univerzitet u Novom Sadu, Tehnoloki fakultet, Novi Sad. FAO (1997): Carbohydrates in Human Nutrition, FAO Food and Nutrition, Paper No 15, FAO, Rome Novakovi, B., Mirosavljev, M. (2000): Higijena ishrane, Univerzitet u Novom Sadu, Medicinski fakultet, Novi Sad. Popov-Ralji, J. (1999): Tehnologija i kvalitet gotove hrane, Univerzitet u Novom Sadu, Tehnoloki fakultet, Novi Sad. Popov-Ralji, J., Stojin, Lj. (2007): Tehnologija konditorskih proizvoda (sirovine, postupci dobijanja bombonskih proizvoda i guma za vakanje, ambalaa, ureaji BOSH, kvalitet), Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun. Vakula, V. (1989): ? , 273-278, . Whitney N. E., Rolfes, R. S. (1993): Understanding Nutrition, West Publishing.

Literatura

Gruji, R. (2000): Nauka o ishrani ovjeka, Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, Banja Luka.

255

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Tatjana Stojanovi* Saetak

elezniki saobraaj je poslednjih godina izgubio dominantnu ulogu u prevozu putnika, pre svega zbog brzog razvoja drumskog i avio saobraaja. Meutim, kroz turizam on doivljava renesansu i polako dobija svoj nekadanji sjaj. Prostor voza, anonimnost i samo kretanje utiu na romantinost putovanja i stimuliu specifino doivljavanje prostora. Umetnost uivanja u putovanju, ba kao i umetnost uivanja u ivotu, nezamisliva je bez uivanja u jelu i piu. Cilj rada je da prikae nain planiranja jelovnika u eleznikom saobraaji. Poseban akcenat bie stavljen na gastronomsku ponudu muzejskih vozova. Da li kvalitetna i atraktivno pripremljena hrana servirana u tradicionalnom duhu destinacija kroz koju voz saobraa moe ovaj vid putnikog saobraaja uiniti turistiki atraktivnijim? Kljune rei: gastronomija, elezniki saobraaj, turizam

Gastronomija kao faktor animacije eleznikog saobraaja

Uvod
Saobraaj je jedan od najvanijih faktora opstanka turizma. Meutim, s druge strane, i sam turizam je svojim zahtevima i razvojem podsticao ne samo izgradnju nove saobraajne infrastrukture i poveanje gustine saobraajne mree ve i usavravanje postojeih i pojavu novih saobraajnih sredstava namenjenih potrebama turistike rekreacije. Nekoliko elemenata definiu opredeljenje turista za odreenu vrstu saobraajnog sredstva: cena prevoza, brzina prevoza, elastinost prilagoavanja kapaciteta, komfor i udobnost, tehnike pogodnosti koje pruaju saobraajna sredstva i bezbednost putovanja. Pojedine vrste saobraaja gotovo neminovno favorizuju i izbor oblika turistikog kretanja. Na primer, ekskurzionim kretanjima najvie odgovara drumski saobraaj, rekreaciji na kraim relacijama odgovaraju sve vrste saobraaja, na duim relacijama to je avionski saobraaj zbog brzine ili elezniki saobraaj zbog udobnosti (teti, 2003). Osnovne prednosti kojima raspolae eleznica ine je favoritom u odnosu na ostale vidove saobraaja. To su: masovnost (nijedan od postojeih vidova saobraaja, osim prekookeanskih brodova nije u stanju da sopstvenim sredstvima realizuje prevoze takvih kapaciteta), bezbednost (koja posebno dolazi do izraaja u poreenju sa drumskim saobraajem), udobnost putovanja (dolazi do izraaja naroito na dugim relacijama), brzina (primenom savremene tehnike i modernizacijom saobraaja dananji vozovi mogu dostizati brzinu i preko 300 km/h), nezavisnost u odnosu na vremenske prilike, to im daje i veu tanost (eleznice imaju ustaljen red vonje koji je nezavisan od vremenskih prilika i godinjih doba) (Jankovi, 1961). Meutim, aroliju putovanja ne ini samo doivljaj na odreenoj destinaciji ve i samo putovanje. Tako, motiv putovanja u krajnjoj instanci moe biti samo prevozno sredstvo koje prua zadovoljstvo kretanja kroz prostor. putovanja (voyager pour voyager). Zbog toga je prioritetni cilj eleznikog saobraaja da prui maksimalni kvalitet usluga, pri emu kvalitet i atraktivnost pripremljene hrane predstavlja poseban kuriozitet. Posebnu atrakciju pruaju muzejski vozovi koji nude intimu i dra putovanja koje traje. Moe se konstatovati da se u turizmu neprestano javlja istorijski efekat i sve staro postaje ponovo novo i atraktivno. Takozvani spori turizam postao je veoma popularan poslednjih nekoliko godina kako kod nas, tako i u svetu. Putnici ovih vozova imaju jedinstvenu priliku da siu na neku davno zaboravljenu stanicu, da peae stazama po netaknutoj prirodi, posete crkve lokalnih predela, sela i zamkove, ili obiu neku farmu ili vinski podrum, uivaju u degustaciji hrane i vina itd. (www. vintagetrains.co.uk). Svojom atraktivnou istie se eleznica u Andima koja omoguava putnicima razgledanje planinskih vrhova na visini od 4.781 m. Po svojim spiralnim tunelima i vijaduktima ova pruga predstavlja najsmelije tehniko dostignue na svetu. Na ovaj nain putnicima se prua nezaboravna misterija putovanja uz istovremeno upoznavanje najvanijih antropogenih i prirodnih vrednosti (uveni Mau Piku, Puentas ruine, Intipunktu ruine, Konamarka ruine itd.) (Andjelkovi, 2005). Mnoge turistiki razvijene zemlje neguju putovanja muzejskim vozovima pod sloganom pronaite zaboravljenu umetnost putovanja. Muzejski voz koji saobraa u Velikoj Britaniji (ekspir ekspres) ureen po tipu prolovekovnih eleznikih putovanja, neguje gastronomsku tradiciju kroz ponudu vrhunskih vina, jela i obaveznih poslepodnevnih kolaia sa ajem (www.shakespeareexpress.com/se.htm). Jedna veoma zanimljiva turistika ponuda maarske eleznice je i Maarska nostalgija koja osim atraktivnosti na samom putovanju (mogunost putnika da rukuju lokomotivom pod nadzorom mainovoe), nudi razliite aktivnosti na destinacijama kroz koje voz saobraa (degustacija vina, maarski folklor i sl.) (http:// budapesthu.ags.myareaguide.com/detail. html). Za ljubitelje muzejskih vozova posebno je interesantan Muzejski voz Slovenije iz tridesetih godina prolog veka koji upoznaje turiste sa atrakcijama srednjovekovnog gradia kofja Loka (http://www.posta. si). I Srbija, zemlja ivopisnih pejzaa, specifinog folklora i tradicije ljubiteljima parnih

Abstract
Gastronomy as a promotion factor of the railroad service
In recent years, the railroad service has lost its dominant role in the passengers transportation due to the rapid development of road and air traffic. Nevertheless, through tourism it has revived its renaissance and is recovering its former glory. The train space, its anonymity and the motion itself, affect the romanticism of the journey and stimulate a specific experience of the space. The art of enjoyment of traveling, same as the art of enjoyment of life, cannot be imagined without the enjoyment of food and drink. The aim of this work is to show the planning of the menu in the railroad service. A special emphasis is on the gastronomic offer of vintage trains. Can high quality food attractively prepared and served in the traditional spirit of the destinations that the train is passing through make touristically more attractive this form of passenger travel? Key words: gastronomy, railroad service, tourism

Vozovi kao turistike atrakcije

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad 256

U savremenoj eri brzog ivljenja i brzih prevoznih sredstava vozovi sve vie postaju mali putujui hoteli. Zato turisti koji putuju ovakvim vozovima ne doivljavaju destinaciju kao prioritet, ve putuju radi

lokomotiva i prolih vremena nudi veoma interesantna i atraktivna putovanja muzejskim vozovima Romantika, arganska osmica i Plavi voz (http://www.zeleznicesrbije.com/active/sr).

Planiranje jelovnika u eleznikom ugostiteljstvu

Ugostiteljska delatnost na eleznici obavlja se preko: eleznikih restorana lociranih na i pored eleznike stanice, eleznikih bifea, slubi pakovanih obroka, vagon restorana koji ine kompoziciju voza, vagon bifea i dr. Specifinost usluivanja na eleznici uslovljena je oteanim uslovima rada i limitirajuim izborom namirnica. Pripremanje i usluivanje hrane obavlja se dok su vozovi u pokretu, to od zaposlenog kadra zahteva vee radne napore. Odreivanje vrste hrane i jela koja se slue predstavlja jednu od osnovnih funkcija planiranja. Ciklus jelovnika kreira se za odreeni vremenski period. Trajanje ciklusa odreuje svako elezniko preduzee imajui u vidu godinje doba i razliite vrste hrane koje su mu na raspolaganju. Velika panja mora se pokloniti i trokovima za svaki jelovnik, ali i usvajanju parametara za ekonomsku, poslovnu i prvu klasu. Jako je bitno da se na ovaj nain prezentira domaa proizvodnja namirnica. Pri planiranju jelovnika mora se uzeti u obzir sledee: funkcija obroka, sveukupna ponuda hrane i pia (posebno se mora voditi rauna o razliitim grupama namirnica, koje po svojim osobinama ne mogu ili mogu jako kratko izdrati tok transporta i promene temperature, bezbedno sluenje u datim uslovima), kapacitet vagon kuhinje, njen rad i oprema, razliite vrste putnika, sa posebnim akcentom na obezbeivanje adekvatnih zaliha za posebnu dijetetsku hranu, kao i za pripadnike odeenih religija, etnosa i za vegetarijance, deo dana kada se obrok slui: doruak, ruak, veera, ajanka ili uina, doba godine, broj jela, a posebno onih koji su predvieni za prvu klasu, ukupna ravnotea jelovnika, to podrazumeva sledee: ravnoteu u ishrani, ravnoteu sastojaka, boju, ukus, sastav.

zalihe se moraju nabaviti od onih izvora koji imaju odobrenje i/ili su specijalizovane za taj posao, roba mora ispunjavata uslove iz specifikacije, koje postavljaju putnici i menaderi u gastronomiji, dovoljne koliine zaliha moraju se naruiti unapred da bi se izbegle hitne porudbine, sva kupljena roba mora biti higijenski proverena od strane kvalifikovanog lica, sva roba koja ne ispunjava minimum higijenskog kvaliteta, temperaturu, kvalitet, teinu i kategoriju mora se odbaciti; sve ostale nepravilnosti moraju se konstatovati i prodavcu mora bite skrenuta panja na njih, svaka isporuka mora biti proverena po fakturi, kupovini i knjigama unosa; robno-otpremni dokumenti prodavca moraju se ispraviti da bi pokazali razliku u koliini, po isporuci, sva potencijalno rizina hrana odmah se mora staviti u friidere, sva hrana primljena u kutijama ili u rasutom stanju mora biti peatirana da bi se znao datum njenog prijema. Sve zalihe moraju se uskladititi i upotrebljavati po sistemu to prvo ue, prvo se i uzima, moraju se voditi i knjige koje pokazuju datum prijema i sve druge znaajne podatke poput serijskog broja, broja artikla, datuma proizvodnje ili roka trajanja ili podatke o lokalnim pekarskim proizvodima, mlenim proizvodima i ostaloj hrani pripremljenoj na lokalnom nivou. Ovi podaci su potrebni u sluaju eventualnih problema ili otkaza. Zalihe hrane u vozu mogu biti podvrgnute eksternim temperaturama, kanjenjima i dr. i zato snabdevai potencijalno rizine hrane moraju biti u stanju da isporue robu po zahtevima poput: maksimalni rok upotrebe pri hlaenju na 7,2C, maksimalno dozvoljeno vreme na 12,7C, maksimalno dozvoljeno vreme na 21C. Ova vremena moraju biti u funkciji porasta patogenih mikroorganizama koji su od posebnog interesa za dati proizvod. Snabdevai potencijalno rizine hrane moraju biti sigurni da je bilo kakav skriveni rizik, poznat njihovim korisnicima usluga.

Gastronomska ponuda muzejskih vozova

U nameri da idu u korak sa modernim stilovima i trendovima i savremenom praksom u restoranima, veliki elezniki prevoznici u svetu imaju i tzv. razvojne kuhinje. Njihova svrha je da kreiraju nove jelovnike i jela, odravajui na taj nain zainteresovanost putnika prema novim, stimulativnim jelovnicima.

Faktori kvaliteta i ispravnosti hrane u eleznikom keteringu

Generalni menader svake eleznike kompanije mora obezbediti kontinualan tok sledeih aktivnosti:

Posebnu panju privlae muzejski vozovi i njihova gastronomska ponuda. Sve vea popularnost ovih vozova posledica je zasienosti ljudi brzog i stresnog naina ivota, punog drutvene i line nesigurnosti. Zato ljudi trae nove izvore identiteta koji bi im pruili sigurnost u nemirnom svetu. Tako je i hrana postala veoma znaajan faktor u potrazi za identitetom, to nije iznenaujue, s obzirom da predstavlja egzistencijalnu potrebu ljudi. I kao to ljudi sve vie bee od brzih putovanja (jer pri brzini veoj od 200 km/h nestaju pejzai, drvee, bunje, panjaci, proplanci i postaju samo jedna bezlina crta), isto tako bee i od brze hrane, brze pripreme i konzumacije. Tako se javila jedinstvena prilika da se u muzejskim vozovima, koji nude intimu, romantiku i povratak u prola vremena ponudi hrana pripremljena po originalnim tradicionalnim receptima sa autohtonim, organski gajenim namirnicama karakteristinim za destinacije kroz koje voz saobraa. injenica je da postoji jaka povezanost odreenih lokaliteta sa odreenim tipovima hrane tj. prirodna veza izmeu zemljita, klimatskih uslova i vrste hrane koja se proizvodi na odreenoj regiji ili zemlji. Ovi vozovi mogu biti snani promoteri naih gastro-specijaliteta i pia, pa bi bilo poeljno da se omogui njihova konzumacija za vreme saobraanja voza tokom manifestacija kao to su npr. Banatski frutuk (takmienje u pripremi jela, ena iz Kikinde), Pitijada (takmienje u tradicionalnoj vetini pripremanja pite, kao karakteristinog gastronomskog specijaliteta Srbije), Dani kakavalja i Zlatiborska sirijada (kao manifestacije koje predstavljaju vrste sireva kao deo gastronomske turistike ponude Srbije), Smederevska jesen (koja predstavlja tradiciju berbe groa u Srbiji), Dani ljiva (gde je izmeu ostalih programa i prezentacija gastronomskih specijaliteta od ljiva, kao jednog od najvanijih poljoprivrednih proizvoda u Srbiji) (Todorovi et al., 2003). Meutim, gastronomska ponuda muzejskih vozova u Srbiji do sada je bila organizovana samo za grupe putnika koje zakupe voz, dok je za ostale uglavnom podrazumevala samo sluenje pia. O nedostatku afirmacije gastronomije kao faktora turistike atrakcije govore i podaci Biljane Milinovi (2007) koja je, stepen ispunjenosti oekivanja putnika u muzejskom vozu Romantika ocenjivala na osnovu sledeih pitanja: izgled i ambijent voza, ljubaznost osoblja, higijena, visina cene vozne karte, duina sezone saobraanja, izbor destinacija i dr. Gastronomska ponuda kao jedan od elemenata kvaliteta putovanja je izostala. Specijalitet voza Romantika predstavljao je ain doruak koji se priprema na originalan nain: pripremljena hrana se na lopati pee u pei sa loitem, a zatim servira putnicima. Neka jela, kao to su supe, orbe i jela sa sosovima su zbog specifino257

sti samog putovanja i limitiranosti prostora iskljuena iz ponude. Hrana pripremljena po originalnim tradicionalnim receptima zahteva i adekvatam izbor posua za posluivanje. Izbor starinskog posua (tanjiria, oljica, aa i dr.) sa naznaenim logom samog voza u sinergiji sa pripremljenom hranom, takoe moe biti snaan faktor atrakcije muzejskog voza kao prevoznog sredstva.

Zakljuak

Na osnovu iznetih konstatacija moe se zakljuiti sledee: elezniki saobraaj poslednjih godina ponovo dobija na znaaju, pri emu se poseban akcenat stavlja na muzejske vozove, kao posebne promotere starih, prohujalih vremena. Pri planiranju jelovnika u eleznikom saobraaju, pored svih zahteva koje po-

drazumeva kvalitetna, zdrava i uravnoteena ishrana posebno se istie potreba za pripremu tradicionalnih jela od sveih, autohtonih namirnica karakteristinih za destinacije kroz koje voz saobraa. Gastronomska ponuda, koja je do sada bila prilino zapostavljena, moe predstavljati snaan motivacioni faktor turistike tranje. Kroz gastronomiju, turisti se mogu upoznati sa tradicijom i folklorom, tj. kulturnom batinom zemlje kroz koju prolaze. Okusiti poseban, opipljiv karakter destinacije sa njenih trpeza predstavlja izuzetno iskustvo za svakog turistu.

Literatura

Andjelkovi, G. (2005): Kultura Inka u turizmu Perua, PMF Novi Sad, diplomski rad.

Jankovi, S. (1961): Kako su stvorene eleznice, Savez muzejskih drutava Jugoslavije, Sekcija tehniko-naunih muzeja, Beograd. Milinovi, B. (2005): Uloga voza Romantika u afirmaciji turistikih linearnih destinacija, PMF Novi Sad, diplomski rad. Todorovi, M., evarli, M., Belij, S. (2003): Vilages and tourism of Serbia in terms of Globalisation-Case study Kotunii, Ohrid, 41-45. teti, S. (2003): Saobraaj u turizmu, Beograd. www.bbc.co.uk www.royalscotsman.com www.zeleznicesrbije.com www.vintagetrains.co.uk www.shakespeareexpress.com/se http://budapesthu.ags.myareaguide.com http://www.posta.si

258

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Vesna Vujai* Ognjen Jovovi* Saetak

Hrana kao osnovni ili pratei motiv turistikih kretanja

Uvod
Re turizam, etimoloki, u francuskom i engleskom jeziku oznaava kruno putovanje, etnju, pa sutina turizma predstavlja kretanje koje je proisteklo iz ovekove potrebe za kretanjem kao prirodne i socijalne osobine. Turizam ini skup odnosa i pojava koje su u tesnoj vezi sa kretanjem i potronjom izvan mesta stalnog boravka, a sve zbog zadovoljavanja rakreativnih, kulturnih, zdrastvenih i drugih potreba (Milievi, 2003). Turistika delatnost donosi ogroman prihod i podie ivotni standard i nivo drutvene ekonomije jedne zemlje. U Sjedinjenim Amerikim Dravama, 2000. godine hotelski prihodi iznosili su 70 milijardi dolara uz 63% popunjenosti kapaciteta (Hayes, Ninemeier, 2005). Turizam danas predstavlja posebno, specifino kretanje uslovljeno kulturnim i rekreativnim elementima, ukljuujui i ekonomske efekte tih kretanja. Svako kretanje ima svoje razvojne forme, svoje funkcionalne oznake, koje nazivamo funkcionalnim elementima. Funkcionalni elementi su putovanje i boravak (Jovii, 1989). U obe faze turisti imaju potrebe za odmorom i hranom. Ova dva elementa, odmor i ishrana, jesu jedina dva elementa koja svako turistiko kretanje mora da zadovolji, a sve ostalo predstavlja nadgradnju i kompleksnost turistike usluge. Od duine i trajanja kretanja zavisi koliko i kojih usluga smetaja i ishrane gostiju se mora organizovati i plasirati. Upravo ovi elementi determiniu svako turistiko kretanje, pa se moe rei da se upravo onaj deo ugostiteljstva koji je prevashodno upuen na usluge smetaja, obino u kombinaciji sa razliitim vidovima ishrane, smatra baznim segmentom turistike privrede (Kosar, 2002). trebe, meutim, stoji u tesnoj vezi sa motivima. Turistike potrebe odreuju turistike motive, a motiv reava sutinu turistike potrebe i to putem turistikih kretanja (Jovii, 1989). to je atraktivnost motiva vea, to je zadovoljenje turistikih potreba vie. Atraktivnost motiva ima svoje atribute koji mogu biti kompleksni (motiv sa vie povezanih atributa - more ili grad), samostalni (sa jako izraenim dejstvima - rekreativni, estetski...) i komplementarni (sa nedovoljno izraenim atraktivnim atributima - mala planinska jezera, reni tokovi, pojedinana ahitektonska ostvarenja, kulinarski specijaliteti) (Jovii, 1989). Upravo ova podela determinie mesto i znaaj hrane, gastronomije, kulinarstva kao motiva turistikih kretanja, uzimajui u obzir da je hrana jedna od komponenti i obeleja jednog naroda, dela tradicije i istorije jednog naroda. Hrana predstavlja vrlo vaan deo osnovnih turistikih motiva iz grupe kulturnih motiva, koji se oznaavaju kao etnosocioloki. Neophodno je napomenuti da svaki turista eli i nastoji da upozna i oseti neto novo, drugaije, specifino, to razlikuje stanovnike i podneblje odakle dolazi od stanovnika i podneblja gde je doao kao turista. Cilj je da upozna specifinost i osobenosti kulture, tradicije, prirodne i kulturne aktivnosti vezane za stanovnitvo i religiju koju je posetio, ali veina turista eli i nastoji da proba i lokalne gastronomske specijalitete. Ovaj momenat u principu predstavlja sadraj boravka, ali ne i razlog kretanja i boravka turista. Procenjuje se da savremeni korisnik u razvijenijim zamljama provodi u proseku oko est asova nedeljno konzumirajui proizvode i usluge (Lonar, 2006). U poslednje vreme sve vie na znaaju dobijaju motivi manifestacionog karaktera gde se hrana pojavljuje kao osnovni turistiki ili pratei motiv. Manifestacije se razlikuju od drugih manifestacija po sadraju, motivu, razlogu postojanja manifestacije, odnosno razlogu posete manifestacije. U velikom broju manifestacija hrana i aktivnosti vezane za hranugastronomiju, javljaju se kao posebna ili vrlo znaajna obeleja i vrednost od sutinskog interesa ili karaktera same manifestacije.

Hrana je svakodnevna potreba svih ivih bia. Na atrktivnostima hrane i gastronomije, posebno nacionalne, razvijaju se odreeni oblici turizma - ruralni, ekoloki u poslednje vreme gastronomski i enogastronomski turizam u ijem je fokusu hrana, zdrava, organska, gastronomski i kulinarski specijaliteti sa ciljem razvijanja odrivog turizma i zatite ivotne sredine. Iako teorija kae da hrana nije osnovni turistiki motiv, ipak su sve prisutniji trendovi da se organizuju i realizuju turistika kretanja sa motivima hrane kao osnovnog turistikog motiva.Te tendencije su sve prisutnije u manifestacionom turizmu gde je hrana, odnosno gastronomija sredinji ili pratei motiv manifestacije. Pored ovog aspekta, hrana se moe posmatrati u kontekstu turistike privrede kao vaan faktor unutranje ekonomije i profitabilnosti, ali i kao vaan i izuzetno jak faktor i sredstvo u promotivo-propagandnim aktivnostima turizma zemlje. Kljune rei: Hrana, gastronomija, turizam

Abstract
Food like motive tourist movements
Food is every day need of all living beings. On the basis of nutrition and gastronomy, especially national attractiveness there are developed certain shapes of tourism rural, ecological and lately gastronomic and enologygastronomic whose focus is food, gastronomy and cuisine specialties for instance healthy, and organic, with aiming to develop sustainable tourism and protection of environment. Anyway, although theory says that food is not main tourist motive, trends are more present to organization and realization of tourist movements with motives of food as principal tourist motive, these trends are more present in so called manifestation tourism where food or gastronomy makes central or additional motive of the manifestation. Beside this aspect food can be considered in contents of tourist industry as important issue of internal economy and achieving profit, as an important and exquisitely strong issue and mean of promotional propaganda activities. Key words: Food, gastronomy, tourism * Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora

Hrana kao turistiki motiv

Postoji mnotvo faktora koji se mogu uzeti u obzir prilikom analize razloga, motiva koji utiu na duinu putovanja, odnosno duinu boravka u nekoj destinaciji: na primer, platena mo turista, vremenske prilike, atraktivnost motiva, raznolikost sadraja boravka, kvalitet usluga...Pobrojani faktori utiu na prekid putovanja, odnosno duinu boravka, ali moraju se izdefinisati motivi turistikih kretanja. Turistiki motivi su osnovni podsticaji kretanja, kojima se realizuju kulturne i rekreativne potrebe. Dok su potrebe subjektivan odraz, motiv je spoljni efekat koji podstie i reava tu potrebu. Turistika potreba je primarna i ona postoji nezavisno od motiva. Realizacija po-

Hrana kao osnovni motiv turistikih manifestacija

Upravo specifinosti, atraktivnost i raznolikost hrane i ishrane, nain pripreme te hrane ali i potrebe turista da probaju neto novo, to predstavlja specifinost odre259

enog podneblja, kulture, naroda, uslovile su da gastronomija sa kulinarstvom i nacionalnim raznolikostima dovede do stvaranja posebnog vida turizma gastronomskog turizma, koji u sadejstvu sa vinom kao specifinim elementom ishrane, sainjava specijalan vid turizma enogastronomski turizam. U sreditu ovog turizma su gastronomski proizvodi ali i vino kao i aktivnosti vezane za proizvodnju, degustaciju i konzumiranje vina. Vinski podrumi, poljane, pivnice, taloga, laguni i ve kako su se nazivali prostori za skladitenje vina, jedan su od znaajnih uslova kvaliteta proizvodnja vina, ali treba naglasiti da su uglavnom i neiskorieni turistiki proizvodi (Golubovi, 2006). Manifestacioni motivi su najee istoveremeno motiv i sadraj same manifestacije. Manifestacije su esto deo ponude drugih oblika turizma ruralnog, eko, banjskog, odnosno deo razliitih sportsko-zabavnih manifestacija. U nekim manifestacijama hrana odnosno gastronomija javlja se kao osnovni faktor, osnovni sadraj, motiv zbog koga se sama manifestacija organizuje i koja apsolutno determinie sutinu i karakter same manifestacije. Hrana je sr cele manifestacije i oko ovog motiva se bazira cela manifestacija. Manifestacije, u principu, mogu da se veu za odreeni proizvod, tehnologiju proizvodnje ili prerade nekog proizvoda, koji ima poseban znaaj u odreenoj regiji. U Crnoj Gori takve manifestacije su vezane za odreeni proizvod i tim povodom se organizuju razliite manifestacije koje umaju za cilj promovisanje kvaliteta, znaaja, ali i prodaje odreenog proizvoda. U Baru postoji manifestacija posveena berbi maslina (Maslinijada u Starom Baru), u Bjelom Polju i Plevljima postoji manifestacija posveena promociji mlenih proizvoda (Izloba sira i skorupa u Bjelom polju i Pljevljima), postoje manifestacije posveene promociji mesa (Promocija dimljenih specijaliteta u Njeguima), postoje manifestacije posveene promociji meda

(Dani meda u Podgorici, Nikiu, Herceg Novom), manifestacija posveena promociji heljde (Dani heljde u avniku), manifestacija posveena promociji ribe (Festival ukljeva i vina u Virpazaru), ali postoji i atraktivna, neobina i sadrajno raznolika manifestacija posveena autohtonoj biljci utenici (uenica fest u Tivtu). Ove manifestacije, koje u svom sadraju imaju hranu, gastronomske ili druge prehrambene proizvode, organizuju se najee u toku letnjeg perioda a cilj im je da obogate sadraj boravka turista posebno u manje atraktivnim turistikim mestima.

Hrana kao pratei motiv turistikih manifestacija

Pored manifestacija gde se hrana pojavljuje kao osnovni motiv manifestacije, postoje manifestacije gde je hrana, gastronomija, pratei motiv manifestacije, ali veoma bitan deo sadraja manifestacije sa aspekta aktivnosti. Sadraj i motiv manifestacije je potpuno koncipiran u drugom smeru, koji esto nema dodirnih taaka sa hranom, i tu je hrana deo dodatnih sadraja. Svaka destinacija ima svoja specifina obeleja, svoje specifine obiaje na koje se naslanja nacionalna kuhinja i gastronomija, koji takoe odraavaju duh drutvene specifinosti nekog kraja ili regiona tako da ukomponovani u jednu celinu ine kvalitet na koji turisti ne mogu biti imuni. Ovakve manifestacije ostavljaju povoljniju impresiju na turiste a istovremeno podiu kvalitativni nivo turistike ponude odreene destinacije. S obzirom na specifinosti u Crnoj Gori neophodno je pomenuti neke manifestacije. Meu najpoznatijim su zimski i letnji karneval u Kotoru koji su ovo leto privukli oko 50.000 turista, a njihov pratei deo vezan je za hranu i gastronomiju, ali iskljuivo za lokalnu kuhinju (Papalade, Njokade), to atraktivnoj karnevalskoj manifestaciji daje dodatni kvalitet.

Takoe treba pomenuti i Praznik mimoze u Herceg Novom, koji je ove godine odran u kontinuitetu 38. put i okupio je oko 20.000 turista. Osnovni sadraj ove manifestacije je cvet mimoze, a u dopunskom sadraju ima nekoliko ribljih feti i feti vina iz svih krajeva bive Jugoslavije. U Stolivu, u bokokotorskom zalivu svake godine organizuje se, poetkom marta meseca, manifestacija posveena popularizaciji i promociji retkog cveta kamelije. Cvet kamelija je osnovni motiv manifestacije, a hrana i gastronomija su pratei motivi koji poveavaju kvalitet manifestacije, tako da se broj turista svake godine znaajno poveava.

Zakljuak

Sve manifestacije imaju edukativno-kulturni, proizvodno-komercijalni i turistiko-zabavni karakter a uokviru njih gastronomski proizvodi su osnovni ili pratei elementi.. Sama manifestacija je nain prezentovanja nekog proizvoda, neke turistike destinacije, a krajnji cilj je podizanje kvaliteta i sadraja ukupne turistike ponude odreene destinacije, gde hrana moe veoma znaajno delovati na stvaranje pozitivnog imida i utiska o turistikoj destinaciji.

Literatura

Golubovi, V. (2006): Beogradski lagumi kao vinski podrumi nova turistika atrakcuja, Turizam br. 10, st. 227. Hayes, D.K:, Ninemeier, D. D. (2005): Upravljanje hotelskim poslovanjem, Zagreb. Jovii, . (1989): Turistika geografija, Nauna knjiga, Beograd. Kosar, Lj. (2002): Hotelijerstvo teorija i praksa, Via hotelijerska kola, Beograd. Lonar, M., Debeljaki, A. (2006): Potrebe i motivi korisnika ugostiteljskih usluga, Turizam br.10, st. 190. Milievi, R. (2003): Ugostiteljstvo tehnika organizacije poslovanja, Podgorica.

260

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Dragan Teanovi* Snjeana Gagi* Saetak

Makrobiotiki restorani spadaju u specijalizovane tipove restorana u kojima se usluuju jela koja su pripremljena u skladu sa makrobiotikim principima. Makrobiotika predstavlja posebno planiranu ishranu prema procentima o ueu pojedinih grupa namirnica u dnevnom obroku. Postoje odreena shvatanja koja ukazuju na to da ovaj vid ishrane zadovoljava u organizmu sve potrebne nutrijense, dok drugi izvori tvrde da su proteini (odreene aminokiseline) ivotinjskog porekla neophodni organizmu za normalno funkcionisanje. Zadatak ovog rada je da analizira nutritivni kvalitet i profitabilnost menija u makrobiotikom restoranu ,,Priroda u Beogradu. U radu su koriene metode indukcije, dedukcije i metoda linog uvida, a za analizu profitabilnosti primenjeni su Kotschevarov i Hayes-Huffmanov metod. Dobijeni rezultati su obraeni uz primenu uobiajenih matematiko-statistikih metoda, i tabelarno su prikazani. Kljune rei: makrobiotika, nutricionizam, gastronomija, profitabilnost

Istraivanje nutritivnog kvaliteta i profitabilnosti ugostiteljskog menija u makrobiotikom restoranu ,,Priroda u Beogradu
Uvod
Ugostiteljstvo je privredna delatnost koja se bavi pripremom i prodajom jela i pia i iznajmljivanjem soba za noenje. To je jedna od najveih industrija koja je prema podacima iz 1999. godine u SAD-u imala promet od priblino 354 milijarde dolara. Ova privredna delatnost u toj zemlji upoljava mnogo vie ljudi nego bilo koja druga industrija. Od svakih 2.5 dolara potroenih na hranu 1 dolar se troi u ugostiteljstvu (Knight, Kotschevar, 2000). U toku je era vladavine visokih tehnologija, nuklearne energije, razvijene hemije, ali i straha od hemikalija oksidanasa, raznih aditiva, pesticida i drugih tetnih rezidua. Strah navodi ljude da izmiljaju naine ishrane, traei mogunost da hranom, vodom i vazduhom zatite svoje zdravlje i odbrane se od tetnih materija. Iz navedenih razloga pristupaju razliitim oblicima ishrane kao to su vegetarijanstvo, makrobiotika, elijska ishrana, bioishrana, dijetalna ishrana i meovita ishrana, zasnovana na naunim principima pravilne ishrane. Premda je u poetku primljena s dosta skepse i predrasuda, makrobiotika ishrana polako ali sigurno ulazi i u nau svakodnevicu. U mnogim restoranima na redovnom meniju nalazi se i makrobiotiki obrok. Makrobiotika je praktina disciplina, koju svako, moe vrlo jednostavno da usvoji. Ona se zasniva na principu potovanja zakona prirode za dobrobit psihikog i fizikog zdravlja. Makrobiotika predstavlja posebno planiranu ishranu prema procentima o ueu pojedinih grupa namirnica u dnevnom obroku. Postoje odreena shvatanja koja ukazuju na to da ovaj vid ishrane zadovoljava sve potrebe organizma, dok drugi izvori to negiraju. Analiza profitabilnosti jela je veoma vaan zadatak pri pravljenju i planiranju menija. Menaderi hrane i pia esto se susreu s pitanjem koji asortiman uz koju visinu prodajnih cena e restoranu doneti najveu dobit. U okviru rada analizirani su kvantitativni, cenovni i profitabilni faktori menija koji iziskuju vii nivo znanja operativnih menadera u ugostiteljstvu. Zadatak rada je da se izvri analiza nutritivnog kvaliteta i profitabilnosti jela u jednom vegeterijanskom meniju pripremljenom u restoranu Priroda u Beogradu. U radu su primenjene matematikostatistike metode za izraunavanje energetske i bioloke vrednosti menija, pri emu e se izraunati ukupna energetska vrednost menija, odrediti koliina proteina, ugljenih hidrata, lipida, mineralnih materija i vitamina u meniju. Pri obradi su koriene FAO (Organizacdija UN za ishranu i poljoprivredu) tablice hranljivih vrednosti ivotnih namirnica. Pri obradi ekonomskih pokazatelja menija izraunat je indeks popularnosti, profitabilnost menija, Kotchevarova analiza faktora menija i Gol analize kroz HayesHuffmanov metod testiranja pojedinih artikala u meniju. Analiza je raena na sledeem meniju koji je u dnevnoj ponudi restorana Priroda u Beogradu: DAR PRIRODE (tortilje sa tofuom) ******* JUTARNJI ZRAAK (krem supa od krompira) ******* VEDAR DUH (integralni pirina sa peurkama) ******* SALATA (brokoli) ******* JESENJI KAPUT (krem od kestena) ******* KAFA

Abstract
Research of Nutritive Quality and Profitability of Caterer Meni in the Restaurant of Macrobiotic Food Priroda in Belgrade
Macrobiotic restaurants belongs to specialised types of restaurants in which are served meals prepared according to macrobiotic principles. Macrobiotic represent especially planned nutrition according to percent of the involvement of separated foods group in daily meal. There are some opinions that point on the fact that this nutrition vision ensures all organism necessary nutrients, but some other opinions state that animal proteins (some amino acids) are necessary to the organism for normal function. Task of this action is nutritive analyse of quality and profitability of the meni in macrobiotic restaurant Priroda in Belgrade. Used methods are induction, deduction, and personal checking methods, and for analysis of profitability are used Kotschevar and Hayes-Huffman methods.The results are processed by using usual mathematical- statistical methods and they are shown in tables. Key words: macrobiotic, nutrition, gastronomy, profitability * PMF, Departman za geografiju,turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Rezultati rada i diskusija

Analiza nutritivne vrednosti menija
Naziv makrobiotika potie od grkih rei: makro velik i bios ivot. Makrobiotiki nain ishrane je stara en vetina kojom se postie dug i zdrav ivot. Makrobiotika predstavlja posebno planiranu ishranu prema procentima o ueu pojedinih grupa namirnica u dnevnom obroku. Standardni makrobotiki obrok sadri: 50-60% integralnih itarica, 20-30% povra, 5-10% mahunarki, 0,5% algi, 5% zaina i dodatne hrane (bela riba, deserti od voa) (Popov-Ralji, 1999) Vee i znaajnije civilizacije u istoriji oveanstva koristile su 50-80 % itarica u svojoj svakodnevnoj ishrani (stari Egipani, Maje, Inke, Asteci, Daleki i Srednji istok).

Makrobiotika

261

Krajem 19. veka, japanski vojni lekar Sagen Iizuka razvio je medicinsku teoriju ishrane zasnovane na istonjakoj medicini koju je primenio na prinicipe zapadnjake nauke. or Osava je, dolaskom iz Japana u Pariz 1920. godine, poeo da stvara iri koncept savremene makrobiotike u Evropi. Miio Kui je jedan od sledbenika Osave koji je proirio ideju zdrave ishrane na Zapadu. Osnovu istonjake misli predstavlja tzv. ujedinjavajui princip dve energije poznate kao jin i jang. Sve se sastoji od obeju tendencija zastupljenih u razliitom stepenu. Sva hrana koju uzimamo ima vie jin odnosno vie jang kvalitet, a samim tim i takav uticaj na na organizam (www. makrokutak.net).

Tabela 2: Koliina pojedinih proteina u meniju(g)

R.b. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Jela u meniju Tortilje sa tofuom Krem supa od krompira Integralni pirina sa peurkama Salata od brokoli Krem od kestena Kafa Koliina namirnica 194 191.5 407 229 270 5 1296.5 Koliina proteina u jelu 7.34 7.12 38.2 6.16 7.96 0.52 66.1 Ukupni biljni proteini 7.34 5.92 38.2 6.16 7.95 0.52 64.99 Ukupni ivotinjski proteini 1.1 0.01 1.11

ukupno

Energetska vrednost

Eksperti Svetske zdrastvene organizacije definisali su individualne energetske potrebe oveka kao onu koliinu energetskog unosa hranom koji je uravnoteen sa rashodom energije, a obezbeuje optimalnu telesnu masu, telesni sastav i potrebni nivo fizike aktivnosti; istovremeno je usaglaen sa dugotrajnim dobrim zdravljem, a omoguuje ekonomski neophodnu i socijalno potrebnu aktivnost (Novakovi, Mirosavljev, 2002). Tabela 1: Energetska vrednost menija
vrsta jela tortilje sa tofuom jednostavna krem supa sa krompirom integralni pirina sa peurkama salata od brokoli Krem od kestena kafa ukupno KJ / Kcal 1066.92 / 285.34 1379.6 / 329.2 3845.7 / 919.4 832.6 / 199.44 2855.7 / 682.6 55.2 / 14.35 10035.7 / 2430.3

vanje dobrog zdravlja ljudskom organizmu su potrebne 22 amino-kiseline, od kojih 14 sam organizam stvara (hemijskim procesima u jetri), a 8 se moraju uneti putem hrane. Energetska vrednost proteina je 4 kalorije po 1 gramu (www.makrobiotika.net). Ukoliko se uporede dobijeni rezultati i preporuke koje nam predlae Svetska zdrastvena organizacija (1g/kg t.m.) moe se konstatovati da je koliina od 66,1 g Tabela 3: Koliina pojedinih UH u meniju(g)
R.b. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Jela u meniju Tortilje sa tofuom Krem supa od krompira Integralni pirina sa peurkama Salata od brokoli Krem od kestena Kafa Koliina namirnica 194 191.5 407 229 270 5 1296.5

ganizam primi bar 5055 % dnevne potrebne energije u obliku ugljenih hidrata. S obzirom na pomenute preporuke moe se konstatovati da ovaj meni sa energijom od 5109,97 KJ ili 1228,36 Kcal koja je poreklom od ugljenih hidrata odgovara osobama oba pola razliitog uzrasta. Analizom smo uvideli da je ovaj meni bogat balastnim materijama odnosno dijetnim vlaknima kao sto su celuloza, heMono i disaharidi 6.43 1.85 11.95 7.59 49.4 77.22 Dijetna vlakna 5.59 4.59 21.62 7.3 29.7 68.8

Kol. UH u jelu 22.83 28.59 143.32 8.07 115.2 1.43 299.6

Polisaharidi 16.4 26.74 133.05 0.48 1.43 178.1

ukupno

proteina u potpunosti zadovoljava potrebe odraslog oveka.

Ugljeni hidrati

S obzirom da je ruak obrok koji sadri oko 40% ukupne energetske vrednosti dnevnih obroka, po zavrenoj analizi ovog menija moemo da konstatujemo da je ovaj meni kalorian i da sa energetskom vrednou od 10110.1 KJ ili 2430.3 Kcal odgovara osobama mukog pola starosti izmeu 15 i 59 godina kao i osobama enskog pola starosti od 15 do 18 godina i koje su fiziki aktivne.

Pri sagorevanju jednog grama ugljenih hidrata oslobaa se 17 KJ ili 4.1 Kcal. Konstatuje se iz rezultata prikazanih u Tabeli 3 da ovaj meni daje energiju od 5109,97 KJ ili 1228,36 Kcal. Zbog prehrambenofiziolokih razloga preporueno je da orTabela 4: Koliina pojedinih lipida u meniju(g)
R.b. 1. 2. Jela u meniju Tortilje sa tofuom Krem supa od krompira Integralni pirina sa peurkama Salata od brokoli Krem od kestena kafa Koliina namirnica 194 191.5 Kol. lipida u jelu 15.59 30.98

miceluloza, lignin i pektinske materije i ima ih 66,8 g to se pozitivno odraava na ljudski organizam zbog velikog znaaja u nadraaju sekrecije probavnih organa, u peristalici istih i u sakupljanju otrova u crevima koji nastaju truljenjem hrane.

Lipidi

Pri sagorevanju jednog grama masti oslobaa se 37 KJ ili 9,3 Kcal, pa iz toga proiZasiene masne kiseline 1.87 15.95 Nezasiene masne kiseline 6.5 8,65

Linolna kiselina 6.11 4.6

Holesterol 3.0 23.95

Proteini

Proteini su najvaniji sastavni element miia, krvi, koe i svih unutranjih organa. Nae kosti su takoe sainjene od proteina kolagena, koji vezuje kalcijum i minerale. Proteini ine 17% teine naeg tela, to jest 10 do 12 kilograma kod normalne odrasle osobe. Oni se ne skladite u organizmu, za razliku od masti i ugljenih hidrata. Zbog toga ih moramo celog naeg ivota redovno unositi. Za oveka su u stvari najbitnije aminokiseline - sastavni delovi proteina. Za odra262

3. 4. 5. 6.

407 229 270 5 1296.5

21.05 15.78 23.0 0.77 107.17

4.4 2.1 6.85 31.17

6.9 11.7 11.35 62.85

8.2 1.2 3.6 23.71

19.5 55.0 101.45

ukupno

Tabela 5: Koliina pojedinih mineralnih materija u meniju(mg)

R.b. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Namirnice Tortiljke sa tofuom Krem supa od krompira Integralni pirina sa peurkama Salata od brokoli Krem od kestena Kafa koliina 194 191.5 407 229 270 5 1314.35 Na 11.2 27.1 281.1 25.0 46.5 3.7 605.25 K 254.8 1246.5 1333.0 804.0 1011.5 101 5052.9 Ca 163.24 148.4 572.7 66.04 76.0 6.5 660.78 Mg 44.4 19.2 250.0 7.0 104.0 12 1090.3 P 190.52 287.5 979.0 148.72 272.0 80 1145.04 Fe 2.13 4.76 67.54 1.71 5.1 0.2 81.44 Zn 0.42 0.24 0.05 1.2 1.0 2.91 Cu 0.05 0.12 0.65 0.14 0.6 1.63

ukupno

zilazi da dobijena energija iz ovog menija iznosi 4146,19 KJ ili 996,68 Kcal. S obzirom da po preporukama Svetske zdravstvene organizacije ukupna koliina masti od dnevno potrebne energije treba da iznosi 20-30 %, konstatuje se da ovaj meni sadri vie masti, nego to je preporuljivo.Kako bi koliinu masti doveli do optimalne, predlae se da se smanji koliina maslinovog ulja ili da se punomasno sojino brano zameni sa onim sa manjim procentom masti.

Tabela 6: Koliina pojedinih vitamina u meniju(mg)

R.b. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Namirnice Tortilje sa tofuom Krem supa od krompira Integralni pirina sa peurkama Salata od brokoli Krem od kestena kafa Kol. 194 191 407 229 270 5 1296.5 RE 28.0 203.7 6.0 237.7 RET KAR 168.0 387.2 0.02 34.0 B1 0.16 0.56 1.1 0.12 0.07 2.01 B2 0.65 0.22 0.45 0.26 0.18 0.01 1.77 N 1.98 2.03 12.23 3.8 1.1 0.05 21.19 B6 0.13 0.26 0.67 0.07 0.08 C 22.02 23.7 2.9 155.1 4.0 -

Mineralne materije

Minerali uestvuju u grai kostiju, zuba, miia, krvi i nerava. Oni su od vitalnog znaaja za nae sveukupno mentalno i fiziko blagostanje. Uzimaju uee u varenju, asimilaciji, miinoj reakciji i proizvodnji hormona. Ako telu ponestane jedan ili vie ovih esencijalnih hranjivih materija, mogu se javiti razni simptomi. Budui da su sinergino povezani, niti jedan pojedinani mineral ne moe da funkcionie bez drugih (www.maharishiayurveda.co.yu).

ukupno

- 881.18

1.21 207.74

Tabela 7: Raunanje menija i asocijacija indeksa popularnosti za 6 desert artikala

ARTIKLI MENIJA PITA OD JABUKA I SEZONSKOG VOA MAKROBIOTIKA TORTA VONA SALATA SA TOFUOM KREM OD KESTENA AJNI KOLA SA SUVIM VOEM I SEMENKAMA PUDING OD SEZONSKOG VOA UKUPNO PRODATO MENI RAUN 12 25 28 20 15 22 122 POZNATA OZNAKA(%) 10 20 23 17 12 18 100

Vitamini

Vitamini su organske materije neophodne za normalno funkcionisanje naeg tela. Od njih zavise rast, regulacija metabolizma, krepkost, aktivnost i dobro zdravlje. Nedostatak, ak i samo jednog vitamina, moe dovesti u opasnost itav ljudski organizam. Vitamini su jedan od est osnovnih hranljivih sastojaka, kao to su to i ugljeni hidrati, masti, proteini, minerali i voda. Ove materije su neophodne za stvaranje energije, funkcionisanje organa, iskoriavanje hrane i pravilan rast elija (www.maharishiayurveda.co.yu).

nju odgovora na ova pitanja, ali ne i jedini (Knight, Kotschevar, 2000).

Indeks popularnosti

Analiza ekonomskih pokazatelja menija

Analiza ekonomskih pokazatelja menija je veoma vaan proces pri dizajniranju i planiranju menija. Menaderi hrane i pia esto se susreu s pitanjem koji asortiman i uz koju visinu prodajnih cena e restoranu doneti najveu dobit. Neka jela s jelovnika s vremenom zahtevaju promenu cene, neka treba nadopuniti, a neka jela i izbaciti odnosno zameniti nekim drugim jelima, tj. piima. Doprinos pokria pojedinih jela zasigurno je jedan od kriterijuma u trae-

Indeks popularnosti odreenog artikla emo izraunati tako to emo staviti u odnos broj jednog prodatog artikala sa ukupnim brojem svih prodatih artikala. Izraunavanje indeksa popularnosti prua istraivau veoma korisne informacije koje e ujedno i inicirati eventualne promene koje rezultati zahtevaju.

O = prosena cena hrane (u proc.)(L/ M) = 35% P = proseni bruto profit (N/K) = 1.47 R = prosena prodajna cena (M/K) = 2.64

Kotschevarova analiza faktora menija

Profitabilnost odabranih artikala

Podaci izvedeni iz tabele 8: J = broj stavki u prouavanju = 6 K = ukupno prodato u koloni A = 122 Q = proseni broj prodatog (K/J) = 20.33 L = ukupna cena hrane (total kolone D) = 112.3 M = ukupan prihod (total kolone E ) = 322.25 N = totalni bruto profit (total kolone G) = 179.95

Kotschevarova analiza faktora menija testira individualne artikle dajui im numerike vrednosti koje su pokazatelj koliko dobro se svaki sastojak meri sa oekivanjima menadera bilo da su oekivanja po pitanju koliine, bruto profita, varijacija u kotanju hrane i dr. Ovde je re o promenama koje je potrebno preuzeti pre nego to artikli iz menija postanu aktivni. Razumevanje ta su to faktori jeste preduslov za izvlaenje potrebne informacije od njih. Standard od 1,0 po kome se sudi da li su artikli poeljni ili nepoeljni je kao prosek koji oznaava sredinu vrednosnog ranga dok su neki artikli pozicionirani ispod, a drugi iznad njega. Ukoliko doe do znaajnih numerikih promena na jednom artiklu drugi e

263

Tabela 8: Analiza profitabilnosti odabranih artikala menija

G (AxF) STAVKA UKUPNOG BRUTO PROFITA A PRODAT BROJ H (C/B) STAVKA % CENE HRANE C CENA HRANE E(AxB) PRIHOD D(AxC) UKUPNA CENA HRANE I (A/K) STAVKA % UKUPNE PRODAJE 10 20 23 17 12 18 F(B-C) BRUTO PROFIT 1.75 1.92 1.45 1.65 1.85 1.80 B PRODAJNA CENA 2.5 3.12 2.25 2.75 2.75 2.50

ARTIKLI

PITA OD JABUKA I SEZONSKOG VOA MAKROBIOTIKA TORTA VONA SALATA SA TOFUOM KREM OD KESTENA AJNI KOLA SA SUVIM VOEM I SEMENKAMA PUDING OD SEZONSKOG VOA

12 25 28 20 15 22

0.75 1.20 0.80 1.10 0.90 0.70

9.00 30.00 22.40 22.00 13.50 15.40

30.00 78.00 63.00 55.00 41.25 55.00

21.00 48.00 40.60 33.00 27.75 39.60

30 38 35 40 33 28

Tabela 9: Promene u faktoru oznake prouzrokovane promenama u broju prodatog

ARTIKLI A B C D E F TOTAL SREDNJA VREDOST BROJ PRODATIH 12 25 28 20 15 22 122 20.3 OZNAKA (%) 10 20 23 16 13 18 100 16.7% FAKTOR OZNAKE 0.60 1.20 1.37 0.96 0.78 BROJ PRODATIH 25 12 20 25 28 22 122 20.3 OZNAKA (%) 20 10 16 20 23 18 100 16.7% FAKTOR OZNAKE 1.20 0.60 0.96 1.20 1.37

kola sa suvim voem i semenkama (-1,83) nisu dostigli gol (cilj). Od onih koji su postigli gol (eljeni standard) najvie uspeha je imao puding od sezonskog voa (+4,33), zatim makrobiotika torta (+3,0), dok je najmanje uspeha imala vona salata sa tofuom (+2).

Zakljuak

se posledino podrediti proseku (Knight, Kotschevar, 2000).

Hayes-Huffman Gol analiza

Hayes-Huffmanov cilj analize ili metoda numerike mete testira prikladnost odreenog meni artikla i ne testira ceo meni. Ona u ovome podsea na analizu meni faktora, ali obuhvata vie faktora u odnosu na prethodno pomenutu analizu: bruto profit (1 cena hrane% = bruto profit), prodajnu cenu, koliinu, promenljivu cenu i fiksnu cenu (1 promenljiva cena% + fiksna cena% = fiksna cena). Ovo je veoma osetljiv test podesan za simulaciju zbog toga to su njene norme prosene (srednjih vrednosti) i zato to se neki artikli uvek penju iznad, a drugi sputaju ispod norme, manipulisanje artiklima samo reorganizuje poredak. Hayes-Huffmanov metod analize ima samo jedan standard. Ova metoda se priTabela 10: Hayes-Huffman gol analiza za est artikala
ARTIKLI PITA OD JABUKA I SEZONSKOG VOA MAKROBIOTIKA TORTA VONA SALATA SA TOFUOM KREM OD KESTENA AJNI KOLA SA SUVIM VOEM I SEMENKAMA PUDING OD SEZONSKOG VOA

menjuje koristei formulu A*B*C*D za izvoenje normativnih vrednosti i vrednosti stavki, gde je: A = 1 cena hrane % B = prodati broj C = prodajna cena D = 1 (promenljiva cena % + cena hrane %) Korienjem podataka iz tabele 24 i promenljive cene od 32 %, moemo izraunati rezultat na sledei nain:
(O) (Q) (R) (O) (1-0,35) 20,33 2,64 [1- (0,32 + 0,35) ] = 1

Na osnovu dobijenih rezultata u okviru Hayes-Huffman gol analize moe se konstatovati da pita od jabuka i sezonskog voa (-3,53), krem od kestena (-2,27) i ajni

U okviru nutritivne analize kvaliteta i profitabilnosti jela u restoranu Priroda iz Beograda uz pomo razliite literature, kako domae tako i inostrane, uz primenu navedenih metoda istraivanja, u ovom radu smo zakljuili sledee: 1) Makrobiotika predstavlja posebno planiranu ishranu prema procentima o uecu pojedinih grupa namirnica u dnevnom obroku to je potvreno analiziranim menijem u ovom radu. 2) Analizom nutritivne vrednosti odabranog menija dolo se do zakljuka da je koliina proteina koju sadri ovaj meni u skladu sa preporukama Svetske zdravstvene organizacije. U radu nije vrena analiza aminokiselinskog sastava pa se moe zakljuiti da navedeni proteini ne poseduju sve esencijalne amino-kiseline, to ukazuje da makrobiotika ishrana moe biti potpuna ishrana za odrasle ljude, a kada su u pitanju deca nuno je u ishranu ukljuiti i namirnice ivotinjskog porekla. Koliina ugljenih hidrata je takoe u skladu sa preporukama, dok koliina lipida prelazi preporuene granice. Uprkos tome to se radi o mastima

H (1-0.30) (1-0.38) (1-0.35) (1-0.40) (1-0.33) (1-0.28)

A x 12 x 25 x 28 x 20 x 15 x 22

B x2.5 x3.12 x2.25 x2.75 x2.75 x2.50

H x (1-(0.32 + 0.30)) x (1-(0.32 + 0.38)) x (1-(0.32 + 0.35)) x (1-(0.32 + 0.40)) x (1-(0.32 + 0.33)) x (1-(0.32 + 0.28))

STANDARDNA VREDNOST 7.98-11.51 = -3.53 14.51-11.51= +3.00 13.51-11.51 = +2.00 9.24-11.51 = -2.27 9.67-11.51 =-1.83 15.84-11.51 = +4.33

264

biljnog porekla neophodno je izvriti njihovu redukciju zamenom punomasnog sojinog brana sa onim koji sadri manje koliine masti kao i smanjenjem koliine maslinovog i suncokretovog ulja. 3) Meni je bogat balastnim materijama odnosno dijetnim vlaknima kao to su celuloza, hemiceluloza, lignin i pektinske materije i ima ih 66,8 g to se pozitivno odraava na ljudski organizam zbog velikog znaaja u nadraaju sekrecije probavnih organa, u peristalici istih i u sakupljanju otrova u crevima koji nastaju truljenjem hrane. 4) Sagledavanjem ekonomskih pokazatelja analiziranog menija zakljuuje se da je udeo trokova izrade pojedinih artikala u meniju veoma nizak to je odraz visoke profitabilnosti ovog menija. Nabavna cena namirnica biljnog porekla je znatno povoljnijia u odnosu na nabavnu cenu namirnica ivotinjskog porekla.

5) Odreivanjem indeksa popularnosti dolazimo do saznanja koji artikli jelovnika zahtevaju promenu cene, koje treba nadopuniti, a koje artikle bi trebalo izbaciti odnosno zameniti nekim drugim. Obraunavajui indeks popularnosti dolo se do zakljuka da vona salata sa tofuom u okviru analiziranog menija ima najvei indeks popularnosti. 6) Kotshevarovom analizom faktora menija saznaje se koje su to promene koje je potrebno preuzeti pre nego to artikli iz menija postanu aktivni.Testiranjem individualnih artikala menija dobijaju se numerike vrednosti koje su pokazatelj poslovnih oekivanja menadera. Ukoliko doe do znaajnih numerikih promena na jednom artiklu, drugi e se posledino podrediti proseku to smo i tabelarno prikazali u radu. 7) Hayes-Huffmanovom metodom testira se prikladnost odreenog meni artikla, ali ne i celog menija. Dobijeni rezultati

ukazuju na to da puding od sezonskog voa ima najvei eljeni standard (gol), dok je vona salata sa tofuom artikl sa najmanje uspeha. eljeni standard nisu dostigli pita od jabuka i sezonskog voa, krem od kestena i ajni kola sa suvim voem i semenkama. 8) Iz navedenih rezultata vidi se da je otvaranje makrobiotikih restorana korisno sa aspekta zdravlja, ali se moe ostvariti i veoma visoka profitabilnost u poslovanju.

Literatura

Novakovi, B., Mirosavljev, M. (2002): Higijena ishrane, Univerzitet u Novom Sadu, Medecinski fakultet, Novi Sad Knight i Kotschevar (2000): Quantity, food production, planning and management, USA: John Wiley & Sons, Inc. Popov-Ralji, J. (1999): Tehnologija i kvalitet gotove hrane, Novi Sad www.makrobiotika.net www.makrokutak.net www.maharishiayurveda.co.yu

265

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 11/2007

dr Marija krinjar* dr Dragan Teanovi* dr Nada Jama** Saetak

Od brojnih vrsta koje spadaju u rod Staphylococcus, najvei znaaj, sa zdravstvenog aspekta, ima S. aureus. Ova bakterijska vrsta sadri i lui itav niz celularnih i ekstracelularnih supstanci, od kojih veina ima za oveka toksino delovanje. Meu njima, najtetnije dejstvo imaju enterotoksini. Enterotoksigeni sojevi S. aureus kod ljudi izazivaju alimentarno oboljenje do kojeg moe doi usled konzumiranja hrane kontaminirane enterotoksigenim stafilokokama ili ve izluenim enterotoksinom. Ovo oboljenje praeno je prolivom i povraanjem. Najznaajniji izvor stafilokoka je sam ovek. S. aureus nalazi se u sluzokoi nosa, zatim grla i sinusa. Nalaz stafilokoka u hrani moe biti posledica neadekvatnog postupka smrzavanja hrane, nepravilnog naina pripreme jela, loe toplotne obrade, uvanja hrane u neodgovarajuim uslovima, podgrevanja jela, loe line higijene zaposlenih u ugostiteljskoj kuhinji i sl. Kljune rei: Ugostiteljska kuhinja, stafilokokne alimentarne intoksikacije

Ugostiteljska kuhinja izvor stafilokoknih alimentarnih intoksikacija

Uvod
Mnoge bakterijske vrste poznate su kao kontaminenti razliitih ivotnih namirnica biljnog i ivotinjskog porekla, kao i sirovina za njihovu proizvodnju. Rastui u njima, svojom metabolikom aktivnou dovode do promena senzornih osobina, a time i njihove neupotrebljivosti za ljudsku ishranu (Montville i Matthews, 2005; krinjar i Teanovi, 2007). Neki od tih mikroorganizama istovremeno predstavljaju i uzronike oboljenja kod ljudi, izazivajui pojavu alimentarnih toksikoinfekcija ili intoksikacija. Ta oboljenja mogu se pojaviti kao pojedinani sluajevi ili pak, u epidemijalnom obliku, kada su registrovana kod veeg broja ljudi, a uzrok tome je hrana zagaena odreenom vrstom mikroorganizma ili toksinom, koji taj mikroorganizam proizvodi. Stafilokoke su predstavnici bakterija, kojima je neophodno pokloniti znaajnu panju, kako sa aspekta mikrobiologije i higijene hrane i vode za pie, tako i sa medicinskog aspekta. Rod Staphyloccocus spada u porodicu Micrococcaceae i sadri razliite vrste. Za mikrobiologiju i higijenu namirnica najznaajnija je vrsta S. aureus. Kao i druge stafilokoke, S. aureus je loptasta bakterija, grampozitivna, fakultativno anaerobna i sa umerenim nutritivnim zahtevima (Jemcev i uki, 200; krinjar, 2001). S. aureus raste u temperaturnom rasponu izmeu 7 i 48C, sa optimumom od 37C (Tabela 1). Veina sojeva ugine na temperaturi od 60C nakon jednog asa delovanja, dok neki sojevi ostaju vijabilni i na 80C due vremena. Temperature smrzavanja (-30C i nie) i skladitenja namirnica (-18C i nie) preivljava, nalazei se u fazi kriptoanabioze. Nakon odmrzavanja proizvoda, kada se nae u povoljnim uslovima, pone ubrzo da se razmnoava, sprovodei svoje metabolike aktivnosti, ukljuujui i sintezu toksinih materija (Asperger i Zangerl, 2002; Montville i Matthews, 2005) S. aureus jedna je od najotpornijih loptastih bakterija. elije ove bakterije mogu u praini, vazduhu, na raznim predmetima, ubrivu, vodi ili u osuenim namirnicama ostati vijabilne mesecima. Osmotolerantna je vrsta, podnosi visoke koncentracije kuhinjske soli (do 20%) i eera, to je i razlog to se pojavljuje kao kontaminent i uzronik kvara slanih (npr. unke) i slatkih namirnica (kremovi i sl. proizvodi). Nije redak sluaj izolovanja S. aureus iz konzumnog eera, u koga dospeva usled sekundarne kontaminacije ovog proizvoda. U pogledu sadraja slobodne vode (aw vrednost ili aktivnost vode), koja je neophodna za rast i razmnoavanje, S. aureus ispoljava skromnije zahteve nego veina bakterijskih vrsta. elije S. aureus mogu preiveti izvesno vreme u namirnicama sa aw vrednou od 0,86, pa i nie (0,83) (kondenzovano mleko, osueno govee meso, polutrajne i trajne kobasice i dr.) (Jay i sar., 2005). Pojedini sojevi S. aureus ispoljavaju otpornost prema tekim metalima i antibioticima. S. aureus proizvodi niz razliitih metabolita, tetnih za ljudski organizam. Meu njima, imajui u vidu toksino delovanje, najznaajnije mesto zauzimaju enterotoksini, koji predstavljaju ekstracelularne supstance (Balaban i Rasooly, 2000, Monteville i Matthews, 2005). Enterotoksini stafilokoka meusobno se razlikuju prema antigenskim osobinama. Postoji vie razliitih enterotoksina, od kojih su najznaajniji enterotoksini A, B, C, D i E. Struktura stafilokoknih enterotoksina razara se pod dejstvom temperature od 100C tokom dueg vremena delovanja. Optimalna produkcija enterotoksina zapaena je pri temperaturi od 40 do 45C, tj. pri vrednosti nioj od optimalne (37C) za rast S. aureus. Meutim, do stvaranja enterotoksina moe doi i pri znatno niim temperaturama (oko 10C) (Tabela 1). Namirnice sa neutralnom i alkalnom sredinom, kao to su mleko, ivinsko meso, ribe i rakovi, predstavljaju veoma povoljnu sredinu ne samo za rast S. aureus, ve i za produkciju enterotoksina, mada je zabeleena pojava rasta S. aureus i prisustva enterotoksina i u slabo kiselim i kiselim prehrambenim proizvodima. U Tabeli 2. dati su podaci o nalazu S. aureus u pojedinim ivotnim namirnicama, o frekvenciji rasprostranjenja, kao i stepenu kontaminacije tih namirnica stafilokokama. Moe se uoiti, da je bakterijskom vrstom S. aureus bilo kontaminirano najvie uzoraka usitnjenog ureeg mesa (80%), usitnjenog goveeg mesa (57%) i

Abstract
Hospitality kitchen source of staphzlococal alimentarz intoxications
From the many species of the genus Staphylococcus, S. aureus is the most important for the human health. This bacterial species produces and contents many cellular and extracellular substances which are toxic to the people. Among of them, the most dangerous effect have enterotoxins. Enterotoxigenic strains of S. aureus cause staphylococcal food toxicoinfections after consuption of food contaminated with enterotoxigenic staphylococci or their toxins. This illnes is typical with vommiting, abdominal cramps and diarrhea. The most important source of staphylococci is human being. S. aureus occurs on mucosal surface of the nose, throat and sinus. Finding of staphylococci in the food is usually a result of inadequate refrigations, bad thermical preparation, improperly food storage, heating the meals, poor personal hygiene of the workers etc. Key words: hospitaly kitchen, staphylococcal alimentary intoxications * PMF, Departman za geografiju,turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ** Tehnoloki fakultet, Novi Sad 266

mesa plave krabe (52%), dok je najvei broj elija S. aureus ustanovljen u uzorcima usitnjenog goveeg mesa (1000/g). Enterotoksini kod oveka izazivaju razliita oboljenja, to zavisi od brojnih faktora, ukljuujui otpornost organizma, dozu unetog toksina i dr. Prvi simptomi pojavljuju se unutar est sati nakon konzumiranja hrane, koja je bila kontaminirana stafilokoknim enterotoksinom. U nekim sluajevima, ispoljavaju se nakon neto dueg vremena (do 10 sati nakon konzumiranja zatrovane hrane), a postoje podaci, da su se manifestovali ve nakon 30 min. od unoenja hrane. Najei simptomi trovanja enterotoksinom su munina, povraanje, spazam, dijareja, glavobolja i opta slabost. Oboljenje obino nije praeno poveanjem telesne temperature, to je karakteristino za alimentarne intoksikacije. Na sreu, oboljenja izazvana stafilokoknim enterotoksinima retko se zavravaju letalno. Prema FDA (Food and Drug Administration) smatra se, da do trovanja stafilokokama moe doi kada se u 1 g hrane nalazi vie od 105 elija stafilokoka. Minimalna doza enterotoksina, koja moe dovesti do pojave simptoma trovanja, iznosi 1 ng (10-9 g) po 1 g unete hrane. Glavni izvor kontaminacije hrane stafilokokama jeste ovek. Naime, stafilokoke su esti stanovnici sluzokoa kod oveka (sinusi, grlo, nos) i koe, sa ije se povrine brzo i lako prenose na drugog oveka ili u hranu. Prenoenje se vri dodirom ili putem aerosola, prilikom kijanja. Znaajan izvor stafilokoka predstavljaju i ivotinje. Tako npr. mastitis goveda (infekcija vimena izazvana S. aureus) predstavlja ozbiljan problem za mlekarsku industriju. Proizvodnja mleka mora upravo iz tih razloga biti strogo kontrolisana (Montville i Matthews, 2005). Do zagaenja stafilokokama moe doi i u ugostiteljskim kuhinjama, pa su zabeleeni primeri trovanja hranom, koja je bila zdravstveno neispravna, a kao uzronik oboljenja ustanovljen je S. aureus. Da bi se spreila alimentarna oboljenja kod ljudi, izazvana konzumiranjem jela, u ugostiteljskoj kuhinji mora se strogo voditi rauna o: nabavci hrane, skladitenju hrane, higijenskom rukovanju, uvanju i sluenju toplotno obraene hrane, higijeni radnih povrina, prostorija i opreme,

Tabela 1. Uslovi rasta S. aureus i stvaranja enterotoksina (prema Baird-Parker, 1990)

Faktor Temperatura, C pH aw vrednost NaCl, % Redoks potencijal > + 200 mV > + 200 mV Atmosfera aerobna anaerobna/ aerobna Aerobna (5 20% O2) anaerobna/ aerobna Rast Optimum 37 67 0,98 0 > + 200 mV > + 200 mV Raspon 7 48 4 10 0,83 - >0,99 0 -20 < - 200 mV do < - 100 mV do Stvaranje enterotoksina Optimum 40 45 78 0,98 0 Raspon 10 48 4 9,6 0,85 - >0,99 0 10

Tabela 2. Nalaz S. aureus u nekim prehrambenim proizvodima (prema Montvilleu i Matthewsu, 2005)
Namirnica Usitnjeno govee meso Srnee meso Svee kobasice Usitnjeno uree meso Odresci lososa Meso plave krabe Jastog, repni deo Kamenica Pita sa tunjevinom Salate sa prelivima Br. ispitanih uzoraka 74 1830 1090 112 67 50 75 86 896 1315 59 1290 517 % uzoraka kontaminiranih sa S. aureus 57 8 9 46 25 6 80 2 52 24 10 2 12 Br. elija S. aureus/g 100 1000 > 100 10 100 > 10 > 3,4 > 3,6 3 3 > 3,6 10 3

higijeni posua, stakla i sitnog inventara, linoj higijeni i zdravstvenom stanju osoblja i dr. Pored navedenog, od izuzetnog je znaaja da li se jelo priprema znatno pre upotrebe, da li se pripremaju velike koliine hrane i da li se hrana uva na sobnoj temperaturi ili u odreenin ureajima namenjenim toj svrsi. Nadalje, nedovoljna toplotna obrada hrane, neadekvatno odmrzavanje hrane ili neadekvatno podgrevanje gotovog jela, takoe mogu biti uzrok mikrobioloki neispravnog jela.

Literatura

Asperger, H., Zangerl, P. (2002): Staphylococcus aureus. In: Encyclopedia of Dairy Sciences (eds. Roginski H., J.W. Fuquay, P. Fox), p. 2563-2569, Academic Press, Elsevier Science, London, England.

Baird-Parker, A.C. (1990): The staphyloccoci: an introduction. J. Appl. Bact. Symp. Suppl., 1S-8S. Balaban, N., Rasooly, A. (2000): Review Staphylococcal enterotoxins. Int. J. Food Microbiol., 61, 1-10. Jay, J.M., Loessner, M.J. , Golden, D.A. (2005): Modern Food Microbiology. 7th ed., Springer Science and Buisness, Inc., New York, USA. Jemcev, V., uki, D.A. (2000): Mikrobiologija. Vojnoizdavaki zavod, Beograd. Monteville, T.J., Matthews, K.R. (2005): Food Microbiology An introduction. ASM Press, Washington, D.C., USA. krinjar, Marija (2001): Mikrobioloka kontrola ivotnih namirnica. Tehnoloki fakultet, Univerzitet u Novom Sadu. krinjar, Marija, Teanovi, D. (2007): Hrana u ugostiteljstvu i njeno uvanje. Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Novom Sadu.

267