Bojan B.

Dimitrijević

Organizacija Jugoslovenske narodne armije

u Hrvatskoj 1966-1991. godine
Završetkom reorganizacije prema planu Drvar 2 iz 1965. nisu
prestale reorganizacije u Jugoslovenskoj narodnoj armiji (JNA)
te se čini da proces promena i traganja za novim rešenjima
traje bez prekida sve do 70-ih godina 20. veka, kada se organi-
zacija ustaljuje, potom i do 1987/1988. godine, kada nastupa
novi talas promena prema planu Jedinstvo. Ovde je namera da
se, na bazi originalne građe Generalštaba JNA, ukaže na svoj-
stva organizacijskog razvoja i pruži mogućnost za diskusiju o
uticaju organizacije JNA u mirnodopskom životu Socijalističke
Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), odnosno ratnim do-
gađajima 1991. i kasnije.
Reorganizovanje je, dakle, nastavljeno i 1966. u sklopu no-
vog organizacionog plana pod nazivom Snaga. Zbog karakte-
rističnosti navodimo prvo promene u Ratnom vazduhoplov-
stvu (RV).1 U sistemu protivvazdušne odbrane (PVO) – Zone
PVO – sa kojim su komande dva vazduhoplovna korpusa imale
problema u neprecizno regulisanim odnosima i nadležnostima,
planom Snaga formirane su u divizije PVO-a (dPVO), koje su
sada bile na direktnoj vezi vazduhoplovnih korpusa (VaK): 11.
divizija u Beogradu i 15. divizija u Zagrebu, svaka odgovorna
za polovinu državne teritorije. U njihovom sastavu bile su jedi-
nice lovačke avijacije te raketne, radarske i protuavionske je-
dinice. Suština ovih izmena bila je u stvaranju dva zaokružena

1
Up. Naredba (Nar.) Državnog sekretarijata za narodnu odbranu (DSNO)
u Beogradu, strogo poverljivo/s.pov. 63, 17.2.1966. godine, i s.pov. 730,
19.12.1968. godine.
120 Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj

borbena sistema: jedan za vazduhoplovnu podršku a drugi

za PVO.2 U kopnenoj vojsci, pak, u toku 1966. došlo je do
obrazovanja dve partizanske divizije (partd): 43. istarske u Pa-
zinu i 34. u Delnicama, ali je istim naređenjem i rasformira-
no nekoliko partizanskih brigada (partbr).3 U toku leta 1967.
došlo je do preformiranja komande 7. oklopne divizije (okd)
u Sisku te još nekih oklopnih jedinica. Odbrana Istre posebno
je ojačana kada je iz Maribora prebačena 209. pešadijska bri-
gada (pbr) koja je, preimenovana u 25. pbr, prešla u Pulu te
zauzela garnizone u Umagu, Lovranu i Pazinu. Posle njenog
odlaska došlo je do korekcija i u organizaciji jedinica u Zagorju.
Za odbranu Briona formiran je te jeseni 38. gardijski objekat
PVO.4 A u Ratnoj mornarici (RM) u 1966-1967. rasformirana
je Podmornička baza u Puli, a formiran Pomorski odred za spa-
savanje u Šibeniku.5
Vojni vrh JNA poljuljan sveopštim napretkom odnosa sa
Istočnim blokom naredio je 25.12.1967. da se izvrši smanjenje
mirnodopskih efektiva, tako što su mnoge pešadijske divizije
(pd) preformirane u pukove, a njihovi pukovi u bataljone – i
tako niže. Na teritoriji Hrvatske tako je na nivo puka spušten
6. pd u Karlovcu i 12. pd u Osijeku, odnosno 9. samostal-
ni pešadijski puk (pp) u Kninu, 13. u Gospiću i 32. u Zagre-
bu su po ovom naređenju dobili da razvijaju u ratnoj forma-
ciji divizije. Tada su rasformirani 11. pbr u Kninu i 145. pp u
Koprivnici, a došlo je do preformiranja i ostalih jedinica kopne-

2
Up. Muzej Jugoslovenskog RV-a (MJRV), Beograd, kutija (k.) 25, Istorija
11. dPVO 1965-1984. godine (uključuje i istoriju 1. zone PVO do prefor-
miranja u 11. dPVO 1966. godine).
3
Up. Nar. DSNO, s.pov. 324, 25.7.1966. godine.
4
Up. isto, s.pov. 231, 12.6., s.pov. 443, 25.9., i s.pov. 462, 5.10.1967.
godine.
5
Up. isto, s.pov. 370, 31.8.1966. godine, i s.pov. 68, 27.3.1967. godine.
 Bojan B. Dimitrijević 121

ne vojske.6 Usledilo je potom rasformiranje vojnih područja/vp

(od 13, tri u Hrvatskoj) te formiranje korpusa (od pet, dva su se
nalazila u Hrvatskoj: 4. u Rijeci i 10. u Zagrebu).7 Naređenjem
iz jula te godine formirane su i grupe za razvoj teritorijalnih
pešadijskih pukova koji su se formirali u ratu. Ove komande
su nastale preformiranjem partizanskih brigada.8 Konačno su
avgustovskim naređenjem formirane komande vojnih okruga/
vo (22), od kojih su pet bile smeštene u Hrvatskoj: u Zagrebu,
Splitu, Rijeci, Osijeku i Karlovcu.9
Sa koncepcijske tačke gledišta interesantna je činjenica da je
agresija na Čehoslovačku avgusta 1968. izmenila percepciju
budućeg neprijatelja, koja je ranije bila prisutna u ratnim pla-
novima Drvar, Drvar 2 i tada aktuelnom planu Snaga, gde se
isključivo računalo na agresiju sa Zapada. Sada je iskustvo krize
nametnulo odbacivanje idejnog koncepta plana Snaga i stva-
ranje novog plana Rudo, koji je uključio i mogućnost agresije
sa Istoka. Prema iskustvima iz krize došlo je do obnavljanja
talasa reorganizovanja jedinica i to upravo kada je u toku bio
ili već završen proces prethodne reorganizacije! U Osijeku je
12. samostalni pp preformiran u 12. brigadu sa jedinicama u Sl.
Požegi, Našicama i Vukovaru, a preformirani su i 9. pp u Kninu,
odnosno 13. u Gospiću, koji je postao 10. bataljon 6. proleter-
skog pp. Sve tri oklopne brigade – 2, 31. i 265. – u Hrvatskoj
postale su samostalne, jer je rasfromiran 7. okd u Sisku. For-

6
Up. isto, s.pov. 602, 25.12. 1967. godine.
7
Up. isto, s.pov. 28, 20.1. (istim naređenjem došlo je i do preformiranja
jedinica veze u skladu sa ukidanjem vp-a ili obrazovanjem novih komandi
korpusa), i s.pov. 281, 3.7.1968. godine.
8
Up. isto, s.pov. 345, 16.7.1968. godine (od 29 formiranih, pet se brigada
nalazilo u Hrvatskoj: 508. u Splitu, 510. u Osijeku, 547. u Slavonskoj/Sl.
Požegi, 563. u Zadru i 588. u Kninu, pri čemu su u tim mestima ukinute
komande partizanskih brigada).
9
Up. isto, s.pov. 420, 20.8.1968. godine.
122 Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj

mirane su ponovo 18 komandi pešadijskih divizija, od kojih su

četiri bile u Hrvatskoj: 7 (Karlovac), 33 (Bjelovar), 35 (Gospić)
i 40 (Sl. Požega), kao i grupe za razvoj 23 brigade, od kojih od
kojih pet u Hrvatskoj.10 Potom je došlo do premeštenja dela je-
dinica (delom i iz Slovenije) i pomeranja raznih jedinica da bi se
formirao novi raspored na prostoru Zagreba, kao i do preime-
novanja tako formiranih jedinica: 32. spp (divizija R) prešao je
u Sisak i Petrinju, a formiran je novi 73. pp u Koprivnici, delom
u Virovitici i Bjelovaru.11 Došlo je do preformiranja divizijskih
artiljerijskih pukova, PA jedinica, inžinjerijskih i jedinica veze te
do izmeštanja mobilizacijskih mesta nekih ratnih partizanskih
brigada ili ratnih pukova.12 Na svim civilnim aerodromima (Ple-
so, Ćilipi, Grobničko polje, Pula, Zadar i Split) obrazovane su je-
dinice obezbeđenja avijacije koje je trebalo formirati u ratu.13

1. Organizovanje u okviru armija 1969-1987. godine

Jedna od najvećih promena koja je usledila u ovom periodu
bila je odluka da se armijske oblasti preformiraju u armije. Kako
je izgledalo na terenu, armije su bile, u nekim slučajevima,
približno raspoređene prema republičkim granicama, npr. 3.
armija je obuhvatala Makedoniju, 7. Bosnu i Hercegovinu
(BiH), a 9. Sloveniju, odnosno Vojno područje Titograd Crnu
Goru. Srbija i Hrvatska bile su pokrivene sa više armija, i to Sr-
bija sa 1. i 2. te manjim delom i 3. armijom, a Hrvatska sa 5.
armijom, koja je jednim delom (garnizoni Ilirska Bistrica-Kozi-
na), ulazila na teritoriju Slovenije, odnosno Vojno-pomorskom
oblašću (VPO) koja je pokrivala celokupnu dalmatinsku obalu,
ostrva i područje severne Dalmacije (divizija u Kninu). Istočni

10
Up. isto, s.pov. 529, 20.9.1968. godine.
11
Up. isto, s.pov. 562, 8.10.1968. godine.
12
Up. isto, s.pov. 592, 24.10.1968. godine.
13
Up. isto, s.pov. 584, 18.10.1968. godine.
 Bojan B. Dimitrijević 123

deo Slavonije bio je, pak, u nadležnosti 7. armije iz Sarajeva.

Stvaranjem armija ukinuti su kratkotrajni korpusi i deo njihovih
prištapskih jedinica. Ovakva organizacija armija funkcionisaće
sve do kraja 1988. godine, a u javnosti će se za ove komande
koristi nazivi mesta, u stilu Zagrebačka, Skopska itd… armijska
oblast.
Dalja istorija razvoja jedinica JNA, pa i onih u Hrvatskoj, u na-
rednih je dvadesetak godina na strateškom nivou stabilna, jer
se komande armija ne menjaju, delom, sa svega nekoliko izu-
zetaka, ni komande aktivnih i ratnih divizija. Razvoj organi-
zacije ovde pratimo kroz promene na brigadno-pukovskom
nivou ili kroz (pre)formiranje jedinica koje su zahtevali nova
tehnika i naoružanje koje su uvođeni u ovom periodu.
Kako je došlo do obrazovanja armija, tako je nastavljen i pro-
ces vraćanja pukova u rang divizija koje su neposredno pre
čehoslovačke krize preformirane u pukove (6. u Karlovcu, 9.
u Kninu, 32. u Sisku).14 Granično obezbeđenje u ovom perio-
du u Hrvatskoj vršila je 199. granična brigada u Osijeku, sa
bataljonima u Belom Manastiru, Podravskoj Slatini, Virovitici
i Koprivnici, a na moru 31. granična brigada iz Splita: njeni
su 11. i 20. odred (Pula i Šibenik) pokrivali hrvatski deo pri-
morja. A u Belom Manastiru je bio formiran 39. centar za uz-
goj i obuku pasa, mahom za potrebe granične službe.15 Maja
1970. naređeno je da se na svim graničnim pravcima formiraju
posadne protivtenkovske baterije. One su u velikom broju for-
mirane od zastarelih topova kalibara 50, 57, 75 i 76mm na pra-
vcima gde se očekivao prodor agresora. Na teritoriji 5. armije
formirano je osam baterija, a još jedan broj od 12 formiranih u
7. armiji je bio stacioniran u Slavoniji.16 No. kada je 1972. ras-

14
Up. isto, s.pov. 35, 20.1., s.pov. 94, 25.2., i s.pov. 171, 9.4.1969. godine.
15
Up. isto, s.pov. 97, 3.3.1970. godine.
16
Up. isto, s.pov. 207, 6.5.1970. godine.
124 Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj

formirana Komanda graničnih jedinica, brigade su neposredno

podčinjene komandama armija.17
Ponovo je, nešto kasnije, a takođe 1970. godine, došlo do
jednoga talasa preimenovanja jedinica, da bi se brojni nazivi
jedinica uskladili sa tradicijama iz rata. Tako je 32. pd u Sisku
postao 7. pd (tradicija 7. banijske divizije), a 8. pd u Varaždinu
32. pd (tradicija istoimene divizije iz Zagorja), 2. oklopna
brigada (okb) iz Jastrebarskog postala je 4. okb (tradicija 4.
kordunaške brigade), a njene tradicije preuzeo je puk u Beo-
gradu, u Delnicama je 43. brdski bataljon (bb) postao 6. bb,
a 329. mornaričko-desantni postao je 11. proleterski bataljon
koji će 1971. prerasti u brigadu. Te 1971. godine prestao je da
postoji garnizon u Dubrovniku, a 472. mornaričko-desantna
brigada i 171. obalska artiljerijska grupa prešle su u Trebinje.18
U 1972. formiran je i veći broj jedinica Vojne policije (VP), tako
da je 5. armija dobila 284. bataljon VP (bVP), a VPO 290. bVP
samo u R formaciji do oktobra 1973. godine.19
U toku 1973-1974. godine, osposobljavanjem ratne luke Lora
kod Splita, doći će do koncentracije glavnih plovnih snaga na
prostor ove luke, a dela jedinica u garnizon Divulje. Tako će
Divulje od 1973/1974. biti sedište vojnopomorskog školstva,
ali i specifičnih jedinica, kakve su 82. pomorski centar, Pomor-
ski odred za spasavanje, 350. radio-izviđački bataljon, 61. ba-
taljon VOJIN itd. Krajem 1973. formirana je i Baza za pozadin-
sko obezbeđenje.20 U 1974. doći će i do veće reorganizacije
mornaričkih jedinica. Tada će biti obrazovana Komanda Flote

17
Up. isto, s.pov. 131-2, 15.6.1972. godine.
18
Up. isto, s.pov. 394, 21.7.1970. godine, te s.pov. 133, 13.4., i s.pov. 196,
2.6.1971. godine.
19
Up. isto, s.pov. 131-7, 4.3.1972. godine, i s.pov. 45-2, 16.10.1973.
godine.
20
Up. isto, s.pov. 45-7, 30.1., s.pov. 45-20, 10.4., i s.pov. 45-51,
23.11.1973. godine.
 Bojan B. Dimitrijević 125

sa sedištem u Splitu-Lori.21 A prema planu Rudo u vazduho-

plovstvu su 1973. ostale samo dve divizije PVO-a, pa se li-
nija podele između njihove nadležnosti ustalila na liniji Donji
Miholjac-Janjina-Pelješac.22
Jedna od dogradnji formacija na višem nivou bilo je prefor-
miranje Vojnog okruga (VO) Rijeka u oktobru 1973. iz terito-
rijalne jedinice u organizacionu jedinicu kojoj su podčinjene
sve jedinice u garnizonima Rijeka, Delnice, Pula i Pazin.23
Početkom 1974. počelo je i formiranje ratnih artiljerijskih jedi-
nica od povučenih artiljerijskih oruđa 57 i 76mm, i to kao neka
vrsta rezerve ili na pojedinim pravcima odakle se očekivao pro-
dor agresora. U Hrvatskoj je formirano četiri od ukupno 10
ovakvih jedinica. Sve ove promene bile su realizovane u okvi-
ru plana Rudo, zvanično usvojenom od strane jugoslovenskog
vojnog vrha tokom 1973. godine.24 Da je i ovaj plan bio sa
manjkavostima na terenu pokazuje i slučaj da je posle odlaska
519. sanitetskog nastavnog centra za Trebinje ostala prazna
kasarna u Našicama kapaciteta 550 vojnika, pa je u tu kasarnu
morao biti prebaziran deo 12. mehanizovane brigade (mbr) iz
Osijeka.25
Sledeća 1975. godina započela je obimnom reorganizacijom
graničnih jedinica. Ukinute su granične brigade, a od njihovih
delova formirani su granični odseci (go) direktno podčinjeni
komandama armija. U 5. armiji formirani su go-i: u Podrav-
skoj Slatini (41), Virovitici (42) i Koprivnici (43) te Kozini, u
Sloveniji (44). Sedma armija iz Sarajeva preuzela je odgovor-

21
Up. isto, s.pov. 12-33, 25.10.1974. godine.
22
Up. isto, s.pov. 131-50, 14.9.1973. godine, te MJRV, Beograd, k. 25,
Istorija 11. dPVO 1965-1984. godine (1973), i k. 26A, 15. dPVO.
23
Up. Nar. DSNO-a u Beogradu, s.pov. 45-41, 12.10.1973. godine.
24
Up. isto, s.pov. 45-55, 29.12.1973. godine.
25
Up. isto, s.pov. 12-13, 12.4.1974. godine.
126 Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj

nost nad granicom u sklopu 51. go u Belom Manastiru.26 U

toku te godine došlo je do jednoga broja formacijskih izmena,
mahom na prelasku iz aktivnog u rezervno stanje. Tako je 7.
pd preveden u rezervu, 6. bb podignut u nivo brigade, kao i
288. mehanizovana protivoklopna brigada (mpoabr) formira-
na u Novoj Gradiškoj (od 1975. bazira se delom i u Virovitici).
Uvođenjem samohodno raketnog sistema Kub-M formiran je
i prvi (149) samohodni raketni puk PVO, posle čega dolazi do
rasformiranja protivavionskih jedinica srednjeg kalibra (od 57
do 94mm). U ovoj dogradnji formacije garnizon Ilirska Bistrica
je u celosti potpao pod 5. armiju. Prema istoj reorganizaciji u
VPO dolazi do obrazovanja 139. gardijske brigade mornaričke
pešadije za obezbeđenje Briona, zatim do formiranja Vojnopo-
morskih uporišta (VPU) na Lošinju, Visu i Lastovu, kao i ratnih
VPU-a Molat i Korčula. Deveta divizija u Kninu ostala je na
samo dva aktivna pešadijska puka jer je 316. pp preveden u R
formaciju, ali je ponovo dobila tenkovsku jedinicu naoružanu
tenkovima M-47 Paton. Formiran je i 594. inžinjerijski puk.
Dolaskom nove raketne prtivavionske tehnike u Zadru se for-
miraju nove jedinice PA (60. i 271. divizion).27
U 1976. je, posle ispitivanja dve tehničke baze opitne for-
macije, odlučeno da se objedine po službama razne usitnje-
ne pozadinske jedinice i formiraju na nivoima armija tehničke,
intendantske i sanitetske baze. Tako je na teritoriji 5. armije
formirano devet baza, i to tehničkih (639. u Karlovcu, 872. u
Osijeku, 944. u Rijeci i 977. u Zagrebu) i intendantskih (642. u
Karlovcu, 869. u Osijeku i 843. u Rijeci), kao i 303. baza sa sa-

26
Up. isto, s.pov. 12-37, 31.12.1974. godine (istim naređenjem definisa-
na je i formacija komandi za razvoj partizanskih divizija: u Hrvatskoj (5.
armija) je tako bilo šest takvih divizija, i to 8. u Karlovcu, 28. u Daruvaru,
33. u Križevcima, 35. u Gospiću, 40. u Sl. Požegi i 43. u Pazinu, koja je bila
podčinjena VO Rijeka), i s.pov. 75-19, 11.4.1975. godine.
27
Up. isto, s.pov. 75-10, 21.3.1974. godine.
 Bojan B. Dimitrijević 127

nitetsko snabdevanje u Zagrebu. Ovakav sistem pozadinskog

obezbeđenja ostao je na snazi sve do 1988. dok nije došlo
do objedinjavanja u jedinstvene, pozadinske baze.28 Desetak
dana kasnije izdato je i naređenje kojom je VO Rijeka prefor-
miran u 13. operativnu grupu.29 U sledećem koraku formirane
su i mornaričko-pozadinske baze na nivou VPO-a: 404. u Spli-
tu, 602. u Šibeniku i 657. u Puli. Baza u Kninu (405) formirana
je tek 1981. godine.30
Na tragu ideje o aktivnoj odbrani od agresije, a u vremenu
psihoze zbog bolesti maršala Josipa Broza Tita, u 1980. se for-
miraju protivoklopni odredi i posadne baterije sa idejom da
zatvaraju tenkoprohodne pravce, i da se, u slučaju rata, po-
pune sa rezervnim sastavom. Tako je na teritoriji 5. armije bilo
sedam odreda i još četiri iz sastava 7. armije u Baranji. Kasnije,
u martu, donosi se odluka da se formira još 29 takvih odreda
po tzv. operativnoj dubini naoružanih ostalim protivoklopnim
sredstvima i pionirskim odeljenjima.31 Te godine došlo je i do
manje vojno-teritorijalne korekcije nadležnosti, pa su iz 5. u
7. armiju prešli 40. partd te 872. tenkovska brigada (tb) i 869.
inžinjerijski tb (intb) iz Osijeka, a rasformiran je 41. go u Po-
dravskoj Slatini čije su karaule podelili 42. odsek i 51. odsek 7.
armije.32 Zanimljivo je da je posle Titove smrti reorganizovan
deo jedinica JNA na prostoru Pule, tačnije Briona: 139. briga-
da je izgubila naziv gardijska, a došlo je do smanjenja te je-
dinice i drugih, pre svega PVO, koje su objedinjene u jedan
divizion. Uz to, jahta Podgorka je upućena Komandi Flote u
Split, a jahta Jadranka je ostala kao deo Flote u Puli za potrebe
Predsedništva SFRJ.

28
Up. isto, s.pov. 76-32, 11.5.1976. godine.
29
Up. isto, s.pov. 76-24, 21.5.1976. godine.
30
Up. isto, s.pov. 76-41, 1976. godine, i s.pov 1352-1, 31.7.1981. godine.
31
Up. isto, s.pov. 491-1, 21.1., i s.pov. 860-1, 9.4.1980. godine.
32
Up. isto, s.pov. 647-1, 11.3.1980. godine.
128 Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj

Uvođenje novih partija tenkova T-55 dovelo je do nastavka

preoružavanja oklopnih jedinica, a osvajanje proizvodnje
domaćih borbenih vozila pešadije dalo je zamaha sve većoj
integraciji pešadije i oklopnih jedinica. Taj proces u JNA je
karakterističan za gotovo celu deceniju 80-ih godina 20. veka.
A taj je trend vidljiv i u jedinicama koje se baziraju u Hrvatskoj:
zamenjeni su tenkovi M-47, a oklopni bataljoni se popunja-
vaju sa tenkovima T-55 (ponegde još i sa T-34), što obavez-
no znači da se srodni pukovi prefomiraju u brigade ili briga-
de, ako su pešadijske, u 1984. postaju motorizovane. Haubice
najvećeg kalibra (203mm) u JNA izdvojene su i smeštene u
Zagrebu. Isti trend zahvatio je i kninsku 9. diviziju koja je po-
stala motorizovana divizija.33 U isto vreme uvođenje nove teh-
nike menja organizaciju i samohodnih artiljerijskih jedinica u
oklopnim i mehanizovanim brigadama:34 od povučenih tenko-
va M-47 i delom T-34 formiraju se samostalne tenkovske čete
R za odbranu aerodroma ili drugih važnih objekata u slučaju
vazdušnih desanata.35

2. Plan Jedinstvo 1987-1991. godine

Sredinom 80-ih godina 20. veka započeta je reorganizacija JNA
poznata kao plan Jedinstvo, uz pretpostavku organizacije kroz
Jugoistočno, Centralno, Severozapadno i Jadransko-pomorsko
vojište. Na svakom od njih trebalo je formirati vojne oblasti
(VOb), nevezane sa teritorijalnim određenjem republičkih gra-
nica.36 Rad na ovoj reorganizaciji bio je dugotrajan i predviđao
je da se, prema svetskim rešenjima, zameni organizacija sa

33
Up. isto, s.pov. 1876-1, 16.11.1981. godine, i s.pov. (bez broja),
6.6.1984. godine.
34
Up. isto, s.pov. 711-1, 15.14., i s.pov. 1793-1, 8.11.1983. godine.
35
Up. isto, s.pov. 172-1, 28.1.1982. godine (205. četa u Velikoj Buni, 213.
u Puli, 214. u Zemuniku i 217. u Resniku kod Splita).
36
Up. isto, s.pov. 1514-1, 17.9.1987. godine.
 Bojan B. Dimitrijević 129

armijama i divizijama, a uvede model VOb-a sa korpusima i

većim brigadama, a kao efikasnijim organizacionim celinama.37
Neki hrvatski autori (Davor Marijan i Davor Domazet-Lošo)
ukazuju da je ideja za korpusnu organizaciju nastala na bazi
iskustava iz aktivnosti 52. korpusa na Kosmetu početkom 80-
ih godina 20. veka te da je to bio model koji je i prihvaćen u
organizaciji Jedinstva.38
Ova reorganizacija se može posmatrati i kao povratak na orga-
nizaciju kakva je postojala od 1950. do 1969. godine (VOb-i
i komanda nadležna za mornaricu, odnosno Pomorsko ratište;
jedino je nedostajala komanda u centralnom delu zemlje – u
Sarajevu).39 Svakako da je u periodu pre donošenja ovakve
odluke bilo dosta rasprava u vojnom vrhu, pa se u prethodnih
deceniju i po i više stekla navika da armije (odnosno korpus u
Crnoj Gori) u većini slučajeva budu posmatrane kao nekakve
republičke vojne komande. Sigurno da je postojao oprez kod
pojedinih konzervativnih generala da će pojedina republička
rukovodstva imati uticaja na pojedinog komandanta armije u
slučaju nekakave vanredne situacije. Takođe, sasvim je jasno
da je ova tema bila razmatrana samo u strogo zatvorenim voj-
nim krugovima.40
Kada je u pitanju Severozapadno vojište (5. VOb) reč je o ra-
nije postojećem rešenju sa opravadavajućim teritorijalnim pro-

37
Up. K. Kolšek, Prvi pucnji u SFRJ. Sećanja na početak oružanih sukoba u
Sloveniji i Hrvatskoj, Beograd, 2005, 64.
38
D. Domazet-Lošo, Hrvatska i veliko ratište, Zagreb, 2002, 47 (i dalje),
ukazuje da je ključni osnov za ovaj projekat bila studija koju je izradio tadašnji
general-major Blagoje Adžić, a pod nazivom Mesto, uloga i angažovanje
oružanih snaga u sprečavanju nastajanja i eliminisanja vanrednih prilika, po-
sebno izdanje Biltena Glavnog štaba JNA, br. 53, Beograd, 1986. godine.
39
U pojedinim je radovima bilo i tumačenja da je armijski sistem organi-
zovanja trajao od kraja Drugoga svetskog rata, a da je potom odjednom
ukinut (up. M. Špegelj, Sjećanja vojnika, Zagreb, 2001, 87).
40
Up. isto, 88.
130 Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj

tezanjem. Isto važi i za Vojno-pomorsko ratište. Veoma ve-

liku novost predstavljalo je, pak, stvaranje Jugoistočnog vojišta
gde je komandi u Skoplju, koja je tradicionalno obuhvatala jug
Srbije, Kosmet i Makedoniju, sada pridodata i Crna Gora. Sa
logične strane najviše mogućnosti za diskusiju (i danas) privlači
način na koji je teritorijalno zaokruženo Centralno vojište sa
komandom u Beogradu. A BiH je uvek posmatran kao velika
centralna i vojno-rezervna oblast. Sada je, međutim, bio samo
deo ratišta, gubeći svoju tradicionalnu formu. Štaviše, činjenica
da se upravo rat 1991-1995. odigrao u najvećem delu na ovom
vojištu, čija je komanda bila u Beogradu, ostavila je prostora
za špekulacije o načinu i logici nastanka Centralnog vojišta (1.
VOb-a):
Tako je postavljena vojnororganizacijska osnovica za projekat
unitarne Jugoslavije ili, alternativno, Velike Srbije.41

Teza da je zapadna granica Centralnog vojišta upravo bila gra-

nica zamišljene skraćene Jugoslavije (Velike Srbije) u toku rata
i posle njega zaživela je u odcepljenim republikama, a kao ilus-
tracija da je upravo vojni vrh projektovao događaje iz 1991-
1992. godine.
Sigurno je da je jedno od ključnih mesta za istraživanje rata
1991-1992. upravo logika nastanka Centralnog vojišta sa ko-
mandom u Beogradu u novoj reorganizaciji JNA, ali je činjenica
i da još nemamo relevantne arhivske pokazatelje o nastanku
ove ideje. Samo jedan trag u građi RV i PVO nam govori da to
nije bila novost u promišljanju organizovanja odbrane.42

41
Isto, 89.
Slično tvrdi i Sefer Halilović, Lukava strategija, Sarajevo, 1997, 69-70:
Zapadne granice 1. VOB-a (1. vojišta) i Kninske divizije su približno
jednake granicama Miloševićeve homogene Srbije: Karlobag-
Ogulin-Karlovac-Virovitica.
42
Up. MJRV, Beograd, k. 27, 5. VaK, 46–47.
 Bojan B. Dimitrijević 131

Inače, RV i PVO je bio prvi vid koji je reorganizovan februara

1986. po novom planu, dok je kopnena vojska prešla na novu
organizaciju tek krajem 1988. godine. U načelu, svako vojište
je trebalo da pokriva po jedan korpus RV i PVO, dok je Pomor-
sko vojište bilo u podeljenoj nadležnosti. Reorganizacija iz feb-
ruara 1986. bila je početak poslednje razvojne etape RV i PVO
(ali i same JNA) u socijalističkoj Jugoslaviji. Preraspodelom dela
jedinica formiran je 1. korpus RV i PVO čija je odgovornost
bilo Centralno vojište u središnjem delu zemlje. Na jugoistoku,
odgovornost je zadržao korpus u Nišu, ali sada noseći broj 3.
Na zapadu i dalje je ostao 5. korpus. Ovim su ukinute ranije
divizije PVO. Namena korpusa bila je protivvazdušna odbra-
na teritorije i grupacija snaga na pojedinom vojištu, odnosno
vazdušna podrška snaga kopnene vojske ili ratne mornarice.43
U kopnenoj vojsci i mornarici promene su sledile nešto kas-
nije,44 odnosno odvijale su se u toku cele 1988. godine. Tri ko-
mande armija su postale vojne oblasti (Beograd, Skoplje, Zag-
reb; bez promena: VPO Split), a ostale su rasformirane. Na
bazi dela divizija, koje su trebalo da se ukinu kao organizaciona
celina, formirani su korpusi, za koje su vezani brigade, puko-
vi i manje jedinice, dok je deo pozadinskih prištapskih i drugih
manjih jedinica direktno bio vezan za komande vojnih oblasti.
Deo snaga na terenu bio je preko uprava ili kroz školstvo ve-
zan za SSNO ili Glavni štab. Vrlo važan deo ove organizacije
sastojao se u promeni statusa jedinice A, B ili R, pri čemu su oz-
nake označavale nivo popunjenosti ljudstvom: kod A 60-100,
kod B 15-60 i kod R od 0-15%.
Peta vojna oblast45 sa komandom u Zagrebu imala je, pored
većeg broja samostalnih i prištapskih jedinica, sledeće korpu-

43
Up. Nar. Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (SSNO) u Beogradu,
s.pov. 63, 17.2.1966. godine, i s.pov. 730, 19.12.1968. godine.
44
Up. isto, s.pov. 1051-1, 4.6.1986. godine.
45
Pregled stanja u 5. vo po formiranju up. u: K. Kolšek, n.d., 64-66.
132 Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj

se: 13. (Rijeka), 14. (Ljubljana), 31. (Maribor) i 32. (Varaždin).

Ostale su do daljega i 6. proleterska pd u Karlovcu i Komanda
odbrane grada Zagreba, a VPO sa komandom u Splitu zadržao
je mahom sličnu strukturu.46 A garnizone u Slavoniji pokrivao
je 17. korpus 1. VOb-a iz Tuzle. Ova reorganizacija u priličnoj
meri je izmenila formaciju JNA na terenu, posebno u fazi kada
je došlo do određivanja klasifikacije pojedinih jedinica. Jedan
deo jedinica je takođe rasformiran.
Osnovna objašnjenja plana Jedinstvo su prilagođavanje or-
ganizacione strukture smanjenom broju vojnih obveznika,
koji je pao posle uvođenja jednogodišnjeg roka u vojsci, i
trend smanjenja oružanih snaga na brojku od 278.513 lica
ukupno. Ova preformacija izvedena je u prilično povoljnom
međunarodnom trenutku kada se Hladni rat nalazio u završnoj
fazi, a svedoči da jugoslovenski vojni planeri tada više ne
očekuju agresiju Varšavskog ugovora iz pravca Mađarske.47
Potom je 1989. nastalo sređivanje prilika te nije bilo značajnih
promena gotovo u celoj JNA.48
U toku 1990. nastavljena je reorganizacija sa tendencijom
smanjenja JNA kroz plan Jedinstvo 2 i Jedinstvo 3.49 No, ne-
dostratak sredstava, birokratska konfuzija i nejasnost detalja
u prilikama na terenu uticali su da se u ključnom periodu pred
sukob i raspad zemlje dodatno poveća konfuzija oko vojne or-
ganizacije i namera vojnog vrha. Na teritoriji Hrvatske došlo je
do rasfromiranja jednog broja raznolikih jedinica, kod VPO jed-
nog broja manjih jedinica, dok je u vazduhoplovstvu preformi-

46
Up. D. Marijan, Smrt oklopne brigade, Prilozi za istraživanje rata za
Hrvatsku i BiH 1990-1992. godine, Zagreb, 2002, 2-3.
47
Up. isto, 144.
48
Neke iznimke up. u: Nar. SSNO u Beogradu, s.pov. 878-1, 19.4., i s. pov
1514-58, 21.4.1989. godine.
49
Up. isto, državna tajna 432-1 i 2, 28.2. i 5.3., te 432-13, 23.7.1990.
godine.
 Bojan B. Dimitrijević 133

rana 97. avijacijska brigada (Divulje) dodavanjem novih eska-

drila u Tuzli i Batajnici. Ukinut je i jedan broj ratnih jedinica za
obezbeđenje avijacije na civilnim aerodromima.50 Između dva
navedena plana donešena je odluka s posebnim naređenjem
da se formira 10. korpus koji je obuhvatio garnizone Zagreb,
Sisak, Petrinju, Dugo Selo, Jastrebarsko i Karlovac.51 To ukazuje
da je jačala organizacija armije za unutrašnje upotrebe: stoga
i nastaju zaštitni motorizovani pukovi na nivou svake vojne
oblasti, koji su u sebi spojili bataljone VP i diverzantske odrede
u jedinstvene formacije.
U dogradnji promena po planu Jedinstvo 3 za 1991. obuhvaćena
su najviše mornarica i delom vazduhoplovstvo (barem što se
teritorije Hrvatske tiče).52 A poslednja organizaciona promena
pred izbijanje oružanih operacija u Sloveniji datirana je 11. ju-
nom kada je na celoj teritoriji Jugoslavije naređeno formiranje
vojnih okruga radi preuzimanja poslova vojnoteritorijalnih or-
gana, sa rokom da do 30. juna preuzmu poslove od lokalnih
društveno-političkih zajednica. U Hrvatskoj je trebalo da se
formiraju okruzi u Osijeku, Petrinji, Rijeci, Splitu i Zagrebu.53
Uobičajeno mišljenje kod autora u Hrvatskoj (delom i u BiH)
je da je promenama u sklopu plana Jedinstvo JNA došla u po-
voljan položaj za agresiju na Hrvatsku 1991. godine. U Srbiji,
pak, nije bilo takvih tumačenja (manja zainteresovanost za
ovaj problem i nedostupnost arhivske građe), iako, npr., ge-
neral Milisav Sekulić smatra da su planovi Jedinstvo tako bili
koncipirani “da se, u prvoj fazi, objektivno oslabi JNA i mak-

50
Up. isto.
51
Up. isto, s.pov. 1248-1, 22.5.1990. godine, te i D. Marijan, n.d., 3-4 i
251-253.
52
Up. MJRV, Beograd, k. 25a (1990) i k. 40.a (1991), te Nar SSNO u Beo-
gradu, s.pov. 473-1, 21.2.1991. godine.
53
Up. Nar SSNO u Beogradu, s.pov. 1446-1, 11.6.1991. godine.
134 Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj

simalno smanji njena borbena sposobnost.”54 Slično je tvrdi-

la i odbrana na suđenjima grupi oficira koji su, posle borbi sa
hrvatskim snagama, predali septembra 1991. varaždinski 32.
korpus:
Jedinstvo 2-3 naneli su u konkretnoj situaciji više štete nego
koristi... armiji... Brojne sugestije i zahtevi, koji su se odnosili na
odnose s republičkim rukovodstvima Slovenije i Hrvatske, nisu
uvaženi... Došlo je do smanjenja upravo onih sastava koji će biti
najviše potrebni u 1991. godini (specijalizovani sastavi i organi
bezbednosti).55

Sačuvane vazduhoplovne procene svedoče da je, u vreme

kada je politička kriza u Jugoslaviji napredovala prema ratnoj
kulminaciji, plan Jedinstvo 3 uglavnom loše uticao na borbenu
gotovost u RV i PVO. Promene u organizaciji imale su loš uti-
caj na popunu jedinica ljudima, jer je projekat primenjen bez
prethodnog usklađivanja organizacije i raspoloživog broja lju-
di. U RV i PVO problem popune vojnicima na odsluženju nije
dostigao dramatične razmere kao u Kopnenoj vojsci, ali bile su
osetne posledice jer se od leta 1990. prešlo na popunu prema
manjoj formaciji. Sve te promene dovode u sumnju mnoge od
tumačenja da je agresija na Sloveniju, Hrvatsku i BiH bila pom-
no i više godina planirana.
Na kraju je reorganizacija Jedinstvo ipak, sa jedne strane, ostala
zapamćena kao obimna promena koja je smanjila mogućnosti
JNA, a sa druge kao uvertira u ratne događaje i skrivene name-
re vojnog vrha.

54
M. Sekulić, Jugoslaviju niko nije branio a Vrhovna komanda je izdala,
Beograd, 1997, 15.
55
K. Kolšek, n.d., 68.
 Bojan B. Dimitrijević 135

Sažetak
U radu je, koji predstavlja nastavak prethodnog rada za period od 1945.
do 1965. godine, na bazi originalne građe prezentiran pregled organiza-
cijskog razvoja Jugoslovenske narodne armije (JNA) u Hrvatskoj od 1966
do 1991. godine, kada se ponovo dešava više organizacijskih promena sa
kojima JNA, formiranjem armija, od kraja 60-ih godina 20. veka ulazi u re-
lativno stabilan period. U celom periodu najviše komande po nekoliko puta
su menjale nazive, ali ne i obaveze i nadležnosti, pa i teritorijalne: armije-
armijske oblasti-vojne oblasti. Nekoliko puta su formirani i rasformirani kor-
pusi. Pukovi su preimenovani u brigade, i obrnuto, a ukidani divizije, pukovi
i bataljoni... To je posebno vidljivo u reorganizacijama koje su nastale kao
posledica reorganizacije Drvar (1959) u periodu 1964-1975. godine. Posle
iskustava sa agresijom na Čehoslovačku 1968. godinu, koja je planere JNA
uhvatila u raskoraku smanjenja formacije, došlo je do novih reorganizacija,
koje – sa vojnog gledišta – kao da nisu donosile željeni rezultat, pa je utisak
da se reorganizacija nastavljala u nedogled, pri čemu se po nekoliko puta
vraćalo na prethodna rešenja. Potom druga polovina 80-ih godina 20 veka
donosi novi talas reorganizacije, na koji se nadovezao rat 1991. godine.
Mnoga od vojnih organizacijskih pitanja iz tih godina, vezanih za plano-
ve Jedinstvo, postali su stoga, posle rata, osnova za tumačenje događaja
u verzijama u kojima se JNA sagledava kao agresor (Slovenija, Hrvatska te
Bosna i Hercegovina), odnosno u kojima se JNA vidi kao snaga koja nea-
dekvatno reaguje na secesiju (Srbija i Crna Gora).

Zusammenfassung
In diesem Beitrag, der die Fortsetzung des vorhergehenden Beitrags für
den Zeitraum von 1945 bis 1965 darstellt, ist aufgrund von Urschriften
die Übersicht der organisatorischen Entwicklung der Jugoslawischen Volk-
sarmee (JNA) in Kroatien in der Zeit von 1966 bis 1991, in welcher erneut
mehrere Änderungen des Organisationsaufbaus stattfinden, mit denen
die JNA durch den Aufbau von Armeen ab Ende de 60-iger Jahre des 20.
Jahrhunderts in einen relativ stabilen Zeitabschnitt eintritt, präsentiert wor-
den. In diesem ganzen Zeitraum haben die höchsten Befehlsstellen mehr-
mals ohne die Aufgaben und Zuständigkeiten zu ändern die Bezeichnungen
gewechselt, auch die territorialen: Armeen – Armeeobrigkeit – Militärobrig-
keit. Mehrere male wurden Korps gebildet und wieder aufgelöst. Regimen-
te wurden in Brigaden umbenannt und umgekehrt, und abgeschafft wur-
den Divisionen, Regimente und Bataillons... Das wird insbesondere in den
136 Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj

Reorganisationen, die als Folge der Reorganisation Drvar (1959) im Zeit-

raum 1964-1975 stattfand, sichtbar. Nach den Erfahrungen mit der Ag-
gression gegen die Tschechoslowakei im Jahr 1968, welche die Planer der
JNA bei unzulänglich reduzierter Truppenformation erwischt hat, kam es zu
neuen Reorganisationen, welche vom militärischen Standpunkt aus wirk-
ten, als brächten sie nicht das gewünschte Ergebnis, so dass der Eindruck
entstand, als habe sich die Reorganisierung ins Endlose fortgesetzt, wobei
mehrmals auf die vorhergehenden Lösungen zurückgegriffen wurde. Da-
rauf folgt in der zweiten Hälfte der 80-iger Jahre des 20. Jahrhunderts eine
neue Reorganisationswelle, welcher der Krieg im Jahr 1991 folgte. Viele
militärische Reorganisationsfragen aus dieser Zeit, die sich auf die Pläne
Einheit beziehen, wurden deshalb, nach dem Krieg zur Grundlage für die
Deutung der Ereignisse in den Versionen, in denen die JNA als Aggressor
(Slowenien, Kroatien und Bosnien und Herzegowina), bzw. in denen die
JNA als die Macht, welche inadäquat auf die Sezession (Serbien und Mon-
tenegro) reagiert dargestellt wird.

Summary
This paper, which is a continuation of the previous paper covering the pe-
riod from 1945 to 1965, uses the original documents to present an over-
view of organisational development of the Yugoslav People’s Army (JNA) in
Croatia from 1966 to 1991, when there were again several organisational
changes, which – through establishment of armies – brought the JNA to a
relatively stable period, beginning in the 1960-ties. Throughout this period,
the highest commands changed names several times, but this did not affect
their obligations and responsibilities, including the territorial ones: armies-
army regions-military regions. The corps were established and disintegra-
ted several times. Platoons were renamed into brigades, and vice versa,
and divisions, platoons and battalions were abolished... This is particularly
visible in re-organisations, which resulted from the reorganisation Drvar
(1959) in the period 1964-1975. After the experience with the aggression
against Czechoslovakia, in 1968, the designers of the JNA, who had pre-
viously started to reduce its formations, introduced new reorganisations
that – from the military perspective – seem not to have yielded the desired
results, so that there was an impression that the reorganisation simply con-
tinued without an end, in which process there were several cases of retur-
ning to previous solutions. Later, the second half of the 1980-ties brought
with it a new wave of reorganisation, which was followed by the war in
1991. Many military organisational issues from that time, which were re-
 Bojan B. Dimitrijević 137

lated to the plans of Unity, have after the war become a basis for interpre-
ting the events in a way that the JNA is perceived as an aggressor (Slovenia,
Croatia and Bosnia-Herzegovina), i.e. in which the JNA is seen as a force,
which did not adequately react to the secession (Serbia, Monte Negro).