Srpski hajduk postade rumunski vojskovoa

Starina Novak je jedan od najpoznatijih srpskih hajduka. Starina Novak je

istorijska linost druge polovine XVI vijeka, porijeklom iz Porea kod
Smedereva, a pobjegao je u hajduke zbog zuluma proklete Jerine. Prema
procjenama istoriara roen je izmeu 1520. i 1530. godine. Pored nadimka
"Starina" to predstavlja odrednicu za ovjeka u godinama, ali i mitskog
mnogoboakog pretka, rodonaelnika koji neprestano titi svoje potomke, za
njegovo ime vee se nadimak "Baba". "Baba" je turcizam koji ima isto
znaenje, ali u nekim izvorima navodi se da je ovaj nadimak Novak dobio
poto su ga jednom prilikom uhvatili Turci i povadili mu sve zube.
Starina Novak potie iz donje klase srpskog naroda, mada neki istoriari tvrde
da je Vlah iz Timoke Krajine ili Bugarin. U rumunskoj istoriografiji preovladalo
je miljenje da je on srpskog porijekla, kao i hiljade drugih najamnika i seljaka
srpske narodnosti koji su se borili u redovima vlake vojske. Baba Novak je
bio pismen ovjek.
Vjeruje se da je uio u manastiru Pore. Znao da ita i pie na
staroslovenskom jeziku, turski je nauio u ropstvu, a vlaki i grki vojujui u
drutvu Vlaha i Grka. Kako kazuju neke narodne pjesme, Starina Novak je
zapoeo hajdukovanje jo u ranoj mladosti. Turci su ga proganjali i muili, te
mladi Starina Novak naputa rodni kraj i odlazi u umu. Ovim poinje drugi
dio svog ivota - hajdukovanje u Timokoj krajini. Zanat oruara nauio je kod
jednog hajdukog harambae, a ubrzo je ispoljio i vojne vrline. Za kratko
vrijeme fomirao je svoju etu i poeo da vodi nepomirljivu borbu protiv
Turaka. Njegova lina hrabrost, umjetnost vojnog komandovanja, kao i veliki
uspjesi na bojnom polju privukli su veliki broj seljaka i slobodnih hajduka
njegovim vojnim formacijama, koje su iz dana u dan bivale sve vee.
Prema rumunskim izvorima ime Starine ili Bube Novaka je vezano za
vladavinu vojvode Mihaja Hrabrog (Mihai Viteazul), i to od poetka
Mihajeve borbe za osloboenje od Turaka 1595. godine, pa do
zavretka njegove vladavine, 1601. godine.

Mihaj Hrabri pred bitku. Jednim krilom je komandovao Baba Novak.

Inae, rumunski izvori prikazuju Starinu Novaka kao vojskovou najamnike
vojske Mihaja Hrabrog, bilo u njegovoj borbi za osloboenje balkanskih
naroda od Turaka - u prvom redu Srba i Bugara - bilo u njegovim ratovima za
ujedinjenje triju rumunskih provincija, Vlake, Transilvanije i Moldavije.
Izvjesna panja posveena je i Baba Novakovim ratovima rame uz rame sa
srpskim ustanicima u Banatu.
U vrijeme Mihajevog pristupanja Svetoj ligi i rata protiv Turaka, Mihajeva
vojska je prela Dunav, marta 1595, i doprla ak do planine Balkan. Mjesno
stanovnitvo, ohrabreno prisustvom Mihajeve vojske, podiglo se na ustanak i
njih oko dvije hiljade hajduka krenulo na Sofiju. Opljakali su sve na ta su
naili i opustoili grad Turtukaju, koji su potom spalili i sravnili sa zemljom.
Prethodnica ove ekspedicije doprla ak do Varne na obali Crnog mora. Na
elu pobunjenih seljaka stajao je Starina Novak. Mihaj je jo tada uoio
vojnike osobine ovog vojskovoe i njegovih hajduka za optu stvar, pa je
srpske hajduke primio u sastav svoje, a Starinu Novaka postavio za jednog od
svojih najglavnijih vojnih starijeina.
Prema maarskim izvorima Novak je porijeklom Srbin iz Porea kod
Smedereva, neko vrijeme se poturio i postao subaa, a kada se
pokarabasio s Turcima, odmetnuo se u hajduke. Turci su mu
pripremili zamku i uhvatili ga, strpali u tamnicu i povadili mu sve
zube iz glave, pa je tad prozvan Baba Novak. U poetku, Baba Novak je
bio obian vojnik, a onda je doao kod Mihaja Hrabrog - pie Samokezi - u
Vlaku, gde ga je ovaj postavio za kapetana nad hajducima. To je, po svojoj
prilici, bilo poslije prve Mihajeve proljene ofanzive na Balkan, 1595. godine,
a ne poslije bitke kod Kalugarenija (13/23. avgusta 1595), kako tvrde neki
istoriari. Po navodima istoriara B. P. Hasdeua, Baba Novak je roen oko
1530, to znai da mu je bilo 65 godina kada je stupio u Mihajevu vojsku.

ivot ovog velikog hrianskog borca tragino je okonan. Na prevaru je

uhvaen i zajedno sa svojim saborcem i svetenikom nabijen na kolac.
Njihova tijela su bila ostavljena da ih gavrani skrnave, a zatim su bili spaljeni
5.2.1601. godine u Kluu. Od svih likova hajduka, lik Starine Novaka se u
srpskoj epici posebno izdvaja. On je kao hajduk najcjelovitije istaknut i
pjesniki osmiljen. Sjedinio je istovremeno mnoge vrline i mane, hrabar je,
samosvjestan, stamen, odvaan i nepokolebljiv. Po mnogo emu Starina
Novak i njegova borba mogu se smatrati preteom Karaora i I srpskog
ustanka 1804. - 1813. godine.
Hajduk s Romanije

Istorijska interpretacija Novakove hajduke biografije

umnogome korespondira sa epskom poezijom. Kada je rije o istorijskom
posredovanju u graenju epske biografije hajduka Novaka, najvie to se
moe dopustiti jeste kontaminovanje maglovitog kolektivnog sjeanja na vie
istorijskih linosti iz razliitih vremena i podnevlja: veliki vojvoda Novak
Grebostrek, cesar Novak iz 14. vijeka, narodna personifikacija novog
vizantijskog stratiote, lavoobrazni hajduk Karaljuk/Novak iz itija despota
Stefana Lazarevia s poetka 15. vijeka, Novak Debeljak ili Novak Debeli o
kome govore strani putopisci u 16. vijeku, razbojnik iz manastira Svetog
ora u Temskoj, Baba Novak s kraja 16. vijeka, Novak Kova tipski lik
maara u epskoj poeziji Srba.
Najmanje to se pak moe pretpostaviti jeste to da su junaka preduzea
ovim junacima, pored smrti, morala donijeti i pjesniku slavu, batinjenu u
narodnim pjesmama i predanjima, usmenoj rijei koja je vremenom brisala
granice i ujednaavala razlike.
Epski ivot Starine Novaka i njegove hajduke druine, tradicijsko
stanite hajduke druine Starine Novaka je gora Romanija kod Pala.
Kojim putevima je tradicija o Novaku u 16. i 17. vijeku prenijeta na

Romaniju, jo uvjek predstavlja otvoreno pitanje. Teza da je u tim

vremenima Romanija postala jedno od glavnih stecita hajduka, te
da su na Novaka prenijete i mnoge ranije hajduke tradicije, prua
samo djelimian odgovor. Gora Romanija iz narodnih pjesama ne
upuuje ni na teren dananje Rumunije, poprite istorijske aktivnosti
Baba Novaka do lingvistikog izjednaavanja toponima Romanija i
Rumunija nije moglo doi prije 19. vijeka. Prije bi se mogla prihvatiti
etimologija M. Stojanovia po kojoj je kolektivno pamenje junaka i
dogaaja sa podruja vizantijske teme Trakija (Romanija) i klisure
(teme) Strimona prenijeto, na osnovu jezike slinosti, na planinu u
Republici Srpskoj, to posredno pokazuju i ouvani toponimi u
pjesmama enidba Grujice Novakovia (Vuk, SNP III, br. 6) i
Nevjera ljube Grujiine" (Vuk, SNP III, br. 7).
Po Miodragu Stojanoviu, oko lika Novaka Debelia, novog pobjednika,
mogla se razviti snana dijahronijska vertikala usmenog pjevanja, koja je
tekla od drevne zaboravljene srednjovijekovne epike, na ta upuuju
geografski i etnografski palimpsesti u ouvanim pjesmama predvukovskih i
vukovskih zapisa, sve do hajdukih elemenata projektovanih u epski lik
gorskog etobae koji stoluje na planini Romaniji.
I oko epskog lika Grujice Novakovia, drugog invarijantnog lana Novakove
hajduke druine, istorija neumorno plete mreu satkanu od injenine grae.
Tako se iz pranih arhivskih izvora pomaljaju Grujica eravica, Grujica
Miloev, Grujica Milo Mali, Grujica Vukovi (to je onaj morlak sa Zubaca za
iju glavu su Dubrovani raspisali ucenu od hiljadu dukata), kao i hajduk koji
se pominje pod nadimkom Putto u dubrovakim dokumentima iz 1664.
godine.
Salko Nazei smatra da bi epskog Grujicu Novakovia ponajprije trebalo
traiti u spajanju dvije linosti, hajduka Grujice eravice s jedne i morlaka
Grujice Vukovia s druge strane.
O deli-Radivoju, treem kljunom lanu hajduko-porodine druine Starine
Novaka, veoma rano se pjevalo i u Dalmaciji, i to u vezi sa Novakom i Mijatom
Tomiem. Deli-Radivoje u druini po pravilu ima funkciju Novakovog
brata/pobratima.
U pjesmi Starina Novak i knez Bogosav (Vuk, SNP III, br. 1) Novak se
dovodi u vezu sa vladavinom despota ura Brankovia i kulukom
nametnutim prilikom zidanja Smedereva. Nije, meutim, samo Jerinin zulum
razlog zbog kojeg se Starina Novak odmee u hajduke. Mladoenja Turin i
njegova osionost su prisutni kako bi se naglasila nacionalna dimenzija
odmetanja u hajduke i izvrilo relativno stabilno situiranje Starine Novaka u
krug pjesama koji mu po tradiciji pripada. U drugoj varijanti (Vuk, SNP VII, br.
33) ouvan je samo ovaj hajduki elemenat.

Opisi Starine Novaka

Najupeatljiviji opis Starine Novaka dat je u pjesmi enidba

Gruice Novakovia (Vuk, SNP III, br. 6). Novak je ovdje odjeven u stranu
odoru. Na glavi ima kapu vuetinu, na pleima "kouh od meeda", za
kapom krilo od labuda. Zoomorfna maska koju on nosi moe se dovesti u
vezu sa mitskim prototipom. Medvjed i vuk iz aspekta simbolikog statusa
ivotinja (zoomorfni kod) predstavljaju ivotinje koje su najblie ovjeku. Za
izgled Starine Novaka u ovoj pjesmi ilustrativan je, meutim, i istorijski
prototip. Lako je uoiti tipoloku slinost izmeu odjee Starine Novaka i
opisa jednog delije u Jedrenu koji nam ostavlja francuski putopisac Nikola de
Nikole sa svojih putovanja po Turskoj u 16. vijeku.
On je izgledao ovako. Donji deo njegove haljine i njegove duge i iroke gae,
koje Turci nazivaju alvarama, bili su od koe mladog medvjeda sa dlakom
napolju. Ispod alvara imao je cipele ili kratke izme od utog safijana,
sprijeda iljate, a pozadi veoma visoko, odozdo potkovane, okruene dugim i
irokim mamuzama. Na glavi je imao kapu, nainjenu kao kod poljskih
konjanika ili urijanaca, koja mu je padala ka jednom ramenu. Ona je bila od
pegave leopardove koe. Delija je na nju, na elu, prikaio jedno iroko orlovo
krilo kako bi izgledao to stranije. Dva druga krila bila su privrena velikim
pozlaenim klincima na njegovom titu koji je nosio sa strane, objesivi ga o
pojas. Njegovo oruje bila je orda i jatagan, dok je u desnoj ruci drao
buzdovan, tj. topuz, sa zlatnim perima. Meutim, nekoliko dana poslije toga
ovaj delija je krenuo iz Jedrena s vojskom koju je Ahmed-paa (onaj koji je,
poslije toga, po sultanovom nareenju, zadavljen u svom krevetu) vodio,
umesto sultana, na Erdelj. Tada sam ga vidjeo na konju pokrivenom, umjesto
pokrovcem, itavom koom jednog velikog lava, koja je prednjim apama bila
privrena na grudima konja dok su druge dve visile pozadi. Buzdovan mu je
visio o zadnjem unkau sedla. U desnoj ruci drao je koplje duge i uplje
drke, a vrha dobro zaotrenog.

Da li je Novak ovde odeven u odeu turskog megdandije ili je karakterizacija

nastala naslojavanjem mitskog i istorijskog hronotopa, pitanje je na koje se
ne moe dati definitivan odgovor. ini se da se u karakterizaciji i atribuciji
Novakovog epskog lika ne mogu zanemariti ni mitski ni istorijski elementi.
Nijedan od ovih inilaca, meutim, ne opstaje samostalno u tradiciji. U pitanju
je proces koji podrazumeva imanentno prisustvo epskog podteksta kadrog da
aktivira celokupnu epsku biografiju popularnog junaka. Na dijelu je
automatizam epske formule i mehanizam poistoveivanja kolektiva sa
opjevanim dogaajem ili junakom, proistekao iz estetike istovjetnosti, kojim
se ne ele dovesti u pitanje stil i afiniteti narodnog pjevaa, kao ni uticaj
sredine, epohe i etnokulturnih elemenata podneblja u kome je odreena
varijanta zabeleena.
Kosti sahranjene pored crkve u Palama

Prema izvorima prof. Mojsija erkovia, 1926. godine je dolo do prenosa

Novakovih kostiju umorenih 1914. godine u zajedniku grobnicu pored crkve
na Palama, gdje se i danas nalazi spomenik palim borcima u Prvom svjetskom
ratu. Da li su to kosti rumunskog vojskovoe, srpskog hajduka ili epskog
junaka zauvjek e ostati tajna.
Novakova peina

Novakova peina se nalazi na strmim liticama Romanije, a dobila je ime po

starom narodnom junaku Starini Novaku. Peina se nalazi na nadmorskoj
visini od 1515 m. Ispod Novakove peine su Careve vode, najpoznatije vrelo u
irokom pojasu. Pored vrela je vodio Carigradski drum, koji je jedno vrijeme
spadao meu najvanije puteve turskog carstva u Bosni.
Epska pjesma: Starina Novak i knez Bogoslav
Vino piju Novak i Radivoj
a kod Bosne, kod vode studene,
kod nekoga kneza Bogosava.
A kad su se vina ponapili,
knez Bogosav stade besjediti:
Pobratime, Starina Novae,
kai pravo, tako bio zdravo,
sa ta, brate, ode u hajduke?
Kakva tebe oera nevolja
vrat lomiti, po gori hoditi,
po hajduci, po lou zanatu,
a pod starost, kad ti nije vrime?
Veli njemu Starina Novae:
Pobratime, knee Bogosave,
kad me pita, pravo da ti kaem jest mi bilo za nevolju ljutu.
Ako more znati i pamtiti
kad Jerina Smederevo gradi,
pa naredi mene u argatluk,
argatovah tri godine dana,
a ja vukoh drvlje i kamenje
sve uz moja kola i volove i za pune do tri godinice
ja ne stekoh pare ni dinara,
ni zasluih na noge opanke.
I to bih joj, brate, oprostio!
Kad sagradi Smedereva grada,
onda stade pa i kule zida,
pozlauje vrata i pendere,
pa nametnu namet na vilajet,
sve na kuu po tri litre zlata to je, brate, po trista dukata!
Ko imade, i predade blago;
ko predade, onaj i ostade.
Ja sam bio ovjek siromaan,
ne imadoh da predadem blago,
uzeh budak, s im sam argatovo,
pa s budakom odoh u hajduke,

pa se nie zadrat ne mogoh

u dravi Jerine proklete,
ve pobjegoh do studene Drine,
pa se maih Bosne kamenite.
A kad dooh blizu Romanije,
tu sam turske svatove susreo oni vode kadunu evojku.
Svi svatovi s mirom prolazili,
zaostalo Ture mladoenja
na doratu, konju velikome,
ono ne e da prolazi s mirom,
ve potee trostruku kandiju
(tri su na njoj lule* od tumbaka)
pa udara mene po pleima.
Triput sam ga Bogom pobratio:
Molim ti se, Ture mladoenja,
a tako ti sree i junatva,
i tako ti sretnoga veselja,
proi me se, hajde putem s mirom vidi da sam ovjek siromaan!
Opet Ture da s' okani nee.
Kad je mene malo zaboljelo,
i ja sam se vrlo raljutio,
pa potegoh budak sa ramena
te udarih Ture na doratu.
Kako sam ga lako udario,
umah sam ga s konja oborio,
i k njemu sam onda priletio;
udarih ga jo dva i tri puta
dok sam njega s duom rastavio.
Vatih mu se rukom u depove,
kod njeg' naoh do tri kese blaga,
pa ih puti sebi u njedarca;
otpasah mu sablju od pojasa,
njem' otpasah, a sebi pripasah;
ostavih mu budak vie glave,
da im e ga zakopati Turci,
pa posjedoh njegova dorata,
odoh pravo gori Romaniji.
To gledaju svi turski svatovi,
ne edoe mene ni erati,
ja ne ee, ja li ne smjedoe.
Evo ima etr'est godina,
Romaniju goru obiknuo,
bolje, brate, nego moje dvore;
jer ja uvam druma kroz planinu,

doekujem Sarajlije mlade,

te otimam i srebro i zlato
i lijepu ohu i kadifu,
odijevam i sebe i drutvo;
a kadar sam stii i utei
i na stranu mjestu postajati ne bojim se nikoga do Boga!

Boko Suvajdi
Hajduci i uskoci u narodnoj poeziji
Istorijske pretpostavke za nastanak i razvoj hajdukog pokreta
Predgovor knjizi: Epske pesme o hajducima i uskocima: Antologija,
priredio Boko Suvajdi, Srpske narodne umotvorine, knjiga 5, urednik Mile
S. Bavrli, Gutenbergova galaksija, Beograd, 2003.
[odlomak]
Hajduka druina Starine Novaka
Tradicija o Starini Novaku predstavlja balkansku tradiciju u najboljem
smislu te rei. U istorijskim izvorima nesumnjivo je utvreno postojanje Baba
Novaka koji je etovao u Banatu za vreme Dugog rata, i u vojsci vlakog
vojvode Mihaja Hrabrog (Mihai Viteazul) u 16. veku.82) Okrivljen za navodnu
izdaju, skonao je tragino, kao i ustanak sam.83) Istorijska interpretacija
Novakove hajduke biografije umnogome korespondira sa epskom poezijom.
Savremeni istorijski izvori u ivotopisu vojskovoe Baba Novaka akcentuju tri
osnovna dogaaja: njegovu epsku inicijaciju (prelazak preko zaleenog
Dunava sa 2000 hajduka kako bi se prikljuio vojsci vlakog vojvode Mihaja
Hrabrog i uestvovao u ratovima za ujedinjenje Vlake, Transilvanije i
Moldavije), herojsko dranje u bitkama (oko sela Kalugareni, u osvajanju
gradova Trgovite, Bukuret i uru 1595. godine, u napadu na Sofiju u
prolee 1596. godine, u bici kod sela Miraslaua 18. septembra 1600.
godine84), kao i mueniku smrt pod Kluom.85) Novakovo etovanje
predstavljeno je u uzvienoj epskoj stilizaciji.86) Iza strane smrti Baba
Novaka nazire se tipski lik oklevetanog junaka koji umire u stranim mukama
na lomai na trgu u Kluu 5. februara 1601. godine.87)
Kada je re o istorijskom posredovanju u graenju epske biografije
hajduka Novaka, najvie to se moe dopustiti jeste kontaminovanje
maglovitog kolektivnog seanja na vie istorijskih linosti iz razliitih vremena

i podneblja (veliki vojvoda Novak Grebostrek,88) cesar Novak iz 14. veka,89)

narodna personifikacija novog vizantijskog stratiote,90) lavoobrazni
hajduk Karaljuk/Novak iz itija despota Stefana Lazarevia s poetka 15.
veka, Novak Debeljak ili Novak Debeli o kome govore strani putopisci u 16.
veku, Razbojnik iz manastira Svetog ora u Temskoj,91) Baba Novak s kraja
16. veka, Novak kova tipski lik maara u epskoj poeziji Srba92). Najmanje
to se pak moe pretpostaviti jeste to da su junaka preduzea ovim
junacima, pored smrti, morala doneti i pesniku slavu, batinjenu u narodnim
pesmama i predanjima, usmenoj rei koja je vremenom brisala granice i
ujednaavala razlike. Tako je, iz laguma povesnih naslaga, iknuo
nezaustavljiv luk usmene rei, razgranavi se u rukavce nacionalnih motiva i
tokova, maglovito pamtei optebalkanske istorijske i etnografske obrise,
iscrtavajui slavne i stare vizantijske toponime na novoj mapi porobljenog
Balkana. U ovom procesu kljune su morale biti limitrofne oblasti izmeu
severoistone Srbije, zapadne Bugarske i Rumunije, oko Podunavlja, odakle
se legenda disperzivno irila u vremenu i prostoru. Epski ivot Starine Novaka
i njegove hajduke druine, meutim, ne odvija se na ovim prostorima.
Pojedini toponimi se samo fragmentarno pominju u narodnim pesmama.
Tradicijsko stanite hajduke druine Starine Novaka je gora Romanija kod
Sarajeva. Kojim putevima je tradicija o Novaku u 16. i 17. veku preneta na
Romaniju, ako je uopte tamo i prenoena, jo uvek predstavlja otvoreno
pitanje. Teza da je u tim vremenima Romanija postala jedno od glavnih
stecita hajduka, te da su na Novaka prenete i mnoge ranije hajduke
tradicije,93) prua samo delimian odgovor. Gora Romanija iz narodnih
pesama ne upuuje ni na teren dananje Rumunije, poprite istorijske
aktivnosti Baba Novaka do lingvistikog izjednaavanja toponima Romanija i
Rumunija nije moglo doi pre 19. veka.94) Pre bi se mogla prihvatiti
etimologija M. Stojanovia po kojoj je kolektivno pamenje junaka i dogaaja
sa podruja vizantijske teme Trakija (Romanija) i klisure (teme) Strimona
preneto, na osnovu jezike slinosti, na planinu u Bosni, to posredno
pokazuju i ouvani toponimi u pesmama enidba Grujice Novakovia (Vuk,
SNP III, br. 6) i Nevjera ljube Grujiine" (Vuk, SNP III, br. 7).
Po Miodragu Stojanoviu, oko lika Novaka Debelia, novog
pobednika, mogla se razviti snana dijahronijska vertikala usmenog pevanja,
koja je tekla od drevne zaboravljene srednjovekovne epike, na ta upuuju
geografski i etnografski palimpsesti u ouvanim pesmama predvukovskih i
vukovskih zapisa, sve do hajdukih elemenata projektovanih u epski lik
gorskog etobae koji stoluje na planini Romaniji i podvizava se, u duhu
vremena, na elu i u zajednitvu sa svojom porodinom hajdukom
druinom.

Naslojavanje motiva i sinkretinost pevanja o Novaku u rasponu od

drevnih legendi i, verovatno, zaboravljenih epskih pesama koje se korene u
eposi pre Nemanjia i kosovske epopeje, sve do osnivanja nacionalnih drava
na Balkanu, onemoguuju bilo kakvo precizno situiranje Starine Novaka u
krug hajdukog pevanja 16. i 17. veka. Kontaminacija poetskog seanja na
legendarnog Novaka Debelia, koje potie moda jo iz perioda ranog
srednjeg veka, sa poznijim pevanjem o hajdukom harambai koji etuje u
planini Romaniji, rezultat je kontinuiranog procesa uoptavanja i
transformacije, te predstavlja snaan izraz neprekinute vertikale usmenog
epskog pevanja na Balkanu, koje je od mnogo vee starine nego to to mogu
pokazati datumi beleenja pesama. Otuda su u krugu pevanja o Starini
Novaku i njegovoj hajdukoj druini, u odnosu na druge hajduke druine,
mitoloki elementi najvie zastupljeni.
I oko epskog lika Grujice Novakovia, drugog invarijantnog lana
Novakove hajduke druine, istorija neumorno plete mreu satkanu od
injenine grae. Tako se iz pranih arhivskih izvora pomaljaju Grujica
eravica,95) Grujica Miloev,96) Grujica Milo Mali,97) Grujica Vukovi98) (to
je onaj morlak sa Zubaca za iju glavu su Dubrovani raspisali ucenu od
hiljadu dukata), kao i hajduk koji se pominje pod nadimkom Putto u
dubrovakim dokumentima iz 1664. godine. Salko Nazei smatra da bi
epskog Grujicu Novakovia ponajpre trebalo traiti u spajanju dve linosti,
hajduka Grujice eravice s jedne i morlaka Grujice Vukovia s druge
strane.99)
Da se o deli-Radivoju, treem kljunom lanu hajduko-porodine
druine Starine Novaka, veoma rano pevalo u Dalmaciji, i to u vezi sa
Novakom i Mijatom Tomiem, pokazuje nam Pisma najposlidna od slavne
Bosne (br. 136) u Razgovoru ugodnom naroda slovinskoga Andrije Kaia
Mioia (1756). Ukoliko se pojavljuje u pesmama, deli-Radivoje u druini po
pravilu ima funkciju Novakovog brata/pobratima. Za razliku od Novaka i
Grujice, ime deli-Radivoja se u ravni nomenklature, po mehanizmu alternacije
zasnovane na zvukovnom podudaranju, veoma lako zamenjuje drugim
varijetetima.
Poetski lik Starine Novaka zapravo je samo recidiv istorijskog
prototipa (ime, oznaka starosti kao dominanta poetske karakterizacije lika,
antiturska borba). vrstom srodnikom vezom i kontrastnom karakterizacijom
junaka markiran je odnos Starine Novaka (Debeli, Baba) i Grujice
Novakovia (dijete, Novakov). Interakcija Novaka i Grujice poiva na nekoliko
osnovnih opozitnih parova tradicionalne kulture (otac:sin, starost:mladost,
mudrost:hrabrost, iskustvo:lepota).100) Atribucija Grujice Novakovia kao
mladog i lepog junaka proistie iz Novakove veze sa vilom koja pripada

starijem sloju usmenog pevanja. Kao izraz i posledica tenje za folklornom

simetrijom u hajdukoj druini Starine Novaka pojavljuje se i Grujiin brat,
dijete Tatomir.
Sam poetak Novakove epske biografije u skladu je sa njegovom
dvostrukom prirodom srednjovekovnog junaka i gorskog hajduka.101) U
pesmi Starina Novak i knez Bogosav (Vuk, SNP III, br. 1) Novak se dovodi u
vezu sa vladavinom despota ura Brankovia i kulukom nametnutim
prilikom zidanja Smedereva. Nije, meutim, samo Jerinin zulum razlog zbog
kojeg se Starina Novak odmee u hajduke. Mladoenja Turin i njegova
osionost su prisutni kako bi se naglasila nacionalna dimenzija odmetanja u
hajduke i izvrilo relativno stabilno situiranje Starine Novaka u krug pesama
koji mu po tradiciji pripada. U drugoj varijanti (Vuk, SNP VII, br. 33) ouvan je
samo ovaj hajduki elemenat.
U tematsko-motivskom krugu usmenog epskog pevanja koji je
stvoren oko druine Starine Novaka ravnopravno su zastupljeni
internacionalni i hajduki motivi. Internacionalni motivi iji su nosioci lanovi
hajduke druine Starine Novaka jesu enidba oveka vilom (Bogii, br. 39),
enidba junaka (Vuk, SNP III, br. 6), uee u katalogu svatova (Erlangenski
rukopis, br. 92, 188), spreen incest izmeu nepoznatih srodnika (kari, br.
10), nadmetanje prosilaca oko devojine naklonosti (Vuk, SNP VII, br. 36),
zavada brae i bratoubistvo (Erlangenski rukopis, br. 112; Tomazeo, br. 25),
novelistiki motiv prodaje junaka kao roba eni (Bogii, br. 107; Vuk, SNP III,
br. 2), neverna ljuba (Erlangenski rukopis, br. 117; Vuk, SNP III br. 7),
verna/neverna posestrima (Erlangenski rukopis, br. 150; Vuk, SNP III, br. 5),
oslobaanje junaka iz tamnice (Pjevanija, br. 78; ivanevi-Nedi, br. 4),
stari epski motivi o izboru smrti i oslobaanju podvigom iz zarobljenitva
(Erlangenski rukopis, br. 67; ivanevi-Nedi, br. 25), ukidanje svadbarine
(Vuk, SNP III, br. 5). Pored ovih, beleimo i tipine hajduke motive, kao to su
odmetanje u hajduke i okupljanje ete (Vuk, SNP III, br. 1; SNP, VII, br. 33),
izbor harambae i deoba druine, sa motivom "hajduke sree" (Erlangenski
rukopis, br. 66; Vuk, SNP III, br. 3; Vuk, SNP, IIIr, br. 2), gora proklinje hajduka
(Erlangenski rukopis, br. 96), sukob oko podele plena (Bogii, br. 106),
popevanje kroz goru (Karanovi, br. 262), smrt hajduka (Erlangenski rukopis,
br. 96).102)
Iz perspektive poetike anrova, moemo rei da pesme o Novaku i
Grujici gravitiraju ka epskim pesmama. Nisu retke, meutim, ni hajduke
balade niti lirske pesme (Erlangenski rukopis, br. 96; ivanevi-Nedi, br. 5;
Verkovi, br. 192). Mitolokih elemenata ima osobito u predvukovskim
zapisima i u rumunskoj narodnoj poeziji. U rumunskoj epici zadrali su se
drevni sadraji o sukobu Novaka sa enskim mitskim biima.103) Novakovo

poreklo izvodi se iz veze sa vilom. U srpskoj epskoj poeziji takoe se opeva

veza oveka i vile. Na arhainu osnovu epskog lika Starine Novaka posredno
ukazuje nomenklatura (Novak), atribucija (epiteti Starina i Debeli), opis
(Novakovo ruho u pesmi enidba Grujice Novakovia), prebivalite
(Novakova peina), formule (formula glasa od ije jaine opada lie sa
drvea).104)
Novakovi prijatelji i pobratimi, kao i lanovi njegove hajduke
druine, prikazani su veoma uopteno, u atribuciji koja ne odaje vie od
njihovog socijalnog statusa i siejne funkcije: Boroje i Sredoje (Vuk, SNP III, br.
6), knez Milutin (Vuk, SNP III, br. 5), knez Bogosav (Vuk, SNP III, br. 1).105)
Protivnici lanova Novakove hajduke druine mogu se tipoloki
razvrstati na osnovu dva ustaljena merila. Po kriterijumu realno:fantastino
izdvajaju se dvoboji i megdani sa realnim i mitskim/polumitskim junacima. Po
kriterijumu opte:pojedinano protivnici mogu biti kolektivni ili individualni
likovi. U mlaem sloju epskog pevanja Starina Novak se dovodi u vezu i sa
poznatim muslimanskim junacima (MH VIII, br. 15; Pjevanija, br. 149).
Katalozi prijatelja i protivnika Starine Novaka predstavljaju dobar
primer epske deistorizacije i tipizacije, pri emu je proces transformacije i
uoptavanja najuoljiviji u ravni nomenklature. Ako se i pamte stari sadraji,
imena junaka su oito rezultat poznijeg naslojavanja.
Atributi Starine Novaka, pored istorijskog i mitskog hronotopa,
upuuju i na obiajne norme patrijarhalne zajednice, budui da pojam starosti
u tradicionalnoj kulturi formulativno podrazumeva iskustvo, staloenost,
estitost, vrlinu.106) U krugu pevanja o hajducima najstariji i najiskusniji
pripadnik druine vri i regulativnu funkciju unutar zajednice. On vodi rauna
o tome da se ciklusi hajduke aktivnosti i mirovanja pravilno smenjuju; da se
neverni jataci i pobratimi pravedno kazne, a lojalni nagrade; da unutar ete
vladaju red i harmonija. Takoe se stara o raspodeli plena, posebno blaga i
oruja.
Pevanje o ukrajinskim oprikima i o rumunskim hajducima na najbolji
nain pokazuje do koje mere je usmena tradicija o hajdukoj druini Starine
Novaka natkrilila etnike i geografske granice na Balkanu te postala
optebalkanskom svojinom. Uoljive su tipoloke slinosti, kao to je
istovetno slikanje razloga odlaska Starine Novaka u hajduke/oprike, bogato
ruho i oruje, svesna idealizacija hajduka, postavljanje otre distinktivne linije
izmeu hajduka i razbojnika, obiajni kodeks pobratimstva, provera hrabrosti
kao uslov primanja u etu, imperativ izvlaenja ranjenoga ili ubijenog druga iz
boja, veza sa natprirodnim biima koja se koreni u mitu, borba sa Arapinom,
hiperbolizacija snage hajduka, isticanje njihove lepote.107)
U makedonskoj i u bugarskoj usmenoj poeziji Starina Novak je

prevashodno junak starijih vremena. Pojavljuje se najee u vezi sa

Kraljeviem Markom. Karakteristino je njegovo uee u svatovskim
povorkama, najee u funkciji kuma koji spasava nevestu od mnogovrsnih
opasnosti koje joj prete dok je kultno neista tokom svadbe kao obreda
prelaza (apkarev, III, br. 485). Karakterizacija se vri u skladu sa
srednjovekovnim obrascima junak je ovenan krunom i ezlom, oruan
sabljom i buzdovanom (Miladinovci, br. 143, Kaanovski, br. 164).
Najupeatljiviji opis Starine Novaka dat je u pesmi enidba Gruice
Novakovia (Vuk, SNP III, br. 6). Novak je ovde odeven u stranu odoru. Na
glavi ima kapu vuetinu, na pleima "kouh od meeda", za kapom krilo
od labuda. Zoomorfna maska koju on nosi moe se dovesti u vezu sa
mitskim prototipom. Medved i vuk iz aspekta simbolikog statusa ivotinja
(zoomorfni kod) predstavljaju ivotinje koje su najblie oveku.108) Za izgled
Starine Novaka u ovoj pesmi ilustrativan je, meutim, i istorijski prototip.
Lako je uoiti tipoloku slinost izmeu odee Starine Novaka i opisa jednog
delije u Jedrenu koji nam ostavlja francuski putopisac Nikola de Nikole sa
svojih putovanja po Turskoj u 16. veku.
On je izgledao ovako. Donji deo njegove haljine i njegove duge i
iroke gae, koje Turci nazivaju alvarama, bili su od koe mladog medveda
sa dlakom napolju. Ispod alvara imao je cipele ili kratke izme od utog
safijana, spreda iljate, a pozadi veoma visoko, odozdo potkovane, okruene
dugim i irokim mamuzama. Na glavi je imao kapu, nainjenu kao kod
poljskih konjanika ili urijanaca, koja mu je padala ka jednom ramenu. Ona
je bila od pegave leopardove koe. Delija je na nju, na elu, prikaio jedno
iroko orlovo krilo kako bi izgledao to stranije. Dva druga krila bila su
privrena velikim pozlaenim klincima na njegovom titu koji je nosio sa
strane, obesivi ga o pojas. Njegovo oruje bila je orda i jatagan, dok je u
desnoj ruci drao buzdovan, tj. topuz, sa zlatnim perima. Meutim, nekoliko
dana posle toga ovaj delija je krenuo iz Jedrena s vojskom koju je Ahmed-paa
(onaj koji je, posle toga, po sultanovom nareenju, zadavljen u svom krevetu)
vodio, umesto sultana, na Erdelj. Tada sam ga video na konju pokrivenom,
umesto pokrovcem, itavom koom jednog velikog lava, koja je prednjim
apama bila privrena na grudima konja dok su druge dve visile pozadi.
Buzdovan mu je visio o zadnjem unkau sedla. U desnoj ruci drao je koplje
duge i uplje drke, a vrha dobro zaotrenog.109)
Da li je Novak ovde odeven u odeu turskog megdandije,110) ili je
karakterizacija nastala naslojavanjem mitskog i istorijskog hronotopa, pitanje
je na koje se ne moe dati definitivan odgovor. ini se da se u karakterizaciji i
atribuciji Novakovog epskog lika ne mogu zanemariti ni mitski ni istorijski
elementi. Nijedan od ovih inilaca, meutim, ne opstaje samostalno u

tradiciji. U pitanju je proces koji podrazumeva imanentno prisustvo epskog

podteksta kadrog da aktivira celokupnu epsku biografiju popularnog junaka.
Na delu je automatizam epske formule i mehanizam poistoveivanja kolektiva
sa opevanim dogaajem ili junakom, proistekao iz estetike istovetnosti, kojim
se ne ele dovesti u pitanje stil i afiniteti narodnog pevaa, kao ni uticaj
sredine, epohe i etnokulturnih elemenata podneblja u kome je odreena
varijanta zabeleena.
[...]
82) Nikola Gavrilovi, Rumunski izvori o Baba Novaku, u zborniku
Starina Novak i njegovo doba, 66-69. [Vidi:
http://www.paundurlic.com/radovi/starina_novak.htm]
83) Milan Vanku, Baba Novak u rumunskoj istoriografiji", u zborniku
Starina Novak i njegovo doba, 80.
84) Marko Jaov, Ratovanje Starine Novaka u toku 1600. i njegova
smrt januara 1601. godine, u zborniku Starina Novak i njegovo doba, 88.
85) v. Marko Jaov, Ratovanje Starine Novaka u toku 1600. i
njegova smrt januara 1601. godine, 91.
86) Na uveno obraanje kneza Lazara kosovskim ratnicima pred
odsudni boj u kultnim spisima, po epskoj stilizaciji i emotivnom naboju,
podsea govor Baba Novaka rumunskim borcima, pred drugi dan borbe sa
Poljacima u Erdelju, u ratu sa generalom Bastom: () Pobeda je vaa!
Verujte u nju! Vi ste isti kao to ste i nekad bili i imate istu elju za borbom
kao i ranije, a Novak, va stari kapetan je sa vama! U borbu, deco! ivot,
slava i presto Mihajla, vaeg voljenog vojvode, povereni su vaoj vernosti i
vaem junatvu! elite li da osramotite onoga koji je proneo vau slavu po
celom svetu? Ne. Neprijatelj e pobei zdrobljen! Njegovo bekstvo i njegovo
rasipanje osigurae Mihajlovu vlast, a isto tako i ivot, imovinu, otadbinu, pa
ak i nau deicu, to vredi vie od svega, vau ast i slavu junaci! U borbu, u
borbu junaci! Razmislite, treba li da ivimo slavno ili da umremo asno!
Oktav Paun, Nav. delo, 85-6.
87) Kristea Sandu-Timok, Starina Novak u srpskom i rumunskom
eposu", Narodno stvaralatvo Folklor, 1976-77, god. XVI-XVI, sv. 57-64, 86.
88) Nenad Ljubinkovi, Slojevitost i specifina poetika hajdukih
narodnih pesama", u zborniku Starina Novak i njegovo doba, 192.
89) Ju. Trifonov'', Bleki v''rhu razvitieto na psnit za Novaka u
b''lgarit i s''rbit, Spisanie na B''lgarskata akademija na naukite, S. 1923,
kn. XXIX, 107.
90) M. Stojanovi, Nav. delo, 150-152.

91) Radmila Trikovi, Junaci dugog rata, 58-9.

92) v. Risto Kovijani, Novak kova, Narodno stvaralatvo-Folklor,
1962, sv. 2, 81-91.
93) Vladimir Bovan, Preobraaj istorijskog hajduka Novaka u
pesniki lik Starine Novaka, u zborniku Starina Novak i njegovo doba, 131.
94) Momilo D. Savi, Rumunija Romanija (neosnovanost
identifikacije dvaju toponima u prohujalim vekovima), u zborniku Starina
Novak i njegovo doba, 159-163.
95) O Grujici eravici govori i Andrija Kai Mioi u Razgovoru
ugodnom naroda slovinskoga. Po njemu je Grujo eravica bio arambaa od
junaka iz kotorskih Banjana, koji se pridivkom zvao Sarabaa (Pisma od
vitezova kotorskih, br. 127). Grujicu eravicu pominje Kai i u Korabljici:
Arambaa Grujica eravica, od Banjana rodom, taki junak smrtni bie rata
Bekoga, da se brez svake sumnje more Jankoviu, Manduiu, Moivuni Vuku
i Radi Miletiu prilikovati. Ovi vitez vee od eset glava turski odsie, a
izmeu ostalih posie bega Muratovia i serdara od Risane, dovede mnoge
sunje i upali jednu mnoiju veliku kua turskih. Svidoe sva njegova junatva
providuri i enerali mletaki: Jure Korner na 1666, Jerolim Loredan na 1668,
Lorenco Bernardo na 1669, Antun Priuli na 1669, Petar Duodo na 1691.
Stjepan Banovi, 'Glasovitiji' junaci, o kojima su se za Kaieva ivota u
Dalmaciji pjevale narodne pjesme", ZNO, 1954, knj. 38, 127.
96) Mi, meutim, mislimo da je to jedan te isti hajduk, koji se
negdje spomenuo kao Grujica Miloev, a negdje kao eravica. Moda je bio
mali, a male, valjane ljude nazivaju eravicom. Risto Kovijani i Ivo
Stjepevi, Hajduci u Boki do Morejskog rata (1654-1684), 180-181.
97) P. Butorac, Gospa od krpjela, 112.
98) Salko Nazei, Iz nae narodne epike. I dio, Hajduke borbe oko
Dubrovnika i naa narodna pjesma (prilog prouavanju postanka i razvoja
nae narodne epike), 19-20.
99) Isto, 23-24.
100) Marija Kleut, Starina Novak nain karakterizacije lika u
srpskohrvatskim usmenim pesmama, u zborniku Starina Novak i njegovo
doba, 98.
101) Jov. N. Tomi, O srpskim narodnim epskim pesmama, Beograd
1907.
102) Ljubinko Radenkovi, Mitski atributi Starine Novaka u epskoj
poeziji Junih Slovena i Rumuna, u zborniku Starina Novak i njegovo doba,
220-221.
103) Oktav Paun, Nav. delo, 165-186.
104) v. Ljubinko Radenkovi, Mitski atributi Starine Novaka u epskoj

poeziji junih Slovena i Rumuna, u zborniku Starina Novak i njegovo doba,

211-248.
105) Marija Kleut, Nav. studija, 100.
106) Stari Vujadin, Kraljevi Marko kao stari vitez u bugartici
Popevka od Svilojevia iz 17. veka, Milo Kobili kao stari, nepravedno
oklevetani vitez u interpretaciji Benedikta Kuripeia vek ranije, Starac Foo
kao olienje vrline i mudrosti u turskom taboru iz aspekta Vinjieve
sveobuhvatne nacionalne koncepcije Ustanka itd.
107) Stepan Miani, "Zajednike crte srpskog eposa o Starini
Novaku i oprikivskog folklora o Oleksi Dovbou", Narodno stvaralatvoFolklor, 1973, XII, 46, 51.
108) v. Ljubinko Radenkovi, Simbolika sveta u narodnoj magiji
Junih Slovena, Ni 1996, 88.
109) Radovan Samardi, Beograd i Srbija u spisima francuskih
savremenika, XVI-XVII vek, 119-120.
110) Svetozar Koljevi, Istorija i poezija u pesmama o hajdukom
krugu Starine Novaka, u zborniku Starina Novak i njegovo doba, 112.
Izvor:
http://www.rastko.org.yu/knjizevnost/usmena/bsuvajdzic-uskoci.html
(Obradio: P. Durli, ur.Foruma)