UDC 821.163.41-13.

09

MARKO KRAQEVIÃ I VILA U SVETLU OBREDA PRELAZA

(ÿanrovsko prestrukturirawe pesme)

Sofija Rackov

SAŸETAK: U ovom radu polazi se od pretpostavke da se u

osnovi narodne epske pesme Marko Kraqeviã i vila nalazi „ob-
red prelaza" — inicijacija åija je verbalna manifestacija
mit. Osnovna sadrÿina mita gubi se u pripovednom folkloru,
ali je prisutna u wegovom naåinu oblikovawa (vreme, prostor,
likovi, dogaðaji). Kao što mit pripoveda kako se od haosa
stvara kosmos, tako se i transformacija psihofiziåkog haosa
putem obreda pretvara u socijalno obuzdavawe, gušewe biolo-
ških instikata i sticawe veština u prelomnim trenucima
ÿivota pojedinaca sa ciqem oåuvawa kolektiva, što je na svo-
jevrstan naåin prisutno u ovoj pesmi.
KQUÅNE REÅI: Marko Kraqeviã, Miloš Obiliã, vila
Ravijojla, pobratimstvo, demonski prostor, pevawe u gori, ini-
cijacija, mit, epska pesma, ÿanr.

Sadrÿaj pesme Marko Kraqeviã i vila

Pesma Marko Kraqeviã i vila (SNP ¡¡, 38), koju je Vuk verovatno
zabeleÿio od slepe Ÿivane,1 peva o putu Marka Kraqeviãa i wegovog
pobratima Miloša Obiliãa preko Miroå planine ka Poreåkoj krajini2
i ÿeqi Marka Kraqeviãa da ga pobratim pesmom razonodi u toku puto-

1 Ÿivana je bila stara, dobro uveÿbana pevaåica od zanata, a repertoar pesama joj
je bio vrlo probran. Stil joj je bio izrazit sa dosta individualnih crta, što olakšava
otkrivawe porekla pesama za koje Vuk nije imenovao pevaåa. Ÿivana nije propuštala da
iznese pojedinosti, pa u pesmi preovlaðuje emocionalnost i smisao za graðewe monumen-
talnih prizora (Nediã, 1963, 63). U åetvrtoj kwizi Narodnih srpskih pjesama 1833. Vuk
Karaxiã je objavio šest Ÿivaninih pesama: Ko krsno ime slavi onom i pomaÿe, Marko
Kraqeviã i Alil-aga, Marko Kraqeviã i 12 Arapa, Qutica Bogdan i vojvoda Dragija i Vuåko
Qubiåiã, napomenuvši da ima još pesama za štampawe. Kasnije je još samo za pesmu Na-
hod Momir posredno otkrio pevaåa, dok je ostale Ÿivanine tekstove štampao u treãem
izdawu svoje zbirke, gde više nije navodio poreklo pesama (Nediã, 1963, 59).
2 Za pesmu Marko Kraqeviã i vila Svetozar Matiã je izrekao pretpostavku da je za-
pisana od Ÿivane. Matiã kaÿe da je radwa pesme vezana za Miroå planinu, a epilog
radwe je put Marka i Miloša preko Poreåke krajine ka Vidinskoj krajini sa prelazom
518

vawa. Miloš se plaši da peva, jer mu je vila Ravijojla zapretila smr-

ãu. Marko Kraqeviã ga ohrabruje, govoreãi mu da je siguran dok je wega,
wegovog kowa Šarca i buzdovana. Miloš zapoåiwe pesmu o slavi Ne-
mawiãa. Miloš peva, a vila Ravijojla ga prati. U natpevavawu sa vi-
lom pokazuje se da je Miloš boqi pevaå, što vila ne moÿe da prihvati
i ubija Miloša. Marko Kraqeviã kao gnevni pobratim uz pomoã vilo-
vitog kowa (kojeg prvo moli, a zatim mu preti) savladava vilu. Vila
Ravijojla pokušava da se iskupi tako što uz pomoã lekovitog biqa vra-
ãa Miloša meðu ÿive. Ravijojlin poraz treba da bude opomena vilama
da se ne suprotstavqaju snazi Marka Kraqeviãa.

Junaci pesme

Likovi narodnih epskih pesama kakvi su Kraqeviã Marko,3 Mi-

loš Obiliã4 (koji imaju dodirnih taåaka sa svojim istorijskim proto-
tipovima, ali sa wima nisu identiåni) i vila nisu monolitni, oni su
primer spoja i pretapawa istorijskih, junaåkih i mitskih slojeva koje
je naša narodna tradicija oblikovala na svojevrstan naåin.
„Epski lik Marka Kraqeviãa je najmawe biografija istorijskog
kraqa Marka, iako ima mnogo dodirnih taåaka sa wom" (Zukoviã, 1985,
21). Epski Marko Kraqeviã ima atribute prastarih boÿanstava. Obila-

preko Timoka na Bregovu Selu, gde prelaz i danas postoji, a jezik pevaåa potiåe iz za-
padnih krajeva, pre svega iz Srema. Smatra se zato da je pesma zapisana upravo od Ÿiva-
ne koja je putovala po Bugarskoj, poznavala i geografiju predela Makedonije, a bila pore-
klom iz Srbije (Matiã, 1934, 14).
3 Braãa Mrwavåeviãi — Vukašin i Ugqeša bili su od 1365. godine suvladari na
dvoru posledwih Nemawiãa (ISN 1, 1981, 586). Vukašin je još za ÿivota najstarijeg si-
na Marka proglasio kraqeviãem, stvorivši osnov za novu vladarsku porodicu u Srbiji
(isto, 588). Buduãi da car Uroš nije imao dece, predawe ih pamti kao negativne junake,
pohlepne velikaše, uzurpatore i ubice, dok Vukašinovog sina Marka, stvarnog sultano-
vog vazala, proslavqa kao najmoãnijeg i najomiqenijeg junaka Juÿnih Slovena. Vukašin i
Ugqeša Mrwavåeviã poginuli su na Marici 26. septembra 1371, a Marko je zakonito na-
sledio oca. Slobodni oblasni gospodari koji nisu priznavali Markovu vlast širili su
bez otpora svoje teritorije i u okvire granica nekadašwe drÿave Mrwavåeviãa. Oblast
Mrwavåeviãa tako je svedena na oblast izmeðu Vardara i Crne reke na istoku, Ohrida na
zapadu, Šar-planine i Skopqa na severu. Marko je stolovao u Prilepu i priklonio se
Radoslavu Hlapenu, ocu svoje ÿene Jelene, gospodaru Bera u severnoj Gråkoj (ISN 2, 1982,
37—38).
Prekinuvši opsadu Carigrada 1383. na neko vreme, Bajazit ¡ okupqa svoje vazale i
kreãe u rat protiv kraqa Ÿigmunda. Kod mesta Rovina, blizu jedne reke u Vlaškoj, 17.
maja 1395. godine Bajazit je bio poraÿen, a Marko i Konstantin Dragaš, vršeãi svoje
vazalske obaveze, poginuli su (isto, 54). Prema reåima Konstantina Filozofa, kraq
Marko je pre bitke izrekao åuvenu misao koja više nego bilo šta objašwava wegovu
istorijsku sudbinu: „Ja kaÿem i molim Gospoda da bude hrišãanima pomoãnik, a ja neka
budem prvi meðu mrtvima u ovom boju" (Filozof, 1989, 90).
4 „Kada su istorijske åiwenice u pitawu izvesno je da je Miloš Kobiliã, Lazarev
vlastelin, uåestvovao u Boju na Kosovu 15. 06. 1389. godine, gde je izvršivši ubistvo
sultana Murata ¡ i sam pogubqen. Drugih relevantnih istorijskih podataka o wemu nema-
mo. Prvi Srbin koji je zabeleÿio ime Muratovog ubice je Konstantin Mihailoviã iz
Ostrovice. Naknadno se o Milošu govori u Ÿitiju despota Stefana Lazareviãa od
Konstantina Filozofa gde je uz sintagmu 'blagorodni ratnik' na margini zapisano ime"
(Šuica, 2000, 99).
 519

to jede i pije, ratnik je, spasilac, kao bog plodnosti (Elijade, 1986,
138). Ima i druge osobine starih bogova (gnev, zavist, sujeta). Kao bog
Marko sluÿi po kazni izreåenoj od bogova, goreg od sebe, i smrtnika,
turskog sultana (Branko Lazareviã prema Zukoviã 1985, 106). Mitski ju-
nak kakav je Marko Kraqeviã obnavqa seãawe o mitu putem obreda
(isto, 1985, 106).
Miloš Obiliã, istorijski Muratov ubica, u pesmi, za razliku od
Marka, nije ni kavgaxija, ni pijanica. On je idealan epski lik. Na
mitske osobine ovog junaka upuãuju neke pripovetke koje kazuju kako ga
majka doji golemom sisom; on je gojan, obilat, otuda Obiliã (Mihaq-
åiã, 2001, 47). Prema jednoj narodnoj pripoveci iz Hercegovine, Mi-
loš je dete åobanice Jawe i zmaja, a zadojila i othranila ga je vila
(Åajkanoviã, 1994, 243). Pesme govore da ga je zadojila vila Jerusavqa
(Ðorðeviã, 1989, 97). Postoji pretpostavka da je Miloš uveåe slab i
oklevetan, a ujutru, kad je svanulo, sija oåuvanog morala i svetla obraza
kao sunce (Pavloviã, 1983/84). Wegov lik, dakle, sadrÿi elemente mita.
Treãi junak narodne pesme Marko Kraqeviã i vila jeste vila Ravi-
jojla. Vila predstavqa jedno od veoma rasprostrawenih i kompleksnih
mitskih biãa u balkansko-slovenskoj i srpskoj usmenoj tradiciji, gde
se dovodi u vezu sa predstavama o velikoj bogiwi majci (Karanoviã,
1998, 35). Vila spada u kategoriju demona u vezi sa duhovima prirode,
vetra i oblaka u koje su prenete duše predaka (Kulišiã, 1970, pod vi-
la). „Vile ÿive po velikim planinama i po kamewacima oko voda. […]
Vile nikom neãe zla uåiniti dokle ih ko ne uvrijedi (nagazivši na
wihovo kolo, ili na veåeru, ili drukåije kako), a kad ih ko uvrijedi,
onda ga razliåito nakaze: ustrijele ga u nogu ili u ruku, u obje noge ili
obje ruke, te odmah umre" (Karaxiã, 1975, pod vila). Vile surovo ka-
ÿwavaju one koji su od wih lepši ili govore o wihovim telesnim ma-
nama (Kulišiã, 1970, pod vila). Vile igraju u kolu, lepo pevaju i vrlo
su qubomorne na te svoje vrline. Glas im je milozvuåan i ko ga od
smrtnika åuje, ogluvi za sve ostale zvuke, a moÿe i zaspati dubokim
snom i tragiåno završiti. Vilinski obredi se odrÿavaju na mestima
tabuisanim za smrtnike i ako se prekrši zabrana, kazna je oslepqewe,
paraliza i smrt. Takvi qudi bi bili izleåeni samo ako bi im vile
oprostile (Ðorðeviã, 1989, 112—115). Vile leåe i oÿivqavaju travama,
melemima, vraãaju vid åudotvornom vodom, a mogu i qude obuåiti da
vladaju tajnama lekovitih trava. Lekarske usluge vrše iz qubavi ili za-
to što su na to naterane (isto, 106).

Pobratimstvo

Motiv pobratimstva, kojim zapoåiwe narodna pesma Marko Kraqe-

viã i vila, višestruko je znaåajan za analizu pesme u svetlu obreda pre-
laza5 — inicijacije, koji je ovde opevan i tiåe se rituala promene dru-

5 „Najvaÿniji i najuzorniji prelazni obred je inicijacija, koja odvaja polno sazre-

log mladiãa od majke (i sestara, od grupe neposveãenih ÿena i dece, i prevodi ga u grupu
520

štvenog statusa, u ovom sluåaju sticawa veštine, majstorstva6 i poku-

šaja da se ceremonija magijski izazove, i u tom smislu glavni nosioci
radwe su mitski junaci: Marko Kraqeviã, Miloš Obiliã i vila.7
Reå pobratim oznaåava vaÿan odnos meðu qudima.8 O tome kako su
se Marko i Miloš pobratimili u narodnom predawu postoji nekoliko
priåa i pesama. Jedna od wih govori da se to dogodilo prilikom susre-
ta na putu za Skopqe, kad se ni Marko na Šarinu, ni Miloš na
Ÿdralinu nisu hteli jedno drugom ukloniti s puta. Meðutim, junaci su
se prepoznali, izqubili i pobratimili, åime su pokazali da su jedan
drugom po svemu ravni i jednaki (Mijatoviã, 1932, 64).9
Na emotivnoj jednakosti Marka i Miloša insistira se veã u po-
åetnim stihovima pesme Marko Kraqeviã i vila:

Jedan drugom belo lice qubi

Od milošte do dva pobratima.

Ustaqenim epitetima da jezde dobre kowe i nose bojna kopqa dodaje se

priloška odredba naporedo, åime se naglašava wihova pobratimska
ravnopravnost. Ali Marko i Miloš, prema svojim epskim kvaliteti-
ma, nisu junaci istog ranga. Marko je stariji, onaj koji zna.10 Marko zna
kako se zaštititi od vile i on je onaj koji zaštiãuje. A on je, poput
vile, i kušaå (oboje iskušavaju inicijanta svojim teškim zadatkom —
zahtevom da peva, odnosno zabranom da se oglasi). Miloš je u ovoj pe-
smi, suprotno svojoj epskoj i istorijskoj biografiji na poåetku pesme,
inferiorni junak, onaj koji treba da ispuni teÿak zadatak.

odraslih muškaraca-lovaca sa pravom na ÿenidbu, koja sledi zatim, itd. Taj prelaz ukqu-
åuje fiziåke provere izdrÿqivosti, bolnu operaciju posveãewa i ovladavawe osnovima
plemenske mudrosti u obliku mitova koji se insceniraju pred posveãenicima. Inicija-
cija obuhvata i simboliånu privremenu smrt i kontakt sa duhovima, koji otvaraju put za
oÿivqavawe ili, taånije, za ponovno roðewe u novom svojstvu" (Meletinski, b. g., 230).
6 „Što se tiåe obreda inicijacije u pravom smislu reåi, potrebno je razluåiti
inicijacije puberteta (ÿivotnog doba) od obreda ulaska u neko tajno društvo; najvaÿnija
razlika poåiva u åiwenici što su svi odrasli obavezni da se suoåe sa inicijacijom u
odreðeno ÿivotno doba, dok su tajna društva rezervisana samo za izvestan broj odraslih"
(Elijade, 1986, 154). „Obred inicijacije bio je škola, uåewe u pravom smislu te reåi. U
inicijaciju mladiãa uvode mitske predoxbe i obredi. Istraÿivaåi iskazuju mišqewe da
se wima pri tom izlaÿe neki tajni nauk, tj. da stiåu znawa. […] Nije reå o zanimawima
veã o veštini, nije reå o poznavawu zamišqenog sveta prirode nego o uticaju na wega"
(Prop, 1990, 163).
7 U procesu hristijanizacije mnoga paganska verovawa ne nestaju u potpunosti, veã
se pod pritiskom hrišãanstva sklawaju u zaklon narodnih obiåaja, koji se prenose sa ge-
neracije na generaciju. Stara verovawa se tako nisu izgubila u potpunosti, veã su se sa-
mo prilagodila novonastalim uslovima (Jovanoviã, 1995, 13).
8 Åin bratimqewa izmeðu dva muškarca ili ÿene i muškarca najåešãe se dešava
u nekoj nevoqi (i u snu i na javi) reåima: „Da si mi po Bogu brat!" ili „Bratimim te
Bogom i svetim Jovanom!" (sveti Jovan je zaštitnik pobratimstva i kumstva). Na isti
naåin moÿe se neko i posiniti, posestriti, pooåiniti i pomateriti i tako dat zavet
trajan je i veåan (Ðuriã, 1992, 702).
9 Nema istorijskih podataka o pobratimstvu Marka Kraqeviãa i Miloša Obili-
ãa, ali izvesno je da su oni bili savremenici.
10 „Inicijacija odgovara duhovnom sazrevawu i u religioznim istorijama åoveåan-
stva iniciani je onaj koji je upoznao misterije, on je onaj koji zna" (Elijade, 1986, 156).
 521

Pored Miloša, Markovi epski pobratimi još su i Reqa od Paza-

ra, vojvoda Dojåin iz Soluna, Milan Toplica, beg Kostadin. A najva-
ÿniji i najmoãniji pomagaå Markov jeste posestrima vila.11

Prostor dogaðawa

Miroå planina u kojoj se dogaðaji iz pesme odvijaju predstavqa

stvarni lokalitet, koji je bio poznat Vukovoj pevaåici Ÿivani.12 Ali
planina je i u našoj narodnoj tradiciji, kao i u pesmi Marko Kraqeviã
i vila, stanište vila.
Planina je u mitskom poimawu posredniåki most meðu svetovima.
Ona je sveto mesto koje i jeste i nije na ovom svetu, jer ako pri obredu
prelaza treba nadÿiveti smrt i postati neko „drugo biãe", onda se to
„drugo biãe" mora smestiti u nekom „drugom svetu" (Liå, 1983, 108—
109), što je ovde i sluåaj. Mnogo je razloga da se planina (gora ili šu-
ma) svojim oblikom i poloÿajem prostora smatra izuzetnom, jer se ona
nameãe kao središte trodimenzionalnog koordinatnog sistema (Dete-
liã, 1992, 57—59). Planina gora u najveãoj meri mesto je razliåitih
smrti i specifiånog naåina sahrawivawa (isto, 58), a zatim i sukoba
sa demonskim biãima kao osnovom za pokretawe inicijacijskog åina.
Shodno tome, sukobi sa vilom skoro uvek se javqaju u gori. Gora, plani-
na kroz koju se prolazi uvek je dalek prostor suprotan ureðenom i ci-
vilizovanom.

Demonski prostor: prostor inicijacije

Buduãi da je gora demonski prostor, gde bi se oåekivalo da Marko

i Miloš nemaju pristupa, veã sam poåetak pesme, u kojem Marko Kra-
qeviã i Miloš Obiliã prolaze kroz goru stupivši na za wih nedo-
zvoqenu teritoriju, predstavqa narušavawe tabua. To izaziva daqi, ne-
povoqni tok dogaðaja, odnosno ubistvo Miloša. A kako se ritual pro-
mene društvenog statusa sastoji iz tri faze, od kojih je prva odvajawe
neofita od svoje sredine — separacija, Marko i Miloš, pomoãnik i
iskušenik, u gori fiziåki su izdvojeni od sveta obiånih qudi. U na-
stavku Marko Kraqeviã i Miloš Obiliã svoje putovawe zaustavqaju
pošto je Marko zadremao. Zaustavqawe znaåi zametawe sukoba sa de-

11 O tome kako se Marko s vilom posestrimio razliåito se priåa. Prema jednoj va-
rijanti, Marko je pomogao vili da joj razmrsi kose ne prekinuvši nijednu dlaku, a ona
mu, podojivši ga, daruje moã da bude junak nad junacima. Vila je uvek lebdela nad Markom
i u nevoqi ona bi mu åesto bila jedina pomoã (KZN, 1903, 11).
12 Miroå planina se nalazi u Negotinskoj krajini, pored Dunava, mada sliåno ime
(Miroš) nosi i jedan ogranak Babune izmeðu Velesa i Prilepa, mesta gde je bila presto-
nica Marka Kraqeviãa (Kostiã, 1937, 56—57). Povezanost izmeðu Marka Kraqeviãa i
Miroå planine moÿda se moÿe objasniti u vezi sa wegovom pogibijom 1395. godine na
Rovinama u Rumuniji, zajedno sa Konstantinom Dejanoviãem, åiji je lik u pesmi Marko
Kraqeviã i vila mogao zameniti Miloš Obiliã. Kasnije predawe Marka Kraqeviãa tako-
ðe vezuje za Podunavqe, Braniåevo i Poreå (Kostiã, 1937, 255).
522

monskim biãem. Inicijant tada dolazi do „granice" i tu se uobiåajeno

za obred prelaza dešava promena (Liå, 1983, 117—120). Dakle, putujuãi
po gori, junaci narodne pesme Marko Kraqeviã i vila putuju po novi
lik Miloša Obiliãa, lik majstora pevaåa, do kojeg se dolazi plaãa-
wem prelaska granice (Prop, 1990, 163), u ovom sluåaju u nastavku Mi-
loševim ÿivotom. Ali pre toga sledi interval društvene bezvremeno-
sti — liminalnost, iskušewe, a to društveno odvajawe se naglašava
svakojakim naroåitim pravilima i zabranama (u gori je zabraweno pe-
vawe, ali ta zabrana se narušava i kazna je smrt).

Zabrana pevawa u gori

Prostor onostranog, kako je reåeno, jeste prostor koji se ne sme

narušiti. Najistaknutija karakteristika onog sveta, prostora inicija-
cije, jeste odsustvo glasa.13 Zato je motiv kazne za pevawe u gori upravo
i glavni motiv u pesmi Marko Kraqeviã i vila.
Dakle, vila je åuvar gore planine, åuvar granice i gospodarica
onog sveta. A ulaz u taj svet, odnosno ulaz u svete gajeve, strogo je zabra-
wen neposveãenima, a ako bi im se i dozvolio, nisu smeli ni da govo-
re ni da se osvrãu dok borave u wemu (Deteliã, 1992, 66). Vrsta i teÿi-
na kazne za onog ko se ne pridrÿava pravila uvek je ista: rawavawe ili
smrt, a vile su kaÿwavale svako svojevoqno narušavawe granica wiho-
vog domena i neodgovarajuãe ponašawe (isto, 66).
U pesmi Marko Kraqeviã i vila vila je qubomorna na junakov lep
glas, a uvredu i narušavawe integriteta gore ne predstavqa samo peva-
we na tom mestu veã i natpevavawe Miloša sa vilom, što je, inaåe,
internacionalni motiv.14
Miloš Obiliã u pesmi odbija Markovu molbu da peva jer se pla-
ši viline kazne. A na Markovo insistirawe Miloš ipak zapoåiwe
pesmu. Ta pesma veliåa srpske kraqeve koji su vladali po „Maãedoni-
ji", što je ovde predstavqeno u svedenom obliku, dok je u drugoj vari-
janti ove pesme (Maticki, 1983, 40) razvijena epizoda.

13 Buka koju mogu proizvesti qudska biãa jedna je vrsta izluåevine. Åak i prever-
balna buka dece, kao što su plaå i tepawe, predstavqaju izrazit fokus tabua. „Udarawe u
doboš, duvawe u rog, udarawe åinela, pucawe petarde, zvowava, organizovano bodrewe
klicawem itd. se redovno koriste kao oznake vremenskih i prostornih granica […]" (Liå,
1983, 95).
14 U gråkoj mitologiji postoje paralele našoj pesmi Marko Kraqeviã i vila: trakij-
skog pevaåa Tamirida zbog nesmotrene hvalisavosti oslepquju muze i uništavaju mu kita-
ru (Simiã, 1955, 2), a i takmiåewe izmeðu Apolona i Marsije završilo se satirevim po-
razom i strašnom osvetom uvreðenog boÿanstva (isto, 2). Kao i u našoj narodnoj pesmi,
pobuda osvete sliånih je psiholoških osnova, ali dok kod nas doÿivqeni poraz opravda-
va osvetu, dotle u Ilijadi wu zapoåiwe mawe oprostiva uvreðena sujeta. Takmiåewe izme-
ðu Apolona i Marsije saÿima u sebi stalnu teÿwu starih Grka za kulturnom prevlašãu
(isto, 3), a otprilike sliåan odnos postoji i u našem folkloru izmeðu vile i heroizi-
ranog junaka. U oba primera boÿanstvo kaÿwava: ili iz ohole nadmoãnosti ili iz ne-
moãne srditosti, kao u našem primeru.
 523

Smrt i ponovno roðewe (Miloševo ubistvo, Markova borba, pošteda,

povratak ovozemaqskom u svetlu obreda prelaza)

Obred prelaska okvalifikovan je izmeðu ostalog ritualnim slepi-

lom i nemoãu, a zlostavqawe inicijant mora ãutke da trpi.15 Upravo
zato Miloševu pesmu u nastavku prekida vilin gnev:

Rasrdi se vila Ravijojla,

Pak odskoåi u Miroå planinu,
Zape luka i dve bele strele,
Jedna ud'ri u grlo Miloša,
Druga ud'ri u srce junaåko.

I tako ona ubija Miloša. Miloš Obiliã, åiji su posledwi vapa-

ji upuãeni pobratimu Marku, sad biva povuåen na marginu, a za vaqa-
nost daqeg toka dogaðaja odgovornost preuzima Marko Kraqeviã u ulozi
ritualnog pomoãnika (on uvodi u smrt i vraãa) (Prop, 1990, 283). A ma-
giåne sposobnosti junaka zavisile su upravo od pomoãnika (isto, 166),
što se u nastavku i pokazuje.
Borba Marka Kraqeviãa s vilom, koja sledi, jeste sukob sliånog sa
sliånim, jer uzorit junak mora imati uzoritog protivnika. Ipak, Mar-
ko je svestan svoje ograniåenosti i zato u pomoã priziva kowa Šarca,
koji je kao i svaki mitski i inicijacijski kow htonska ÿivotiwa i
medijator (isto, 260). Uostalom Šarca Kraqeviãa Marka zadojila je
vila i poklonila ovom junaku, dostojnom takvog kowa (Ðorðeviã, 1989,
102). Šarac je, dakle, vilovit kow, pa stoga ima moã da vidi natpri-
rodne pojave, on zna, zna kako se kreãe kroz planinu kao prostor demo-
na. Tako je, u stvari, po svojim svojstvima Šarac ravnopravan vili,
odnosno ovde se potvrðuje da tek u simbiozi kow i kowanik imaju moã
da nadvladaju demone prirode.
Da bi dosegao vilu, Šarac mora da se propne do oblaka tako što
ãe skakati tri kopqa u visinu i åetiri unapred. U trenutku kada je vi-
la sustignuta, ona biva surovo kaÿwena. Marko na woj iskaquje sav svoj
bes i gnev i tera je da oÿivi Miloša.

„A zdravije srce u junaku"

Nije sluåajno što vila u pokušaju da spase sebi ÿivot bratimi

Kraqeviãa Marka i zakliwe ga Bogom i svetim Jovanom:16

Bogom brate! Kraqeviãu Marko!

Višwim Bogom i svetim Jovanom!

15 „Jedan oåevidac kaÿe da su oni sedeli tiho i uåili kod staraca; to je bilo nalik
na školu" (H. Webster, Primitive secret societies, 7 u Prop, 1990, 163).
16 Bog i sveti Jovan åesto se pomiwu u pesmama o Kraqeviãu Marku, kakva je na
primer Marko Kraqeviã i Arapin, u kojoj careva kãi bratimi i kumi Marka „bogom isti-
nitijem i višijem svetim Jovanom". Marko se jedino plaši Boga, starog krvnika i sve-
tog Jovana zaštitnika navedenih duhovnih vrednosti.
524

Daj me puštaj u planinu ÿivu,

Da naberem po Miroåu biqa,
Da zagasim rane na junaku.

A zatim ona odlazi da bere biqe, jer vidawe biqem prastaro je i

vezano je za ÿenska boÿanstva od kojih je zavisila cela vegetacija. U
našoj staroj religiji i mitologiji najåuvenije su biqarice ÿenski de-
moni, vile (Ðorðeviã, 1989, 104).
Vila Ravijojla zatim, nabravši biqe po Miroåu, iscequje i vas-
krsava Miloša Obiliãa, tako da se konaåno u treãoj fazi inicijacije
— reagreaciji posveãenik vraãa u svoje društvo i pridruÿuje mu se u
drugom statusu.
Lepše grlo u Miloša carsko,
Jeste lepše nego što je bilo,
A zdravije srce u junaku,
Baš zdravije nego što je bilo.

Miloš se tako ponovo raða u svom novom liku majstora pevaåa, bo-
qi, lepši i zdraviji (Prop, 1990, 161), onakav kakav je kao idealni ju-
nak i opisan u svojoj društvenoj zajednici.

„Dok je glasa Kraqeviãa Marka"

Nakon sreãnog ishoda dogaðaja Marko i Miloš odlaze u Poreå-

ku krajinu, prelaze Timok kod Bregovog Sela i odlaze u Vidinsku kraji-
nu.17 A vila Ravijojla, koja je na sebi osetila snagu Markovog buzdovana,
opomiwe:
O åujete, vile drugarice?
Ne streqajte po gori junaka
Dok je glasa Kraqeviãa Marka
I wegova vidovita Šarca
I wegova šestopera zlatna;
Što sam jadna od weg' pretrpila!
I jedva sam i ÿiva ostala.

Pokušaj tumaåewa pesme Marko Kraqeviã i vila kao rituala obreda

prelaza kojeg prati mitska priåa pokazuje da u tom procesu, kako je
opisan u epici, dolazi do deritualizacije i desakralizacije, gubitka
etnografske konkretnosti, zamewivawa mitskih junaka obiånim qudi-
ma, mitskog vremena — basnoslovno-neodreðenim, slabqewa i gubqewa
etiologiånosti, prenošewa paÿwe sa kolektivnih sudbina na indivi-

17 Ovo se istorijski moÿe potvrditi ukoliko se usvoji da je u pesmi Marko Kraqe-

viã i vila Milošem nazvan Konstantin Dejanoviã (Kostiã, 1937, 255). Marko Kraqeviã
i Konstantin Dejanoviã su 1395. godine zaista prešli Timok da bi se kao vazali Bajazi-
ta ¡ kod Vidina prebacili u Rumuniju i otišli u boj protiv kraqa Ÿigmunda na Rovina-
ma, gde je Marko i poginuo (ISN 2, 1982, 54).
 525

dualne i sa kosmiåkih na socijalne, što je uslovilo pojavu niza novih

siÿea i nekih strukturalnih ograniåewa (Meletinski, b. g., 268). Stoga i
ÿanr u narodnoj kwiÿevnosti åesto predstavqa fleksibilnu i sasvim
uslovnu kategoriju.

IZVORI

Jovan Deretiã, Zagonetka Marka Kraqeviãa, Srpska kwiÿevna zadruga, Beograd

1995.
Mirjana Deteliã, Mitski prostor i epika, Srpska akademija nauka i umetnosti
— Autorska izdavaåka zadruga „Dosije", Beograd 1992.
Tihomir R. Ðorðeviã, Veštica i vila u našem narodnom verovawu i predawu,
priredila i napisala pogovor (Dve politike tela: veštica i vila) Nada
Popoviã-Perišiã, registar izradila Darinka Zeåeviã, Narodna biblio-
teka Srbije — Deåije novine, Beograd — Gorwi Milanovac 1989.
Vojislav Ðuriã, Antologija narodnih junaåkih pesama, H¢ izdawe, štampano o
stogodišwici SKZ, Beograd 1992.
Miråa Elijade, Istorija verovanja i religijskih ideja, 1, 2, 3, prevela Biljana Lukiã, Pro-
sveta, Beograd 1991.
Miråa Elijade, Sveto i profano, s francuskog preveo Zoran Stojanoviã, Kwi-
ÿevna zajednica Novog Sada, Novi Sad 1986.
Slobodan Zeåeviã, Mitska biãa srpskih predawa, „Vuk Karaxiã" — Etnograf-
ski muzej, Beograd 1981.
Ljubomir Zukoviã, Narodni ep o Marku Kraljeviãu, Zavod za udÿbenike i nastavna
sredstva, Beograd 1985.
ISN 1 — Istorija srpskog naroda, prva kwiga, Od najstarijih vremena do ma-
riåke bitke (1371), urednik Sima Ãirkoviã, Srpska kwiÿevna zadruga,
Beograd 1981.
ISN 2 — Istorija srpskog naroda, druga kwiga, Doba borbi za oåuvawe i obno-
vu drÿave (1371—1537), urednik Jovanka Kaliã, Srpska kwiÿevna zadruga,
Beograd 1982.
Vladimir Jakovljeviå Prop, Historijski korijeni bajke, prevela Vida Flaker, Svjetlost, Sa-
rajevo 1990.
Bojan Jovanoviã, Magija srpskih obreda. Magija srpskih obreda u ÿivotnom ciklusu po-
jedinca. Raðanje, svadba i smrt kao rituali prelaza u tradicionalnoj kulturi Srba,
Svetovi, Novi Sad 1995.
Zoja Karanoviã, Aspekti prostornog situirawa vile u usmenoj tradiciji balkan-
skih Slovena, Kwiÿevna istorija, god. HHH, br. 105, Beograd 1998.
Zoja Karanoviã, Motiv zabrawene vode u junaåkoj tradiciji balkanskih Slovena,
jedno moguãe tumaåewe, Kwiÿevna kritika, Åasopis za kwiÿevna i este-
tiåka pitawa, god. HH¢¡¡, proleãe-leto 1998.
Vuk S. Karaxiã, Srpski rjeånik, Nolit, Beograd 1975.
Svetozar Koqeviã, ¡¢. Pesme o Marku, u kwizi Naš junaåki ep, Beograd 1974.
Dragutin Kostiã, Ko je Marku pevao kroz Miroå, Prilozi prouåavawu narodne
poezije, god. ¡¢, sv. 2, 1937.
Dragutin Kostiã, Tumaåewe druge kwige Srpskih narodnih pjesama Vuka St. Kara-
xiãa, Beograd 1937.
KZN — Kwige za narod, izdaje Matica srpska, iz zaduÿbine Petra Koweviãa,
sv. 106 i 107, Marko Kraqeviã u narodnim pesmama, za narod i školu spre-
mio Tihomir Ostojiã, Matica srpska, Novi Sad 1903.
526

Dÿ. K. Kuper, Ilustrovana enciklopedija tradicionalnih simbola, preveo Slobodan Ðor-

ðeviã, Prosveta — Nolit, Beograd 1986.
Š. Kulišiã — P. Ÿ. Petroviã — N. Panteliã, Srpski mitološki reånik, No-
lit, Beograd 1970.
Branko Lazareviã, Mitski junak u Ljubomir Zukoviã, Narodni ep o Marku Kraljeviãu,
Zavod za udÿbenike i nastavna sredstva, Beograd 1985.
Vido Latkoviã, Vukov „raåun od junaåkih pesama", Kovåeÿiã, Prilozi i graða o
Dositeju i Vuku, kw. ¡¡, 1959.
Edmund Liå, Kultura i komunikacija. Logika povezivanja simbola. Uvod u primenu
strukturalistiåke analize u socijalnoj antropologiji, preveo s engleskog Boris Hle-
bec, Prosveta, Beograd 1983.
M. Jurij Lotman — A. Boris Uspenski, Mit-ime-kultura, preveo Novica Petkoviã, Treãi
program, leto, 1979.
Mali reånik tradicionalnih simbola, priredio Mario Lampiã, Liberto, Beograd 2000.
Tomo Maretiã — Vladan Nediã, Naša narodna epika, napomene i pogovor („Naša na-
rodna epika" Tome Maretiãa) Vladan Nediã, Nolit, Beograd 1966.
Svetozar Matiã, Znaåewe geografskih detaqa u narodnom epu, Prilozi prouåava-
wu narodne poezije, god. ¡, sv. 2, 1934.
Svetozar Matiã, Beleške i objašwewa za drugu kwigu Srpskih narodnih pjesama
Vuka Stef. Karaxiãa, Beograd 1958.
Miodrag Maticki, Epske narodne pesme u Letopisu Matice srpske, Matica srp-
ska, Novi Sad 1983.
E. M. Meletinski, Poetika mita, preveo Jovan Janiãijeviã, Nolit, Beograd b. g.
Stanoje Mijatoviã, Kraqeviã Marko (i Miloš Obiliã) u narodnim priåama, tre-
ãe dopuweno izdawe, Izdawe i štampa kwiÿare Ðorða Budimoviãa, Kru-
ševac 1932.
Rade Mihaqåiã, Junaci kosovske legende, Srpska školska kwiga i Knowledge,
Beograd 2001.
Vladan Nediã, Slepa Ÿivana, pevaå Vuka Karaxiãa, Prilozi za kwiÿevnost, je-
zik, istoriju i folklor god. HH¡H, sv. 1—2, 1963.
Vladan Nediã, Vukovi pevaåi, Rad, Beograd 1990.
Stojan Novakoviã, Srbi i Turci H¡¢—H¢ veka, Srpska kwiÿevna zadruga, Beo-
grad 1960.
Miodrag Pavloviã, Antologija srpskog pesništva (predgovor), Projekat Rastko, Bibliote-
ka srpske kulture na Internetu — knjiÿevnost, 1983/84.
Qubinko Radenkoviã, Simbolika cveta u narodnoj magiji Juÿnih Slovena, Balka-
nološki institut SANU, „Prosveta", Niš 1996.
RS — Reånik simbola, priredili Krsto Milovanoviã i Tomislav Gavriã, Na-
rodno delo, Beograd 1994.
M. N. Simiã, Antiåke paralele narodne pesme Kraqeviã Marko i vila [B. I.],
Skopqe 1955.
SNP, ¡¡ — Vuk S. Karaxiã, Srpske narodne pjesme ¡¡, Prosveta — Nolit, Beo-
grad 1985.
Sreten Stojkoviã, Kraqeviã Marko: literarno istraÿivawe, štampano u Dr-
ÿavnoj štampariji Kraqevine Srbije, Beograd 1907.
Konstantin Filozof, Povest o slovima (Skazanije o pismeneh): izvodi i Ÿitije
despota Stefana Lazareviãa, Prosveta, Srpska kwiÿevna zadruga, Beograd
1989.
Dÿ. Dÿems Frejzer, Zlatna grana: prouåavanje magije i religije, preveo sa originala Ÿi-
vojin V. Simiã, „Alfa" — „Draganiã", Zemun — Beograd februara 1992.
Veselin Åajkanoviã, Reånik srpskih narodnih verovawa o biqkama, rukopis pri-
redio i dopunio Vojislav Ðuriã, SKZ, Beograd 1994.
 527

Veselin Åajkanoviã, Studije iz srpske religije i folklora 1910—1924, Sabrana

dela iz srpske religije i mitologije, kwiga prva, priredio Vojislav Ðu-
riã, Srpska kwiÿevna zadruga — Beogradski izdavaåko-grafiåki zavod —
Prosveta — Partenon M. A. M., Beograd 1994.
Marko Šuica, Nemirno doba srpskog sredweg veka, JPSLSRJ, Beograd 2000.

Sofija Rackov

THE KING MARKO AND FAIRY AS A CEREMONY OF TRANSITION

Summary

An attempt to interpret the poem The King Marko and Fairy as a ceremony of
transition of prestructual in epic poem shows that strict classification of genre in folk li-
terature is not possible because of its significant lamination. The ceremony of transition
originates from myth, which classical form disappears in narrative folklor, but modified
elements exist in a way of shaping folk epos.
It is assumed believes that the poem The King Marko and Fairy, which is written
down by Vuk S. Karadÿiã, is sung by blind fiddlerin named Ÿivana. Song heros are the
King Marko, Miloš Obiliã and fairy Ravijojla. All three of them are myth heros, and
there are prototypes in Serbian history for Marko and Miloš, who are bosom friends in
the poem. The scene takes place on the mountain Miroå, where demons live as it is be-
lieved in Serbian tradition because of its specific geography. The mountain Miroå is a
space of silence which mortal people can't approach, but Marko and Miloš perturb this,
Marko even request from Miloš to sing. The fairy, as of that space, punishes this diso-
bedience. Miloš dies fictivly, and vain Marko wants to revenge to the fairy Ravijojla.
By the means of his horse and mace, Marko overtakes the fairy in the sky and she has
to recover Miloš alive by salutary herbs. Miloš, as a bearer of initiation, is born again
in his new and better personality. The folk belief in invincibility and power of the King
Marko, the most favourite hero of Balkan Slavs, is shown once again through this
poem.