ITACADEMY

Cara Dušana 34, 11080 Zemun, Beograd, Srbija

PREDMET:

INFORMACIONE I INTERNET TEHNOLOGIJE

ZAŠTITA PRILIKOM RADA NA RAČUNARU

Kandidat: Voditelj:

Olivera Popović dipl. ing. Goran Radić

Bar,decembrar 2009.god

1
 UTICAJ KOMPJUTERA NA ZDRAVLJE ČOVJEKA

U današnje vrijeme nemoguće je izbjeći kontakt sa računarom.Koriste se na sve strane, na

poslu, u školama,na univerzitetima, kući. Čak i djeca, koja još uvijek ne znaju pisati niti
čitati, koriste računare igrajući igrice satima.
Poslednja istraživanja pokazuju da nas računari ne čine zdravijim,već da nam mogu nanijeti
nepopravljivu štetu ukoliko ga koristimo nepravilno. Jaka konkurencija u svijtu kompjutera
ima podijeljeno mišljenje po ovom pitanju. Proizvođači kompjutera tvrde da je rad sa
kompjuterom potpuno bezbijedan. Sa druge strane, proizvođači zaštitnih sredstava i ljekova
imaju suprotno mišljenje.

U svim zemljama širom svijeta uobičajena je praksa da je rad sa računarima jedan od

najintezivnijih i najnapornijih poslova. Na primjer u Njemačkoj rad operatera na računara je
svrstan na listu 40 najštetnijih poslova po zdravlje i u skladu sa propisanim pravilima tog
posla, operater ne bi smio da provede više od 50% radnog vremena radeći na monitoru.
Utvrđeno je da su djeca i žene najviše izložene kompjuterskoj interakciji. Postoji interesantan
podataka da je tokom aktivnog rada mozak kod svih ljudi najmanje sklon štetnim
uticajima.Najvjerovatnije da ljudi tokom rada ne obraćaju pažnju na štetne efekte koji se
prouzrokuju tokom rada s računarom, već je njihova pažnja zaokupljena poslom koji
obavljaju, stoga ne obraćaju pažnju na njihovo zdravstveno stanje dovoljno. Ali statistika je
statistika.

Poslednja izstraživanja sprovedena pod okriljem udruženja američkih optrometičara, koje se

sastoji od 32 hiljade oftamologa i optičara,posebnu pažnju su obratili na očiglednu činjenicu
da rad na računaru nije prirodan za ljudski vid. 70-75% svih korisnika koji rutinski rade na
ekranu imaju problema sa vidom. Mnogi se žale na oštar bol u očima, na pogoršavanje vida ,
itd.

Tokom čitanja teksta sa papira , ljudsko oko uzima sliku sa odrazitim padom svjetlosti, dok
gledajući na monitor računara,čovjek gleda na isti izvor svjetlosti.Dok čitamo, kucamo,
radimo na računaru, veoma često, više puta moramo da uporedimo i pročitamo tekst. Ljudsko
oko ponovi tu radnju viđe od hiljadu puta dnevno, što ima negativan uticaj na vid. Ukoliko je
slika na ekranu izobličena ili nejasna, oko u tom slučaju traga za optimalnom percepicjom,
koja po pravilu dovodi do premora mišića oka.
Jedan od najvažnijih parametara monitora je frekfencija slike.Što je veća frekfencija slike,
bezbjedbiji je rad na računaru. Međunarodni standard za frekfenciju slike , kao što je npr.
VESA standard se često mijenja. Za današnje vrijeme, minimalna preporučena frekfencija
slije je 80 Hz.

Istraživanjem koje je sprovedenou Masačusetsu je utvrđeno da zaposleni koje rade na

računaru preko 7 sati dnevno, imaju zamor očiju za 72% veću od ostalih, koji provode manje
vremena u radu na računaru. Jedan od najpozatijih ljudi u svijetu kompjutera, multi-milioner
Bil Gejts ima ozbiljno oštećen vid.
Ljudi koji se profesionalno bave radom na računaru, najviše se žale na tegobe kao što su
bolovi u mišićima i zglobovima. Uglavnom to je ukočenost vrata, bol u ramenima i
bokovima, ili peckanje u nogama. Ali to može prerasti u mnogo veće tegobe i ozbiljne

2
bolesti. Najčešće je to sindrom karpalnog tunela. U ovom slučaju nervi ruke su oštećeni
tokom čestog i dugog rada na računaru.Najteži oblik ovog sindroma jestu bolovi koji
uskraćuju ljudsku efikasnost. Proces oporavka zavisi od prethodnih aktivnosti. U tom slučaju
treba što više štediti ruku i voditi računa da se u tom periodu izbjegava rad na računaru.
Tokom rada na PC opterećenje vlaknastih mišića je 8.5% , a trapezionih mišića je 13.5% .
Broj pokreta koji je izdržljiv jeste oko 40.000 hiljada tokom rada na tastaturi . Ukoliko se taj
broj pređe,dolazi do premora koji takoše može izazvati i profesionalno oboljenje. Ne
preporučuje se više od 10-20 hiljada pritisnutih tastera na sat(što približno iznosi oko 1700
karaktera) odnosno 30 hiljada za četiri sata rada.

Prema naučnim informacijama sa Medicinskog Univerziteta u Donjecku, PC operateri

osjećaju smanjenu efikasnost rada kao i umor na nekoliko sati prije isteka radnog vremena.
48% ispitanih operatera na račuanrau imaju neurotične poremećaje: lošiju memoriju, slabost,
tahikardiju,degativne disfuncije,poremećenu pažnju, itd.
Strani eksperti potvrđuju da žene koje rade za monitorom 2-6 sati dnevno, imaju poremećaj
funcija centralnog nervnog sistema, u prosjeku 4 puta veću nego li ostale žene koje se ne
bave tim poslom; 6 puta imaju veće predispozicije za oboljenje kardio-vaskularnog sistema
od ženea koje se ne bave tim poslom; Mnogi stručnjaci takođe preporučuju ženama koje žele
da ostanu u drugom stanju, da ukoliko se bave radom na računaru,odreknu se tog posla
najmanje 3 mjeseca prije začeća.

Spektar računarskog zračenja sastoji se od X-zraka, ultra-violet i infra – crvenih zraka, kao i
od širokog spektra elektromagnetnih talasa druge frekfencije. Specijalsti smatraju da je
opasnost od X zraka veoma mala danas. Ova vrsta zraka se konzumira sa ekrana. Ali moramo
imati na umu da čak i vrlo mali intezitet X zraka podstiče jonizaciju vazduha. U prisustvu
nekoliko kompjutera u prostoriji količina jona se može povećati. Suviše pozitivnih jona se
smatra nezdravim po čovjeka.

Što se tiče uticaja elektromagnethih talasa niže frekfencije (50-100 Hz)koji poti;u od ra;unara
i ostalih aparata iz domaćinstva, naučnici i branioci prava potrošača ni danas se nisu složili
oko toga. Poslednjih godina sva istraživanja u ovoj oblasti samo su povećala alarmantnost i
postavila nova pitanja na koja nema odgovora.
U medinciskoj literaturi postoje podaci koji govore o rizku onkoloških oboljenja kod ljudi
koji profesionalno koriste računare. Ali do sada niko nije proučavao uticaj elektormagnetnog
polja na kancerogene formacije. Istina, Eu je objavila ISO 9241 instrukciju, kojom se poyiva
na maksimalni nivo elektromagnetnog zračenja , koji govori da ljudi koji rade sa monitorom
moraju biti informisani o mjerama predostrožnosti.
U jednom broju istraživanja utvrđeno je da elektromagnetna polja sa frekfencijom od 50Hz
može da pokrene biološku smjenu (podjelu) životinjskih ćelija, čak i povredu DNK sinteze.
Operateri koji rade na računaru, trebalo bi voditi računa o izboru radnog mjesta, odnosno,
trebali bi biti najmanje 1.2 m udaljeni od računara koji im se nalazi sa stražnje strane.
Poslednjih godina urađeno je istraživanje na osnovu kaktusa koji su stavljani u saksijama u
blizini računara. NA osnovu tog istraživanja zaključenio je da njihovo prisustvo smanjuje
intezitet štetnog uticaja koji dolazi od elektromagnetnog zračenja računara.
Pod elektrostatičkim poljem, uticaj prašine i naelektrisanih čestica akumulira se na licu i
rukama korisnika, te na taj način izazivaju pojavu različitih vrsta alergija, suvoću kože a
ponekad i različite brste ekcema. To ukazije na činjenicu da dans nije potrebno prati ruke
prije jela, beč i poslije rada na računaru.

3
Rad na računaru je veoma interesantan, prosperativan i perspektivan, i potreban je svim
civilizovanim zemljama. Ali isto tako ljudsvo koje se bavi tom vrstom posla treba da bude
zdravo i efikasno za rad. Veoma je bitnoizabrati pravi računar i ostale vidove zaštite. U
nekim slučajevima je bolje kupiti skuplju stvar i biti miran za svoje zdravlje.

DJECA I KOMPJUTERI

OČI I VIZUELNI SISTEMI

Odrasli koriste kompjuter onda kada imaju predstavu o tome što koriste. Danas, milini djece
korsite kompjutere u školi, kući, kako za obrazovanje takoi za rekreaciju. Vizuelni zahtjevi u
školi zahtijevaju integraciju više različitih vještina vizije kao što je oštrina vida, vizuelna
fiksacija(oko kao cilj),smještaj(fokusiranje), binokularnu fuziju(formiranje jedne slike),
konvergenciju(okretanje očiju),vidno polje i formu percepcije(prepoznavanje oblika).Ukoliko
se ne koriste efikasno i onako kako treba, ovi sistemi mogu dovesti do nagle preopterećenosti
oka. Obzirom da kod djece još uvije nije razvijena u potpunosti ovakva vizuelna vještina,
tada za njih to predstavlja još veči napor.

Djeca mogu iskusiti mnoge iste simptome vezane za upotrebu računara kao i odrasli.
pretjerano korišćenje računara može dovesti do nelagodnosti očiju, očnog zamora,
zamagljenog vida i glavobolje. Međutim djeca su podložnija svemu ovome od
odraslih.Simptomi fizičih problema koje korisnici doživljavaju su u naglom porastu. Očni
ljekari su svjedoci sve većeg broja pacijenata koji se žale na simptome koje izaziva rad na
računaru. Ovo je dovelo do toga da udruženje Američkih Optometričara (AOA-American
Optometric Association) imenuje Kompjuterski sindrom .
Prema definiciji AOA ovaj sindrom je kompleks očnih i vizuelnih problema koji je vezan sa
radom na računaru, i koji su korisnici dobili u toku rada sa računarom. Najčešći simptomi
koji prate ovo oboljenje su glavobolja, zamagljen vid,suve i crvene oči,bol u ledjima i vratu,
dupla vizija i osjetljivost na svijetlo.

Problem sa djecom je u tome što oni nijesu svjesni posljedica koje su štetne po zdravlje, tako
da se dešava da provode sate i sate pored računara, igrajući video igrice bez pauze.
Djeca su vrlo prilagodljiva i često ignorišu probleme na koje odrasli ne bi ostali imuni. Bez
obzira šti im dugo gledanje u monitor stvara probleme za vid, prouzrokuju zamagljen vid
usled kratkovidosti ili dalekovidosti ili čak astigmatizma, djeca misle da je to u redu, i da
ostali vide na isti način.

Primjena ergonomski ispravnih rješenja kod djece nešto je komplikovanija, budući da su

mališani prinuđeni da se koriste alatima i nameštajem koji su namenjeni odraslim
korisnicima. Neadekvatan položaj ponekad može uzrokovati ozbiljne povrede lokomotornog
sistema djeteta, pa se tokom pripreme radnog mesta treba rukovoditi poznatim principima:
stolicu treba podići tako da se čelo mališana nađe u nivou s gornjom ivicom monitora, ruke
treba držati savijene u laktovima pod pravim uglom, valja obezbediti potporu za leđa (može
da posluži i običan savijeni peškir), pod noge djeteta treba postaviti kutiju ili knjige kako bi
se stopala oslonila čitavom površinom, a koljeni zglob bio savijen pod pravim uglom. Pauze
su obavezne i sprovode se na svakih 15 do 20 minuta rada, pod nadzorom starijih.

4
 OSVIJETLJENJE U UČIONICAMA, KABINETIMA I RADNIM PROSTORIJAMA

Osvijetljenje je jedna od najzanemrljivijih komponenti unutrašnje sredine. Bilo da radimo na

računaru, u skladištu ili u areni, mora se voditi računa o osvijetljenju.Osvijetljenje treba da
spriječi a ne da izazove probleme. Osvjetljenje je efikasno onda kada nam omogućava da
vidimo detalje lako , precizno i bez zamaranja. Stoga se mora voditi računa da osvijetljenje u
učionicama i kabinetima koji su predviđeni za rad na računarima bude podešeno adekvatno i
da ne stvara moguće probleme.

Slabo osvijetljenje može biti uzrok glavobolja koje se najčešće javljaju u obliku čeonog bola i
najčešće na sredini ili kraju radnog dana. Ova vrsta glavobolje se nje javlja pri buđenju,više
se javlja tokom vikenda negoli tokom radne nedelje. Ostali simptomi koje može da izazove
slabo osvijetljenje su :zamor očiju, dupla vizija i crvene ili suve oči.
Važan faktor koji utiče na naču sposobnost da dobro vidimo je kvalitet svijetla. Kvalitetno
osvijetljenje stvara dobru vidljivost i vizuelni komfor, koji podrazumijeva osvijetljenje,
kontrast kao i količinu i boju svijetlosti. Kontrast između objekta i pozadine mora biti takva
da omogući studentu/đaku da jasno vidi bez dodatnog naprezanja očiju.

Previše ili premalo svijetla može da inhibira sposobnost učenika da dobro vidi. Odgovarajuće
osvjetljenje će varirati od učenika do učenika. Da bi se zadatak izvršio dobro, precizno i
tačno mora se imati dovoljno osvijetljenja. U toku rada na računaru oči su ranjivije i
osjetljivije na umor.
Za vrijeme rada na računaru prostorija bi trebala biti upola manje osvijetljena nego što je to u
većini ostalih prostorija. Vanjsko osvjetljenje treba smanjiti zavjesama ili roletama, a
unutrašnje upotrebom nekoliko manjih sijalica, korišćenjem sijalica manjeg intenziteta ili
fluorescentnom rasvjetom. Dnevno svjetlo trebalo bi dolaziti sa strane, a ne direktno
osvjetljavati zaslon ili stražnji dio.

Osnovni savjeti za učenike i studente koji koriste računare su:

 Provjeriti da li je osvjetljenje dovoljno dobro da ne bi dolazilo do zamora

očiju.Ukolikoje potrebno koristiti odgovarajuće naočare i kontaktna sočiva. Za rad na
računaru najpopularnije su progresivna sočiva, multifokalne sočiva bez horizontalne
linije na sredini koje omogućuju jasan vid na blizini, srednjoj udaljenosti i daleko.
Postoje razne varijante s obzirom na širinu zone gledanja (daleko, srednje i blizu),
sočiva koja omogućavaju jasan vid za male i srednje udaljenosti (od radnog stola do
zida prostorije) ili samo za čitanje i rad na računaru (tzv. interview naočare). Naočare
za rad na računaru svakako bi trebale imati i antirefleksni sloj koji znatno smanjuje
postotak štetnoga, reflektiranog svjetla i neugodno zablješćivanje. Osim što
omogućavaju jasan vid, nošenje ovakvih naočara uklanja i neugodnu glavobolju,
bolove u vratu, ramenima i leđima.
 Striktno voditi računa o tome koliko dijete provodi vremena za računarom. 10-tak
minuta pauze na svakih sat vremena će smanjiti stvaranje problema i iritaciju očiju
zbog nepravilnog tretanja.
 Pažljivo provjeriti visinu i raspored monitora. I jedno i drugo se treba pozicionirati u
ondosu na rast djeteta. U mnogim slučajevima monitor je previsok u odnosu na dijete,
stolica je preniska i sto previsok. Dobro rješenje u ovom slučaju je stolica koja se
može podešavati,hoklica se ože upotriejbiti da podrži noge djeteta.

5
  Pažljivo provjeriti osvjetljenje i odsjaj na ekranu računara. Prozori ili drugi vid
osvjetljenja ne treba direktno da bude uperen u monitor.

SINDROM KOMPJUTERSKOG VIDA

Mnoge je zabrinuo nedavno objelodanjen podatak do kojeg su došli stručnjaci iz Kembridža

da između 60 i 90 odsto onih koji svakodnevno koriste kompjuter po nekoliko sati naprežu
očne mišiće što može da pogorša vid i da smanji vidno polje. Ima, istini za volju, i
istraživanja koja ukazuju da rad na kompjuteru ne kvari vid, međutim, oni vječno sumnjičavi
tvrde da iza tih podataka stoji veoma jak lobi kompjuterske industrije. Ali, i u njima se ne
poriče da se prirodni sloj suza, čija je uloga da štiti oko, isušuje, pa oči počinju da peckaju i
da se brže zamaraju. Stoga predlažu češće treptanje ili korišćenje takozanih veštačkih suza.

S obzirom da je oko čovjeka prilagođeno za gledanje na daljinu, a ekran monitora nam zakuje
pogled na tačku koja je udaljena manje od jednog metra, sedamdeset odsto onih koji duže
rade na kompjuteru ima manje ili veće probleme. Simptomi takozvanog sindroma
kompjuterskog vida obuhvataju zamor očiju, suve oči ili preterano lučenje suza, crvenilo i
peckanje u očima, osetljivost na jako osvetljenje, mutan vid na blizinu i daleko, usporeno
fokusiranje objekta, glavobolje, poremećaj percepcije boja... Zbog toga se onima koji duže
sede pred kompjuterom preporučuje da bar jednom godinje provere vid kod lekara
specijaliste.

A, u međuvremenu savjetuju da duže vrijeme ne držite pogled na ekranu, već da ga s

vremena na vrijeme skrenete i pogledate u neku udaljenu tačku ili kroz prozor. Na taj način
ćete da istežete očne mišiće i da prenebregnete neke od problema. U slučaju da vam je radni
prostor mali, ili bez prozora, na monitor stavite ogledalo i povremeno pogledajte u njega. To
će da ima iste efekte kao da ste gledali u daljinu.

Monitor i zdravlje

Jedan od ozbiljnih rizika za zdravlje je zamor očiju. Postoji nekoliko postupaka kojima se ova
opasnost može značajno smanjiti. Kao prvo, najviše se očima može pomoći kupovinom
kvalitetnog monitora i kvalitetne video kartice. Naime, glavni razlog zamora za oči je
treperenje slike, njena nejednaka oštrina i izobličenje pri rubovima. Sve su ovo „simptomi”
lošeg i jeftinog monitora. Zapravo, monitori najniže klase (čitaj: najjeftiniji) ujedno su i
najveća prijetnja za zdravlje. Stoga prije kupovine monitora uvek valja dobro razmisliti jer
izborom jeftinog monitora zapravo „štedite” na trošak vašeg vida.
Konstantna glavobolja, bol u očima, peckanje, suzenje i crvenilo oka, „dupli vid” i nejasna
slika, povraćanja, samo su neke od posledica računarske revolucije. Dugotrajan rad na
računaru može da dovede do zamora očiju i do loše fuzije (saradnje oba oka).
Dugotrajan rad na računaru, koji zahtijeva stalni angažman oba oka, dovodi do zamora očiju.
Svako oko za sebe dobro „gleda”, ali zajednički rad postaje nesinhronizovan, slike predmeta
su mutne. Nejasnoća se brzo izgubi kada se oči na trenutak zatvore ali se zatim, prilikom
ponovnog rada, brzo i vrati. Ukoliko se prepoznajete u pomenutim simptomima, ukoliko ste i
vi jedan od pacijenata „bolesti 21 veka”, ne oklijevajte već potražite pomoć oftalmologa.
Fuzija koja se napornim radom lako gubi, upornim vežbanjem brzo se vraća. Deo vježbi se

6
radi u kabinetu na specijalnom sinoptofor aparatu i sa prizmama u prostoru, ali je potrebno da
se određene vežbe nastave i kod kuće.
Poslovica „bolje je spriječiti nego lečiti” pronalazi svoje opravdanje i u priči o računarskom
sindromu i lošoj fuziji. Postavljanjem ekrana u odgovarajući položaj, ograničenim boravkom
ispred ekrana, zaštitinim filtrima, kao i specijalnim naočarima, dobra fuzija može se donekle
očuvati.
Specijalne naočari imaju melaninski zaštitni sloj MELANIN je zaštitni pigment koji se nalazi
u našoj koži i očima. MELANIN zaustavlja sva
ultravioletna zračenja i apsorbuje vidljivu radijaciju
- boje u spektru koje ne prijaju oku.

Sl. 1 Naočari sa melaninskim zaštitnim slojem

(Izvor (http://debspecs.com).

Ako ste u mogućnosti izbjegavajte kontinuirani rad na računaru duže od šest sati, a ako to
nije moguće, obavezno bar jednom godišnje provjerite svoju fuziju.
Iskoristite svaku priliku da malo odmorite oči. Svakih pola sata odvojite pogled od ekrana i
nekoliko minuta posmatrajte udaljeni predmet.
Neprijatan bol u očuma, suzenje oka ili glavobolja mogu da budu prouzrokovani lošim
kvalitetom ekrana. Zato, ako ste u mogućnosti, kupite veći ekran sa boljom rezolucijom i brži
osvežavanjem slike.

Jedan od najčešćih razloga zamora očiju pri radu s računarom jeste preblizu postavljen
monitor. Prilično je teško tačno odrediti minimalnu udaljenost na koju monitor treba
postaviti, ali razna su istraživanja pokazala da bi zadovoljavajuća vrednost iznosila oko 60
cm. Do ove se vrednosti došlo razmatranjem udaljenosti na kojoj naš pogled konvergira kada
ne gledamo u neki određeni objekt (npr. kada gledamo u nebo ili pri gledanju u potpunom
mraku). Pri toj udaljenosti (engl. resting point of vergence) zamor očiju je najmanji. Kod
većine ljudi ona iznosi oko 110 cm pri gledanju ravno i oko 90 cm pri gledanju prema dole s
nagibom od približno 30 stepeni.
Gledanje u konkretne objekte na
udaljenosti značajno manjoj od ove
izaziva primetan zamor očiju. Potrebno
je udaljenost od monitora što više
približiti opisanim vrijednostima. Pri
normalnom gledanju objekti u gornjem
delu našeg vidnog polja su obično
udaljeniji od onih u donjem delu. Kao
posledica ove činjenice došlo je do
prilagođavanja našeg vidnog sistema
tako da on deluje optimalno kada je vrh
ravni vidnog polja udaljeniji od oka
nego njen donji deo. Zbog toga
naginjemo novine ili knjige dok ih
čitamo, pa je logično da se pred
proizvođače monitora postavljaju
zahtevi za omogućavanjem
prilagođavanja vertikalnog nagiba monitora od strane korisnika.
Sl. 2 Položaj tokom rada na računaru(izvor Ergonomija i zdravlje)

7
Potrebni iznos nagiba je između 5 i 20 stepeni.

Pored ovoga iznosa, potrebno je osigurati

i da monitor bude postavljen nešto niže
od nivoa očiju.
Sl 3 Pravilan nagib očiju (Izvor Drz Eze Sindrome,
online, http://library.thinkquest.org/C0123325/synd.htm)

Postavljanje u nivou očiju dovodi do bolova u

vratu i leđima te do osećaja „suvih očiju”
(engl. Dry Eye Syndrome). Spuštanjem
monitora smanjuje se izlaganje očne jabučice i
time se oči održavaju dovoljno vlažnim. Prema
tome, namestite monitor tako da centar ekrana
bude niži za 10 do 20 centimetara od očiju jer
je dokazano da one „najbolje vide” prilikom
pogleda blago spuštenog na dole, a poželjna
udaljenost ekrana je 50 do 60 centimetara.
Veštačko i dnevno svetlo može da izazove
veliki problem prilikom rada na računaru. Zato
je najbolje da monitor bude paralelan sa
prozorom. Veštačka svetlost se eliminiše
gašenjem (ali nikada ne radite u apsolutnom
mraku) ili, verovali ili ne, kačketom koji eliminiše svu
nepotrebnu svetlost koja dolazi odozgo. Stonu lampu usmerite u pravcu koji vam najviše
odgovara.
Problem refleksije svetlosti možete rešiti nošenjem naočara za rad na računaru. Ona su sa
specijalnim staklima i mogu se koristiti kao naočare za sunce, ali nisu dioptrijska, tako da ne
predstavljaju adekvatno rešenje za osobe kojima je potrebna korekcija vida. Za njih je
najbolji antirefleksni sloj koji se nanosi i na dioptrijska i na bezdioptrijska stakla. Obično
staklo za naočare reflektuje 18% svetlosti, a staklo koje je premazano antirefleksnim slojem
svodi refleksiju na 1%.
Kako bi se sa ekrana eliminisala refleksija svetlosti koriste se i zaštitni filtri. Njihova uloga je
da smanje kontrast slike i zaštite od zračenja. Prave se od mreže, stakla i plastike.

Zavisnost od računara

Loše osvijetljenje radnog prostora pridružuje se listi brojnih faktora koji dovode do
bezazlenih, ali i opasnijih manifestacija neuropsihološke disfunkcije. Jedan od najčešćih
simptoma je glavobolja koja obično ima okularnu genezu i prestaje nakon odmora.
Manifestuje se osjećanjem pečenja u očima, zamorom, migrenoznim tipom glavobolje,
probadajućim bolovima, a katkad mukom i povraćanjem. Ređe se javljaju karakteristične
vizuelne aure u vidu svetlosnih „konaca”, treperenja i ispada u vidnom polju.

Drugi po učestalosti je problem psihološkog stresa povezanog s radom na računaru. Taj stres
se javlja iz više razloga, od kojih su najznačajniji: nemogućnost da se predvide problemi
(nestanak električne energije, kvarovi, softverske greške), potreba da se uštedi novac
nabavkom jeftinijih i manje pouzdanih komponenti koje se češće kvare i brzo zastarijevaju,
uzdržavanje od obraćanja iskusnijim korisnicima za pomoć, nerealna očekivanja da računar u

8
svakom trenutku mora besprekorno da funkcioniše (tzv. Plug and Play mentalitet), kao i
učestaliji konflikti s ljudima na poslu i kod kuće (svađanje s ukućanima oko toga ko ima veća
prava na korišćenje računara, česti konflikti na relaciji roditelji-deca oko pitanja količine
vremena koje se provodi uz „vražju spravu” i drugo). Stresnim situacijama su naročito
izloženi neiskusni korisnici koji očekuju da se brzo i lako adaptiraju na nove, neobične
uslove rada. Zato mnogi stručnjaci preporučuju da se početnicima, kao spona s „ozbiljnim”
računarstvom, umjesto rogobatnih programskih jezika i komplikovanih softverskih paketa
ponude elektronske igre, kao idealno oruđe kojim se postepeno uspostavlja pravilan odnos
između korisnika i računara.

S masovnim ulaskom računara u domove razvila se i naročita forma kompulzivnog

poremećaja, nazvana kompjuterofilija. Statistički, poremećaj se najčešće javlja među
muškarcima uzrasta između 29 i 36 godina i manifestuje se korišćenjem računara u vremenu
od preko 27 sati nedeljno. Simptomi zavisnosti od računara i novih tehnologija uopšte lako se
prepoznaju: osobe provode mnogo vremena u obilascima prodavnica s tehničkom robom,
koriste se računarskom terminologijom u svakodnevnom govoru i povlače se iz društva i
škole kako bi više vremena provodili sa svojim silicijumskim mezimcem. Često postoje i
poremećaji sna i ishrane, nedostatak fizičke aktivnosti, problemi u supružničkim odnosima i
visok stepen anksioznosti koja se javlja svaki put kada je individua duže vreme odvojena od
računara.

Mogući uzroci ove pojave leže u činjenici da računari ispunjavaju oba postulata teorije
optimalnog toka koju je utemeljio mađarski psiholog Čiksentmihalj, a to su potpuna
posvećenost poslu i zadovoljstvo koje iz njega proističe. Naime, rad na računaru zahtijeva
punu koncentraciju, a korisnik ima mogućnost da dozira težinu posla prema sopstvenim
mogućnostima, što proizvodi snažan osjećaj zadovoljstva, sličan onom koji opisuju zavisnici
od lakih opojnih droga. Takvom osjećaju više doprinosi sam proces rada nego okončanje
projekta, zbog čega mnogi korisnici provode isuviše vremena uz računar, radeći isti posao
stalno iznova. Liječenju kompjuterske zavisnosti pristupa se samo u najtežim slučajevima,
kada je neophodna adekvatna psihoterapija, slična onoj koja se koristi u procesu odvikavanja
od narkotika.

Ozbiljniji psihološki problemi uzrokovani dugotrajnim korišćenjem računara veoma su

rijetki. Rezultati nekoliko istraživanja koja su sprovedena u Sjedinjenim Državama i Kini
upućuju na zaključak da ljudi koji tokom nedelje provode više od 30 sati uz računar imaju
povećan rizik od razvoja depresivnog oblika neuroze. Takva depresija se pogoršava s
godinama rada, tako da se već nakon deset godina kod većine takvih korisnika javljaju jasni
emocionalni problemi. Psihoze, kao najozbiljnija kategorija psihijatrijskih poremećaja, teško
se mogu dovesti u vezu s računarima, budući da naglašena genetska osnova kod ovih
poremećaja onemogućuje egzaktnije analize.

Mnogo više pažnje privlači jedan drugi, ozbiljniji zdravstveni problem koji se dovodi u vezu
s računarima. U pitanju je epilepsija, relativno često oboljenje (jedan u 200) koje se
manifestuje nekontrolisanim pražnjenjem nervnih ćelija kore velikog mozga, što u najtežem
obliku dovodi do toničko-kloničkih grčeva poprečnoprugastih mišića čitavog tela. Ovo
oboljenje se često dovodi u vezu s računarima, naročito kompjuterskim igrama koje mogu biti
„okidač” za epileptične napade. Osetljivost na vizuelne stimuluse karakteristična je za
naročitu formu bolesti, fotosenzitivnu epilepsiju, kod koje napadi mogu da budu izazvani
svetlošću koja treperi određenom frekvencijom (ekrani TV aparata i monitora), određenim
geometrijskim oblicima ili šarama. Fotosenzitivna epilepsija nije česta forma bolesti, budući

9
da od nje pati samo tri do pet posto ljudi s potvrđenom dijagnozom bolesti. Ipak,
međunarodnim propisima je regulisana obaveza proizvođača softvera da na vidnom mestu na
pakovanju naglase epileptogeni potencijal svojih proizvoda, ukoliko on postoji.

Opasnosti od radijacije

Kao jedan od rizika koji prate rad na računaru pominje se i zračenje koje potiče od
elektromagnetskih polja radne sredine. U životnoj sredini, elektromagnetna polja električnih
vodova distributivne mreže i različiti izvori EM polja visoke frekvencije (telekomunikacije,
radio i TV difuzija, mobilna telefonija) čine tzv. elektromagnetni smog, čije je štetno dejstvo
dokazano. Neželjene zdravstvene efekte nejonizujućeg zračenja teško je procijeniti, budući da
čovek ne posjeduje specifična čulna tkiva kojima bi mogao da registruje izloženost (pri
određenim frekvencijama javljaju se samo nespecifične manifestacije u vidu ježenja,
akustičnih i vizuelnih fenomena).

U više navrata je potvrđeno da profesionalna izloženost zračenju kod zaposlenih na

održavanju telekomunikacionih sistema i radara dovodi do nastanka „mikrotalasnog
sindroma”, sa simptomima koji obuhvataju glavobolje, napetost, bolove u leđima, hroničan
zamor, nesanicu i pad libida. Korisnici izloženi mikrotalasima koji potiču od računarskih
komponenti, naročito monitora i uređaja koji se povezuju bežičnim putem (Bluetooth dodaci,
na primer), uglavnom nemaju većih problema, mada u ovom slučaju veliku ulogu ima
individualna osetljivost. Iako istraživanja koja su proteklih godina sprovedena na ovom polju
ne pružaju nedvosmislene zaključke, prevladava mišljenje da slaba elektromagnetna polja
oko kompjuterskih jedinica ne predstavljaju veći rizik po zdravlje ljudi (primjera radi,
usisivač ili fen za kosu tokom rada proizvode magnetno polje koje je oko pet puta jače od
magnetnog polja koje okružuje standardni kompjuterski monitor). Naravno, ne isključuje se
mogućnost da elektromagnetno zračenje ispolji efekte na neke organske sisteme, hormone i
molekularne procese (vezivanje jona za ćelijske membrane i izmjena unutarćelijskih
biohemijskih procesa) – nejasno je jedino da li te suptilne promjene u nekom trenutku mogu
dovesti do zdravstvenih tegoba.

Strah od jonizujućeg (iks i gama) zračenja potpuno je neopravdan, budući da staklo ekrana ne
propušta zrake tako visokih frekvencija.

ERGONOMIJA I ERGONOMSKI PROIZVODI

Poznato je da dugotrajan rad za računarom nije medicinski bezbijedan, ali odgovornim

ponašanjem i korišćenjem ergonomskih uređaja i alata korisnici mogu da očuvaju
sopstveno zdravlje

Pod pojmom ergonomija (grčki ergon – rad i nomos – prirodni zakon) podrazumijeva se
sistematska primjena znanja o biološkim, psihološkim i socijalnim atributima čovjeka
prilikom izrade i upotrebe elemenata radnog procesa: mašina i alata, radne sredine, samog
rada i njegove organizacije. Nauka čiji je zadatak da rad učini što udobnijim i bezbijednijim
ima veliku primenu u svim oblastima, budući da unapređuje i održava efikasnost,
produktivnost, bezbijednost i zdravlje tokom sprovođenja radnih zadataka.

10
Ukoliko se poznaju fiziološki procesi ljudskog organizma, od čijeg skladnog delanja zavisi
cijelokupna funkcionalnost pojedinca, moguće je predvidjeti i sprečiti pojavu grešaka i
oboljenja uzrokovanih neprirodnim uslovima okoline. Pravilnom profesionalnom
orijentacijom, uređenjem radnog prostora u skladu sa higijenskim standardima i
proizvodnjom naročito prilagođene opreme, projektovane tako da što manje remeti
uobičajene fiziološke aktivnosti, ergonomija postaje nezaobilazni saveznik u borbi protiv
profesionalnih oboljenja.

Multidisciplinarnost ergonomije ogleda se u širokoj lepezi stručnjaka koji su angažovani na

prilagođavanju radnog procesa, opreme i alata ljudskom organizmu. U jednom takvom timu
nalaze se industrijski dizajneri, inženjeri, kompjuterski stručnjaci, ljekari i specijalisti drugih
profila koji se trude da radni proces urede tako da on što manje aktivira anatomske, fiziološke
i psihološke adaptacione mehanizme, čije iscrpljenje dovodi do neželjenih pojava koje se
manifestuju u vidu psiholoških i tjelesnih oštećenja. Budući da čovek nije opremljen čulima
kojima bi mogao da proceni da li je posao koji obavlja u skladu s fiziološkim okvirima u
kojima funkcionišu njegovi organi, niti o tome može da vodi računa ukoliko nije adekvatno
istreniran, značaj ergonomije postaje nedvosmislen.

Kompjuteri i/ili zdravlje

Dugotrajan rad za računarom ubraja se u ozbiljne faktore rizika za nastanak i razvoj

raznovrsnih patoloških stanja i oboljenja, čija težina varira od relativno bezopasnih do krajnje
ozbiljnih, pa i potencijalno smrtonosnih. Štetnom dejstvu komponenti računarske opreme
izloženi su gotovo svi organski sistemi, a budući da profesionalni rad za računarom ima
karakter pasivnog posla, najčešće se javljaju poremećaji u funkcionisanju lokomotornog
sistema. Oni nastaju kao posledica dugotrajnog statičkog opterećenja kičmenog stuba,
nefiziološkog položaja i ponavljanih neprirodnih pokreta ekstremiteta.

U grupu povreda uzrokovanih radom na računarima (Computer Related Injuries) svrstavaju

se tri kategorije patoloških procesa: povrede usled ponavljanog naprezanja (Repetitive Strain
Injury, RSI), poremećaji funkcije gornjih ekstremiteta (Work Related Upper Limb Disorder,
WRULD) i problemi s kičmenim stubom.

Povrede lokomotornog aparata uzrokovane naprezanjem (opisao ih je 1713. godine italijanski

lekar Bernardo Ramacini) najučestalija su grupa poremećaja uzrokovanih dugotrajnim radom
na računaru – prema nekim analizama, svake godine od ove „industrijske kuge 21. veka”
oboli više od 100.000 kompjuterskih operatera. Njome su obuhvaćena raznovrsna patološka
stanja vezana za povrede tetiva i mišićnih pripoja, koja nastaju kao posledica ponavljanog
izvođenja pokreta koji nisu u skladu s fiziološkim okvirima, tokom dužeg vremenskog
perioda. Takve radnje su, na primer, kucanje teksta na tastaturi, kada šake zauzimaju
neodgovarajući položaj pretjerane adukcije u ručnom zglobu, pomjranje miša po podlozi bez
oslonca, kada koren dlana „lebdi” i opterećuje mišiće ramenog pojasa i podlaktice, pritiskanje
„tvrdih” tastera, čime se naročito opterećuje osjetljiv ligamentarni aparat prstiju šake... Ove
povrede su naročito česte kod djece koja se više sati tokom dana zabavljaju kompjuterskim
igrama, značajno opterećujući mišićno-koštani aparat gornjih udova. Dva najčešća
poremećaja iz ove grupe jesu sindrom karpalnog tunela i povrede tetiva.

11
Sl.4 Karpalni tuneli (izvor: Svet kompjutera, Harmonija čoveka i sprave,
http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html

Tijesni tuneli
Karpalni tunel je nerastegljiv koštano-vezivni kanal, s prednje strane ograničen fibroznom trakom (retinakulum), kroz koji
prolaze i potpuno ga ispunjavaju tetive devet mišića i medijalni živac koji inerviše veći deo šake. I najmanje povećanje tkivne

mase povećava pritisak u ovom prostoru i prouzrokuje kompresiju i ishemiju (nedovoljno snabdevanje krvlju) ovog živca, što
se manifestuje karakterističnim simptomima. Lečenje je hirurško i izvodi se jednostavnim presecanjem retinakuluma. Sličan
karpalnom je ulnarni kanal, kojim prolazi laktični živac, noseći inervaciju za unutrašnji deo šake. Živac je na ovom mestu često
izložen pritisku tokom rada i slobodnih aktivnosti, naročito u snu ili tokom čitanja.

Sindrom karpalnog tunela (Carpal Tunnel Syndrome) uzrokovan je kompresijom

medijalnog nerva u tijesnom kanalu ručja, koja nastaje kao posledica ponavljanog pregibanja
šake i otoka okolnog tkiva. Vremenom, taj pritisak može dovesti do prodora vezivnog tkiva i
trajnog neurološkog oštećenja koje dovodi do većeg ili manjeg invaliditeta. Manifestuje se
trnjenjem i žarećim bolom u šaci koji bolesnika budi noću.

Povrede tetivnog aparata šake uglavnom se viđaju u obliku zapaljenja (tendinitis) kod kojeg
dolazi do razdvajanja i pucanja vlakana tetiva, što za posledicu ima pojačano trenje, razvitak
velikih otoka i bol koji može potpuno imobilisati zahvaćeni dio ekstremiteta. Češće se viđa
subakutni tendinitis koji se karakteriše umerenim, ali upornim bolom u predelu tetive
aktivnog mišića, koji se vremenom pogoršava. Nešto ređi oblik oštećenja tetiva jeste
zapaljenje tetivnih ovojnica (tenosinovitis) koje, kao i prethodni poremećaj, dovodi do pojave
bola pri pokretima prstiju. Kao ređa posledica rada na računaru mogu se javiti i druga
oboljenja mišićno-koštanog sistema, kao što su DeQuervainovo oboljenje (tenosinovitis
ligamentarnog aparata palca šake koji se obično viđa kod daktilografa i pasioniranih igrača),
teniski i golferski lakat (lateralni, odnosno medijalni epikondilitis, ne naročito čest kod
kompjuteraša), „trigger finger” (bolno pucketanje u zglobovima prstiju) itd.

U grupu oboljenja gornjeg ekstremiteta koja su uzrokovana odnosno pogoršana višesatnim

radom na računaru spada i sindrom gornje torakalne aperture (Thoracic Outlet Syndrome,
TOS) koji obuhvata čitav niz simptoma koji su uzrokovani pritiskom na neurovaskularnu
peteljku ramena, koju čine potključna arterija i vena i brahijalni pleksus. Simptomi
obuhvataju trnjenje, bolove i slabosti mišića ruku, a ponekad i bolne otoke čitave ruke.
Statičko opterećenje kičmenog stuba, uzrokovano dugotrajnim sjedenjem, takođe je faktor
rizika za pojavu različitih bolnih stanja vrata i donjeg dijela leđa. Najčešće posledice
dugotrajnog opterećenja tokom više godina rada jesu degenerativne promene na mišićima
vrata i vratnom dijelu kičme (spondiloza), koje se manifestuju krivljenjem vrata (tortikolis),
bolovima, ograničenim pokretima, mučninom, pa i gubitkom svesti. Kod kompjuterskih
profesionalaca ovi simptomi se komplikuju i neprijatnim sindromom bolnog ramena. U grupi
mladih korisnika računara dodatan problem predstavlja krivljenje kičme koje dovodi do
poremećaja poznatog pod imenom kifoskolioza (kod takvih bolesnika mogu imati ugrožene
respiratorne i srčane funkcije). Bol u krstima (lumbalgija), kao jedna od najčešćih patoloških
pojava u ljudskoj populaciji, često je uzrokovan dugotrajnim sedenjem u stolicama čiji
nasloni ne prate normalnu anatomiju kičmenog stuba.

12
Bolje sprečiti...

Sl. 5. Pravilan položaj tijela tokom rada na račuanaru (izvor: Svet kompjutera, Harmonija
čoveka i sprave, http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html

  Prevencija
opisanih poremećaja sasvim je jednostavna, nasuprot
lečenju koje je mučno, dugotrajno, skupo i retko
potpuno uspešno. Profilaktičke mere uključuju
kvalitetna rešenja radnog mesta i izbor uređaja i alata
koji su u skladu s ergonomskim normativima. Kada je
statičko opterećenje u pitanju, od velike važnosti je i
adekvatno dozirana fizička aktivnost, koju u
kancelarijskim uslovima treba sprovoditi disciplinovano, u jednakim vremenskim
intervalima. Važećim propisima (ISO-9241) jasno je definisana potreba da se vodi računa o
položaju u kojem se tijelo tokom rada nalazi. Adekvatan sjedeći položaj jeste onaj u kojem
tijelo ne napreže veće grupe mišića, osim onih koji antigravitacionim dejstvom omogućuju
pravilno držanje kičmenog stuba, ramenog pojasa i gornjih ekstremiteta. S aspekta
medicinske higijene, definisani su precizni parametri koji se odnose na oblik, tvrdoću, visinu
i položaj stolice i radnog stola (distanca i diferenca). Isto tako, poznati su i fiziološki
parametri pravilnog držanja: kičmeni stub mora da zadrži prirodni stepen zakrivljenosti, bez
savijanja unapred ili u stranu; ruke treba držati savijene u laktovima, a noge u kolenima pod
uglom nešto većim od devedeset stepeni; visinu radnog stola odnosno monitora treba podesiti
tako da pogled bude usmeren prema sredini ekrana. Takođe, u svakom trenutku treba biti
svestan položaja u kojem se telo nalazi, a preporučljive su i česte promene položaja, pa i
lagane fizičke vežbe istezanja koje stimulišu cirkulaciju u regionima koji su naročito
opterećeni (kičmeni stub, rameni pojas) i nalaze se pod pojačanim rizikom razvoja
degenerativnih promena. Pauze u radu su neobično važne, tako da u mnogim zemljama
postoji precizna pravna regulativa koja definiše neophodnost regularnih pauza kod radnika
koji veći deo radnog vremena provode sedeći (primera radi, za daktilografe u Japanu važi
pravilo da na svaki sat rada sprovode deset minuta pauze). Utvrđeno je i da su češće ali kraće
pauze efikasnije od odmora koji se preduzimaju nakon dužeg perioda rada.

U predohrani poremećaja mišićno-koštanog aparata uzrokovanih dugotrajnim sedenjem i

ponavljanim obavljanjem nefizioloških položaja i pokreta veliki značaj pridaje se izboru
nameštaja i kontrolnih uređaja – tastatura i miševa. Za razliku od računarskih displeja i
aparata koji emituju zračenje, strogih ergonomskih normativa za izradu kompjuterskog
nameštaja i kontrolnih uređaja još uvek nema, tako da postoji široka lepeza proizvoda koji se
s manje ili više uspeha koriste u prevenciji hroničnih
muskuloskeletnih problema.

Pazi da je ergonomski

Sl 6. Ergonomski oblikovana stolica (izvor: Svet kompjutera,

Harmonija čoveka i sprave,
http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html

13
Dobrom držanju tijela, prije svega kičmenog stuba, pomaže adekvatan namještaj, ergonomski
oblikovane stolice s određenom mogućnošću podešavanja visine sjedećeg dijela i ugla
naslona, koji se prilagođavaju prema osobinama individue. Prema internacionalnom
standardu ergonomskih parametara ISO-9241, pogodnim se smatraju one stolice koje pružaju
aktivnu podršku (jastučiće) na slabim tačkama kičmenog stuba, prije svega na vratu i
slabinskom delu. Ručke nisu obavezne, ali su poželjan detalj koji omogućuje opuštanje
mišića ramenog pojasa i pravilno držanje podlaktica. Higijenski ispravna stolica radniku treba
da pruži mogućnost izvođenja ograničenih pokreta koji stimulišu cirkulaciju, a pritisak na
donje ekstremitete ne sme da bude toliko velik da kompromituje njihovo snabdevanje krvlju i
efikasnu drenažu. Istim standardom propisana je površina radnog stola, koji treba da bude
prostran, a ne sme da prenosi jake vibracije i
ekstremne temperature; ukoliko sadrži fioke, one se Sl
ne smeju potpuno otvarati (prevencija traumatizma). 7.
Sl.

Veoma važan detalj u konstrukciji ergonomski

ispravnog radnog okruženja odnosi se na pravilan
izbor ulaznih uređaja i pomoćnih elemenata,
namijenjenih rasterećenju prenapregnutih dijelova
lokomotornog sistema. Iako se pojmom
„ergonomski” proizvođači upravljačkih uređaja Ergonomska tastatura (izvor: Svet
(tastatura, miševa i igračkih periferija) služe kompjutera, Harmonija čoveka i sprave,
uglavnom u marketinške svrhe, postoji http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.htm
zadovoljavajući broj koncepcijski raznovrsnih l
tastatura koje su projektovane tako da pri
dugotrajnom radu uzrokuju minimalan napor. Takve
su specijalne tastature namenjene korisnicima s
malim prstima (LittleFingers), dvodelne i trodelne tastature (Kinesis, Goldtouch, ErgoFlex) i
one s dve grupe tastera čije su osovine orijentisane pod oštrim uglom (Natural Keyboard,
TypeMatrix). Naročito su zanimljive ergonomske tastature
kompanije Safetype, koje, zahvaljujući vertikalno položenim
tasterima, u potpunosti omogućuju držanje ručnih zglobova u
ortopedski neutralnom položaju.

Sl. 8 Renaissance Mouse(izvor: Svet kompjutera, Harmonija

čoveka i sprave, http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html

Velika raznovrsnost postoji i na tržištu ergonomskih miševa.

Najviše pažnje privlači tzv. Renaissance Mouse koji svojim
oblikom podseća na džojstike kakvi se koriste u kompjuterskim
igrama; prednosti u odnosu na klasične kompjuterske miševe
ogledaju se u naročitim odmorištima za dlanove i prirodnom
položaju ruke u toku rada. Ručni zglob u neutralnom položaju drži i Whale Mouse koji
takođe ima dobro oblikovano postolje za dlan. U izboru miša treba voditi i računa o njegovoj
veličini (Perfit Mice miševi, na primer, izrađuju se u desetak veličina). Neobično dizajnirani
ergonomski miševi nisu retkost, tako da se u prodaji mogu naći miševi koji se nose na glavi
(Smart-Nav AT), kao i bežični „3D miševi” sa žiroskopom (RocketMouse). U ergonomski
ispravne kontrolne uređaje svrstavaju se i nekada popularni trekbol uređaji, tj. „obrnuti
miševi”.

14
Izgleda šašavo, ali...

Spisak dodataka koji obezbeđuju fiziološko držanje tela obogaćen je raznoraznih

podupiračima za ruke, leđa i noge i držačima dokumenata, koji omogućuju pravilno držanje
glave prilikom prekucavanja. Oni mogu da posluže kao jeftino, ali efikasno rešenje u
situacijama kada kompletno opremanje radnog mesta ergonomskim uređajima nije finansijski
izvodljivo.

STANDARDI

Šta na modernim monitorima znače oznake ISO, TÜV, EPA, DPMS, MPR, TCO...

Monitor je naš „prozor u svet”, pomoću njega komuniciramo s magičnom kutijom zvanom
kompjuter, ali dugoročno može da bude štetan po zdravlje. Da bi se štetni efekti monitora
minimizovali, tokom godina su određivani brojni propisi koje proizvođači pokušavaju da
slede.

Najpopularniji, a samim tim i najčešći propisi koje monitori zadovoljavaju su tzv. MPR i
TCO standardi. MPR propis, pogotovo njegova novija verzija MPR II, popularno je nazivan
„švedski standard” jer ga je postavio SWEDAC (Švedski odbor za tehničku akreditaciju).
TCO propisi takođe potiču iz ove zemlje, a skraćenica označava švedsku Konfederaciju
profesionalno zaposlenih radnika koja obuhvata više od 1,3 miliona radnika iz bukvalno svih
oblasti ljudske delatnosti u kojima se koriste računari. Tokom godina ređale su se nove
verzije ova dva standarda. Postoje, poređano po „strogosti”: MPR, MPR II, MPR 90, TCO
92, TCO 95, TCO 99 i TCO 03. Za monitore je takođe važan i standard ISO 9241-3, odnosno
međunarodni vizuelno-ergonomski standard za monitore, zatim evropski EN60950 standard
za električnu bezbednost IT opreme i nemačka TÜV/EG ocena koja označava da je monitor
zadovoljio ISO 9241-3, EN60950 i MPR II propise, kao i ZH/618, osnovni nemački
ergonomski standard za radna mesta opremljena ekranima.

Istorijat

Sve je počelo krajem osamdesetih godina prošlog veka kada je SWEDAC formulisao prva
MPR pravila. Nakon nekoliko studija u Švedskoj, nezavisnih od proizvođača, koje su
pokazale statistički značajnu povezanost između radijacije monitora i spontanih pobačaja kod
ženskih korisnika, 1990. godine uvodi se i MPR II. Iako je ovaj standard bio ispred bilo čega
u ostalim zemljama u svetu, godinu dana kasnije pomenuta Konfederacija profesionalaca
zahteva još strože mere, što dovodi do formiranja TCO propisa koji će kasnije postati poznati
kao TCO 92 (mada su implementirani 1993. godine). TCO 92 je inicijalno smanjio štetnu
radijaciju u odnosu na MPR II za 50–70 odsto. U osnovnim pravilima u okviru TCO 92 se,
pored ostalog, našla i obaveza proizvođača da plastične komponente teže od 100 grama
moraju da budu od istog tipa plastike, a PVC (polivinil-hlorid) sme da se koristi samo u
kablovima.

Sem emisije, bitna je i energija koju monitor troši. Tako je 1993. godine VESA oformila
DPMS standard (Display Power Management Signalling), koji omogućuje grafičkim

15
karticama da prebace monitor u stand-by režim koji troši mnogo manje energije. Tu je i
popularni EPA Energy Star (čiji logo gledamo prilikom svakog butovanja) ustanovljen 1992
godine. Ovaj standard za štednju energije, obavezan u SAD a naknadno usvojen i u Evropi,
propisuje da u osnovnom modu za štednju energije uređaj ne troši više od 30 W (prosečan
monitor sa katodnom cevi troši tokom rada oko 110 W, a LCD monitori ispod 40 W), a u
sleep modu ne više od 8 W. I ovi propisi obuhvaćeni su TCO 92 standardom.

TCO standardi

TCO je 1995. godine proširio svoje propise na zaštitu čovekove okoline i tako postao prvi
globalni ekološki propis. Takođe, „Reduced Electromagnetic Fields” i „Automatic Display
Power Down” na čuvenoj nalepnici promenjeno je u „Ecology, Energy, Emissions,
Ergonomics” čime se naglašava da standard sada pokriva sve ove oblasti. Mnogo rigorozniji
od TCO 92, TCO 95 ne dozvoljava upotrebu olova i kadmijuma, kućište monitora mora biti
od biorazgradljive plastike, ne sme da sadrži sredstva protiv vatre koja sadrže brom, a u
proizvodnom procesu zabranjena je upotreba freona i rastvarača sa hlorom. Takođe, TCO 95
sadrži i mnogo veći skup propisa za CRT (Cathode Ray Tube) i FPD (Flat Panel Display)
monitore. Mnogi od ovih propisa predstavljaju blago pooštrene ISO 9241-3 i 9241-7
kriterijume. Za FPD monitore uzet je u obzir i ISO 13406-2 koji definiše dozvoljeni broj
„mrtvih piksela” na LCD monitoru.

Aktuelni i najstroži standard po kojem se trenutno proizvode monitori je, naravno, TCO 99.
Najbitnije promene u odnosu na TCO 95 odnose se na dalje pooštrenje minimalne frekvencije
osvežavanja slike u cilju smanjenja zamora oka. Zanimljivo je da TCO 99 definiše i
maksimalni kontrast između boje prednje maske monitora i bele površine ekrana, tako da, na
primer, potpuno crni monitori ne mogu da nose TCO 99 oznaku. Sada je jasno zašto mnogi
kvalitetni crni monitori ipak imaju svetlu prednju masku. Prema TCO 99, kućište pored
ekološke proizvodnje mora da bude dizajnirano tako da olakša reciklažu svih komponenti.
Dalje, zabranjeno je farbanje plastike u cilju menjanja njenih svojstava ili metalizacija
plastičnih delova, a svaki proizvođač mora ili da direktno sarađuje sa kompanijom za
reciklažu ili da učestvuje u nekom nacionalnom projektu ove vrste. Na kraju, potrošnja struje
u modovima za štednju je prepolovljena.

Kao i prethodni standard, TCO 99 je imao „staž” od četiri godine, jer je u martu ove godine
pooštren i ažuriran u obliku TCO 03. Tako su sada podignute vrednosti minimalne svetline,
smanjene dozvoljene vrednosti varijacije u osvetljenju i propisan minimalni RGB trougao, što
garantuje vernost boja. Najveći deo pooštrenja novog standarda odnosi se na ekologiju: sve
štetne materije su umesto u fiksnim vrednostima izražene u procentualnoj težini monitora, a
redukovana je i dozvoljena vrednost hlora i broma u plastičnom polimeru od kojeg se pravi
kućište. Pored ostalog, LCD monitori po najnovijem standardu moraju da imaju i mogućnost
podešavanja visine.

•••

Pri kupovini monitora većini korisnika je najbitnija stavka suma novca kojom raspolaže, i mnogima
pomenuti standardi nisu ništa više od nalepnice koju će skinuti čim otpakuju monitor. Jeste da
poštovanje standarda povećava cenu proizvodnje, što opet povećava cenu finalnog proizvoda, ali
monitori sa propisanim osobinama zapravo čuvaju naše zdravlje i garantuju određeni kvalitet.

16
Neke od osobina monitora propisane različitim
TCO standardima

CRT monitori:        
Minimalna svetlina (cd/m2)   100 100 120
Kontrast prednje maske i belog ekrana     • •
Propisana uniformnost boja     • •
Propis. varijacija „temperature” boja     • •
Minimalna veličina RGB „trougla”       •
Minimalna vertikalna frekv. (Hz)   75 85 85
Podešavanje vertikalnog nagiba       •
Emisija X zraka ispod 5000 nGy/h   • • •
Maks. potrošnja (Stand by/Sleep, W) 30/8 30/8 15/5 15/5
Zabrana supstanci koje oštećuju ozon   • • •
Zabrana upotrebe hlornih rastvarača   • • •
Zabr. kadmijum na spolj. katodne cevi   • • •
Potpuno zabranjena upotreba olova       •
Obaveza saradnje u reciklaži materijala     • •
FPD monitori:        
Minimalna svetlina (cd/m2)   80 125 150
Ravnomernost svetline1), horizontalno   30° 30° 30°
Ravnomernost svetline1), vertikalno       15°
Minimalna veličina tačke u rešetki2)   0,5 0,5 0,5
Minim. rezolucija za veličinu ekrana3)       30
Propisana uniformnost boja     • •
Propis. varijacija „temperature” boja       •
Uniformn. boje u zavisn. od ugla posm.       •
Podešavanje visine monitora       •
Obavezna naznaka količine žive4)     • •
1) Ugao posmatranja, levo i desno od ose, u kojem odnos maksimalne i minimalne svetline
ostaje ispod 1,7.
2) Takozvani Fill Factor, veličina tačke u odnosu na njen idealni prostor u rešetki. Zavisi od
veličine prostora između tačaka, dakle od upotrebljene tehnologije.
3) Broj tačaka po jednom stepenu vidnog polja sa udaljenosti od 50 cm. Konkretno, to je:
1024 (x768) za 15 i 16 inča, 1280 za 17 inča, 1600 za 21 inč.
4) Živa nije potpuno zabranjena jer u nekim delovima (za pozadinsko osvetljenje, na primer) i
dalje mora da se koristi.

17
Trening za oči: Rad na kompjuteru
Ako vaš rad na kompjuteru zahtijeva veliku koccentraciju, za većinu ljudi to neće biti
moguće dok nose pinhole naočare jer će ih iritirati mrežasti uzorak i nepotpun pogled. Ali
kada situacije nisu stresne pokušajte nositi ove naočare na nekoliko minuta kako bi uvidjeli
razliku. Naučnici preporučuju petominutnu pauzu nakon svakog sata rada na kompjuteru
kako bi odmorili svoje oči od jednosmjernog naprezanja.
Ove vježbe je najbolje izvoditi dok ste sami jer vas niko neće ometati stoga ćete se moći
potpuno opustiti.

Udaljenost i bliskopredmetna oštrina

Kako izdišete pomičite svoje raširene ruke prema ekranu kao da ga gurate. U isto vrijeme,
ako je moguće, gledajte kroz prozor u horizont. ( Alternativa je gledanje u poster, biljku ili
neki drugi ugodni objekt u sobi ) . Zamislite kako vam se to u što gledate približava dok
udišete. Vratite ruke na svoje tijelo i prekrstite ih na prsima. Izdahnite i odgurujte ekran
neraširenim rukama. Opet pogledajte u horizont i zamislite kako vam se približava.

Povratna sprega vizualnog polja

Podignite ruke i pomičite ih naprijed sve dok ih ne vidite kao sjene sa obje strane okvira
naočara.Pomičite prstima kao da nekog želite poškakljikati. «Škakljikajte» svoje vidno polje
skroz uokolo ivica naočara, a uz to gledajte kroz prozor, širom otvorenim očima.

Neodlučno njihanje
Ustanite i protegnite se. Ako je moguće otiđite do prozora i otvorite ga.Ljuljate sa cijelim
svojim tijelom s jedne strane na drugu, prebacujući svoju težinu s jedne noge na drugu.

Vizualne strijelice
Pokrijte jednom rukom jednu stranu naočara. Fiksirajte svoj pogled na neki objekt u daljini
koji možete vidjeti kroz jednu malu rupicu. Postavite palac ili kažiprst slobodne ruke kao da
držite strijelicu. Bacite zamišljenu strijelicu blizu rupe kroz koji vidite predmet pa sve do
predmeta. Pratite pokret kako bi vidjeli dali je strijelica pogodila objekt. Ponovite vježbu
nekoliko puta sa oba oka, svaki put mijenjajući rupicu kroz koju gledate.

Bacanje pogleda
Pravite široke zamahe sa lijevom i desnom rukom kao da bacate sijemenje. Zamislite kako
bacate svoj pogled iz sebe kroz male rupice u krugu 180-360 stepeni. Dopustite da vam se
cijelo tijelo uživi u taj pokret. Pogleda vam može poskakivat koliko god hoće, nije se bitno
fokusirati na jedan predmet.Samo posmatrajte kako vaš pogled pada i kako vam vidno polje
postaje bolje, sa više boja i puno kontrasta.

BIBLIOGRAFIJA:

1. Evjen,Bill,Beres,Janson (2002)- Visual Basic.NET

Biblija,Mikroknjiga,Beograd 6
2. MSDN (on line) Visual Studio 2008
http://www.microsoft.com/croatia/developers/visualstudio2008/teamsyste
m.mspx

18
 Tvrtko Malkoč , Prevencija zdravstvenih rizika kod ponavljajućih radnji
(RSI),online,http://web.zpr.fer.hr/ergonomija/2001/malkoc/rsiprevencija.html

3. Svet kompjutera, Harmonija čoveka i sprave,online,

http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html

4. Svet kompjutera, Računar kao najbolji drug,online,

http://www.sk.co.yu/2004/05/sktz01.html

5. Svet kompjutera, Čemu nalepnice?,online,

http://www.sk.rs/2003/09/sktz01.html

6. Zdravlje, Trening za oči,online, http://vase-

zdravlje1.blogspot.com/2009/11/trening-za-oci-rad-na-kompjuteru.html

7. Computer influence on a man health, online,

http://library.thinkquest.org/C0123325/comput.htm

8. Dr. Jeffrey R. Anshel, OD Corporate Vision Consulting

Encinitas, California ,Kids and Computers:Eyes and Visual Systems,
http://library.thinkquest.org/C0123325/kind.htm

19