Naslovna | O nama | Pomoć | Kontakt  

  Sr | En

 Info
 Servisi
 Prodaja
 Aukcije
 Izložbe
 Ustanove
 Galerije
 Umetnici
 Moj Arte

Arhitektura i urbanizam u Srbiji od 1854. do 1904. godine

Proučavanje istorije novije srpske arhitekture, začeto u pojedinim opisima F. Kanica,

M. Đ. Milićevića, V. Karića i S. Stojanovića,1 utemeljeno je tek u periodu između dva
svetska rata ogledom M. Kašanina u knjizi „Srpska umetnost u Vojvodini" (1927) i
antologijskim delom N. Nestorovića „Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog
stoleća" (1937).2 U pionirskim radovima Branka Maksimovića tridesetih godina je
začeta i istorija našeg novijeg urbanizma.3 Proučavanje ove složene problematike u
narednim decenijama upotpunili su B. Nestorović, B. Kojić, D. Medaković, D. Đurić-
Zamalo, 3. Manević, M. Jovanović, Ž. Škalamera, B. Vujović, V. Macura i drugi
istraživači našeg graditeljstva devetnaestog i dvadesetog veka.4 Uprkos
nesumnjivim rezultatima, objavljenim u monografskim i sintetičkim studijama, mnogi
spomenici iz tog perioda su ostali neistraženi, bitna pitanja i dalje otvorena, pojedine
ocene nezaokružene i nedorečene. U takvoj situaciji, opterećenoj nedovoljno
iskristalisanim kriterijumima naučne kritike, ni služba za zaštitu spomenika kulture
nije mogla adekvatno da zaštiti sve značajne primere srpskog graditeljstva tog
doba.5 Razvoj našeg graditeljstva od 1854. do 1904. godine u velikoj meri je bio
zavisan od primarnih društvenih potreba i kulturne politike vođene na rascepkanom
srpskom nacionalnom prostoru. Kako u samoj Srbiji, tako u okupiranim krajevima,
ostvarena je obimna graditeljska produkcija za potrebe srpske države, crkve i naroda
u celini. Procvatom trgovine i industrije, uspostavljanjem ekonomskih veza sa
zapadnom i srednjom Evropom, u Srbiji je omogućen prosperitetan razvoj
graditeljstva u svim njegovim domenima - društvenim, tehničkim i estetičkim.
Graditeljska delatnost se ubrzano unapređuje po uzoru na razvijene evropske
sredine. Grade se nove, obnavljaju i prepravljaju stare građevine. Uporedo sa
borbom za oslobođenje od turske vlasti, u srpskoj kulturi druge polovine prošlog
stoleća zamire orijentalna gra-diteljska praksa u korist evropskih metoda građenja.
Od 1861. do 1904. godine, pa i kasnije, odvija se proces rekonstrukcije grado-va.6
Oni se od orijentalnih čaršija pretvaraju u moderne evrop ske varoši sa definisanim
gradskim centrom i pravilnom strukturom urbanističkih jedinica. Evropeizacija je
mnogo brže i potpunije uticala na arhitektonsko oblikovanje zgrada, dok je usvajanje
zapadnoevropskih urbanističkih modela u širem smislu (lokacija javnih zdanja,
formiranje ulica, blokova, oblikovanje trgova), teklo neuporedivo sporije, uz dosta
neujednačenosti, improvizacija i kolebanja. Potpuni preobražaj nasleđene stare
strukture Beograda i omogućavanje zdravijeg, funkcionalnijeg i savremenijeg života
u njemu, bio je teorijski i praktični cilj Emilijana Josimovića, našeg prvog urbaniste,
koji je preduzeo rekonstrukciju beograd-ske varoši u šancu 1867. godine. Ovaj
istaknuti inženjer, urbanista i naučnik, predstavlja ličnost od prekretničnog značaja
za našu urbanu kulturu u drugoj polovini prošlog veka. Utemeljujući urbanističku
praksu u Srbiji na iskustvima razvijenih svetskih sredina, Josimović je doprineo
sazrevanju u svesti o potrebi stvaranja funkcionalnijeg i savremenijeg grada, bazira-
nog na zdravijim i humanijim principima življenja. Posebnu pažnju on je poklanjao
ulozi zelenih površina u rekonstruisanoj prestonici, podjednako se zalažući za
estetsko i tehničko osavremenjavanje naše gradske arhitekture. Razvoj srpskog
urbanizma pratila je odgovarajuća urbanistička politika, vođena iz centra, koja je
regulisala i principe našeg urbanističkog zakonodavstva. Pored Josimovića, u procesu
rekonstrukcije srpskih varoši, ključnu ulogu odigrali su strani inženjeri-urbanisti,
zaposleni u Srbiji. Preduzete rekonstrukcije mogu se podeliti na potpune i
konzervativne. Potpune rekonstrukcije, kao dosledni nastavak perioda izgradnje
novih gradova (1831-1861), podrazumevale su brisanje stare ulič-ne mreže i
postavljanje nove ortogonalne, uvođenje pravolinijskog poretka i kružnog trga kao
dominante u planskoj kompoziciji, princip modularnosti u formiranju stambenih
blokova, usklađivanje arhitektonskog razvoja i komunalne mreže u grado-vima
(Kuršumlija, Dunavska padina Beograda, Prokuplje, Surdulica, delimično Niš i
Leskovac, varošice Raška, Arilje, Kosjerić, Vlasotince). Konzervativne rekonstrukcije,
s druge stra-ne su bile prilagođene zatečenoj uličnoj mreži i starim blokovima
(Kragujevac, Užice, Knjaževac, Jagodina, Vranje, Pirot, Zaječar, Paraćin, Šabac,
Čačak, Požarevac). Nakon nestanka starih, orjentalnih zgrada javnog karaktera,
javila se potreba za građenjem monumentalnih profanih i sakralnih objekata, kao
stožera urbanističkih kompozicija slobodnih srpskih gradova, što je predstavljalo
veliki izazov za arhitekte i urbaniste. I pored sporog, mnogim teškoćama
opterećenog razvitka, u većini gradova je do 1904. godine izvršen manje ili više
korenit preobražaj urbanističke strukture. Taj preobražaj, bio je propraćen
modernizacijom sanitarno-tehničkih, saobraćajnih i drugih komunalnih uslova života
u gradovima. Nehigijenska gradnja i stihijnost karakteristični za urbanizam pod
Turcima, pre-vaziđeni su tokom plodnog i prosperitetnog perioda od 1861. do 1914.
godine. Nastava arhitekture u kneževini Srbiji začeta je na Liceju 1841. godine
uvođenjem predmeta „Građanska arhitektura", koju je predavao Anastasije Nikolić.7
Njega je 1842. godine zamenio Simeon Prica (umro 1845. g.), koga će naslediti
Emilijan Josimo-vić, pisac prvih udžbenika za taj predmet. Prema novom Zakonu o
Liceju, 1853. g. je osnovano „Jestastvenoslovno-tehničko" odeljenje, na kome su se
izučavale tehničke i prirodne nauke. Ovo odeljenje je 1863. g. preraslo u Tehnički
fakultet Velike škole,8 smešten u delu novoizgrađenog Kapetan-Mišinog zdanja.
Krajem stoleća, dolazi do razdvajanja tehničkih i uže arhitektonskih studija. Na
Tehničkom fakultetu osniva se 1896. g. samostalan Arhitektonski odsek,9 koji će
početkom dvadesetog veka postati značajan segment Beogradskog Univerziteta.
Budući da su studije arhitekture u Srbiji tokom prvih decenija bile veoma skromne,
pružajući nedovoljno, parcijalno obrazovanje, sve do potpune konsolidacije
beogradskog Arhitektonskog fakulteta, većina naših neimara se nakon završenih
studija usavršila u stranim, pretežno srednjoevropskim univerzitetskim centrima
(Beč, Minhen, Berlin, Cirih, Budimpešta).10 Osim pomenutih školskih ustanva, na
razvoj graditeljstva u Srbiji presudan uticaj imala je arhitektonsko-urbanistička
praksa organizovana pod okriljem države, koncentrisana u resornim ministarstvima
građevine, vojske, prosvete i crkvenih dela, okružnim i opštinskim službama.
Arhitektonski odsek Ministarstva građevina nastao je nakon temeljne reorganizacije
državne uprave 1882. g. od postojeće Glavne uprave građevina, osnovane 1859.
godine. U njemu će se okupiti vodeći srpski nei-mari, koji će obeležiti period do
Prvog svetskog rata - Bugar-ski, Milutinović, Ivačković, Živanović Ilkić, Leko,
Stevanović, Nestorović, Ruvidić, Đorđević, Popović.11 Kolektiv tog odeljenja,
kontrolisan od političkih faktora, usmeravao je razvoj arhitekture, prilagođavajući ga
potrebama izgradnje mlade i poletne srpske države. Centar je određivao i pratio
razvoj graditeljstva u manjim sredinama, udaljenim od prestonice. Graditeljstvo u
okupiranim srpskim krajevima, razvijalo se pod jakim uticajem ustanova germanske i
otomanske kulture, ali ne i bez učešća arhitekata iz matice. Uprkos jake konkurencije
stranih stručnjaka, pojedini neimari iz Srbije s uspehom grade u Sremskim
Karlovcima, Novom Sadu, Pančevu i drugim vojvođanskim mestima.12 U samoj
Srbiji privatna praksa je bila potpuno nerazvijena. Prvi graditelj koji je osnovao
samostalan arhi-tektonski biro bio je Milan Antonović.13 Kada je Velika Škola 1905.
g. prerasla u Univerzitet,14 javila se potreba za novim profesorima, pa su se za
paralelne karijere nastavnika i graditelja opredelili M. Ruvidić, D. Đorđević, A.
Stevanović, N. Nestorović, B. Tanazević.15 U drugoj polovini prošlog stoleća
utemeljeni su i delimično profilisani pravci naučnog rada u našoj arhitekturi i
urbanizmu.16 Pojavljuju se prvi udžbenici i stručne studije (E. Josimović, D.
Milutinović). Konsolidacijom arhitektonskih studija na beogradskoj Velikoj školi,
smanjena je zavisnost domaće sredine od stranih graditelja i univerzitetskih centara.
Go-dine 1890, osnovano je Udruženje srpskih inženjera i arhitekata.17 Ono je
odmah pokrenulo svoje stručno glasilo „Srpski tehnički list", u kome su osim tema i
izveštaja iz inženjerske struke, publikovani i prilozi o tekućoj arhiktektonskoj produk-
ciji u Srbiji, predstavljeni novi projekti i konkursni natečaji, saznanja o građevinskim
materijalima i tehnikama primenjivanim u Evropi. Time su stvoreni uslovi za daleko
samostalniji i savremeniji razvoj graditeljstva na srpskim prostorima, nego što je to
bio ranije slučaj. Nikola Nestorović u svojim sećanjima navodi da je na palati Uprave
fondova u Beogradu (1902) „pri put upotrebljen štrek metal između gvozdenih greda
za izradu tavanica, a u sloju betona od 10 st, što se može smatrati pretečom
armiranog betona kod nas".18 Tavanice od armiranog betona javiće se instovremeno
i na Antonovićevom „Grand" hotelu u Beogradu (1902).19 Armirani beton primeniće
se i pri fundiranju zidova Beogradske zadruge Nestorovića i Stevanovića (1908).20
Do 1904. godine na arhitektonskoj sceni Kneževine, a potom Kraljevine Srbije, javlja
se više različitih stilskih tendencija, koji su uglavnom paralelno egzistirale, sa većom
ili manjom prevlašću u pojedinim decenijama. Sve te pojave i orijentacije, pripadaju
epohi istorizma, koja je obeležila arhitekturu najvećeg dela devetnaestog i prve
polovine dvadesetog veka.21 Nakon prvog perioda srpskog klasicizma, začetog još u
Miloševo vreme,22 u trećoj četvrtini stoleća preovlađuju romantizam kao glavni i
najrasprostranjeniji stil. Usvajajući evropsku arhitekturu, Srbija je polovinom
devetnaestog veka prihvatila i njenu novu tendenciju - romantičarski duh.
Austrofilska politika Obrenovića posebno doprinosi bržem i neposrednijem usvajanju
popularnih romantičarskih metoda građenja srednje Evrope. Okrenuti svetovima
mašte i istorije, arhitekti romantizma oživljavaju vekovima zaboravljene oblike
srednjovekovne arhitekture, u čemu pretežu sećanja na romanske, gotske,
ranorene-sansne crkve i zamkove. Mada se romantizam u arhitekturi Srbije pojavio
još pre dolaska Čeha Jana Novle (1812-1903), baš sa Novolom on dobija svog
glavnog protagonistu (sagradio Kape-tan-Mišino zdanje u Beogradu 1863. g.).23
Romantizam je prema mišljenju B. Nestorovića primljen i prihvaćen u srbiji bolje od
klasicizma, jer je svojim romanskim elementima podsećao na staru srpsku
srednjevekovnu arhitekturu.24 Razvijajući se u doba društvenih previranja i evoluciji
nacionalne svesti, kada su traženi oslonci na staru tradiciju, razumljivo je što se
roman-tizam javio pre u crkvenoj, nego u profanoj arhitekturi. Stara medijevalna
arhitektura mogla se pre evocirati ugledanjem na postojeće crkve i manastire, nego
na malobrojne sačuvane primere profanog neimarstva. Integritet fasadne površine i
slobodni, često bizarni ornament, kao i težnja ka piramidalnoj kompoziciji masa, bili
su stalni romantičarski oponenti klasicistički ustaljenom poretku u sistemu plastične
dekoracije i strogoj geometriskoj strukturalnosti kubične mase.25 U crkvenoj
arhitekturi pre 1855. g. javljaju se romantičarske forme, neretko izmešane sa
klasicističkim i baroknim oblicima.26 Takva praksa nastavljena je i kasnije na
mnogim crkvenim građevinama u Srbiji do 1905. godine. Crkva u Velikom Gradištu iz
1853. g., sa kubičnim, podužnim volumenom izvedenim u duhu klasicizma, ima
zvonik obrađen u stilu romantizma.27 Celokupni arhitektonski sklop crkve Sv. Trojice
u Grockoj (1883), kao i obrada njenih fasada, zasniva se na klasicističkoj koncepciji
sa elementima roman-tizma.28 Crkva u Žabarima (1860), s druge strane, ima
romanti čarski obrađene fasade, zamišljene po uzoru na srednjovekovnu arhitekturu,
ali i zvonik u baroknom maniru,29 kao, uostalom, i hramovi u Aranđelovcu (1862) i
Gornjem Milanovcu (1867).30 U čistije primere našeg romantizma spada
Vaznesenska crkva u Beogradu (1864),31 građena sa određenim „nacionalnim"
stilskim ambicijama, kao i hramovi u Natalincima (1860), Popoviću (1863-1864),
Nemenikućama (1864-1868), Obrenovcu (1869-1870), Ritopeku (1868), Konaticama
(1878-1880).32 Na fasadama pomenutog Kapetan-Mišinog zdanja, višefunkcionalnog
prestoničkog objekta,33 građenog sa ambicijom da postane stožer urbanističke
kompozicije kod velike pijace, upadljive su reminiscencije na romansko, renesansno i
orjentalno graditeljstvo, ukomponovane u simetričnu i skladnu, ali veoma živopisnu
arhitektonsku celinu. Njegova kompozicija ili deko-racija izvedena iz morfologije
raznih istoriskih stilova, približava ga tada popuralnom bečkom stilu polukružnog
luka, jednom od smerova romantičarske srednjoevropske arhitekture, oslonjenog
pretežno na romansko nasleđe. Nevolin saradnik, prerano preminuli Kosta Šreplović
(1836-1872), ponavlja neke bitne elemente beogradske palate na aranđelovačkom
Starom zdanju (1865-1872),34 letnjikovcu kneza Mihaila, bazirajući ga više na
romanskom, nego na renesansnim i orjentalnim uhzorima. Zatvorenijeg volumena i
umerenije, svedenije dekoracije, Šreplovićeva građevina pripada naglašeno
strukturalnijoj, strožijoj srpskoj recesiji srednjovekovnog romantizma, od slobodnije i
lepršavije komponovane beogradske palate. Sala kneževa u Starom zdanju je po
mišljenju D. Đ. Zamolo najreprezentivnija dvorana tog doba u Srbiji.35 Uostalom,
romantičarski elementi odredili su ranije arhitektonski koncept dvorca kneza Mihaila
u Beogradu iz 1860. g., takođe delu K. Šreplovića, naknadno sru-šenom zbog
podizanja Novog dvora. Romantičarski bogenfriz i umereni ritam pročelja odlikuje
arhitekturu Varoške bolnice u Beogradu (1865-1868), pri-pisane J. Frenclu.36
Bolnica se po disciplinovanosti strukture, strogosti dekoracije i umerenom izrazu
nadovezuje na Šre-plovićevo aranđelovačko ostvarenje, dok je po akcentuaciji sre-
dine pročelja (kula) bliska Novolinom motivu atike. Procvatu romantičarske profane
arhitekture u srpskoj sredini doprineo je i talentovani Andrija Vuković,
reprezentativnim hotelima „Balkan" (1862) i „London" (1868).37 Od ostalih primena
arhitekture romantizma u prestonici treba pomenuti Višu žensku školu u ulici
Narodnog fronta (1862-1864, srušena oko 1930. g.), Krstinu mehanu u Ulici Knez
Mihailovoj (1870), Izraelsko poslanstvo u Ulici Zmaj Jovinoj 24 (1870).38 U Šapcu je
još 1856. g. izgrađena polugimnazija u duhu romantičarskog istorizma,39 sa
dominantnim neoromanskim karakterom. Od ostalih profanih građevina tog tipa u
Srbiji izdvajaju se škola u Svilajncu (1874-1876)40 i gimnazija u Negotinu (1876).41
Krajem sedamdesetih godina završava se prvo romantičarsko poglavlje u novoj
srpskoj arhitekturi. Doba koje sleduje nije sasvim lišeno romantičarskih pojava, ali je
ideal postao bitno drugačiji.42 Stvara se domaća varijanta nacionalnog stila, koja
traje sve do polovine dvadesetog stoleća.43 Međutim, do 1905. g. u Srbiji će se i
dalje graditi u duhu zakasnelog romantizma, o čemu svedoče brojne građevine, kao
što su Oficirski dom u Beogradu J. Ilkića (1895),44 Vojna bolnica u Beogradu45 i
Inženjerijska kasarna u Nišu D. Vladisavljenvića,46 sagrađene početkom dvadesetog
veka, crkve u Ritopeku (1894),47 Kodžželju,48 obnovljena crkva manastira Sv.
Prohor Pčinjski (1898),49 crkva u Pridvorici kod Leskovca (1899)50 itd. Iz spontane i
maštovite, nacionalne neopterećene arhitek-ture romantizma, pod uticajem
proučavanja starih srpskih spomenika i procvata nacionalne orjentacije u kulturi, u
poslednjoj četvrtini devetnestog veka izrasta domaća varijanta nacionalnanog stila.
Građenje crkava u vizantijskom duhu, umesto Srbima toliko stranom katoličkom
barokno-klasicističkom maniru, u Kneževini je bilo podsticano i zakonskim aktima
(1862). Nakon prve faze nacionalnog stila, u kojoj su se srpski srednjevekovni
arhitektonski oblici mešali sa romantičarskim elementima (crkve u Smederevu, Nišu i
Sarajevu tajfe Damjanova),51 nastupa period neovizantiske varijante srpskog stila
(1874-1900), oli-čene u delima učenika čuvenog bečkog profesora Teofila Hanzena -
velelepnoj Preobraženskoj crkvi u Pančevu, kapeli Hariš u Zemunu, crkvi Sv. Nikole
na beogradskom Novom gro-blju i petokupolnoj crkvi Sv. Petra i Pavla u Jagodini S.
Iva-čkovića, crkvi Sv. Đorđa u Kruševcu D. Živanovića, hramu u Paraćinu i Domu Sv.
Save u Beogradu J. Ilkića, kapelama na grobljima u Sremskim Karlovcima i
Melencima V. Nikolića.52 Oslanjanje na srednjoevropske metode istoričarskog
zahvatanja u vizantijsku graditeljsku tradiciju, obeležiće srpsku arhitektu ru u
dijaspori, naročito koncept crkva Sv. Spiridona u Trstu i Sv. Blagoveštenja u
Dubrovniku.53 U novovizantijski tok srpske arhitekture poslednje četvrtine prošloga
veka, lišen hanzenovskih motiva, može se svrstati crkva Uspenja Bogorodice u
Kragujevcu,54 izvedena pod jakim uticajem ruske crkvene arhitekture K. A. Tona,
kod koga se njen neimar Andreja Andrejević formirao. Pravougaoni oblik oltarske
apside i kompozicija masa petokupolnog hrama, odjek su klasicističkih reminiscencija
prisutnih na glavnom Tonovom delu, romantičarski koncipovanoj crkvi Hrista
Spasitelja u Moskvi. Početkom dvadesetog stoleća, sazreva specifično srpska,
pretežno moravskim spomenicima inspirisana varijanta nacionalne arhitekture, u
kojoj se mogu prepoznati i određeni uticaji secesije. Okretanje sopstvenim, umesto
vizantiskim i akademskim srednjoevropskim graditeljskim uzorima, pospešile su
izložbe o srpskim starinama (Valtrović i Milutinović),55 kao i Inkiostrijevi apeli ka
ulagledanju na vlastitu umetničku tradiciju.56 Glavne primene novomoravskog toka
u crkvenoj arhitekturi s početka veka, najavljene dvadesetak godina ranije u
Baćevcima, Belom potoku i Vraniću,57 predstavljaju crkve u Trsteniku, Badnjevu i
Radujevcu D. Živanovića,58 hramovi u Kniću, Bresnici, Tumanu i Divljanu M.
Ruvidića,59 crkve u Mladenovcu i Lapovu J. Stanojevića.60 Kako bi oblik osnove,
otvora i kompozicija masa, tako i u obradi fasada, ove crkve oživljavaju duh sta rih
moravskih zadužbina. U profanoj varijanti srpskog stila značajan je paviljon Srbije na
izložbi u Parizu 1900. godine, rad Kapetanovića i Rudovića,61 koji će uticati na
procvat nacional-no opredeljene arhitekture u prestonici i ostalim srpskim gra-
dovima (v. dela B. Tanazevića - Telefonsku centralu, kuću braće Nikolić i fasadu
Ministarstva prosvete u Beogradu,62 niz ostvarenja J. Novakovića,63 prepravljenu
kuću Laze Lazarevića 1910).64 Procvat srpskog stila, lišenog srednjoevropskog aka-
demskog stega, naročito je stimulisala nova dinastija Karađorđevića, popularišući
ujedno ideje integralnog jugoslovenstva i oslanjanje na tradicionalno jake
ruskosrpske kulturne veze. Upravo je konkurs za podizanje mauzoleja dinastije
Karađorđević na Oplencu označio bitnu prekretnicu u našoj monumentalnoj crkvenoj
arhitekturi.65 On je inicirao i značajnu polemiku o karakteru razvoja nacionalnog
crkvenog graditeljstva, vođenu između A. Stevanovića i D. T. Leka 1904. godine.66
Kao što su krajem šezdesetih godina devetnaestog veka Srbi iz Vojvodine počeli da
zamenjuju strance, tako isto krajem devedesetih godina Srbi iz Srbije zamenjuju
Srbe iz Vojvodine. Generacija rođena od 1865. do 1870. godine preuzima početkom
devedesetih godina aktivnu ulogu u arhitekturi čitave Srbije. Tek što se pojavila,
generacija je pokazala ne samo da je jedinstvena. Ona je nosila duboko u sebi
konceptulane sukobe različitih škola u kojima se školovala, pa i opšte sukobe svog
vremena: političke, nacionalne, socijalne. Jedni su naginjali akademskom idealu,
drugi romantičnom, jedni su bili za opšte-evropsku, drugi za strogo nacionalnu
umetnost. Najviše je bilo onih koji su sa jednog ideala prelazili na drugi, ili su se
trudili da prevaziđu njihove oštre granice, mešajući elemente jedne sa drugima.67
Među najsvestranijim autorima koji su se uspešno oprobali u različitim stilovima,
naročito su se istakli J. Ilkić, S. Ivačković, D. Živanović i A. Stevanović. Posle
definitivnog odlaska Turaka 1867. g., kada se život počeo jače razvijati na svim
poljima, kao protivteža popularnim romantičarskim i nacionalnim stilskim
stremljenjima, od 1870. godine u Srbiji cveta internacionalno orjentisana arhi-
tektura, okrenuta eklektičkom tumačenju antičkih, ali i novijih istoriskih stilova, kao
što su renesansa, barok i neoklasi-cizam. u eklektičkom duhu pretežno grade neimari
formirani u vodećim srednjoevrpskim centrima akademske arhitekture, Prvo Bugarski
i Jovanović, a potom Stevanović, Nestorović, Ilikić, Đorđević. Iako su u tadašnjoj
crkvenoj arhitekturi preovlađivale popularne romantičarske forme, kao pokušaji
ostvarenja nacionalnog stilskog izraza, pomenuti autori su u arhitekturi
najreprezentativnijih profanih zdanja pretežno primenjivali akademski koncept,
varirajući sa nejednakim uspehom elemente antičke, renesansne i barokne
arhitekture. Bazirane na formalnoj perfekciji i strukturalnoj čvrstini, njihove
monolitne građevine sa bogatom, eklektički probranom dekoracijom, spadaju u
najznačajnije primene akademske arhitekture u jugoistočnoj Evropi. To pogotovo
važi za prestoničke palate Starog dvora A. Bugarskog (1884)68 i Narodne banke
(1889) K. Jovanovića,69 koje predstavljaju najviše domete toga smera naše novije
arhitekture. Na većini akademski koncipovanih građevina u Beogradu preovlađuje
klasicistički koncept (Narodno pozorište Bugarskog 1867-1869, Ministarstvo pravde
S. Ivačkovića i S. Subotića 1883, železnička stanica Fon Flatiha i D. Milutinovića
1884, Ministarstvo vojno J. Ilikića 1894, Dom Ankera M. Anto-novića 1899, niz
stambenih zgrada, itd.).70 Na mnogim reprezenta-tivnim objektima može se zapaziti
i prisustvo baroknih motiva (palata Krsmanovića 1885, zadužbina N. Spasića 1889,
kuća J. Ristića 1891. i hotel „Srpski Kralj").71 Osim prestonice, čitavu Srbiju
preplavljuju objekti u aka-demskom duhu, među kojima se izdvajaju osnovne škole u
Valjevu (1871) i Aleksincu (D. Živanović i D. Đorđević, početak dvadesetog veka),
gimnazije u Kraljevu (1875-1880), Kragujevcu (1885-1887), Leskovcu (V. Nikolić
1902), Zaječaru (1892) i Pi-rotu (M. Ruvidić, početak dvadesetog veka), okružna
načelstva u Smedervu (A. Bugarski 1885.), Požarevcu (F. Gizel 1888), Kruševcu i
Kragujevcu (N. Nestorović 1900 i 1901) i Leskovcu (S. Stojanović stariji 1904),
okružni sud u Kraljevu (sedma decenija devetnestog veka) i Čačku (1875), Dom
Miloša Velikog u Gornjem Milanovcu (N. Nestorović 1902), dvorac Belimarkovića u
Vrnjačkoj Banji, stara opština u Despotovcu (početak dvadesetog veka), crkve u
Šapcu (obnovljena 1857), Velikoj Moštanici (1858) i Negotinu (1872-1876).72
Početkom dvadesetog stoleća akademizma u Srbiji potpada pod uticaj francuske
dekorativističke arhitekture, promovisane na izložbi u Parizu 1900. godine,73 (palata
Beogradske zadruge 1907. n Nestorovića i A. Stevanovića, Zgrada SKA Đorđevića i
Stevanovića 1914-1924).74 Klasicistički koncept monumentalne palate narodne
Skupštine,75 (konkurs završen 1902. godine pobedom J. Ilkića, građena od 1906. do
1933. godine), obogaćena neorenesansnim i neobaroknim elementima, sugerisao je
proverene vrednosti klasičnoh ukusa i simbole autoriteta države, podstakavši razvoj
monumentalne akademske arhitekture u kasnijim decenijama.76 Srpski stil,
akademizam i pozni romantizam koegzistiraju u našoj arhitekturi do 1900. g., kada
je zapljuskuje neizbežan talas secesije i pomenute francuske dekorativističke
arhitekture. Hotel „Kren" u Čačku (1898-1900), arh. Paula Branga i kuća s apotekom
Jovana Smederevca u Beogradu (1901), spadaju u prve primere secesije u Srbiji.77
Njihove klasično komponovane, slojevite akademske fasade, sa naglašeiim uglom,
obrađene su secijski, jer su prekrivene floralnim i geometriskim motivima,
karakterističnim za ovaj popularni bečki stil. Secesija se u arhitekturi Beograda i
Srbije javlja se pretežno na profanim objektima sa novim, originalnim ornamentom
senzibilnih, izvi-jenih ustreptalih linija i floralnih i geometriskih stilizacija koje
zamenjuju klasičan dekorativni repertoar. Najreprezentativniji i najpravedniji primeri
secesije u srpskoj arhitekturi ostvareni su u periodu između 1906 i 1914. godine
(hotel „Moskva", kuća trgovca Stamenkovića i Robni magazin u Beogradu). Secesija
će imati svoje recidive u arhitekturi između dva svetska rata. Secesijko okretanje
prirodi u ornamentisanju fasada i rastvaranje usiljenih kompozicionih shema
akademizma, samo su delimično sprovedeni u našem graditeljstvu do Prvog svetskog
rata. Umesto da izvrši radikalnu, funkcionalnu reformu srp-skog neimarstva,
secesijska metodologija građenja ostala je podređena kompozicionoj i strukturalnoj
logici drugih stilova. Iako nepotpuno pripremljeni, secesijski elementi su obogatili
srpsku arhitekturu, doprineli većoj dinamici pročelja i mešovitoj dekoraciji
tradicionalno zatvorenih arhitektonskih volumena. Naša konzervativna sredina,
opterećena sporim prevazilaženjem orjentalnog nasleđa i provinciskog mentaliteta,
poslovično nepoverljiv prema „novinama sa strane", sa zakašnjenjem je prihvatila
konstruktivne i tehničke inovacije iz razvijenih sredina, ostavljajući sve do 1928.
godine prilično indiferentna prema pojavi bezornamentalne, fukcionalne moderne
arhitekture78. 1 F. Kanic, Srbija - zemlja i sšanovniššvo /-//, Beograd 1986; M. Đ.
Mili-ćević, Kneževina Srbija 1-N, Beograd 1876; Isti, Kraljevina Srbija, Beograd
1884; V. Karić, Srbija, Beograd 1887; S. Stojanović, Srpski neimar, Beograd 1912. 2
M. Kašanin - V. Petrović, Srpska umetnost u Vojvodini, Novi Sad 1927; N.
Nestorović, Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća, Beograd, 1937. 3 B.
Maksimović, Urbanizam u Srbiji, Beograd, 1938. 4 Videti glavne radove pomenutih
naučnika: B. Nestorović, Razvoj arhitek-te Beograda od,Kneza miloša do prvog
svetskograta (1815-1914), GGB I, Bsograd 1954, 159-174; Nosioii arhitektonske
misli u Srbiji XIX veka, Saopštenja IAUS 2, Beograd, 1969, 49-55; Pregled
spomenika arhitekture u Srbiji XIX veka, Saopštenja RZZZSK X, Beograd, 1974,
141-169; Graditelji Beograda od 1815. do 1915. Godine, u „Istorija Beograda (2)",
Beograd, 1974, 335-347; B. Kojić, Varošiie u Srbiji XIX veka - regionalno-
urbanistička studija, Beograd, 1970; Stari balkanski Gradovi, varoši i varošice,
Beograd 1976; D. Medaković, Istorizam u srpskoj umetnosti XIX veka, Prilozi KJ1R
XXXIII, 3-4, Beograd, 1967, 197-211; Srpska umetnost u XIX veku, Beograd, 1981,
69-72, 256-274; D. Đurić-Zamolo, Beograd, 1898-1914; Iz arhive Građevinskog
odbora, Beograd, 1980; Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; Hoteli i
kafane XIX veka u Beogradu, Beograd, 1988; Graditelji u Srbiji u XIX veku, u „Putevi
srpskog inžinjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994, 18-27; 3. Manević, Jedna
polemika iz 1904. godine, Arhitektura-urbanizam 50, Beograd, 1968, 114-115;
Promenljivi ideali srpskih arhitekata u 19. veku, Saopštenja IAUS 2, Beograd, 1969,
57-63; Novija srpska arhitektura, u „Srpska arhitektura 1900-1970", Beograd, 1927,
7-38; Srpska arhitektura XX veka, u „Jugoslovenska arhitektura XX vijeka", Beograd,
Zagreb, Mostar, 1986, 19-31; Palate na tlu Srbije u devetnaestom veku, u „Okružno
zdanje 1889-1989", Požarevac, 1989, 5-6; Romantična arhitektura, Beograd, 1990;
Sukob između šipičnog i atipičnog u srpskom crkvenom Graditeljstvu novijeg doba, u
„Tradicija i savremeno srpsko crkveno graditeljstvo", Beograd, 1995, 135-140; M.
Jovanović, Teofil Hanzen, „hanzetika" i Hanzenovi srpski učenici, ZLUMS 21, Novi
Sad, 1985, 235-260; Srpsko crkveno Graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba,
Beograd-Kragujevac, 1987; Oplenac, Topola, 1990; Međ javom i med snom,
Beograd, 1992, 205-213, 276-284; Ž. Škalamera, Secesija u arhitekturi Beograda
1900-1914, ZLUMS 3, Novi Sad, 1967, 315-342; Obnova „srpskog stila"u arhitekturi,
Zbornik Narodnog Muzeja, HI-2, Beograd, 1985, 7-13; B. Vujović, Crkveni spomeniii
na području Grada Beograda II, Saopštenje ZZZSKGB 13, Beo-grad, 1973; Beograd
u prošlosti i sadašnjosti, Beograd, 1994; V. Macura, Čaršija i gradski centar, Niš-
Kragujevac, 1984; O našem graditeljstvu ovog razdoblja u različitim publikacijama i
naučnoj periodici takođe su pisali M. Minić, O. Mi-nić, I. Zdravković, M. Kolarić, M. S.
Filipović, J. Krunić, Lj. Nikić, J. Seku-lović, K. Tomovski, P. Vasić, L. Pavlović, S.
Nedić, S. Bogdanović, Lj. Babić, G. Gordić, B. Duranci, K. M. Cvijin, A. Folgić-Korjak,
Lj. Pušić, R. Findrik, D. St. Pavlović, N. Kurtović-Folić, 3. Šipka-Ergelašev, M.
Vojinović, 3. Jakovljević, J. Ćurić, B. Andrejević, O. Nožinić, M. Lečić, B. Milić, B.
Deljanin, S. Marko-vić, J. Milićević, M. Dabižić, B. Kostić, Lj. Konstantinović, V.
Trifunović, V. Kasalica, N. Pešić-Maksimović, M. Đurđević, D. Radovanović, G.
Mitrović, M. Živković, D. Jovanović, N. Makuljević, A. Kadijević. 5 O stepenu i obimu
zaštićenosti značajnih primera srpske arhitekture od 1855. do 1905. godine videti:
Kulturno nasleđe Srbije, Zaštita i uređenje, Beo-grad, 1982; videti i pojedine
elaborate u Zavodima za zaštitu spomenika kulture, kao i publikovane izveštaje u
časopisima „Glasnik društva konzervatora Srbi-je", „Saopštenja RZZZSK", „Građa za
proučavanje spomenika kulture Vojvodine", „Starine Kosova i Metohije", itd. 6 O
razvoju urbanizma od 1855. do 1905. g. i kasnije v.: E. Josimović, Objaš-njenje
predloga za regulisanje onogdela varoši što leži u šancu, Beograd, 1867; B.
Maksimović, Urbanizam u Srbiji, Beograd, 1938; Isti, Urbanizam u Srbiji -osnivanje i
rekonstrukcija varoši u XIX veku, Beograd, 1962; Isti, Idejni razvoj srpskog
urbanizma, Beograd, 1978; Isti, Ideje i stvarnost urbanizma Beograda 1830-1941,
Beograd, 1983; V. Macura, Čaršija i gradski cenšar, Niš-Kragujevac, 1984; 3.
Manević, Novija srpska arhitektura, u „Srpska arhitektura 1900-1970", Beograd,
1972, 7-38; Isti, Plate na tlu Srbije u devetnestom veku, u „Okružno zdanje 1889-
1989", Požarevac, 1989, 5-6. 7 O tome opširnije v.: V. Anđus, Profesori visokog
šehničkog obrazovanja u Srbijido 1914. Godine: Licej, Indžinirska škola, Velika škola,
Univerzitet, u „Putevi srpskog inženjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994,129-147
(sa starijom literaturom). 8 Isti, nav. delo, 133-143. 9Nav. delo, 141-143. 10 O
školovanju i usavršavanju naših graditelja u inostranstvu, v.: N. Nesto-rović, nav.
delo, 3. Manević, Novija srpska arhitektura... 13, 36; D. Đurić-Za-molo, Graditelji
Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; Isti, Graditelji u Srbijiu H1Hveku, u „Putevi
srpskog inženjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994,19-20; Lj. Trgovčević, Srpski
inženjeri na studijama u inostranstvu do 1918, u „Putevi srpskog inžinjerstva tokom
XIX veka", Beograd, 1994,148-167; V. Anđus, nav. delo. 11 O tim autorima v.: N.
Nestorović, nav. delo; Ž. Škalamera, Secesija u ar-hitekturi Beograda..., Novi Sad,
1967; Isti, Obnova „srpskog stila"..., Novi Sad, 1969; 3. Manević, Novija srpska
arhitektura..., Beograd, 1972; 3. Šipka-Erge-laveš, Pera J. Popović, Život i delatnost,
ZLUMS 16, Novi Sad, 1980,159-202; D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda 1815-
1914, Beograd, 1981; M. Jovanović, Teofil Hanzen, „hanzenatika " i Hanzenovi srpski
učenici, ZLUMS 21, Novi Sad, 1985, 235-260; Isti, Srpsko crkveno Graditeljstvo i
slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac, 1987; A. Kadijević, Jedan vek
naiionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina XIX- sredina HHveka), rukopisi
doktorske disertacije na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u
Beogradu, 1995. 12 M. Kašanin - V. Petrović, nav. delo; P. Vasić, Umetnička
fotografija Sremskih Karlovaca, Novi Sad, 1978; Isti, Umetnička fotografija Sombora,
Novi Sad, 1984; M. Jovanović, Srpsko irkveno Grditeljstvo i slikarstvo novijeg doba,
Beograd-Kragujevac, 1987; P. Vasić, Umetnička topografija Pančeva, Novi Sad,
1989. 13 O radu M. Antonovića v.: D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda... 17-19 (sa
starijom literaturom). 14 V. Anđus, nav. delo, 143-145. 15 O ličnosti i delu ovih
graditelja v.: D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beogra-da 1815-1914, Beograd, 1981, 88-
90, 36-39, 96-99, 79-83,100-102. 16 O tome v.: D. Đurić-Zamolo, nav. delo; V.
Anđus, nav. delo; Lj. Trgovčević, nav. delo; A. Kadijević, Arhitekti naučniii u novijoj
srpskoj arhitekturi, Flogiston 2, Beograd, 1995,131-139. 17 V. Anđus, nav. delo,
137-138. 18 N. Nestorović, Građevine i arhitekti..., 76. 19 3. Manević, Novija..., 36.
20 Isti, nav. mesto; O razvoju konstruktivnih metoda građenja u našoj novijoj
arhitekturi v.: 3. manević, Novija..., 36; M. Ivković, Osvrt na savremeno kon-
strukterstvo Beograda, Izgradnja 9-10, Beograd, 1984, 63-6; A Kadijević, Shvatanje
konstrušije u novijoj srpskoj arhitekturi, Univerzitetska misao 2, Priština, 1994,15-
21; M. Đurđević, Shvatanje konstrukiije u posleratnom srp-skom Graditeljstvu,
Univerzitetska misao 2, Priština, 1994, 2-26. 21 O istorizmu u srpskoj umetnosti tog
vremena v.: D. Medaković, Istorizam u srpskoj umetnosti XIX veka, Prilozi KJIF
XXXIII, 3-4, Beograd, 1967,197-211; M. Jovanović, Istorizam u umetnosti XIX veka,
Saopštenja RZZZSK HH-HH1, Beograd, 1988/1989, 275-284. 22 O klasicizmu u
srpskoj arhitekturi v.: M. Kolarić, Klasicizam kod Srba: Građevinarstvo, Beograd,
1966; 3. Manević, Novija srpska arhitektura..., 7-8; D. Medaković, Srpska umetnost
u XIX veku..., 69-72; B. Vujović, Umetnost obnovljene Srbije 1791-1848, Beograd,
1986,101-180. 23 O radu J. Novole u Srbiji v.: B. Nestorović, Pregled siomenika...,
154; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 73-76. 24 B. Nestorović, Nosioci
arhitektonske misli..., 50. 25 3. Manević, Promenljivi ideali..., 59. 26 O elementima
romantizma u srpskoj crkvenoj arhitekturi pre 1855. godine v.: B. Vujović, Umetnost
obnovljene Srbije..., 101-180; M. Jovanović, Srpsko irkve-no Graditeljstvo..., 97-98.
27 B. Nestorović, Pregled spomenika..., 144. 28 B. Vujović, Crkveni spomenici na
području Grada Beograda..., 124-125; B. Nestorović, nav. delo, 135. 29 B.
Nestorović, nav. delo, 146. 30 Isti, nav. delo, 142,145. 31 O Vaznesenskoj crkvi v.:
G. Gordić, Arhitektonsko nasleđe Grada Beograda, Saopštenje ZZZSKGB, Beograd,
1966, 25; 3. Manević, Novija..., 11; B. Nestorović, Pregled..., 143; Lj.
Konstantinović, Arhitektura Vaznesenske crkve u Beogradu, u „Vazneenska crkava u
Beogradu", Beograd, 1984, 24-31; M. Jovanović, Srpsko crkveno graditeljstvo..., 99,
102; A kadijević, Jedan vek nacionalnog stila..., 23-24. 32 O tim crkvama v.: B.
Vujović, nav. delo, 242-247, 196-202, 203-109, 290-269, 165-176; B. Nestorović,
nav. delo, 147-151. 33 O Kapetan-Mišinom zdanju v.: G. Gordić, Arhitektonsko...,
26; B. Nesto-rović, Nosioci..., 50; Isti, Pregled..., 154; 3. Manević, Promenljivi
ideali..., 589-60; Isti, Novija srpska arhitektura..., 9-10; D. Đ. Zamolo, Graditelji
Beo-Grada..., 74; D. Medaković, Srpska umetnost u XIX veku..., 258; M. Jovanović,
Međ javom i med snom, Beograd, 1992, 207,280. 34 O delu K. Šreplovića v.; 3.
Manević, Promenljivi ideali..., 60; Isti, Novija..., 10; B. Nestorović, Nosioci..., 50; D.
Medaković, nav. delo, 260; D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda..., 110-111; Isti,
Graditelji u Srbiji..., 22. 35 D. Đurić-Zamolo, Gradišelji u Srbiji..., 22. 36 O Varoškoj
bolnici v.: J. Sekulić - Ž. Škalamera, Arhitektonsko nasleđe Grada Beograda II,
Saopštenje ZZZSKGB 4, Beograd, 1966, 22-23; B. Nestorović, Pregled..., 154; 3.
Manević, Novija..., 10; D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda..., 115; Isti, Graditelji u
Srbiji..., 22. 37 O građevinama A. Vukovića v.: B. Nestorović, Nosioci ahitektonske
misli..., 50; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 32-33; Isti, Hoteli i kafane
H1Hveka u Beogradu, Beograd, 1988, 9-13, 44-46. 38 O objektima v.: G. Gordić,
Arhitektonsko nasleđe Grada Beograda, Sa-opštenje ZZZSKGB, Beograd, 1966, 28-
29; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 11. 39 B. Nestorović, Pregled spomenika...,
167. 40 Isti, nav. delo, 166. 41 Nav. delo, 163. 42 3. Manević, Promenljivi ideali...,
61. 43 O Nacionalnom stilu u srpskoj arhitekturi novijeg doba v.: Ž. Škala-mera,
Obnova „srpskog stila"u arhitekturi, ZLUMS 5, Novi Sad, 1969,191-236; M.
Jovanović, Teofil Hanzen, „hanzenatika"'..., Novi Sad, 1985; Isti, Srpsko irkveno
Graditeljstvo i slikarstvo..., 99-242; Isti, Oplenac, Topola, 1990; 3. Manević,
Promenljivi..., 59; Isti, Novija..., 15,19-21; Isti, Romantična arhitek-tura, Beograd,
1990, A. Kadijević, Jedan vek nacionalnog stila u srpskoj arhitek-turi..., Beograd,
1995. 44 J. Sekulić - Ž. Škalamera, nav. delo, 26-27; D. Đ. Zamolo, Gradišelji
BeoDžada 1815-1914..., 48. 45 3. Manević, Novija..., 14; B. Nestorović, Pregled...,
158; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 29-30. 46 3. Manević, Novija..., 14; B.
Nestorović, Pregled..., 164. 47 B. Vujović, Crkveni spomenici na području Grada
Beograda..., 290-292. 48 A. Kadijević, Jedan vek nacionalnog stila... 75-76. 49 Isti,
nav. delo, 75. 50 Nav. delo, 76. 51 O Građevinskoj delatnosti tajfe Damjanov u
srpskim krajevima v.: M. S. Filipović, Andreja Damjanov iz Velsa, zograf i neimar,
Muzeji 2, Beograd, 1949, 33-50; K. Tomovski, Majstor Andreja Damjanov, Skopje,
1966; 3. Manević, Promen-ljivi ideali..., 59; Isti, Romantična arhitektura..., 5-6; M.
Jovanović, Srpsko crkveno..., 97-101; Isti, Međ javom..., 207-210; A. Kadijević,
Jedan vek..., 12-22. 52 O uticaju Henzenove arhitekture na razvoj nacionalnog stila
u srpskoj arhitekturi v.: B. Nestorović, Nosioci..., 52; M. Jovanović, Teofil Hanzen,
„han-zenatika" i Hanzenovi srpski učeniii, ZLUMS21, Novi Sad, 1985,235-247;: Isti,
Međ javom i međ snom..., 279-282; 3. Manević, Romantična..., 6-8; A. Kadijević, Je-
dan vek..., 31-61. 53 O tim hramovima v.: M. Jovanović, Srisko crkveno..., 99,102-
105; A. Kadi-jević, Jedan vek..., 28-30. 54 B. Nestorović, Pregled spomenika
arhitekture..., 147; M. Jovanović, Srp-sko irkveno..., 129-130; 3. Manević,
Romantična arhitektura..., 6; A. Kadijević, Jedan vek..., 28-30. 55 O naučnoj
delatnosti D. Milutinovića i M. Valtrovića i njihovom uticaju na razvoj našeg
nacionalnog stila v.: S. Bogdanović, M. Valtrović i D. Milu-tinović kao istraživači
srpskih starina, u „Izlozi Srpskog učenog društva", Beograd, 1978; 3. Manević,
Romantična..., 8; A. Kadijević, Jedan vek..., 30-31. 56 O ulozi D. M. Inkiostrija u
srpskoj kulturi prve polovine dvadesetog veka v.: X. Lisičić, Dragutin Inkiostri -
Medenjak, ZLUMS 1, Novi Sad, 1965, 337-350 S. Vulešević, Dragutin Inkiostri
(rukopisi magistarskog rada na Ode-ljenju za istoriju umetnosti filozofskog fakulteta
u Beogradu, 1994). 57 O tim crkvamav.: B. Vujović, Crkveni spomeniii..., 24-31, 37-
40, 91-113; A. Kadijević, Jedan vek..., 64-65. 58 O tim crkvama D. Živanovića sa
početka dvadesetog veka v.: B. Nestorović, Pregled spomenika..., 143,147,151,153;
A. Kadijević, Jedan vek..., 77-78. 59 O crkvama M. Ruvidića v.: B. Nestorović, nav.
delo, 144,146; A. Kadijević, nav. delo, 79-80. 60 O crkvama J. Stanojevića v.: B.
Nestorović, nav. delo, 147-148; A. Kadi-jević, nav. delo, 81-82. 61 O paviljonu
Srbije na pariskoj izložbi v.: Srbija na pariskoj iložbi, Brankovo kolo, Sremski
Karlovci 1900, 505; Ž. Škalamera, Obnova..., 207-208; 3. Manević, Romantinna
arhitektura..., 8; V. Dušković, Srbija na svetskoj izlo-žbi u Parizu 1900, Beograd,
1995; A. Kadijević, Jedan vek nacionalnog stila..., 66-69. 62 O Tanazićevim
beogradskim objektima v.: G. Gordić, Arhitektonsko..., 49, 74, 77, 82, 83, 92; Ž.
Škalamera, Obnova...,220-223; 3. Manević, Novija..., 16; Isti, Romantična..., 8-9;
D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 100-102; A. Kadijević, Jedan vek..., 85-90. 63
O beogradskim objektima J. Nokovića u nacionalnom stilu v.: G. Gordić, nav. delo,
78, 91; Ž. Škalamera, nav. delo, 224; D. Đ. Zamolo, nav. delo, 84-85; A. Kadijević,
nav. delo, 91-93. 64 O arhitekturi Laze Lazarevića v.: J. Sekulić - Ž. Škalamera, nav.
delo, 30; S. Nedić, Kuća Laze Lazarevića, GGB XXVI, Beograd, 1979,151-157. 65 O
arhitekturi crkve Sv. Đorđa na oplencu v.: M. Jovanović, Oplenac, Topola, 1900; A.
Kadijević, Jedan vek..., 71-75. 66 3. Manević, Jedna polemika iz 1904. Godine,
Arhitektura urbanizma 50, Beograd, 1968,114-115. 67 Isti, Novija sriska
arhišekšura..., 13. 68 O Starom dvoru v.: J. Sekulić, Ž. Škalamera, Arhitektonsko
nasleđe..., 32; B. Nestorović, Nosioci..., 51; Isti, Pregled..., 154; 3. Manević,
Promenljivi ideali..., 61; Isti, Novija..., 12; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..., 23-
24. v9_ O palati Narodne banke v.: 3. Manević, Novija..., 13;: B. Nestorović, Pre-
Gled siomenika..., 156; D. Đ. Zamolo, nav. delo..., 56. 70 O ovim građevinama v.:
B. Nestorović, Pregled..., 155-157; D. Đurić-Za-molo, Gradišelji Beograda...,
12,18,23-24, 44—45,49. 71 J. Sekulić - Ž. Škalamera, nav. delo, 27-28; B.
Nestorović, Pregled..., 155; D. Đurić-Zamolo, nav. delo, 49,56,; Isti, Hoteli i
kafane..., 91-96. 72 O tim građevinam v.: B. Nestorović, Pregled siomenika..., 153-
167; Okru-žno zdanje 1889-1989, Požarevac 1989; D. Đurić-Zamolo, Graditelji u
Srbiji u XIX veku..., 23-24; M. Vojinović, Zgrada Okružnog suda u Leskovcu, zaštita i
revitalizacija, Glasnik DKS 19, Beograd, 1995, 207-209. 73 D. Đ. Zamolo, Graditelji
Beograda..., 13-14; V. Dušković, nav. delo. 74 O ovim palatama v.: B. Nestorović,
Pregled..., 158,160; D. Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda..., 37-38. 97-98; Isti,
Graditelji u Srbiji..., 25. 75 B. Nestorović, Pregled..., 158; D. Đ. Zamolo, Graditelji
Beograda..., 48. 76 3. Manević, Novija..., 17-19, Isti, Jučerašnje Graditeljstvo I,
Urbanizam Beograda, 53-54, Prilog 9, Beograd, 1979; B. Nestorović,
Postakademizam u arhitekturi Beograda (1919-1941), GGB XX, Beograd, 1973, 339-
382; Ž. Škalam-era, Arhitekta Nikola Krasnov (Moskva, 1864 - Beograd, 1939),
Sveske DIUS 14, Beograd, 1983, 209-229; A. Kadijević, Doprinos ruskih neimara -
emigranata srp-skoj arhitekturi između dva svetska rata, u „Rusi bez Rusije. Srpski
Rusi", Beograd, 1994, 243-254. 77 O secesiji u srpskoj arhitekturi v.: Ž. Škalamera,
Secesija u arhitektu-ri Beograd 1900-1914, ZLUMS 3, Novi Sad, 1967, 315-342; Isti,
Secesija u srpskoj arhšiekšuri, Zbornik Narodnog muzeja HI-2, Beograd, 1985, 7-13:
3. Manević, Novija..., 16-17; D. Đ. Zamolo, Graditelji Beograda..,, 13; A. Foglić-
Korjak, Seiesija u Čačku, Zbornik Narodnog muzeja HP-2, Beograd, 1985, 33-43; B.
Kulić -K. M. Cvijin, Ag1 Ioiueai 5(u1e t Ui§oz1au1a - A tgueu o/ 5esetotz1 AgćIesŠge
t Ui%ozŠa, u Ag11Čoiueai/Ji§ep

Zašto ARTE?

Arte je namenjen umetnicima, udruženjma umetnika, likovnim kolonijama,

izložbenim i prodajnim galerijama, likovnim kritičarima, istoričarima umetnosti,
muzejima, aukcijskim kućama i drugim institucijama kulture.

Svako se kroz portfolio predstavlja biografijom, sadržajem predstojećih događanja,

stručnim kritikama, galerijom dela iz opusa, prodavnicom i kontakt informacijama.

Angažovanjem kompetentnog redakcijsko-uredničkog tima, savremenim tehničkim

i vizuelnim rešenjima Arte svakom korisniku portala pruža jednostavnost i
sigurnost prisustva.

Kako do paketa?

 Registracija
 Kupovina paketa
 Pravila i uslovi korišćenja

Prijava na mailing listu

Unesite vašu e-mail adresu

Prijavite se

Unesite kod

Nečitljiv kod? Generišite novi

Zašto se prijaviti?
Garancija privatnosti.

Registracija

Email

Lozinka
Login

Zaboravljena lozinka

Niste član? Registrujte se

Arte media | Takovska 20, 11000 Beograd, Srbija | Tel: +381 11 32 41 641, Fax: +381 11 32
41 414 | E-mail: info@artemedia.rs

Copyright © 2007 Sva prava zadržana.