PTEP – ČASOPIS ZA PROCESNU TEHNIKU I ENERGETIKU U POLJOPRIVREDI

PTEP – JOURNAL ON PROCESSING AND ENERGY IN AGRICULTURE

Glavni i odgovorni urednik / Editor in Chief
Prof. dr Mirko Babić
Urednik za engleski jezik / Editor in English
Prof. dr Ljiljana Babić
Za izdavača / for Publisher
Milivoj Radin, dipl.ing.
Tehnički sekretar / Technical secretary
Mr Ivan Pavkov
Nacionalna redakcija / National Editorial Board Međunarona redakcija / International Editorial Board
Dr Mirko Babić, red. prof, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Dr Ljiljana Babić, professor, Faculty of Agriculture, Novi Sad,
Dr Anđelko Bajkin, red. prof, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Serbia,
Dr Miloš Tešić, red. prof, dopisni čalan VANU, Fakultet tehničkih Dr Costas Akritidis, professor emeritus, Aristotle University,
nauka, Novi Sad, Thessaloniki, Greece,
Dr Mirjana Đurić, red.prof, Tehnološki fakultet, Novi Sad, Dr Tajana Krička, professor, Faculty of Agronomy, Zagreb,
Dr Milica Radosavljević, Institut za kukuruz «Zemun Polje», Zemun, Croatia,
Dr Mirjana Milošević, red. prof, Nacionalna laboratorija za Dr Zuzana Hlaváčová, Slovak University of Agriculture in Nitra,
ispitivanje semena, Novi Sad, Nitra, Slovak Rebublic,
Dr Jovanka Lević, Tehnološki fakultet, Novi Sad, Dr Janos Beke, professor, Szent István University, Gödöllö,
Mr Branislav Karadžić, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad. Hungary
SADRŽAJ / CONTENT
Dr Zuzana HLAVÁČOVÁ, Ákos KERTÉSZ Dr Zorica SREDOJEVIĆ, dr Dušan MILIĆ
ELECTRICAL PROPERTIES OF DRIED FRUITS / ELEKTRIČNE OSOBINE MOGUĆNOST PROCENE RIZIKA POSLOVANJA POLJOPRIVREDNOG
SUŠENOG VOĆA 1 PREDUZEĆA / THE POSSIBILITY OF THE BUSSINES RISIK
Dr Ljiljana BABIĆ, mr Ivan PAVKOV, dr Mirko BABIĆ EVALUATION OF THE AGRUCULTURAL ENTERPRISE 53
PROMENE NEKIH FIZIČKIH OSOBINA RASTVORA ŠEĆERA TOKOM Dr Dušan MILIĆ, dr Veljko VUKOJE
OSMOTSKOG SUŠENJA KAJSIJE / PROIZVODNO-EKONOMSKA I UPOTREBNA VREDNOST KAJSIJE /
CHANGE IN SOME PHYSICAL PROPERTIES OF SUCROSE SOLUTION THE PRODUCTION, ECONOMIC AND UTILITY VALUE OF APRICOT 57
DURING APRICOT (PRUNUS ARMENIACA) DEHYDRATION 5 Dr Veljko VUKOJE, dr Dušan MILIĆ, Darko MALETIĆ, dipl.inž.
Dr Zorica PAJIĆ, mr Jelena SRDIĆ, dr Milomir FILIPOVIĆ ANALIZA OSNOVNIH PARAMETARA USPEHA PREHRAMBENE
OPLEMENJIVANJE KUKURUZA ŠEĆERCA ZA RAZLIČITE NAČINE INDUSTRIJE VOJVODINE (2002-2006) / THE ANALYSIS OF BASIC
POTROŠNJE / SWEET MAIZE BREEDING FOR DIFFERENT PARAMETERS OF SUCCESS IN FOOD INDUSTRY IN
CONSUMPTION PURPOSES 12 VOJVODINA (2002-2006) 60
Dr Tajana KRIČKA, dr Neven VOĆA, Vanja JURIŠIĆ, dipl. ing. Azrudin HUSIKA
ALKALNA HIDROLIZA KAO ALTERNATIVNA METODA SANACIJE POTENCIJAL SMANJENJA EMISIJE STAKLENIČKIH GASOVA
KLAONIČKOG OTPADA / ALKALINE HYDROLYSIS AS AN ALTERNATIVE UPOTREBOM BILJNIH OSTATAKA IZ POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE U
METHOD FOR SLAUGHTERHOUSE WASTE SANITATION 15 BOSNI I HERCEGOVINI / POSSIBILITY TO REDUCE GREENHOUSE GAS
Dr Milka VUJAKOVIĆ, dr Mirjana MILOŠEVIĆ, dr Zorica NIKOLIĆ, EMISSIONS BY USING VEGETATIVE RESIDUES FROM THE
AGRICULTURAL PRODUCTION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA 63
dr Ksenija TAŠKI-AJDUKOVIĆ,
Boško ILIĆ, dipl.ing, Slavko IVANIŠEVIĆ, dipl.ing.
ŽIVOTNA SPOSOBNOST SEMENA SOJE PROIZVEDENE U PREDNOSTI KORIŠĆENJA PRIRODNOG GASA KAO ENERGENTA U
USLOVIMA SA I BEZ NAVODNJAVANJA / SEED VIGOUR IN SOYBEAN PROCESIMA SUŠENJA / ADVANTAGES OF NATURAL GAS USAGES IN
PRODUCTION WITH AND WITHOUT IRRIGATION 19 DRYING PROCESSES 67
Dr Miodrag ZORANOVIĆ, dr Vlado POTKONJAK Dr Miodrag LAZIĆ, mr Ivana STANISAVLJEVIĆ, dr Vlada VELJKOVIĆ
EKOLOŠKI TRETMANI STAJNJAKOM / ECOLOGICAL MANURE SEME DUVANA KAO OBNOVLJIVA SIROVINA / TOBACCO SEEDS AS A
TREATMENTS 22 RENEWABLE RAW MATERIAL 70
Dr Jasna GVOZDENOVIĆ, dr Vera LAZIĆ Mr Sanja MEHANDŽIĆ, dr Jovan CRNOBARAC, dr Branko MARINKOVIĆ,
PAKOVANJE I ODRŽIVOST PREHRAMBENIH PROIZVODA / dr Đorđe JOCKOVIĆ
PACKAGING AND DURABILITY OF FOODSTUFFS 27 UTICAJ ROKA SETVE NA PRINOS I MORFOLOŠKE OSOBINE
Dr Jozef BAJLA SEMENSKOG KUKURUZA / EFFECTS OF SOWING DATES ON THE
PROMENE PENETROMETRIJSKOG OTPORA ZEMLJIŠTA PRI GAJENJU YEALD AND MORPHOLOGICAL TRAITS OF SEED MAIZE 74
JAROG I OZIMNOG JEČMA KONZERVACIJSKIM TEHNOLOGIJAMA / Miladin KOSTIĆ dipl. ing, dr Svetlana BALEŠEVIĆ-TUBIĆ, mr Vojin ĐUKIĆ,.
CHANGES IN SOIL PENETRATION RESISTANCE DURING SPRING AND Aleksandar ILIĆ dipl. ing, VELINKA GAJIČIĆ dipl. ing.
WINTER BARLEY GROWING BY SOIL PROMENA KVALITETA SEMENA SOJE U ZAVISNOSTI OD
CONSERVATION TECHNOLOGIES 31 FRAKCIJE SEMENA / CHANGES IN SOYBEAN SEED QUALITY
Dr Radmila ALMAŠI DEPENDING ON A SEED FRACTION 78
ŠTETNI INSEKTI SUVOG VOĆA I GROŽĐA / INSECT PESTS IN DRIED Mr Velimir LONČAREVIĆ, dr Mladen TATIĆ, Karlo ĐILVESI dipl. ing,
FRUITS AND RAISIN 34 mr Imre PATAKI, Slaviša ŠTATKIĆ dipl. ing, Vlado ČAPELJA dipl. ing.
Dr Milovan PAVLOV, dr Živorad VIDENOVIĆ, Zoran STANIŠIĆ dipl. ing., SISTEM SKLADIŠTENJA I ČUVANJA SEMENA POLJOPRIVREDNIH
Nebojša RADOSAVLJEVIĆ dipl. ing., Jovan PEŠIĆ dipl. ing, mr Jelena SRDIĆ KULTURA U KONTROLISANIM USLOVIMA / STRORAGE AND
ANALIZA PROIZVODNJE SEMENA NEKIH ZP HIBRIDA PRESERVATION SYSTEMS OF SEEDS IN CONTROLLED CONDITIONS 80
KUKURUZA U 2007. GODINI / THE ANALYSIS OF SEED PRODUCTION OF Dr Vladislav ZEKIĆ,
SOME ZP MAIZE HYBRIDS IN 2007 37 UTVRĐIVANJE TROŠKOVA SPREMANJA SLAME SISTEMOM
Dr Maša BUKUROV, mr Siniša BIKIĆ VALJKASTIH BALA I SISTEMOM MALIH ČETVRTASTIH BALA /
EKONOMIČNI TERMODINAMIČKI CIKLUSI ZA STAKLENIKE / COST- DETERMINATION OF PREPARATION COSTS OF THE SMALL GRAIN STRAW
EFFECTIVE THERMODYNAMIC CYCLES FOR GREEN HOUSES 41 BY THE SYSTEM OF CYLINDRICAL AND SMALL QUADRATIC BALES 83
Dr Eugenios KATSANIDIS Karlo ĐILVESI dipl.ing, dr Vladimir MIKLIČ, Daliborka BUTAŠ dipl.ing,
Boško DEDIĆ dipl.ing, Slaviša ŠTATKIĆ dipl.ing.
PHYSICAL AND CHEMICAL PRE-TREATMENT OF OCTOPUSES AIMING AT
ODREĐIVANJE KOLIČINE IZGUBLJENOG SREDSTVA ZA ZAŠTITU
TENDERISATION WITH REDUCED PROCESSING TIME AND ENERGY
SEMENA SUNCOKRETA USLED SPIRANJA / LOSS OF
REQUIREMENTS / FIZIČKI I HEMIJSKI PREDTRETMANI ZA
SUNFLOWER SEED PROTECTANT DUE TO LEACHING 86
OMEKŠAVANJE MESA OKTOPODA RADI SMANJENJA VREMENA
Mr Nikola JOVANOVSKI, dr Vangelica JOVANOVSKA
PRERADE I UŠTEDE ENERGIJE 45 BIOGAS TECHNOLOGY IN AGRICULTURE / TEHNOLOGIJA
Dr Vera LAZIĆ, Dr Jasna GVOZDENOVIĆ, mr Tanja PETROVIĆ PROIZVODNJE BIOGASA U POLJOPRIVREDI 88
MOGUĆNOSTI SAVREMENOG PAKOVANJA HRANE / POSSIBILITIES OF INFORMACIJE D1 - D4
MODERN FOOD PACKING 49 POSLOVNO STRUČNI DODATAK D5 - D14

P T E P - Časopis za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi

Izdavač: Nacionalno društvo za procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi (bivše društvo JUPTEP), 21000 Novi Sad, Trg Dositeja Obradovića 8.
Suizdavač: Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Trg Dositeja Obradovića 8. tel :++381 (0)21 459 958; e-mail: ptep@ptep.org.yu; Internet sajt:
www.ptep.org.yu; Korektura: prof. dr Ljiljana Babić; Dizajn časopisa: Mirko Babić, Prelom: mr Ivan Pavkov; UDK brojevi: Radmila Kevrešan; Štamparija:
"Offsetprint", Novi Sad, Matice srpske 6. Tiraž: 300 primeraka; Godišnja pretplata: 1200 din (žiro račun: 340-4253-72, Erste banka, Novi Sad); Rešenjem
Ministarstva za informacije Republike Srbije, br. 651-105/97-03 od 6.2.1997, časopis je upisan u registar pod brojem 2307. Kategorija: Časopis
nacionalnog značaja
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.1-4 Originalni naučni rad
UDK: 664.854 Orginal Scientific Paper

ELECTRICAL PROPERTIES OF DRIED FRUITS

ELEKTRIČNE OSOBINE SUŠENOG VOĆA
Dr Zuzana HLAVÁČOVÁ, Ákos KERTÉSZ
Department of Physics, Slovak University of Agriculture in Nitra, Slovak Republic, Zuzana.Hlavacova@uniag.sk

SUMMARY
The electrical measurements are utilized in many areas of human activity. A lot of methods based on the dielectric measurements
are exploited at appraisal of various fruits quality. Samples of dried fruits were delivered by Faculty of Agriculture of University in
Novi Sad. Electrical properties (resistance, impedance, electrical capacity) were measured by LCR meter GoodWill LCR-821. Dried
fruits were located between 2 plates of capacitor. Measurements had been realized at frequencies from 100 Hz to 200 kHz. Each elec-
trical property was measured at all frequencies three times. Average value has been computed from these ones. Frequency dependen-
cies of impedance and capacity were determined for all samples. The capacity and impedance decrease powerly in dependence on the
frequency.
Key words: electrical properties, dried fruits.

IZVOD
Električnim osobinama bioloških materijala se posvećuje odgovarajuća pažnja u istraživanjima već duži niz godina. Kada se
analiziraju električne osobine biljnih tkiva, neophodno je uzeti u obzir njihov nehomogen sastav sa makroskopskog i mirkoskopskog
stanovišta. Ako je u pitanju analiza sa mirkoskopskog aspekta, uočava se da je unutrašnjost ćelije dobar provodnik, jer sadrži jone
koji ulaze u sastav rastvora organske materije. Ćelijska membrana sama po sebi nije provodnik. Ako se biološki materijali posma-
traju sa makroskopskog aspekta, onda se zaključuje da su oni nehomogenog sastava i polu-provodnici ili dielektici. Gustina i
strukturni raspored ćelija u okviru tkiva, kao i vrsta tkiva sama po sebi utiču bitno na električne osobine. Poroznost materijala takođe
utiče na ove osobine, jer u zavisnosti od veličina i rasporeda pora u njima se nalazi određena količina vazduha, te on sa svojom
temperaturom i vlažnošću takođe bitno utiče na električne osobine. Prema tome, porozni materijali imaju sledeće uticajne faktore na
električne osobine: dimenzije i prostorni raspored pora, zatim njihova gustina i poroznost kada su u hrpi.
U ovom radu su prezentovani rezultati merenja sledećih električnih osobina: otpornosti, impedance i kapacitivnosti pri frekvenciji
električne struje u dijapazonu od 50 do 200 kHz. Sva merenja su obavljena uz pomoć LCR instrumenta tipa GoodWill 821. Rezultati
su skladišteni u PC. Biološki materijal koji je korišćen bili su uzorci sušenog voća i to kajsije, kruške i dunje. Uzorci su dostavljeni od
strane Poljoprivrednbog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu. Sva merenja električnih veličina su rađena sa tri ponavljanja, a zatim
je konstatovana srednja vrednost. Na graficima slika 1, 2, 3 i 4 su prezentovani rezultati merenja otpornosti i impedance uzoraka
sušenog voća pri frekvenciji od 50 do 200 kHz. Konstatuje se da obe merene veličine imaju iste vrednosti do frekvencije od 1,0 kHz, a
nakon toga impedanca opada znatno brže nego otpornost. Kapacitivnost u finkciji od frekvencije je, takođe, grafički predstavljena na
slikama 5 i 6. Ustanovljene su regresione jednačine kod ove merene veličine za šest uzoraka dunje. Konstatuje se da osušena dunja
ima najmanje vrednosti otpornosti i impedance, a najveće merene vrednosti su bile kod suve jabuke. Dunja ima najveće vrednosti ka-
pacitivnosti u funkciji od frekvencije.
Ključne reči: električne osobine, sušeno voće.

INTRODUCTION
Electrical properties of the biological tissues have been of in-
terest for many years. When studying the physical properties of
tissue, it is necessary to consider its non-homogeneity from the
macroscopic and microscopic points of view. When testing the
electrical properties from the microscopic point of view, it is ap-
parent that inside the cell is conductive because there is conduc-
tivity of ion type in the content of the organic and inorganic mat-
ter solutions. The cell membranes are not conductors. From the
macroscopic point of view, it is possible to regard the biological
materials as non-homogeneous semi-conductors or dielectrics.
The density and structural arrangement of the cells in them and
the properties of each type of tissue influence the electrical prop-
erties of these materials. The characteristics of loose and porous
materials are also influenced by the properties of air, which is
trapped between the parts or in the pores, most especially its
relative humidity and temperature. The deployment of the parts
in the pack, the size of parts, gappiness, contact surface and bulk
density also influence the electrical properties of loose materials.
Among the influential factors for porous materials the following
can be involved: size and distribution of pores, porosity and bulk
density. Further factors are temperature of the material, but the
most significant is the influence of the presence of water, its un-
even deployment in the material, different binding energy in
each water bond in the material and sorption properties
(Hlaváčová, 2003). Kubík (2005) investigated the fractal proper-
ties of apple flesh, which can be used at characteristics of porous
material description.
It is necessary to consider the change of the electric conduc-
tivity type at transition of the electric current through the bio-
logical material. The inside of the cell has the ionic conductivity.
The electric current in a cellular membrane travels as displace-
ment current. The density of the electric current i is defined as
1 dQ
i=
S dτ
where: Q – charge (C), τ – time (s), S – surface (m2).
The relationship between the density of the current and elec-
tric field intensity is
r r
i = σ E = −σ gradU
where: σ – electric conductivity (S.m-1), grad U – gradient
r
of the electric voltage (V.m-1), E - intensity of the electric field
(V.m-1). This equation is valid too for electrolyte at low values of
electric field intensity.

PTEP 12(2008) 1-2 1

 If the current passing through the material is unsteady, for quinces. Ten pieces of dried fruits were chosen from each group.
density of electric current is valid We measured the resistance, impedance and capacitance of dried
d (ε E ) fruits by LCR meter GoodWill 821 at the frequency range from
i =σ E + 50 Hz to 200 kHz. The measured values were loaded by PC.
dτ
where: ε - permitivity of material (F.m-1). Complex value of The dried pieces of fruits were located between 2 plates of ca-
current density is valid in the case of alternating electric field in pacitor. Each electrical property was measured at all frequencies
the shape three times. Average value has been computed from these ones.
iˆ = (σ + jω ε )Eˆ RESULTS
where: Ê - complex value of electric field intensity, j – Frequency dependencies of resistance, impedance and ca-
imaginary unit (1), ω - angular frequency (s-1). pacitance were drawn. These electrical properties decrease with
Permittivity of moist material must be considered to be com- frequency. For illustration, on Fig. 1, 2 and 3 the frequency de-
plex. It has a real part ε ′ and imaginary part ε ′′ pendencies of resistance and impedance for sample No. 2 of
σ dried apple, pear No. 4 and apricot No. 6 are shown.
εˆ = ε ′ − jε ′′ = ε − j = ε (1 − j tgδ ε )
ω 1.0E+5
where δε is the loss angle (1) of the dielectric and
σ
tgδ ε =
ωε 1.0E+4
where: tgδε - tangent of loss angle (1).
A lot of methods based on the dielectric measurements are

R, Z , kOhm
exploited at appraisal of various fruits, vegetables or their prod-
ucts quality. Maezawa and Akimoto (1996) utilized electrical 1.0E+3
conductivity to determine the characteristics of low-temperature
sensitive vegetables. The electrical conductivity and electrolyte
leakage at injured and non-injured sites of vegetables showing
chilling injury were compared. The time course of changes in 1.0E+2
electrical conductivity followed that reflecting the extent of sur-
face pitting. Electrical conductivities and electrolyte leakage at
sites with surface pitting were always higher than those at non-
pitted sites. It is suggested that electrical conductivity and elec- 1.0E+1
trolyte leakage should be considered as the indicators of chilling
0.0 40.0 80.0 120.0 160.0 200.0
injury. Tsarouhas et al. (2000) suggested the method for rapid f , kHz
assessment of freezing resistance. The electrolyte leakage
method detected injury in more levels of freezing stress (-3 °C, - Fig. 1. Frequency dependencies of resistance and impedance for
4 °C and –5 °C) than the impedance (-4 °C and -5 °C). Manley sample No. 2 of dried apple
and Hummel (1996) compared the index of injury with tissue Sl.1. Zavisnost otpora i impendanse od frekvencije za uzorak No.
ionic conductance formulas for analyzing electrolyte leakage 2 suve jabuke
data from freeze-stressed cabbage tissues. These results support
the use of simpler method for analyzing electrolyte leakage data 600.0
in studies of cabbage freezing tolerance. Arnold et al. (1998) de-
scribed electrical impedance methods for assessing fruit quality.
Methods were minimized or compensated the influence of inter- 500.0
facial impedances between electrodes and plant tissue, which
occur when assessing fruit or vegetable quality by electrical im-
pedance methods. Compensated 3-electrode techniques suitable
R, Z, kOhm

400.0
for use with currently available impedance analyzers are pre-
sented. The techniques are illustrated by examples of their effec-
tiveness at suppressing impedance artifacts with a novel tissue- 300.0
probe and non-invasive measurement. The health state of some
fruit can be observed on ground of their electrical properties.
Hlaváč (2007) described the rhelogic properties of plum jam and
200.0
their dependencies on temperature. Labudová, Vozárová (2002),
Božiková (2005) investigated the thermal properties of various
material, which are the important parameters at the material dur-
ing, storage and processing. 100.0
0.0 40.0 80.0 120.0 160.0 200.0
MATERIAL AND METHODS f , kHz

Samples of dried fruits were delivered by Faculty of Agricul-

Fig. 2. Frequency dependencies of resistance and impedance for
ture of University in Novi Sad. The method of drying is de-
sample No. 4 of dried pear
scribed by Babić Lj. et al. (2007). The fruits were dried in os-
Sl.2. Zavisnost otpora i impendanse od frekvencije za uzorak No.
motic drier on the beginning and in convective drier after it.
4 suve kruške
Measurements were done on the dried apricots, pears, apples and

2 PTEP 12(2008) 1-2

 2500.0 ance decreases more quickly that resistance, which is caused by
the capacitance of apricot. We found out that this fact is valid
also for other types of dried fruits.
2000.0 On Fig. 5, frequency dependencies of capacitance for sample
No. 6 of dried apricot (+), sample No. 4 of dried pear (◊) and
sample No. 2 for dried apple (o) are shown. The same dependen-
cies for 6 sample of dried quince are on Fig. 6. The regression
R, Z , kOhm

1500.0 equation has shape:

−k
⎛ f ⎞
C = Co ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ fo ⎠
1000.0
where: C – capacitance, Co – reference capacitance, f – fre-
quency, fo = 1 kHz, k – constant. On Fig. 6 the coefficient of re-
gression equation are presented. The coefficients of determina-
500.0 tion have high value for all samples.
100.0

0.0
0.0 40.0 80.0 120.0 160.0 200.0
f , kHz
Fig. 3. Frequency dependencies of resistance and impedance for
sample No. 6 of dried apricot
Sl.3. Zavisnost otpora i impendanse od frekvencije za uzorak No.
6 suve kajsije C , pF 10.0

On Fig. 4 frequency dependencies of resistance for 6 samples

of dried quince are shown. The dependencies for all samples
have the same progress and the regression equation for resis-
tance and impedance has the shape of decreasing power function
−k −k
⎛ f ⎞ ⎛ f ⎞
R = Ro ⎜⎜ ⎟⎟ , Z = Z o ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ fo ⎠ ⎝ fo ⎠
1.0
where: R – resistance, Ro – reference resistance, Z – imped-
ance, Zo – reference impedance, f – frequency, fo = 1 kHz, k – 0.0 40.0 80.0 120.0 160.0 200.0
constant. The coefficients of determination of these equations f , kHz
have high value for all samples. Fig. 5. Frequency dependencies of capacitance for sample No. 6
of dried apricot (+), sample No. 4 of dried pear (◊) and sample
No. 2 for dried apple (o).
R= f (f)
12.00 R= f (f) dula1 m=1,2g
Y = pow(X,-0.0154234) * 3.28793
R= f (f) dula2 m=1,9g Sl.5. Zavisnost kapacitivnosti od frekvencije za uzorak No. 6
Y = pow(X,-0.0277378) * 8.06803
R= f (f) dula3 m=2,2g suve kajsije (+), uzorak No. 4 suve kruške (◊) i uzorak No. 2
10.00
Y = pow(X,-0.0152351) * 3.8092
R= f (f) dula4 m=5,9g
suve jabuke (o)
Y = pow(X,-0.0278365) * 9.57783
R= f (f) dula5 m=7,4g 1.0E+5
Y = pow(X,-0.0263057) * 4.16305
frequency dependence of capacitance
R= f (f) dula6 m=4,4g
Y = pow(X,-0.0214852) * 4.57656 quince1 m=1,2g
Y = pow(X,-0.943058) * 2856.85
8.00
R , kohm

quince2 m=1,9g
Y = pow(X,-0.805166) * 1174.79
1.0E+4 quince3 m=2,2g
Y = pow(X,-0.904151) * 1761.48
6.00 quince4 m=5,9g
Y = pow(X,-0.86606) * 1165.51
C , pF

quince5 m=7,4g

1.0E+3 Y = pow(X,-0.861982) * 1406.35

quince6 m=4,4g
4.00
Y = pow(X,-0.876238) * 1434.44

2.00 1.0E+2
0.00 40.00 80.00 120.00 160.00 200.00
f , kHz
Fig. 4. Frequency dependencies of resistance for 6 samples of
dried quince 1.0E+1
Sl.4. Zavisnost otpora od frekvencije za šest uzoraka sušene 0.0 40.0 80.0 120.0 160.0 200.0
dunje f , kHz
Fig. 6. Frequency dependencies of capacitance for 6 samples
As we had presented in Hlaváčová et al. (2007) the resis- of quince
tance and impedance have almost the same values at the low fre- Sl.6. Zavisnost kapacitivnosti od frekvencije za šest
quencies till 1 kHz for apricots. After this frequency the imped- uzoraka dunje

PTEP 12(2008) 1-2 3

 CONCLUSION
Samples of dried fruits were delivered by Faculty of Agricul-
ture of University in Novi Sad. Frequency dependencies of resis-
tance, impedance and capacitance were drawn. These electrical
properties decrease with frequency. The regression equation has
the shape of decreasing power function. For all fruits the shape
of curves is the same. These regression equations have high co-
efficients of determination. The resistance and impedance have
almost the same values at the low frequencies till 1 kHz. After
this frequency the impedance decreases more quickly than resis-
tance, which is caused by the capacitance of dried fruits. The
resistance and impedance have various values for various types
of dried fruits. The samples of dried quince have lowest values
and the highest ones have the dried apples. It is caused by differ-
ent chemical composition of fruits. The pieces of quince have
the highest values of capacitance. The displacement between
frequency dependencies of capacitance for 6 samples is very
small. From this we can dedicate that the properties of one type
of dried fruits are the same including the moisture content.
ACKNOWLEDGEMENT: This work was supported by re-
search projects VEGA 1/3471/06, VEGA 1/3454/06 (Slovak Re-
public) and regional project “Fruit and vegetable osmotic dryer
development” 114-451-0565 (Serbia – Vojvodina)
REFERENCES
[1] Arnold W, M. et al. 1998. Electrical impedance methods for
assessing fruit quality: avoidance of electrode artifacts. Acta
Horticulturae, 464, p. 85-90.
[2] Babić, Lj, Babić, M, Pavkov, I: The Quality Indicators of
Osmotic Dried Apricot. Agriculturae Conspectus Scientifi-
cus,
[3] Babić M, Babić Ljiljana, Matić-Kekić, Snežana, Karadžić
B, Pavkov, I: Održivi energetski model proizvodnje sušenog
voća kombinovanom tehnologijom, PTEP – Časopis za pro-
cesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, Novi Sad,
(2005)9:5, str. 109-111.
4 PTEP 12(2008) 1-2
[4] Božiková, M: Some chosen thermophysical parameters of
apples and applesauce. Acta technologica agriculturae. 8,
2005(4), p. 89 – 92, ISSN 1335-2555
[5] Hlaváč, P: The rheologic properties of plum jam. In: PTEP
Journal on processing and energy in agriculture, 2007(3), p.
106 – 108, ISSN 1450-5029
[6] Hlaváčová, Z: Low-frequency electric properties utilization
in agriculture and food treatment. RES. AGR. ENG., 49,
2003(4), p. 125-136.
[7] Hlaváčová, Z, Babić, Lj, Babić, M, Kertész, Á: Some Elec-
trical Properties of Dried Apricots Prunus Armeniaca L.
PTEP Journal on processing and energy in agriculture, 11,
2007(3), p. 75-78, ISSN 1450-5029
[8] Kubík, Ľ: Micro-structure Fractal Analysis of Apple Flesh
of Cultivar Pinova. In: PTEP. Journal on Processing and
Energy in Agriculture. 11, 2007(3), YU ISSN 1450-5029, p.
102 - 105.
[9] Labudová, G. - Vozárová, V: Uncertainty of the Thermal
Conductivity Measurement Using the Transient Hot Wire
Method. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, 67,
2002, p. 257 – 265
[10] Manley, R, C, Hummel, R, L: Index of injury compared to
tissue ionic conductance for calculating freeze damage of
cabbage tissues. Journal of the American Society for Horti-
cultural Science,121(6): 1141-1146.
[11] Maezawa, S, Akimoto, K: Characteristics of electrical con-
ductivity of low-temperature sensitive vegetables. Research
Bulletin of the Faculty of Agriculture,Gifu University, Ja-
pan,1996(61), p.81-86.
[12] Tsaurouhas V, Kenney, W, A, Zsuffa L: Application of two
electrical methods for the rapid assessment of freezing resis-
tance in Salix eriocephala. Biomass and Bioenergy, 19,
(3):165-169.
Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno: 12.3.2008.
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.5-11 Originalni naučni rad
UDK: 634.21:631.563.2 Orginal Scientific Paper

PROMENE NEKIH FIZIČKIH OSOBINA RASTVORA ŠEĆERA TOKOM

OSMOTSKOG SUŠENJA KAJSIJE
CHANGE IN SOME PHYSICAL PROPERTIES OF SUCROSE SOLUTION
DURING APRICOT (PRUNUS ARMENIACA) DEHYDRATION
Dr Ljiljana BABIĆ, mr Ivan PAVKOV, dr Mirko BABIĆ
Poljoprivredni Fakultet, Departman za poljoprivrednu tehniku, Trg Dositeja Obradovića 8, Novi Sad

REZIME
Osmodehidracija se dešava u rastvoru destilovane vode i saharoze. Pri obavljanju većeg broja eksperimenata, priprema svežeg
rastvora zahteva u krajnjoj liniji značajnu potrošnju šećera. Radi optimizacije procesa, a u smislu smanjenja potrebnih sirovina za
rastvor, obavljen je planski eksperiment pri čemu je on korišćen šest puta uz ponovnu rekoncentraciju za svaki novi test. Praćene su
neke fizičke osobine rastvora tokom svih šest upotreba. Merene su vrednosti elektro provodnosti i pH rastvora tokom testova u svih
šest ponavljanja. Konstatuje se porast električne provodnosti, što je rezultat prelaska molekula vode i rastvorivih organskih kiselina
iz polutki kajsija. Promene pH vrednosti rastvora su takođe uočene. Zaključuje se da rastvor ima i dalje značajni potencijal, s ob-
zorom da je maseni odnos voća i rastvora 1:10.
Analizirale su se promene koje se dešavaju na polutkama kajsije “novosadska rodna”, kao što su nakupljanje suve materije iz
rastvora - solid gain i promena mase vlage - moisture loss tokom konstatnog vremena trajanja eksperimenata. Ustanovljeno je da
temperatura i koncentracija rastvora imaju bitnog uticaja na dva pomenuta fluksa materijala. Promena mase vlage je bila intenziv-
nija pri temperaturi rastvora od 60oC u odnosu na 36oC i konstatnoj vrednosti koncentracije od 65 Bx , ali ne dominatno. U prvom
slučaju je iznosila 24,5% u odnosu na ukupnu masu uzorka na početku, a u drugom 23,4%. Međutim nakupljanje suve materije je pri
temperaturi rastvora od 60oC i koncentraciji od 65 Bx iznosila 32,05%, dok je pri temperaturi od 35oC i istoj koncentraciji bila
16,6%. Optimizacijom analiziranih parametara se preporučuje režim osmotskog sušenja polutki kajsija pri temperaturi rastvora od
35oC (ili sličnim ambijentalnim vrednostima temperature tokom leta u kontinentalnom klimatu) i koncentracijama rastvora od 50 do
65 Bx.
Ključne reči: osmodehidracija, kajsija, promena vlage, nakupljanje suve materije, fizičke osovine rastvora.

SUMMARY
Osmodehydration is taking place in solution of distillated water and sucrose. When larger number of tests is carrying out, the
preparation of fresh solution needs a certain amount of sugar. The plan of tests consider six times reuse solution with it’s reconcen-
tration for each new experiment in order to minimize sugar consumption and to achieve optimization of the process. Some physical
properties of the solution were observed during the tests. The surveying of electro conductivity and pH values of solution in six suc-
cessive cycles was done. The increase of electro conductivity values was obvious as a result of water molecules and soluble organic
acid transport from apricot halves. The changes in pH solution values were observed too. The conclusion is set down; the solution
has significant potential for further tests because the mass ratio of fruit and solution is 1:10.
The changes in physical properties of apricot halves were also studied, such as solid gain and moisture loss during the time of
tests duration. The effect of solution temperature and concentration on solid gain and moisture loss are significant. The changes in
samples moisture content were more intensifying with solution temperature of 60oC compare to 35oC upon the same value of solution
concentration of 65 Bx, but not so impressive. In the first case moisture loss was 24,5% of total initial mass of samples, and in the
second it was 23,4%. On the contrary, the solid gain was 32,4% during the tests where solution temperature was 60oC and concen-
tration of 65 Bx, while this value was 16,6% in the tests of solution temperature 35oC and the same concentration. Optimization of
analyzed physical properties recommended the regime of apricot halves osmotic dehydration in solution of 35oC of temperature (or
similar values which are dominant during summer in continental climate) and with 50 to 65 Bx solution concentration.
Key words: osmodehydration, apricot, moisture loss, solid gain, solution physical properties.
S druge strane je takođe opšte poznato da je održivost većine
UVOD voća u svežem stanju nakon ubiranja vrlo kratka. To je i razlog
Voće je uvek imalo značajnu ulogu u ishrani čoveka. Ono što su promovisane zamene svežem voću u obliku sokova,
sadrži izvesne hranljive komponente, u zavisnosti od vrste voća, mlečnih napitaka sa njihovim učešćem, raznih poslastica, kao i
ali takođe i neke ne-nutritivne fitohemijske komponente. Za konzumiranje suvog voća. Jedna od tehnologija koja obezbeđuje
većinu ovih supstanci još nisu definisane nutritivne funkcije, osušeno voće visokog kvaliteta, uz očuvanje senzorskih osobina,
mada se zna da imaju važnu ulogu u prevenciji izvesnih bolesti. je primena osmotskog sušenja. O ponašanju različitih vrsta voća
Preko svojih bioloških efekata voće ima antioksidantsku (Lui i (Martinez-Monzo i sar, 1998, Stefanović i sar, 1995, Kil i sar,
sar 2002) antimutagenu (Wargovich, 2000) ili antibakterijsku 2002, Erlei i sar, 2001, Gianotti i sar, 2001, Eastogi i sar, 2004,
ulogu. Isto tako je poznato da lignini i fenolne komponente u Babić Lj. i sar, 2004, Babić Lj. i sar, 2007, Chenlo i sar, 2007,
voću imaju značajno učešće u smanjenju rizika od pojave Khoyi i sar, 2007) tokom procesa osmoze ima podataka u
srčanih oboljenja i infarkta (Hertog i sar 1993, Navindra 2008). literaturi, naročito u poslednjih 15-tak godina.
Za ostale mikro nutritijente koji se nalaze u voću kao što su Već je dobro poznato da se osmotska dehidracija voća
celulozna vlakna, vitamini, kiseline i minerali se već dosta zna o obavlja u osmotskom rastvoru i da se pri tome dešavaju tri
povoljnom uticaju na ljudski organizam. transporta materije: migracija vlage u tečnoj fazi iz voća ka

PTEP 12(2008) 1-2 5

rastvoru, migracija rastvorivih organskih jedinjenja kao što su
voćni šećeri, vitamini, pigmenti, organske kiseline i minerali u
istom smeru i transport šećera iz rastvora ka voću. Zbog ovakve
razmene materije između voća i rastvora, finalni proizvod još
uvek ima dosta vlage, te se može smatrati polu-proizvodom. On
se može dalje osušiti do ravnotežne vlažnosti, zamrznuti ili se
izneti na tržište kao minimalno prerađeno voće. Intenzitet
razmene materije tokom osmoze zavisi od temperature i
koncentracije rastvora od geometrijskog oblika i dimenzija voća,
brzine kretanja rastvora oko uronjenih plodova i masenog
odnosa rastvora i voća. Temperatura rastvora nije visoka, te se
tretirano voće ne zagreva na više temperature, kao što je slučaj
kod nekih drugih postupaka. Zbog toga se senzorski atributi kao
ukus, boje, miris i tekstura ne menjaju. Sledeća značajna osobina
osmotskog sušenja je niska potrošnja energije za 1 kilogram
isparene vlage (Panagiotou i sar, 1998) u poređenju sa drugim
procesima.
Pored ovih prednosti, sistem ima i neke nedostatke, a on se
pre svega odnosi na menadžment osmotskog rastvora. Istraživači
(Barranco i sar, 2001; Dalla Rosa i sar, 2001; Peiro i sar, 2006)
smatraju da se mogu sprovesti sledeći postupci: 1. ponovno
korišćenje rastvora bez ikakvih intervencija ili sa
rekoncentracijom, 2. isparavanje tečne faze, 3. membranska
rekoncentracija i 4. korišćenje rastvora kao ingradijenta za neke
druge procese nakon biološke dekontaminacije.
Cilj ovog rada je da prezentuje rezultate istraživanja
osmotske dehidracije kajsije, pri čemu je rastvor šećera korišćen
u 6 ponavljanja iz primenu rekoncentracije, to jest dodavanjem
suvog rastvorka. Pratiće se promene fizičkih osobina rastvora
kao što je elektroprovodnost, pH vrednost i koncentracija, a
takođe i ponašanje bio materijala tokom procesa, te će se
optimizacijom sirovine (saharoza) i energije (smanjenje
potrošnje) preporučiti režim sušenja polutki kajsija.
MATERIJAL I METOD
Sirovina
Kajsije (Prunus armeniaca) je izabrana kao voćna vrsta koja
će se analizirati, i to sorta “novosadska rodna”, zbog svoje
dominantnosti u proizvodnji. Plodovi su ručno brani na
obližnjem poljoprivrednom gazdinstvu, odlagani u plastične
kontejnere i čuvani u frižideru na 40C u trajanju od tri dana. Za
eksperiment su birane kajsije na osnovu organoleptičke procene
o stepenu iste zrelosti, uniformnosti kvaliteta i dimenzija
plodova. Uzorak za osmotsku dehidraciju je pripreman tako što
je opran pod mlazom vode i odložen na papirni peškir. Nakon
toga je svaki plod ručno polovljen oštrim nožem i izvađena je
koštica. Predhodno izmerena masa polutki je odlagana u korpu
sušare za osmotsku dehidraciju i odmah ulagana u osmotsku
sušaru.
Tretman pri osmotskoj dehidraciji
Osmotski rastvor je pravljen rastvaranjem šećera u
pripremljenoj destilovanoj vodi. Masa šećera koja je dodavana je
ustanovljena na osnovu grafika (Hanbook for sugar industry,
1980) o potrebnoj koncentraciji na planiranim temperaturama za
eksperiment. Plan eksperimenta je postavljen tako da su
odabrana dva nivoa temperatura rastvora i to 35oC i 60oC. Prva
vrednost je odabrana jer je ona bliska temperaturama okolnog
vazduha kontinentalne klime u vremenu kada se kajsija suši (juni
i juli mesec, region Vojvodine je lociran na 45o20’N i 19o51’E) i
ona predstavlja donju granicu, a druga vrednost je gornja granica
na osnovu predhodnih saznanja (Babić Ljiljana 2004).
Koncentracija rastvora je takođe izabrana na dva nivoa i to od 50
Bx i 65 Bx. Testovi su rađeni sa tri ponavljanja.
6 PTEP 12(2008) 1-2
Menadžmentom eksperimenta je predviđeno da se pri
jednom režimu (jedna koncentracija rastvora i dva nivoa
temperature rastvora) koji je rađen u tri ponavljanja, to jest šest
eksperimentalih jedinica koristi isti rastvor. Podešavanje njegove
koncentracije za svaki novi test je obavljeno dodavanjem šećera,
ili dodavanjem vode u slučaju obavljanja eksperimenta sa nižom
koncentracijom.
Uređaj za osmotsku dehidraciju na kome je obavljeno
sušenje je prikazan na slici 1. Konstrukcija korpe u koju su
ulagane polutke kajsije i sama sušara su takvi da obezbeđuju
odnos voća i rastvora 1:10. Cirkulacijom rastvora je obezbeđeno
relativno kretanje u odnosu na bio materijal koji se nalazi u ne-
pokretnom sloju. Rastvor ulazi u sušaru sa gornje strane i nakon
prolaska preko sloja polutki odvodi se cirkulacionom pumpom
(Babić Lj. i sar. 2003, 2004) do indirektnog zagrejača. Time je
omogućena kontrola temperature rastvora.
Polutke kajsije su se u osmotskom uređaju sušile 2 sata. To-
kom ovog vremena izuzimani su izorci svakih 30 minuta, kao i
na kraju procesa. Višak rastvora na površini polutki je otklanjan
tuširanjem, a zatim su brisane papirnim ubrusom. Vlažnost
uzoraka je merena gravimetrijskom metodom u laboratorijskoj
sušnici na 60oC, sve dok se u dva uzastopna merenja nije po-
javila konstantna vrednost izmerene mase. Masa uzoraka pre,
tokom i nakon sušenja, kao i izračunate srednje vrednosti
vlažnosti su poslužile za izračinavanje promene mase vlage –
ML (moisture loss) i priraštaja suve materije u polutkama – SG
(solute gain) na osnovu jednačina (Sutar i Gupta, 2007):
Sl. 1. Kretanje rastvora kroz nepokretni sloj polutki kajsije
(Babić, 2006)
Fig. 1. Solution movement through fixed bed of apricot havles
(Babić, 2006)
OS-osmotska sušara, osmotic dryer, CP-cirkulaciona pumpa,
circulation pump, ZK, PK-kanal, channel, RT-razmenjivač top-
lote, heat exchanger, EG-električni grejač, heater, S1 S2-
sabirnik, collector, TM-termometar, thermometer, P-poklopac,
coverage
Mo − Mi (1)
ML = 100
Mo
Si − So
SG = 100 (2)
So
gde je: Mo –početna masa vlage u uzorku (g), So – početna
masa suve materije (g), Wi – masa vlage u uzorku u i-tom vre-
menu (g), Si – masa suve materije u uzorku u i-tom vremenu (g).
Takođe su na osnovu poznatih masa uzoraka tokom procesa iz-
računate vrednosti vlažnosti koje su korišćene za prezentovanje
kinetičkih krivih sušenja.
Tokom jednog testa u trajanju od 2 sata uzimani su takođe i
uzorci rastvora. Odmah je merena Ph vrednost pomoću ručnog
pH-metra proizvođača Eutech, Holandija (preciznost merenja
0,1), i elektrokonduktivnost aparatom MC226 Conductivity
Meter, proizvođača Mettler, Toledo.
 REZULTATI I DISKUSIJA tkiva. Razlozi za ovu pojavu su kako u uslovima na graničnoj
površini, tako i u unutrašnjosti biomaterijala. Viskozitet šećer-
Efekat temperature i koncentracije rastvora nog rastvora pri određenoj temperaturi i koncentraciji je limiri-
na promenu mase vlage i nakupljanje suve trajući parametar za transport vlage iz materijala i rastvorka (sa-
haroze) u biomaterijal. Pri povišenim vrednostima temperatura
materije rastvora smanjuje se viskozitet rastvora što značajno utiče na
Obavljanje eksperimenta osmotskog sušenja polutki kajsije povećanje prelaza molekula vode sa površine ka rastvoru. Pošto
je urađen u 12 testova. Pri jednoj koncentraciji rastvora je su polutke kajsije porozne strukture, u mikro i makro kapilarama
sprovedeno 6 testova sa istim rastvorom, ali koji je pri svakom se nalaze i molekuli suvog vazduha, pored molekula vode.
sledećem testu rekonstruisan. Na osnovu rezultata merenja masa Postoji verovatnoća da će mnogi od njih biti zarobljeni u po-
i vlažnosti uzoraka polutki kajsije sačinjene su tabele koje su rama, jer će pri unutrašnjoj migraciji naići na kapilare manjeg
poslužile za dalju obradu i prezentovanje rezultata. Sačinjene su prečnika od dimenzije molekula vazduha. Izgleda da povišene
kinetičke krive sušenja pojedinih testova koji su rađeni u tri temperature rastvora stvaraju uslove za „elastifikaciju“ ćelijskih
ponavljanja, prezentovane na slici 2. opni, te se zarobljeni molekuli vazduha lakše probijaju do
granične površine i tome oslobađaju prolaz za molekule vode.
89
88
MOISTURE CONTENT (%)

88,5
87 t=60oC, c=65 Bx

MOISTURE CONTENT (%)

t=35oC, c=65 Bx
86 87,5 t=35oC, c=50 Bx
VLAŽNOST

VLAŽNOST
85 t=35oC, c=65 Bx
84 86,5

83
85,5
82
81 84,5
80
83,5
79
78 82,5
0 15 30 45 60 75 90 105 120 0 15 30 45 60 75 90 105 120
VREME - TIME (min) VREME TIME (min)

A) A)
88,5 88
87,5 87
VLAŽNOST MOISTURE CONTENT (%)
MOISTURE CONTENT (%)

86,5 86
85,5 85 t=60oC, c=50 Bx
t=60oC, c=65 Bx
VLAŽNOST

84,5 84
83,5 83
82,5 82
t=60oC, c=50 Bx
81,5 81
t=35oC, c=50 Bx
80,5 80
79,5 79
0 15 30 45 60 75 90 105 120
78
VREME - TIME (min) 0 15 30 45 60 75 90 105 120
VREME -TIME (min)
B)
Sl. 2. Uticaj temperature rastvora pri konstantnim B)
koncentracijama na kinetičke krive sušenja Sl. 3. Uticaj koncentracije rastvora pri konstantnim
Fig. 2. Effect of solution temperature at constant solution con- temperaturama rastvora na kinetičke krive sušenja
centrations on drying kinetic curves Fig 3. Effect of solution concentration at constant solution tem-
peratures on drying kinetic curves
Kinetičke krive sušenja polutki kajsije su date u zavisnosti
od uticaja temperature rastvora na odvijanje procesa. Na slici 2A Iz predhodne analize se može zaključiti da i koncentracija
su predstavljene kinetičke krive promene vlažnosti polutki šećera u rastvoru utiče na migraciju molekula vode. Na slici 3 su
kajsija pri temperaturama rastvora od 35oC i 60oC, a pri prikazani uticaju koncentracije rastvora od 50 i 65 Bx pri
konstantnoj vrednosti koncentracije rastvora od 65 Bx. Na slici konstatnim vrednostima temperature rastvora od 35 i 60oC. Obe
2B je zavisnost istih vrednosti temperatura rastvora pri krive na slici 3A i 3B imaju sličan trend i vrlo su bliske. Razlog
koncentraciji od 50 Bx. Dve krive na oba grafika se mogu ovome je mali dijapazon vrednosti koncentracije i to od 50 i 65
aproksimovati pravom linijom. Ova linearna zavisnost promene Bx. Kinetičke krive se mogu grubo aproksimovati linearnom
vlažnosti od temperature ili koncentracije rastvora su ustvari dve jednačinom. Uočava se strmiji nagib krivih pri temperaturi
skoro paralelne prave linije. Odavde se zaključuje da se pri osmotskog rastvora od 60oC u poređenju sa krivama dobijenim
analizi uticaja temperature rastvora pri konstantnoj vrednosti na nižoj temperaturi rastvora. Time se još jednom potvrđuje
koncentracije, pojave migracije dešavaju na skoro istovetan uticajnost temperature rastvora. Pri istim vrednostima
način, samo što su intenzivnije pri višim vrednostima koncentracije rastvora, za isto vreme obavljanja procesa
temperature. dehidracije, srednje vrednosti vlažnosti uzoraka sušenih na 60oC
Kao što se i moglo očekivati, povišenje temperature rastvora su niže. Sa grafika 3B se takođe uočava da se sušenjem u
sa 35oC na 60oC intenzivira migraciju molekula vlage iz voćnog osmotskom rastvoru pri koncentraciji od 50 Bx, za 120 minuta

PTEP 12(2008) 1-2 7

postiže vlažnost uzoraka od oko 80%, dok se ta ista vrednost
vlažnosti postiže za 90 minuta, ali pri višoj koncentraciji od 65
Bx. Ovakva konstatacija se ne može reći za nižu temperaturu
osmotskog rastvora. Promene mase vlage – ML (moisture loss) i
nakupljanje suve materije – SG (solid gain) u uzorku su
izračunavane preko jednačina [1] i [2]. Promena mase vlage u
uzorku je intenzivnija, što je koncentracija rastvora viša pri
konstantnoj temperaturi rastvora (slika 4). Lazarides (1995),
Khoyi (2007), Chenlo et al. (2007), Sutar (2007), Azoubel and
Murr (2004) i Falade et al (2007) su u svojim istraživanjima
došli do iste konstatacije. Rastvor u kome je povišena
koncentracija saharoze omogućuje veću koncentracionu
neravnotežu u sistemu rastvor-polutke kajsije, što ima za
posledicu intenzivniju migraciju molekula vode iz voća, ali i
difuziju rastvorka (saharoze) ka voću. Pored toga, pri višoj
koncentraciji rastvora gradijent osmotskog pritiska je takođe
intezivniji, što takođe utiče na značajniju promenu mase vlage u
biomaterijalu. Sa slike 4 se takođe uočava da na temperaturi
vora i produženjem trajanja procesa na više od dva sata. Ovu
činjenicu treba imati na umu pri optimizaciji procesa, jer niža
koncentracija znači smanjenje potrošnje sirovine (šećera) i ener-
gije, a time i smanjenje troškova postupka.
Nakupljanje suve materije u polutkama kajsije koje se os-
motski tretiraju je ustvari usvajanje molekula saharoze iz rast-
vora. Smer kretanja ove materije je suprotan od fluksa molekula
vode iz voća u rastvor. Nakupljanje saharoze uslovljava
promenu originalne hemijske strukture voća, što je nepoželjan
efekat osmotske dehidracije. Osnovni cilj je da nakupljanje suve
materije bude što manje uz maksimalni fluks mase vlage. Na
slici 5 su prikazani fluksevi saharoze pri dvema različitim tem-
peraturama i koncentracijama rastvora za vreme trajanja
eksperimenta. Konstatuje se znatno veće nakupljanje na tem-
peraturi od 60oC u poređenju sa temperaturom rastvora od 35oC.
18

NAKUPLJANJE SUVE MATERIJE

17
rastvora od 35oC, povećana koncentracija od 65 Bx izaziva veću 16
promenu mase vlage u odnosu na koncentraciju od 50 Bx, ali ne 15

SOLUTE GAIN (%)

14
toliko izražajnu kao pri temperaturi rastvora od 60oC. 13
12
11
23 10
PROMENA MASE VLAGE

22 9
MOISTURE LOSS (%)

21 8
20 7
19 6
18
17 5
4 t=35oC, c=50 Bx
16
15 3 t=35oC, c=65 Bx
14 2
13 1
12 0
11
10 0 15 30 45 60 75 90 105 120
9 TIME (min)
8
7 t=35oC, c=65 Bx
6 32
5
NAKUPLJANJE SUVE MATERIJE

t=35oC, c=50 Bx 30
4
3 28
2 26
SOLUTE GAIN (%)

1 24
0 22
0 15 30 45 60 75 90 105 120 20
VREME - TIME (min) 18
16
14
26 12
25
24 10 t=60oC, c=50 Bx
23
22 8
6 t=60oC, c=65 Bx
PROMENA MASE VLAGE

21
MOISTURE LOSS (%)

20 4
19
18 2
17 0
16
15 0 15 30 45 60 75 90 105 120
14
13 TIME (min)
12
11
10
9
Sl. 5. Nakupljanje suve materije (rastvorka) u polutkama kajsije
8
7
t=60oC, C=50 Bx Fig 5. Solute gain in apricot halves
6
5
4
t=60oC, C=65 Bx Nakupljanje suve materije je na višoj temperaturi rastvora je
3
2
oko 30% u odnosu na početnu masu uzoraka, a ova vrednost je
1
0
prilično visoka (između 28 i 29%) i pri nižoj koncentraciji rast-
0 15 30 45 60 75 90 105 120 vora na istoj temperaturi. Do sličnih rezultata istraživanja došli
VREME - TIME (min) su Falade et al. (2007) i Kjoyi et al. (2007). U isto vreme je
nakupljanje suve materije pri temperaturi rastvora od 35oC bilo
Sl. 4. Promena mase vlage polutki kajsija pri različitim
temperaturama i koncentracijama rastvora skoro duplo manje, oko 15 procenata. Nije uočena značajnija
razlika u SG na različitim koncentracijama rastvora pri tempera-
Fig 4. Moisture loss changes within apricot halves on different turi od 35oC. Time je ovaj proces osmodehidracije odgovorio
solution temperatures and concentractions postavljenom zahtevu za što manjim nakupljanjem šećera iz
rastvora, to jest što manjim promenama hemijske strukture po-
Odavde se može zaključiti da pri ovoj temperaturi koja je lutki kajsije pre procesa. Ako se uzme u obzir i konstatacija koja
bliska ambijentalnoj tokom leta, zadovoljavajuća promena mase je postavljena nakon analize promene mase vlage, da proces
vlage u uzorku se može ostvariti i sa nižom koncentracijom rast-

8 PTEP 12(2008) 1-2

obavljen sa rastvorom temperature 35oC (ili sa temperaturama
rastvora bliskim ambijentalnim) ostvaruje zadovoljavajuće
smanjenje vlažnosti uzoraka, onda se zaključuje da je to prijatel-
jski (environmentally friendly) režim osmotskog sušenja polutki
kajsija.
Promene fizičkih osobina rastvora pri
korišćenju šest puta sa rekoncentracijom
Električna provodnost ili elektrokonduktivitet osmotskog
rastvora zavisi od sastava rastvora, to jest od vrste i količine še-
ćera, od hemijskog sastava vode kao rastvarača, od temperature
rastvora, koncentracije rastvorivih organskih jedinjenja koja su
prešla iz polutki kajsije u rastvor i od količine vode iz polutki
kajsija tokom procesa. Već je naglašeno da je kao rastvarač
korišćena destilovana voda, što znači da u svom sastavu nije
imala minerale ili neka rastvoriva organska ili neorganska jedin-
jenja. Dodavanjem šećera i zagrevanjem rastvora da bi se obez-
bedio režim osmotskog sušenja od 60oC i koncentracije od 60 Bx
ova vrednost je iznosila 4,4 μS/cm, ili za režim sušenja od 35oC i
učešća fosfora sa 0,046% računato u odnosu na vlažnu osnovu,
na 0,0325% nakon osmodehidracije. Slični rezultati merenja su
bili i kada je u pitanju učešće kalcijuma. Sorte “kečkemetska
ruža” i “novosadska rodna” nisu pokazale promenu sadržaja kal-
cijuma pre i posle osmoze, dok se kod “ambrozije” sadržaj
smanjio sa 0,27% u odnosu na vlažnu osnovu na 0,2% nakon
procesa. U ovoj analizi se koristila sorta “novosadska rodna”, te
se može zaključiti da povećanje eletroprovodnosti nije nastalo
zbog migracije mikroelemenata kalcijuma i fosfora u rastvor.
Merenjima pH vrednosti rastvora, tokom dvočasovnog testa,
koji se koristio šest puta dobijeni su rezultati prikazani na slici 7.
Početne pH vrednosti su bile 8,1 kod testova na temperaturi od
35oC i koncentracijama od 50 i 65 Bx i 7,4 kod testova pri tem-
peraturi rastvora od 60oC i istim koncentracijama. U oba slučaja
se uočava opadajući trend krivih, što znači smanjenje pH vred-
nosti.
pH VREDNOSTI RASTVORA U ŠEST PONAVLJANJA
SOLUTION pH VALUES IN SIX CYCLES
8,5

pH
koncentracije od 65 Bx, elektro konduktivitet je bio 4,1 μS/cm. 8
7,5
Promene električne provodnosti rastvora koji se koristio šest 7
t=35oC, c=65, 50 Bx

puta uz rekoncentracijom za svaki novi test su date na slici 6. 6,5

6
190
5,5
ELEKTRO PROVODNOST - EC (nS/cm)

180 5
170 4,5
4
160
0
30
60
90
120
150
180
210
240
270
300
330
360
390
420
450
480
510
540
570
600
630
660
690
720
150
VREME-TIME (min)
140
130 pH VREDNOSTI RASTVORA U ŠEST PONAVLJANJA
SOLUTION pH VALUES IN SIX CYCLES
120 8
pH

7,5
110 7 t=60oC, c=65, 50 Bx
100 6,5
6
90 5,5
5
80 4,5
4
70 3,5
3
60
0
30
60
90
120
150
180
210
240
270
300
330
360
390
420
450
480
510
540
570
600
630
660
690
720
50
VREME -TIME (min)
40
30 TEST 4,8,12,3,7,11 Sl. 7. Promene pH vrednosti rastvora prilikom upotrebe 6 puta
20 TEST2,6,10,1,5,9 Fig 7. Values of solution pH change in six reuse
10
0 Rastvori su već posle 120 minuta imali pH vrednost od 5,7 ili
0
30
60
90
120
150
180
210
240
270
300
330
360
390
420
450
480
510
540
570
600
630
660
690
720

4,1 što znači da su bili kiseli. Ova promena rastvora iz bazne u

VREME -TIME (min)
Sl. 6. Vrednosti elektro provodnosti rastvora u šest ponavljanja
Fig 6. Affect of solution six times reuse on electro conductivity
Naosnovu rezultata merenja se konstatuje porast električne
konduktivnosti koji je pre svega rezultat početne koncentracije
šećera, ali i migracije rastvorivih organskih kiselina i jedinjenja
iz kajsije, kao i mikroelemenata. Autori Peiro-Mena et al. (2006)
su došli do sličnih rezultata istraživanja pri osmotskom sušenju
ananasa. Multiplim regresionom analizom su došli do izraza koji
opisuje promenu elektroprovodnosti u zavisnosti od učešća kal-
cijuma, magnezijuma i fosfora iz voća u rastvoru. Međutim, na
osnovu sopstvenih rezultata istraživanja ponašanja prilikom os-
motskog sušenja tri sorte kajsija i to “kečkemetske ruže”, “no-
vosadske rodne” i “ambrozije”, konstatuje se da je sorta uticajan
faktor na promenu sadržaja mikroelemenata. Tako na primer,
sorta “novosadska roda” i “kečkemetska ruža” imaju istu sa-
držinu fostora pre i posle dvočasovnog osmotskog sušenja
(razlike su u novou greške merenja ili uzimanja uzoraka polutki
za analizu), jedino je kod sorte “ambrozija” izmereno smanjenje
kiselu sredinu je mogla da nastane samo prelaskom rastvorivih
organskih kiselina iz polutki kajsije. S obzirom da je maseni od-
nos voća i rastvora bio 1:10, to znači da je u pitanju znatna masa
rastvora. Ukoliko je rastvor tako brzo promenuo svoju vrednost
u kiselu i zadržao je tokom sledećih pet testova, to znači da je i
znatna količina organskih kiselina “isprana” iz polutki kajsije.
Prelazak organskih kiselina je ravnomeran u jedinici vremena,
jer je promena elektrokonduktivnosti ravnomerna u jedinici
vremena takođe. Stoga se promena elektrokonduktivnosti može
izraziti u funkciji od vremena trajanja procesa.
Na slici 8 prikazan je trend promene elektrokonduktivnosti
za prva tri testa na temperaturi rastvora od 35oC i pri
koncentraciji od 65 Bx. Ustanovljena je linearna zavisnost ove
dve veličine. Slična konstatacija se izvodi za isti rastvor pri dalja
tri korišćenja, ali sada na koncentraciji od 50 Bx. Koeficijenti
linearnih korelacija su uz pomoć Microsof Office Excel 2003
paketa izračunati i prezentovani u tabeli 1. Iako je ova promena
data u funkciji od vremena, ona ustvari predstavlja povećanje
sadržaja molekula vode i rastvorivih organskih kiselina u osmot-
skom rastvoru, to jest na indirektan način reprezentuje fluks or-

PTEP 12(2008) 1-2 9

ganske materije iz polutki ka rastvoru. Može se zaključiti da pri vosadska rodna“. Nakon statističke analize došlo se do podataka
masenom odnosu voća i rastvora 1:10, rastvor ima potencijala za u promeni mase vlage i nakupljanja suve materije u uzorcima
veći broj korišćenja od šest. koji su se desili pri osmotskom sušenju na temperaturama rast-
vora od 35oC i 60oC i pri koncentracijama od 50 i 60 Bx.
THREE FIRST CYCLES
Zaključeno je da temperatura i koncentracija rastvora imaju uti-
o
t=35 C, c=65 Bx
caja na obe računate veličine. Promena mase vlage u uzorku je
intenzivnija, što je koncentracija rastvora viša pri konstantnoj
24
temperaturi rastvora. Naime, rastvor u kome je povišena
ELEKTROPROVODNOST -EC

22
20
koncentracija saharoze omogućuje veću koncentracionu
18
neravnotežu u sistemu rastvor-polutke kajsije, što ima za
posledicu intenzivniju migraciju molekula vode. Takođe se
(nS/cm)

16
14
uoćava da na temperaturi rastvora od 35oC, povećana
12
koncentracija od 65 Bx izaziva veći promenu mase vlage u
10 odnosu na koncentraciju od 50 Bx, ali ne toliko izražajnu kao pri
8 višoj temperaturi rastvora.
6 Kada je u pitanju nakupljanje suve materije - SG, konstatuje
4 se da na višoj temperaturi rastvora od 60oC ova vrednost je oko
TEST 2
2 TEST 6 30% u odnosu na početnu masu uzoraka, a prilično je visoka
TEST 10
0 (između 28 i 29%) i pri nižoj koncentraciji rastvora na istoj tem-
0 30 60 90 120 peraturi. U isto vreme je nakupljanje suve materije pri tempera-
VREME-TIME (min)
turi rastvora od 35oC bilo skoro duplo manje, oko 15 procenata.
NEXT THREE CYCLES Nije uočena značajnija razlika u SG na različitim koncentraci-
o
(t=35 C, c=50 Bx) jama rastvora pri temperaturi od 35oC. Stoga se smatra da je pre-
porućljivo osmotski sušiti polutke kajsije na temperaturama rast-
165
vora oko 35oC, koja je bezbedna za očuvanje senzorskih svo-
ELEKTROPROVODNOST- EC (nS/cm)

160
155
150
jstava ploda, i pri koncentracijama rastvora između 50 i 60 Bx
145 radi povećanja ekonomičnosti procesa. Analiziranjem elektro
140
135 provodnosti i pH vrednosti osmotskog rastvora koji je korišćen u
130 šest uzastopnih testova i to sa rekonstrukcijom pre svakog slede-
125
120 ćeg testa, smatra se da su njegovi potencijali još uvek nedovol-
115
110
jno iskorišćeni, te da ovaj broj ponovne upotrebe rastvora može
105 da bude i veći.
100 TEST 1
95
90
85
TEST 5
NAPOMENA: Rezultati istraživačkog rada su nastali zahval-
80
75
TEST 9 jujući finansiranju Ministarstva nauke i zaštite životne sredine,
0 30 60 90 120
Republike Srbije, projekta evidencionog broja BTN-341‚002B
VREME-TIME (min) pod nazivom “PROIZVODI OD SUŠENOG VOĆA” u okviru
Sl. 8. Trend linije promene elektroprovodnosti rastvora tokom Nacionalnog programa „Biotehnologija i agroindustrija”, od
vremena pri šest ponavljanja sa rekoncentracijom 1.04.2005.
Fig 8. Trend lines of solution electroconductivity versus time
during six cycles with solution reconcentration LITERATURA
Tabela 1. Koeficijenti korelacije linearne regresije elektro- [1] Babić Ljiljana, Babić M, Pavkov I: Uticajni faktori na
provodnosti EC i vremena trajanja (τ - min) pri korišćenju rast- promenu vlažnosti polutki kajsija pri osmotkom sušenju,
vora 6 puta PTEP – Časopis az procesnu tehniku i energetiku u poljo-
privredi, 8(2004)1-2:1-3.
Table 1. Coefficients of linear regression equations of elec- [2] Babić Ljiljana, Babić M., Pavkov I: The quality indicators
tro conductivity EC versus time (τ - min) in six solution reuse of osmotic dried apricot Prunus armeniaca, Agriculturae
Conspectus Scientificus, 72(2007)4, 1-7.
EC=A+Bτ [3] Babić Ljiljana, Babić M, Pavkov I: New technology for ap-
ricot (Prunus armeniaca) fruit drying, I International Con-
Ciklusi
gress: Food Technology, Quality and Safe, Novi Sad, 186-
Cycles A B R 193.
1 4,66 0,0443 0,9087 [4] Chenlo, F., Moreira, R., Fernandez-Herrero, C., Vazques, G:
2 8,58 0,0607 0,9235 Osmotic dehydration of chestnut with sucrose: Mass transfer
3 15,06 0,0563 0,9181 processes and global kinetics modeling, Journal of Food
Engineering, 78 (2007) 765-774.
4 83,88 0,2763 0,9669
[5] Dalla Rosa, M., Giroux, F: Osmotic treatments (OT) and
5 110,94 0,2553 0,9544 problems related to the solution management, Journal of
6 129,92 0,2612 0,9966 Food Engineering, 49(2001), 223-236,
[6] Erle, U., Schubert, H: Combined osmotic and microwave-
ZAKLJUČAK vacuum dehydration of apples and strawberries, Journal of
Food Engineering, 49(2002) 193-199.
U radu su prezentovani rezultati merenja obavljenog plan-
skog eksperimenta osmotskog sušenja polutki kajsije sorte „no-

10 PTEP 12(2008) 1-2

[7] anotti ,A., Sacchetti, G., Guetzoni, M.E., Dalla Rosa, M:
Microbial aspects on short time osmotic treatment of kiwi-
fruit, Journal of Food Engineering, 49(2001) , 265-270.
[8] Hanbook for sugar industry, Second book, Business com-
munity, Belgrade, 1980.
[9] Hertog, M.G.L., Hollman, P.C.H., Van de Pitte, B: Content
of potentially anti carcinogenic falconoid of tea and fruit
juice, Journal of Agriculture and Food Chemistry,
41(1993)8, 1242-1246.
[10] Kil, J.P., Bin A., Reis Brod, F., P: Drying of pear d’Anjou
with and without osmotic dehydration, Journal of Food En-
gineering 56(2002) 97-103
[11] Khoyi, M.R., Hessari, J: Osmotic dehydration kinetics of
apricot using sucrose solution, Journal of Food Engineering,
78(2007) 1355-1360.
[12] Lazarides, H., Katsanidis, E. Niskolaidis, A: Mass transfer
kinetics during osmotic preconcentration aimig at minimal-
solid uptake, Journal of food Engineering, 25(1995) 151-
166.
[13] Lui, M., Li X.Q., Weber, C., Lee, C.Y., Brown, J., Lui R.H:
Antioxidant and antiproliferative acticities of raspberries,
Journal of Agricultural and Food Chemistry 50(2002)10,
2926-2930.
[14] Martinez-Monzo, J., Martinez-Navarrete, N., Chiralt, A.,
Fito, P. Osmotic Dehydration of Apple as Affected by Vac-
uum Impregnation with HM Pectin. Proceedings of the 11th
International Drying Symposium (IDS’98), Volume A,
Thessaloniki, Greece, 1998, pp 836-843
PTEP 12(2008) 1-2
[15] Navindra P. Seeram: Berry Fruits for Cancer Prevention:
Current Status and Future Prospects, Journal of Agricultural
and Food Chemistry, 56(2008)3, 630-635.
[16] [16] Panagiotou, N.M., Karathanos, V.T., Maroulis Z.B:
Mass transfer modeling of the osmotic dehydration of some
fruits, International Journal of Food Science and Technol-
ogy, 33(1998) 267-284.
[17] Peiro-Mena, R., Dias, V.M.C, Cammacho, M.M,. Martinez-
Mavarrette, N: Micronutrient flow to the osmotic solution
during grapefruit osmotic dehydration, Journal of Food En-
gineering, 74(2006) 299-307.
[18] Peiro-Mena, R., Dias, V.M.C, Cammacho, M.M,. Martinez-
Mavarrette, N: Compositional and physicochemical changes
associated to successive osmodehydration cycles of pineap-
ple (Ananas comosus), Journal of Food Engineering,
79(2006) 842-849.
[19] Stefanovic, M., Urosevic, M. Practical Application on Os-
motic Drying of Agricultural Products, Rewiev “Agronom-
ska saznanja”, Vol 5(1995), pp 2-7
[20] Sutar, P.P., Gupta, D.K: Mathematical modeling of mass
transfer in osmotic dehydration of onion slices, Journal of
Food Engineering, 78(2007), 90-97.
[21] Torreggiani, Danila, Bertolo, G. Osmotic Pre/treatments in
Fruits Processing: Chemical, Physical and Structural Ef-
fects, Journal of Food Engineering 49, 2001, pp 247-253
[22] Wargovich, M.J: Anticancer properties of fruits and vegeta-
bles, HortScience35(2000) 573-575.
Primljeno: 04.4.2008. Prihvaćeno: 07.4.2008.
11
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.12-14 Originalni naučni rad
UDK: 631.25 Orginal Scientific Paper

OPLEMENJIVANJE KUKURUZA ŠEĆERCA ZA RAZLIČITE NAČINE

POTROŠNJE
SWEET MAIZE BREEDING FOR DIFFERENT CONSUMPTION PURPOSES
Dr Zorica PAJIĆ, mr Jelena SRDIĆ, dr Milomir FILIPOVIĆ
Institut za kukuruz «Zemun Polje», Beograd

REZIME
Kukuruz šećerac se koristi za ljudsku ishranu u mlečnoj fazi razvoja endosperma, kada je zrno nežno, sočno i slatko. Najveći broj
komercijalnih hibrida kukuruza šećerca se zasniva na jednom ili više recesivnih alela koji menjaju ugljenohidratni sastav endo-
sperma.
Kukuruz šećerac se proizvodi za različite načine korišćenja. Svaki način iskorišćavanja šećerca, pored prinosa i nežnosti peri-
karpa, ima specifične zahteve za određenim kvalitetom. Ukus (slatkoća) i izgled klipa su na prvom mestu po važnosti za potrošnju
šećerca u svežem stanju. Šećerac koji se transportuje na velika rastojanja treba da ima uniformno stasavanje (sazrevanje) klipova da
bi se redukovao procenat otpadaka u mehaničkoj berbi useva. Zadržavanje slatkoće posle transporta je takođe veoma važna osobina.
Oblik i ujednačenost klipa, boja zrna, građa i ukus su veoma važni kod izbora hibrida za komercijalnu proizvodnju. Komercijalna
prerada (konzerviranje ili zamrzavanje) zahteva ujednačenu veličinu i oblik klipa. Građa zrna, oblik, veličina i ispunjenost zrna posle
rezanja su zahtevi za više načina iskorišćavanja (prerade) šećerca.
Ključne reči: kukuruz šećerac, kvalitet zrna, industrijska prerada.

SUMMARY
Sweet maize is consumed as human food in the milk stage of the endosperm development when the kernel is soft, sweet and succu-
lent. The highest number of commercial sweet maize hybrids is based on one or more recessive alleles that alter a carbohydrate con-
tent of the endosperm.
Sweet maize is produced for different purposes. Each mode of its utilisation, beside the yield and softness of the pericarp, has its
specific requirements for certain quality. The taste (sweetness) and the ear appearance are the most important for sweet maize fresh
market. Sweet maize that is transported needs to be of the uniform maturity in order to reduce the percentage of residues at mechani-
cal harvest of the crop. Maintenance of sweetness after transport is also a very important trait. The shape and uniformity of the ear,
the kernel colour, structure and taste are very important in selection of hybrids for the commercial production. Commercial proc-
essing (tinning or freezing) requires the uniform size and shape of the ear. The kernel structure, shape, size and fulfilment after cut-
ting are requirements for several modes of utilisation (processing) of sweet maize.
Key words: sweet maize, grain quality, industrial processing.

UVOD potrošnju šećerca u svežem stanju. Zadržavanje slatkoće posle

Kukuruz šećerac se koristi za ljudsku ishranu u mlečnoj fazi
razvoja endosperma, i jedno je od najpopularnijih povrtarskih
kultura, a potrošnja se iz godine u godinu povećava u našoj zem-
lji i većini zemalja širom sveta.
Najveći broj komercijalnih hibrida kukuruza šećerca se zas-
niva na jednom ili više recesivnih alela koji menjaju ugljeno-
hidratni sastav endosperma. Homozigotni recesivni gen (sugary,
su), koji je najviše korišćen tridesetak godina unazad, ima ne-
dostataka, a osnovni je u tome što relativno kratak period u toku
koga zrno zadržava visok kvalitet. Prepoznavanje dodatnih
gena endosperma koji bi uslovili viši nivo šećera, kao i produžen
period prihvatljivog kvaliteta zrna je vodio korišćenju tih gena u
razvoju i poboljšanju šećerca. Različiti geni koji se koriste u
oplemenjivanju kukuruza šećerca uslovljavaju kvalitet zrna koji
se razlikuje od kukuruza standardnog kvaliteta (ukus, nežnost,
konzistencija), izgled klipa i biljke, i životnu sposobnost semena.
Kukuruz šećerac razlikuje se od drugih tipova kukuruza po pris-
ustvu jednog ili više recesivnih gena koji menjaju sintezu skroba
u endospermu pa se šećerac koristi kao povrće.
Kukuruz šećerac se proizvodi za različite načine korišćenja.
Svaki način iskorišćavanja šećerca, pored prinosa i nežnosti
perikarpa, ima specifične zahteve za određenim kvalitetom.
Ukus (slatkoća) i izgled klipa su na prvom mestu po važnosti za
transporta je takođe veoma važna osobina. Oblik i ujednačenost
klipa, boja zrna, građa i ukus (naročito slatkoća) se veoma
ozbiljno razmatraju kada se bira hibrid za komercijalnu
proizvodnju. Industrijska prerada (konzerviranje ili zamrzavanje)
zahteva ujednačenu veličinu i oblik klipa. Građa zrna, oblik,
veličina i ispunjenost zrna posle rezanja su zahtevi za više načina
iskorišćavanja (prerade) šećerca, (Boyer and Shannon,1987).
Veliki broj hibrida kukuruza šećerca je stvoren u svetu, različite
dužine vegetacije, sa različitim genima i kombinacijama gena
koji povećavaju sadržaj šećera u zrnu, obični (sugary) šećerci,
supersweet – sa povećenim sadržajem šećera u zrnu, za različite
namene. Skoro celokupna selekcija kukruza šećerca u svetu se
obavlja u privatnim kompanijama gde je selekcioni materijal
zaštićen, nije dostupan javnosti. Seme kukuruza šećerca je jedan
od najprofitabilnijih proizvoda.
MATERIJAL I METOD
U selekciji kukuruza šećerca se koriste metode i tehnike koje
se koriste u selekciji kukuruza standardnog kvaliteta zrna, ali
postoje i određene razlike u postupcima zbog razlika u
korišćenju proizvoda, efekta ksenija i prirode visoke kvarljivosti
finalnog proizvoda. Metodi koji će se koristiti u jednom
selekcionom programu kukuruza šećerca zavise od specifičnih
ciljeva programa i raspoloživog selekcionog materijala. Na

12 PTEP 12(2008) 1-2

primer, mada je prinos uvek važan, značenje “prinosa” se menja Hibridi kukuruza šećerca za industrijsku preradu. – Šećerci
zavisno od tržista. Za industrijsku preradu gde se zamrzava klip za industrijsku preradu mogu da se prerađuju konzerviranjem
važan je broj klipova po hektaru. U slučaju konzerviranja celog zrna, konzerviranjem kukuruznog krema, zamrzavanjem
rezanog zrna važan je prinos zrna. Za neka tržišta važna je težina rezanog zrna i zamrzavanjem celog klipa. Svi hibridi za
pojedinačnog klipa, (Tracy, 2001). Glavni resursi u selekciji še- industrijsku preradu treba da su adaptirani za mehanizovanu
ćerca su elitni hibridi, elitne samooplodne linije i sintetičke berbu, komušanje i rezanje zrna. Ujednačenost u sazrevanju,
populacije, (Pajić i Dumanović, 1998). obliku i veličini klipa su izuzetno važne osobine, (Marshall,
Nove hibridne kombinacije kukuruza šećerca u Institutu za 1987).
kukuruz „Zemun Polje”, se ispituju u uporednim ogledima po
slučajnom blok sistemu (24 hibrida u ogledu). U ogled su, pored
novih hibrida, uključena i dva do tri standardna sa kojima se
upoređuju hibridi koji se ispituju. Berba se obavlja 21 do 24
dana posle oplodnje, zavisno od klimatskih uslova, kada je zrno
u mlečnoj fazi. Berba se obavlja otkidanjem klipova sa
komušinom da ne bi došlo do povrede zrna koje je nežno. Meri
se prinos klipa sa komušinom, prinos klipa bez komušine, dužina
klipa, ujednačenost klipa, broj redova zrna, ocenjuje se dubina
zrna, boja, miris i ukus.
U poređenju sa drugim tipovima kukuruza, vremenski raspon
za ocenu prinosa i osobina kvaliteta hibrida šećerca je vrlo
ograničen - samo 5 do 7 dana, zavisno od klimatskih uslova.
Odabiranje hibrida u prvoj fazi je zasnovano na osobinama koje
su relativno visokonasledne, kao što je izgled klipa i zrna, Sl. 1. Hibrid žutog zrna za tržište svežeg kukuruza šećerca
veličina klipa i krupnoća zrna. Cilj programa selekcije šećerca je Fig.1. Yelow sweet corn for fresh market
identifikacija najboljih hibrida za različite načine korišćenja.
Mnoge osobine mogu biti brzo, efikasno i subjektivno ocenjene. Za hibride šećerca namenjene industrijskoj preradi tj. za
Za merenje osobina kao što je sadržaj šećera, nežnost, i sočnost rezanju zrna, najvažnije osobine su one koje uslovljavaju izgled
potrebna je oprema. Pošto su ove analize skupe i zahtevaju zrna i normalan izgled (stanje) zrna posle rezanja, kao i boja
vreme, one se često rade u poslednjoj fazi programa testiranja zrna, širina i dubina. Dublja zrna obezbeđuju bolji izgled posle
hibrida. Prinos i komponente prinosa se određuju u svim fazama rezanja, a samim tim i bolji prinos. Od iste količine svežeg
ispitivanja. neprerađenog šećerca dobiće se veći prinos hibrida dubokog zrna
Postoje uređaji i tehnike za određivanje sadržaja šećera i nego od hibrida koji ima plitko zrno. Komušina klipa tokom
suve materije (hromatografi, refraktometri, analizatori za šećer), prerade se relativno lako odsranjuje specijalnim komušačima za
debljine perikarpa i nežnosti (mikroskopi, tenderometri, i dr.). kukuruz šećerac, pri čemu nema oštećenja zrna koje je veoma
Naravno, svaka tehnika meri samo jedan parametar i ne može da nežno. Nepoželjni su hibridi kod kojih su delovi komušine
odredi suptilan ukus koji je rezultanta kombinacije više različitih postavljeni između redova zrna. Oblik klipa je veoma važan u
komponenata. industriji za preradu šećerca. Blago zašiljen (u obliku sveće) klip
najviše odgovara modernim mašinama za rezanje zrna za
REZULTATI I DISKUSIJA maksimalnu efikasnost i malo gubitaka (otpadaka). Bela ili
svetlo zelena boja svile je najviše tražena kako u industriji za
Hibridi kukuruza šećerca za potrošnju u svežem stanju. - preradu šećerca tako i na tržištima svežeg šećerca. Boja oklaska
Kukuruz šećerac se često koristi direktno u klipu (tržište svežeg je obavezno bela, (Pajić et al, 2000), sl. 2.
šećerca). Neke osobine koje su relativno malo važne kod drugih
tipova kukuruza su kritično važne za potrošnju šećerca u svežem
stanju. Osobina izgled klipa obuhvata broj redova zrna,
konfiguraciju (raspored) redova (pravac i uređenje), ozrnjenost,
širinu i dubinu zrna, oblik i veličinu klipa. Standard za ove
karakteristike varira od tržista do tržista i od sezone do sezone
gajenja. Adekvatna dužina komušine klipa je veoma važna jer
sprečava oštećenja koja čine ptice i insekti. U mnogim krajevima
je veoma važan izgled klipa sa komušinom za prodaju šećerca u
svežem stanju. U tom slučaju klip treba da je obavijen
komušinom tamno zelene boje i sa lisnim zastavicama na vrhu,
sl.1. Za većinu tržišta svežeg šećerca najpoželjniji hibridi šećerca
su oni koji imaju najmanje 16 pravo raspoređenih redova zrna,
dubokog zrna, ozrnjenog klipa do vrha, dužine klipa 20-23 cm.
Hibridi za tržište svežeg šećerca trebalo bi da produkuju veliki
broj atraktivnih klipova po jedinici površine. Boja zrna varira
zavisno od tržišta. Ako je hibrid izuzetan u nekom pogledu,
može da se nađe kompromis za druge osobine. Ekstremno rani
hibrid može da ima mali broj redova zrna, niži prinos, lošiji
jestivi kvalitet u odnosu na hibride glavne sezone (Pajić et al,
2000; Tracy, 2001). Sl. 2. Hibrid kukuruza šećerca za industrijsku preradu
Fig.2. Sweet corn hybrid for processing

PTEP 12(2008) 1-2 13

 Svetlo žuta boja zrna je najpoželjnija, mada se prerađuju i ZAKLJUČAK
neki hibridi belog zrna. Nežnost zrna je važna u određivanju
kvaliteta za sve načine prerade. Ukus je takođe veoma značajan, Kukuruz šećerac se često koristi direktno u klipu, pa su oso-
ali slatkoća može da se popravi dodavanjem šećera tokom bine klipa veoma važne. Osobina izgled klipa obuhvata broj re-
procesa prerade. Ponekad se dodaje i so, zavisno od tržišta za dova zrna, konfiguraciju - raspored redova (pravac i uređenje),
koje se priprema proizvod. Kada se prerađuje sh2 tip šećerca, ozrnjenost, širinu i dubinu zrna, oblik i veličinu klipa. Za hibride
redukuje se količina ili se uopšte ne dodaje šećer, (Boyer and šećerca koji se koriste za industrijsku preradu tj. za rezanje zrna,
Shannon,1987). najvažnije osobine su one koje uslovljavaju izgled zrna (stanje)
U većini slučajeva kod zamrzavanja celog klipa šećerca, posle rezanja, kao i boja zrna, širina i dubina. Dublja zrna
zahtevi su slični kao za potrošnju hibrida u svežem stanju - obezbeđuju bolji izgled posle rezanja, a samim tim i bolji prinos.
povećani broj klipova po jedinici površine (kao glavni parametar Oblik klipa je veoma važan u industriji za preradu šećerca.
prinosa) i poželjan izgled klipa. Izgled komušine i ozrnjenost Olemenjivanjem se stvaraju hibridi za različite načine
vrha nisu važni zato što se vrh klipa skraćuje. Veliki je interes za korišćenja, tj. onakvi kakve tržište zahteva.
korišćenje hibrida sa povećanim sadržajem šećera u zrnu za NAPOMENA: Rad je rezultat dela programa Projekta BT-
zamrzavanje zbog nemogućnosti dodavanja šećera da bi se 6800B:»Oplemenjivanje kukuruza šećerca i kokičara», koji fi-
poboljšao ukus zaleđenom proizvodu, (Pajić et al, 1994; Pajić i nansira Ministarstvo nauke Republike Srbije.
Dumanović, 1998; Pajić et al. 2000; Tracy, 2001).
U tabeli 1. su prikazani prinosi, procenat rezanog zrna i LITERATURA
ocene kvaliteta nekih ZP hibrida kukuruza šećerca. Ocena [1] Boyer C.D. and J.C.Shannon (1987): Carbohydrates of the
kvaliteta obuhvata ukus, boju zrna, slatkoću, konzistenciju i kernel. In: Corn: Chemistry and Technology, Wat-
izgled. son,S.A.,and E.P.Ramstad.,Eds., Am. Ass. of Cereal Chem-
ists, St.Paul, MN., USA.
Tabela.1. Prinosi klipa, randman zrna i ocena kvaliteta [2] Marshall S.W. (1987): Sweet corn. In: Corn: Chemisry and
nekih ZP hibrida kukuruza šećerca Thchnology. Watson, S.A. and P.E. Ramstad, Eds., Amer.
Table.1. Yield of ear, % of kernels and organoleptic proper- Association of Cereal Chemists, St. Paul, MN, USA.
ties of released ZP sweet corn hybrids [3] Pajić Zorica, Babić M., Radosavljević Milica (1994): Ef-
fects of Sucrose Content of grain Quality of Sweet Corn
Prinos klipa % zrna / Ocena kvaliteta (poena) (Zea mays L.saccharata). Genetika, Vol.26, No.2, 111-115.
Hibrid / Hybrid (t/ha-1) / Yield % of Assessment of quality (UDC: 547.45.633.15.2).
of ear (t/ha-1) kernels Total points (100%) [4] Pajić Zorica, Dumanović J. (1998): SPECIFIČNI TIPOVI
ZPSC 213 su 12,5 45 96 KUKURUZA. Monografija. Institut za kukuruz «Zemun
ZPSC 391 su 13,0 41 90 Polje», Beograd. Pp, 1-207.
ZPSC 411 su 16,7 43 93 [5] Pajić Zorica, Dumanović J., Mišović M. and Rošulj M.
ZPSC 424 su 15,6 46 86 (2000): Breeding Maize for Nutritional Value and Industrial
ZPSC 504 su 14,3 45 96 Use. Maize and Sorghum Breeding at the End of 21st Cen-
ZPSC 421 su 12,9 42 89 tury. Genetika. Vol.32. No. 3. Pp.255-282.
ZPSC 471 su 12,8 43 81 [6] Tracy W.F. (2001): Sweet corn. In: Specialty Corns, Second
ZPSC 531 su 17,3 44 83 Edition. Arnel R. Hallauer Edition. CRC Press Inc., Ames,
ZPSC 111 su 11,6 39 76 Iowa, USA, 155-198.
ZPSC 462 su 13,1 42 85
Primljeno: 01.3.2008. Prihvaćeno: 13.3.2008.

14 PTEP 12(2008) 1-2

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.15-18 Originalni naučni rad
UDK: 006:628.513.12:637.5 Orginal Scientific Paper

ALKALNA HIDROLIZA KAO ALTERNATIVNA METODA SANACIJE

KLAONIČKOG OTPADA
ALKALINE HYDROLYSIS AS AN ALTERNATIVE METHOD FOR
SLAUGHTERHOUSE WASTE SANITATION
Dr Tajana KRIČKA, dr Neven VOĆA, Vanja JURIŠIĆ, dipl. ing.
Agronomski fakultet Sveučilišta u Zagrebu
Zavod za poljoprivrednu tehnologiju, skladištenje i transport
Svetošimunska cesta 25, 10 000 Zagreb, Hrvatska

REZIME
Sve zemlje EU preuzele su obvezu promjene odnosa u energetskom sektoru temeljem zajedničke legislative. Direktiva 30/2003/EC
definira 2010. godinu kao krajnji rok do kojeg se emisija CO2 mora smanjiti za 50% u transportu i to za period od 1990. do 2010.
godine, što iznosi 84% od ukupnog smanjenja emisija CO2 u atmosferi. Realno, postoji sve veća zabrinutost ljudi za preveliko
ispuštanje stakleničkih plinova u atmosferu, njihov utjecaj na smanjenje ozona, zdravlje ljudi i globalno zagrijavanje. Biomasa se
može smatrati strateškim resursom, jer je ne samo obnovljiva, nego i dostupna svugdje te se iz nje mogu dobiti proizvodi važni za
državni prosperitet, koji mogu poboljšati socio-ekonomski status (gorivo za transport, električnu i toplinsku energiju, kemikalije).
Klaonički otpad predstavlja potencijalno opasan otpad koji se prema zakonima EU mora spaljivati u spalionicama. Međutim, zbog
učinkovitije sanacije, EU je 2005. godine uvela i alkalnu hidrolizu kao alternativnu metodu za sanaciju klaoničkog otpada.
Cilj ovog rada bio je odrediti kvalitetu fermentiranog ostatka nakon procesa anaerobne fermentacije klaoničkog otpada
prethodno podvrgnutog alkalnoj hidrolizi. Provedene su kemijske analize uzoraka. Može se zaključiti da su biogeni elementi bili
prisutni u umjerenim koncentracijama, dok su koncentracije teških metala bile unutar dozvoljenih granica.
Ključne riječi: Klaonički otpad, sanacija, alkalna hodroliza, bioplin.

SUMMARY
According to the common legislative, all the EU member states have taken up a commitment to change the ratio in their energetic
sector. The Directive 30/2003/EC defines year 2010 as the final date until which CO2 emissions in transport, i.e. overall emissions,
should be decreased by 50%, i.e. 84%, respectively. There is a reasonable concern for an increasing release of greenhouse gases into
the atmosphere, and their impact on the ozone reduction, human health and global warming. Biomass can be considered as a strate-
gic resource, not only because of its renewability, but because of its availability which can lead to country’s prosperity (transport
fuel, electrical and thermal energy, chemicals). Slaughterhouse waste represents potentially dangerous waste, which, according to
the EU legislative, has to be burnt in incinerators. However, due to more efficient sanitation, EU has introduced alkaline hydrolysis
as an alternative method for slaughterhouse waste sanitation.
The objective of this study was to determine quality of fermented residues after an anaerobic digestion of slaughterhouse waste,
previously treated with alkali. After the results of chemical analyses were obtained, it can be concluded that biogenic elements were
within the moderate concentrations while the heavy metal content was within the approved limits.
Key words: slaughterhouse waste, sanitation, alkaline hydrolysis, biogas.
kojem se, u agresivnom mediju, veće molekule razgrađuju na
UVOD manje, a predstavlja važan korak u cijepanju proteinskih lanaca
Sirovine za proizvodnju bioplina dijele se na poljoprivredne poput priona, uzročnika bolesti BSE. Proces alkalne hidrolize
ostatke, industrijski organski otpad te dodatne sirovine. Ulazne može biti kataliziran enzimima, solima metala, kiselinama i
sirovine za proizvodnju bioplina mogu se podijeliti na lužinama – vodenim otopinama kalijevog i natrijevog
poljoprivredne ostatke (hrana za životinje i životinjski gnoj) i hidroksida. Proces se ubrzava zagrijavanjem sustava, a optimalni
agroindustrijske ostatke, poput jabučnog tropa, tropa od rezultati postižu se pri temperaturi od 150°C. Aminokiseline,
krumpira, tropa od pšenice, tropa od melase, voćnog tropa, kao osnovne građevne jedinice svih proteina, međusobno su
vinskog tropa, pivskog tropa, melasa, pljeve i prašina žitarica, povezane peptidnim vezama tvoreći polipeptidne lance. Tijekom
sirutka, otpad od povrća, ostaci uljarica, stari kruh, ostaci hrane, procesa alkalne hidrolize, peptidne veze se razlažu pri čemu
masti, ulja za prženje, želučano crijevni sadržaj, iznutrice, krv, ostaju mali peptidni lanci i aminokiseline u obliku kalijevih i
ostaci mesa, kožica i slično [1]. Europska komisija je svakoj natrijevih soli [4].
pojedinoj sirovini pridodala točno specifičnu šifru. Prema regulativi EC br. 1774/2002 [2]definirane su
Prema odluci Europske komisije, a nakon pojave Bovine kategorije otpada i to prva i druga kategorija kao visoko rizični i
spongiformne encefalopatije (BSE), u Republici Hrvatskoj je rizični materijal, a treća kategorija je nisko rizični. Tom se
zabranjena upotreba mesno-koštanog brašna kao komponente u regulativom propisuje i način zbrinjavanja životinjskog otpada,
hrani za životinje te je za sanaciju novonastalog otpada određeno gdje je za visoko rizični otpad prve kategorije propisana metoda
spaljivanje u kafilerijama [2]. Takva odluka dovela je do spaljivanja i odlaganja ostataka tj. pepela na odlagališta. Alkalna
problema skladištenja sve većih zaliha mesno-koštanog brašna te hidroliza za razliku od spaljivanja, kao jedne drastične metode,
nemogućnost adekvatnog zbrinjavanja ovog organskog otpada. ima niz prednosti jer omogućuje učinkovito uništavanje priona, a
Međutim, osim spaljivanja, kao mogući način zbrinjavanja u isto vrijeme ostavlja organsku masu koja je vrlo pogodna za
klaoničkog otpada javlja se i alkalna hidroliza [3]. To je proces u anaerobni proces i proizvodnju bioplina [5,6].

PTEP 12(2008) 1-2 15

 Anaerobna fermentacija kao nastavak saniranja alkalno
hidroliziranog klaoničkog otpada je biokemijski proces u kojem
određene vrste bakterija razgrađuju biomasu u anaerobnim
uvjetima. Velik broj bakterija, koje djeluju zajednički, u
nekoliko stupnjeva prevode biološki materijal u bioplin.
Anaerobne bakterije jedne su od najstarijih živih organizama na
zemlji. Razvile su se u vrijeme kada Zemljina atmosfera nije u
svojem sastavu imala kisik. Izuzev drveta, koje sadrži
neprobavljive sastojke poput lignina, ove bakterije mogu
razgraditi gotovo sav biološki materijal. Proces anaerobne
fermentacije događa se u nekoliko stupnjeva koji uključuju
različite vrste bakterija. U prvoj fazi, hidrolitičke i fermentativne
bakterije razgrađuju ugljikohidrate, proteine i masti koje se
nalaze u biomasi te ih prevode u masne kiseline, alkohol, ugljik
(IV) oksid, vodik, amonijak i sulfide. Ovaj stupanj se naziva
hidroliza (ili likvefakcija). Potom, u drugoj fazi, acetogene
bakterije dalje razgrađuju produkte hidrolize u octenu kiselinu,
vodik i ugljik (IV) oksid. Na posljetku, metanogene bakterije
prevode ove međuprodukte u bioplin [7,8].
Proces anaerobne fermentacije odvija se u fermentoru u
strogo kontroliranim uvjetima (bez kisika). Međutim, zbog
kompleksnosti mikrobnih interakcija, koje se odvijaju pri
anaerobnoj fermentaciji, proces je vrlo teško kontrolirati. Kako
bi se potaknula bakterijska aktivnost, temperatura u fermentoru
mora se održavati na najmanje 35°C (mezofilni uvjeti). Kada se
u procesu primjenjuju više temperature, do 55°C (termofilnim
uvjeti), skraćuje se vrijeme same fermentacije. Međutim, veći je
broj anaerobnih bakterija koje rastu i razmnožavaju se u
mezofilnim uvjetima nego što je onih koje rastu i razmnožavaju
se u termofilinim uvjetima [9].
Bioplin je smjesa nekoliko plinova, pri čemu metan i ugljik
(IV) oksid čine 90% ukupne smjese. Bioplin se obično sastoji od
manjih količina vodikovog sulfida, dušika, vodika i kisika.
Energetski sadržaj bioplina ovisi o količini metana koja se nalazi
u njemu. Udio metana obično je od 55-70%. Može se prevesti u
toplinsku ili električnu energiju korištenjem standardnih
kogeneracijskih tehnika. Nadalje, idealan je za kogeneracijska
postrojenja, ali se može koristiti i kao gorivo u motorima.
Pogodan je za motore s unutarnjim sagorijevanjem koji, u
kombinaciji s generatorom, mogu proizvoditi električnu
energiju. Buduća primjena bioplina, dobivenog anaerobnom
fermentacijom, uključuje i turbinsku proizvodnju električne
energije ili gorive ćelije. Komprimirani bioplin može se također
koristiti kao alternativno gorivo u transportu [10].
Fermentirani ostatak koji ostaje nakon procesa anaerobne
fermentacije i dobivanja bioplina može se koristiti kao organsko
gnojivo, kao i za potrebe navodnjavanja poljoprivrednih
površina. Fermentirani ostatak ima nekoliko prednosti kad se
koristi kao organsko gnojivo, a to su visoki udio hranjivih tvari,
humusne karakteristike te velika količina vode. Anaerobni
proces razgradnje organskih supstanci u zatvorenom sustavu
bioplinskog postrojenja prolazi praktički bez gubitaka na biljnim
hranjivim tvarima. Razgrađene mineralne tvari, a pogotovo
dušik, ostaju u cijelosti zadržane te “spremne“ za gnojidbu. Za
razliku od gnojidbe s nefermentiranim organskim gnojivima,
zabilježeno je brže djelovanje fermentiranog gnojiva jer su
hranjive tvari nakon fermentacije već u mineraliziranom obliku i
tako mogu biti bolje iskorištene od biljaka [11,12].
Iz svega navedenog cilj ovog rada je istražiti kvalitetu
fermentiranog ostatka nakon anaerobne fermentacije klaoničkog
otpada prethodno podvrgnutog alkalnom hidrolizom u usporedbi
s klaoničkim otpadom obrađenim standardom metodom
spaljivanja. Također, utvrdit će se mogućnosti korištenja
istraživanih fermentiranog ostatka u poljoprivrednoj proizvodnji.
16
MATERIJAL I METOD RADA
Proces alkalne hidrolize
Alkalna hidroliza klaoničkog otpada provela se u
zatvorenom sustavu od inox-a, s dodatkom 44%-tne otopine
kalijeve lužine te 30%-tne otopine natrijeve lužine, pri tlaku od
3,0 bara i temperaturi od 130, 135, 153°C, u različitim
vremenskim razdobljima. Ovi uvjeti alkalne hidrolize uzeti su
kao optimalni, budući da u Republici Hrvatskoj nema
zabilježenih slučajeva BSE. Slijedi da nema materijala
zaraženog prionima, kao uzročnicima ove bolesti, te stoga nije
bilo potrebe ovaj proces provesti na višim tlakovima i
temperaturama.
Proces anaerobne fermentacije
Proces anaerobne fermentacije provodio se u mezofilnim
uvjetima, u trajanju od 30 dana pri temperaturi od 35°C.
Laboratorijsko postrojenje na kojem su provedena istraživanja
sastoji se od vodene kupelji, elektromagnetskih miješalica i
šaržnih staklenih reaktora, koji u potpunosti simuliraju uvjete
kakvi se nalaze u industrijskim postrojenjima za proizvodnju
bioplina velikog kapaciteta. Inokulum za pokretanje reakcije bio
je aktivni mulj uzet s pročiščivača otpadnih voda
Kemijske analize
Kemijske analize u okviru rada obuhvatile su utvrđivanje
kemijskih svojstava te prisustva teških metala kod fermentiranog
ostatka mesno-koštanog brašna te fermentiranog ostatka
klaoničkog otpada prethodno tretiranog alkalnom hidrolizom.
Kemijske analize uključile su određivanje:
- pH, izravno iz uzoraka na pH-metru s kombiniranom
elektrodom (DIN EN 12506:2003),
- elektroprovodljivosti (E.C.), pomoću konduktometra MA5964
s kombiniranom elektrodom (ISO 7888:1985),
- ukupnog dušika, određenog metodom po Kjeldahlu (ISO
1871:1975),
- fosfora, određenog spektrofotometrijski metodom molibdat-
plavo,
- kalija i natrija, određenih plamenofotometrijski, dok su svi
ostali mikroelementi (Ca, Mg, Mn, Zn, Cu, Fe, Pb, Cd, Hg, Cr,
Co, As, Ni) određeni pomoću atomske apsorpcijske
spektrometrije (AAS).
REZULTATI I DISKUSIJA
Klaonički otpad nakon spaljivanja
(mesno-koštano brašno)
U reaktore laboratorijskog bioplinskog postrojenja se punila
smjesa mesno-koštanog brašna, vode i inokuluma za pokretanje
reakcije fermentacije te je pokrenut postupak anaerobne
fermentacije. U tablici 1 prikazan je sastav mesno-koštanog
brašna kao sirovine za anaerobnu fermentaciju, a u tablici 2
prikazani su rezultati kemijske analize fermentiranog ostatka
mesno-koštanog brašna.
Tabela 1. Kemijska analiza mesno-koštanog brašna
Table 1. Chemical analysis of meat-bone meal
Kemijske analize - Chemical analysis (%)
Udio vode - Amount of water 2,02
Udio pepela - Amount of ashes 22,31
Udio proteina - Amount of proteins 56,70
Udio masti - Amount of fat 10,98
PTEP 12(2008) 1-2
 Tabela 2. Rezultati srednjih vrijednosti kemijskih analiza gnojidbi određenih kultura. Hidrolizirani klaonički otpad sadrži
uzoraka tekućeg fermentiranog organskog ostatka nakon relativno veliku količinu vode. Sadržaj ukupnog dušika kreće se
anaerobne fermentacije mesno-koštanog brašna u koncentraciji od 4%. Udio P, Ca i Mg kreće se u očekivanim
Table 2. Mean values of chemcal analyses results of liquid koncentracijama. Ukupni udio mikroelemenata i teških metala
fermented residue after the anaerobic fermentation of meat-bone kreće se u koncentracijama koje ne prelaze maksimalne
meal dozvoljene koncentracije (MDK) propisane Pravilnikom o zaštiti
poljoprivrednog zemljišta od onečišćenja štetnim tvarima (NN
Kemijska analiza - Izvorni uzorak - Filtrat - Talog -
15/1992) [13] te se može zaključiti da analizirani fermentirani
Chemical analysis Original sample Filtrate Percipitate
klaonički otpad nije opterećen štetnim tvarima koje bi mogle
pH 6,24 6,25 6,23
kontaminirati okoliš. Odnos N:P:K iznosi 10,15:1:1,93, a C/N
E.C. (mS/cm) 21,59 14,41 0,00
% talog - % percipitate 1,68 0,00 0,00
odnos fermentiranog ostatka klaoničkog otpada prethodno
% s.tv. - % D.M. (105oC) 4,56 0,67 0,00
tretiranog alkalnom hidrolizom kreće se od 11,38 do 14,35,
% H2O 95,44 99,33 0,00
ovisno o uzorku.
%ŽO - % annealing Tabela 3. Rezultati srednjih vrijednosti kemijskih analiza
15,68 0,00 15,44
residue (550oC) klaoničkog otpada prethodno podvrgnutom tretmanu alkalne
% G.Ž. - % anneal loss 84,32 0,00 84,56 hidrolize
% C organski - % C Table 3. Mean values of chemical analysis results of
47,00 8,59 46,20
organic
slaughterhouse waste pretreatet with alcaline hydrolysis
u prirodnom uzorku
0,60 0,00 0.51
- in original sample Klaonički otpad - Slaugterhouse waste
Kemijska analiza -
ukupan na s. tv. - Uozrak 1 Uzorak 2 Uzorak 3
%N 8,04 7,82 8.43 Chemical analysis
overall on D.M. Sample 1 Sample 2 Sample 3
ostali oblici - other pH 9,34 10,09 9,43
13,20 0,00 10,95
forms(105°C) E.C. mS/cm 12,61 26,16 11,49
%P2O5 2,62 0,88 1,72 % s.tv. - % D.M.
% K2O 2,68 1,10 1,61 17,45 15,06 24,00
(105oC)
% Ca 5,14 0,26 4,89 % H2O 82,67 84,94 76,00
% Mg 0,94 0,13 0,81 %ŽO - % annealing
% Na 0,79 0,21 0,58 19,43 17,38 22,82
residue (550oC)
mg/kg Mn 39,40 1,40 37,87 % G.Ž. - % anneal loss 80,57 82,62 77,18
mg/kg Zn 30,31 0,68 29,63 % N ukupni na s.tv. - %
mg/kg Cu 14,72 0,95 13,82 4,06 4,45 3,05
N overall on D.M.
mg/kg Fe 262,50 13,50 249,00 % C organski na s.tv. -
mg/kg Pb 1,61 0,20 1,41 45,25 46,25 43,50
% C organic
mg/kg Cd 0,25 0,04 0,21 omjer C/N - C/N ratio 12,98 11,38 14,35
% P2O5 0,40 0,39 0,38
Iz tablice 2 može se utvrditi niži udio suhe tvari i bogata % K2O 0,77 0,82 0,79
opskrbljenost organskom tvari. Proizlazi da se analizirani uzorci
% Ca 0,46 0,60 0,52
mogu razvrstati u organska gnojiva. Visoka razina organske tvari
% Mg 0,26 0,29 0,31
u uzorcima rezultira i visokim sadržajem organskog ugljika.
% Na 1,85 2,37 1,69
Količina organskog ugljika u filtratu bila je niska te ne
mg/kg Mn 35,84 35,83 33,15
predstavlja problem pri eventualnoj primjeni navedenih
mg/kg Zn 56,01 51,50 47,51
materijala kao organskih gnojiva. Utvrđeno je da su proizvodi
mg/kg Cu 4,55 4,96 4,83
obojene suspenzije neugodnog mirisa, na što će trebati obratiti
mg/kg Fe 82,38 86,68 88,40
pažnju prilikom eventualne primjene u poljoprivredi. Proces
mg/kg Ni 0,20 0,19 0,09
anaerobne fermentacije trebat će se produljit na štetu bioplina.
Razrjeđenjem s vodom ne dolazi do naknadnih kemijskih mg/kg Pb 0,74 0,87 0,90
reakcija, kao niti do oslobađanja plinova. Mjerenjem pH mg/kg Cd 0,04 0,04 0,04
vrijednosti, utvrđena je gotovo neutralna reakcija gnojiva koja mg/kg As 0,03 0,03 0,03
ukazuje na to da je fermentacija protekla dobro, odnosno da nije mg/kg Hg >1
došlo do razvoja hlapivih masnih kiselina, zakiseljavanja mg/kg Co 0,19 0,20 0,19
supstrata, odnosno zaustavljanja proizvodnje metana. Glede mg/kg Cr 0,55 0,61 0,58
količine osnovnih biogenih hraniva, analizirani uzorci su vrlo
bogato opskrbljeni dušikom i fosforom, kao i mikroelementima. Nadalje, proteini u hrani, kako bi osigurali opskrbu životinja
Odnos N:P:K iznosi 3,07:1:1,02, a C/N odnos, fermentiranog s potrebnim aminokiselinama, moraju se sastojati od najmanje
ostatka mesno-koštanog brašna je ispod uobičajenih vrijednosti 50% esencijalnih aminokiselina i 50% dušičnih spojeva za
za bio-gnojiva te iznosi 5,85:1. sintezu neesencijalnih aminokiselina. Kako bi se proteini
iskoristili, omjer probavljenih esencijalnih aminokiselina u hrani
Klaonički otpad nakon alkalne hidrolize treba biti isti kao u tijelu životinje.
Nakon alkalne hidrolize klaoničkog otpada, dobiveni
U tablici 3 prikazan je sastav klaoničkog otpada nakon
tretmana alkalnom hidrolizom. hidrolizat podvrgnut je anaerobnoj fermentaciji u reaktorima
Podaci iz tablice 3 pokazuju da je kod svih uzoraka pH laboratorijskog bioplinskog postrojenja, uz dodatak vode i
fermentiranog ostatka u lužnatom području, utvrđen je povećani inokuluma, odnosno aktivnog mezofilnog mulja. Ovim
udio soli i natrija, dok su vrijednosti ostalih makro- i postupkom sanirao se otpad I. kategorije te se dobilo organsko
mikroelemenata u granicama koje omogućuju primjenu u gnojivo, a rezultati su prikazani u tablici 4.

PTEP 12(2008) 1-2 17

 Podaci iz tablice 4 pokazuju da je pH gnojiva u lužnatom najvjerojatnije uvjetovano povećanom količinom kalcija te se
području, utvrđen je povećani sadržaj soli i natrija, dok su može zaključiti da je pH u granicama tolerancije.
vrijednosti ostalih makro- i mikroelemenata u granicama koje 2. Praćenjem važnijih biogenih elemenata može se utvrditi da su
omogućuju primjenu u gnojidbi određenih kultura. U odnosu na koncentracije u svim istraživanim uzorcima umjerene. Isto se
stajski gnoj, ovo gnojivo ima više dušika, fosfora, kalija, kalcija može utvrditi i za mangan. Analizom teških metala došlo se do
i magnezija te veći sadržaj mikroelemenata. zaključka da su one sukladno Pravilniku o ekološkoj proizvodnji
Tabela 4. Rezultati kemijskih analiza fermentiranog u uzgoju bilja i u proizvodnju biljnih proizvoda (NN 91/2001) u
klaoničkog otpada podvrgnutom prethodnom tretmanu alkalne Republici Hrvatskoj u dozvoljenim su vrijednostima za sve
hidrolize istraživane uzorke.
Table 4. Mean values of chemical analysis results of 3. Kako se ovakav fermentirani ostatak upotrebljava kao gnojivo
fermented slaughterhouse waste pretreatet with alcaline zbog ekološke poljoprivrede, može se utvrditi da omjer N:P:K
hydrolysis zadovoljava potrebe takve proizvodnje. Ukoliko se fermentirani
ostaci upotrebljavaju u ratarstvu i travnjaštvu ne zahtijevaju se
Kemijska analiza - Chemical Klaonički otpad - nikakve dorade tih ostataka.
analysis Slaugterhouse waste 4. Kao alternativna metoda spaljivanju svojim rezultatima
pH 7,98 alkalna hidroliza se pokazala kao vrlo učinkovita metoda
E.C. mS/cm 37,10 uništavanja priona te je kao takva i patentirana.
% s.tv. - % D.M. (105oC) 17,31
% H2O 82,70 LITERATURA
%ŽO - % annealing residue (550oC) 21,43 [1] Boekhurst, R.H., Ogilvie, J.R., Pos, J. (1981): An overview
% G.Ž. - % anneal loss 78,60 of current simulation models for an anaerobic digester. U:
% C organski na s.tv. - % C organic 40,02 Livestock Waste: A renewable Resource. American Society
u prirodnom uzorku - in
1,62
of Agricultural Engineers, St. Joseph, MI, 105-108.
original sample [2] 1774/2002/EC: Regulation (EC) No 1774/2002 of the Euro-
ukupan na s.tv. - overall pean parliament and of the council of 3 October2002 laying
% 9,42
on D.M. down health rules concerning animal by-products not in-
N
ostali oblici - other tended for human consumption; Official Journal of the
9,28
forms(105°C) European Communities
NH3-N 0,12 [3] 92/2005/EC: Implementing Regulation 1774/2002/EC of the
% P2O5 2,81 European Parliament and of the Council as regards means of
% K2O 1,96 disposal or uses of animal by-products and amending its
% Ca 6,24 Annex VI as regards biogas transformation and processing
% Mg 1,53 of rendered fats.
% Na 1,90 [4] Neyes, E., J. Baeyens, C. Creemers (2003): Alkaline
mg/kg Mn 94,52 thermal sludge hydrolysis, Jurnal of hazardous materials
mg/kg Zn 68,13 B97 295-314.
mg/kg Cu 12,22 [5] Mueller, J. A. (2001): Prospects and problems of sludge pre-
mg/kg Fe 441,3 treatment processes, Water Sci. Technol, 44(10) 121-128.
mg/kg Pb 0,72 [6] Kalambura, S.; Krička, T.; Jukić, Ž.; Voća, N.; Kalambura,
mg/kg Cd 0,11 D. Alkalna hidroliza klaoničkog otpada, Krmiva 47, 2; 97-
100.
Na temelju rezultata kemijske analize, vidljivo je da [7] Harper, S.R., Pohland, F.G. (1986): Recent developments in
hidrolizirani klaonički otpad sadrži veliku količinu vode hydrogen management during anaerobic biological waste-
(82,7%), što znači da je udio suhe tvari vrlo nizak (17,3%). water treatment. Biotechnol Bioeng 28: 585-602.
Ovako niski udio suhe tvari je normalna pojava za fermentirane [8] Salaminen E.; Rintala, J.; Härkönen, J.; Kuitunen, M.;
ostatke nakon anaerobne fermentacije, odnosno proizvodnje Högmander, H.; Oikari, A. (2001): Anaerobically digested
bioplina. Sadržaj ukupnog dušika kreće se u koncentraciji od poultry slaughterhouse wastes as fertiliser in agriculture,
9,4%. Nadalje, izračunat je N:P:K odnos u uzorku, koji iznosi Bioresource Technology, 78, 81 – 88.
3,35:1:0,70 te C/N odnos fermentiranog ostatka klaoničkog [9] Marchaim, U.; Levanon, D.; Danai, O.; Musaphy, S. (1991):
otpada prethodno tretiranog alkalnom hidrolizom, koji iznosi A suggested solution for sloughterhouse wastes: uses of the
4,25:1 te je ispod uobičajenih vrijednosti za bio-gnojiva. residual materials after anaerobic digestion, Bioresource
Analizom utvrđeni sadržaj fosfora, kalcija i magnezija kreće se u Technology, 37, 127 – 134.
normalnim koncentracijama za ovakvu vrst materija. Ukupni [10] Kaltwasser, B.J. (1980): Biogas – Regenerative
sadržaj mikroelemenata i teških metala kreće se u Energieerzeugung durch anaerobe Fermentation organischer
koncentracijama koje ne prelaze maksimalne dozvoljene Abfälle in Biogasanlagen, Book, Bauverlag GmbH, Berlin,
koncentracije (MDK) propisane Pravilnikom o zaštiti Germany.
poljoprivrednog zemljišta od onečišćenja štetnim tvarima (NN [11] Yu, H.Q., Fang, H.H.P., Gu, G.W. (2002): Comparative per-
15/1992) [13]. Temeljem iznesenog, može se zaključiti da formance of mesophilic and thermophilic acidogenic
analizirani fermentirani klaonički otpad nije opterećen štetnim uplflow reactors. Proc Biochem 38: 447-454.
tvarima koje bi mogle kontaminirati okoliš. [12] Voća, N.; Krička, T.; Ćosić. T.; Rupić, V.; Jukić, Ž.;
ZAKLJUČAK Kalambura, S. (2005): Digested residue as a fertilizer after
the mesophilic process of anaerobic digestion, Plant, soil
Temeljem vlastitih istraživanja kakvoće fermentiranih and environment, Vol.51, No.6, 262-266.
ostataka klaoničkog otpada prethodno tretiranih alkalnom [13] (2001): Pravilnik o ekološkoj proizvodnji u uzgoju bilja i u
hidrolizom i spaljivanjem može se utvrditi: proizvodnji biljnih proizvoda u RH, Narodne novine
1. Kemijskom analizom uzoraka fermentiranih ostataka utvrđena 91/2001, Zagreb.
je blago alkalna reakcija kod svih istraživanih uzoraka, što je
Primljeno: 04.3.2008. Prihvaćeno: 17.3.2008.

18 PTEP 12(2008) 1-2

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.19-21 Originalni naučni rad
UDK: 633.34:631.53.01 Orginal Scientific Paper

ŽIVOTNA SPOSOBNOST SEMENA SOJE PROIZVEDENE U

USLOVIMA SA I BEZ NAVODNJAVANJA

SEED VIGOUR IN SOYBEAN PRODUCTION

WITH AND WITHOUT IRRIGATION
Dr Milka VUJAKOVIĆ*, dr Mirjana MILOŠEVIĆ*, dr Zorica NIKOLIĆ*, dr Ksenija TAŠKI-AJDUKOVIĆ*,
dr Jegor MILADINOVIĆ**, mr Maja IGNJATOV*, Violeta DOKIĆ, dipl. ing.*
*
Nacionalna laboratorija za ispitivanje semena „NLIS“, 21000 Novi Sad, Maksima Gorkog 30
**
Institut za ratarstvo i povrtarstvo, 21000 Novi Sad, Maksima Gorkog 30

REZIME
Vremenski uslovi, posebno količina i raspored padavina, te pojava suše, značajno smanjuju prinose i kvalitet semena soje. Nepo-
voljan uticaj suše može se uspešno eliminisati navodnjavanjem useva.
Ispitivanja su izvršena na tri komercijalne sorte i dve linije soje selekcionisane u Institutu za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sa-
du. Seme je proizvedeno u uslovima suvog ratarenja i navodnjavanja. U laboratorijskim uslovima izvršeno je ispitivanje klijavosti
(standardni laboratorijski metod) i životne sposobnosti semena primenom vigor testova (test ubrzanog starenja, Hiltner test i hladni
test).
Seme proizvedeno u uslovima navodnjavanja imalo je veću klijavost primenom standardnog laboratorijskog metoda od semena
proizvedenog u uslovima suvog ratarenja. Primenom ovog testa uočene su značajne razlike između ispitivanih sorti i linija. U oceni
životne sposobnosti semena najviše vrednosti dobijene su primenom testa ubrzanog starenja. Značajne razlike u životnoj sposobnosti
semena, između ispitivanih sorti i linija, i različitih uslova proizvodnje dobijene su primenom Hiltner i hladnog testa.
Ključne reči: soja, klijavost, životna sposobnost.

SUMMARY
Weather conditions, especially amounts and the distribution of rainfalls, as well as, drought, significantly reduce yields and
quality of soybean seed. Unfavourable effects of drought could be successfully eliminated by crop irrigation.
Three commercial soybean cultivars, and two lines developed at the Institute of Field and Vegetable Crops in Novi Sad, were tes-
ted. The seed was produced under conditions of dry land farming and irrigation. Seed germination (Standard laboratory method) and
seed vigour (accelerated aging test, Hiltner test and cold test) were tested under laboratory conditions.
The germination value of the seed produced under irrigation (Standard laboratory method) was higher than the value of the seed
produced under dry land farming conditions. Significant differences among tested cultivars and lines were observed by the applicati-
on of this test. In the estimation of seed vigour, the highest values were obtained when accelerated aging test was applied. Significant
differences among tested cultivars and lines and different production conditions were obtained for seed vigour by using Hiltner and
cold tests.
Key words: soybean, germination, vigour.

Vremenski uslovi, a posebno količina i raspored padavina u

UVOD
Soja spada u red najzastupljenijih biljnih vrsta današnjice.
Može se reći da je ona otkriće XX veka i od tada površine pod
sojom iz godine u godinu rastu. Da bi se zasejale tako velike po-
vršine potrebno je obezbediti dovoljne količine sortnog semena
visoke životne sposobnosti. Vremenski uslovi, a posebno količi-
na i raspored padavina u vreme formiranja i nalivanja zrna mogu
značajno smanjiti prinos i kvalitet semena.
Životna sposobnost ili vigor semena predstavlja skup osobi-
na koje određuju aktivnost i ponašanje partije semena komerci-
jalno prihvatljive klijavosti u različitim uslovima spoljne sredi-
ne. Pored pomenutog, vigor određuje dugovečnost semena bez
štetnih posledica (ISTA, 2006). Značaj ispitivanja životne spo-
sobnosti semena je višestruk, kako za proizvođače semena, tako
i za krajnje korisnike. Prednost je ta što se mogu identifikovati
visokokvalitetne partije semena koje bolje podnose stresne uslo-
ve u polju. To je veoma važna informacija za proizvođače se-
menskog i merkantilnog useva, jer se takve partije mogu sejati
ranije u proleće, dok bi slabovigorozne partije semena trebalo
sejati u optimalnim klimatskim uslovima (Ferguson, 1993).
vreme formiranja i nalivanja zrna mogu značajno smanjiti prinos
i kvalitet semena.
Cilj rada je bio da se utvrdi uticaj navodnjavanja na kvalitet i
životnu sposobnost semena soje.
MATERIJAL I METOD RADA
Ispitivanja su izvršena na tri komercijalne sorte (Balkan, Ra-
vnica i Novosađanka) i dve linije (1-210174 i 1-210201) soje
selekcionisane u Institutu za ratarstvo i povrtarstvo u Novom
Sadu. Seme je proizvedeno u uslovima suvog ratarenja i navod-
njavanja. U laboratorijskim uslovima izvršeno je ispitivanje kli-
javosti semena primenom standardnog laboratorijskog metoda.
Ispitana je i životna sposobnost semena primenom testa ubrza-
nog starenja, Hiltner testa i hladnog testa.
Standardna laboratorijska klijavost ispitana je na 4 x 100 se-
mena. Seme je naklijavano na pesku. Inkubacioni period je bio
osam dana na 25oC i relativnoj vlažnosti vazduha 95% (ISTA,
2006). Nakon tog perioda utvrđen je procenat tipičnih ponika,
atipičnih ponika i neklijalih semena.

PTEP 12(2008) 1-2 19

 Test ubrzanaog starenja ispitan je na 4 x 50 semena. Pre sta- bile statistički značajne (sl. 2). Različito ponašanje genotipova,
vljanja semena u optimalne uslove, kao kod standardnog labora- primenom testa ubrzanog starenja uočili su i Maksimović i sar.
torijskog testa, seme je izloženo temperaturi od 42oC i vlažnosti (2004) i Schuab i sar. (2007).
vazduha od 100% u periodu od 96 časova (Hampton i TeKrony,
1995). Nakon tog perioda utvrđena je klijavost semena. 100
Hiltner test – na navlažen pesak postavljno je 4 x 100 seme- 90
na koja su pokrivena slojem lomljene cigle, debljine oko 1 cm.

germination (%)
80
Inkubacija je trajala 10 dana u optimalnim laboratorijskim uslo- 70
vima (Hampton i TeKrony, 1995). Posle tog perioda izvršeno je
60
ocenjivanje klijavosti semena soje.
50
U hladnom testu seme je izloženo niskoj temperaturi od 10oC
sedam dana, a zatim stavljeno u optimalne uslove za klijanje u 40
30

klijavost (%)
trajanju od četiri dana, a potom izvršeno ocenjivanje klijavosti
semena. Kao podloga korišćena je mešavina zemlje i peska u 20
odnosu 2:1 (Hampton i TeKrony, 1995). 10
Dobijeni rezultati su statistički obrađeni primenom dvodi- 0
menzionalne analize varijanse (Hadživuković, 1991) i predstav- Balkan Novosađanka 1-210201
ljeni grafički. sorta-variety
bez navodnjavanja-without irrigation
REZULTATI I DISKUSIJA sa navodnjavanjem-with irrigation
Seme proizvedeno u uslovima navodnjavanja imalo je klija- Sl. 2. Klijavost semena soje dobijena primenom testa ubrzanog
vost 94–97 što je znatno iznad norme koja je propisana Pravilni- starenja
kom o kvalitetu semena poljoprivrednog bilja (Sl. list 47/87) i Fig. 2. Seed germination soybean using accelerated aging test
iznosi 75% (sl. 1). U uslovima suvog ratarenja proizvedeno seme
imalo je nižu klijavost koja se kretala 80–94%. Kod sorti Ravni- Primenom Hiltner testa statistički značajno više vrednosti
ca, Novosađanka i linije 1-210174 statistički značajno niže vred- dobijene su kod semena proizvedenog u uslovima navodnjava-
nosti za ispitivani parametar dobijene su u uslovima suvog rata- nja, osim kod genotipova Balkan i 1-21020 gde nisu konstatova-
renja. ne statistički značajne razlike (sl. 3). Klijavost semena proizve-
denog u uslovima suvog ratarenja kretala se od 73% (Novosa-
100 đanka) do 91% (1-210201). Sloj mlevene cigle u Hiltner testu
90 predstavlja fizičku prepreku klijanju, te samo seme koje posedu-
germination (%)

80 je visok vigor formira tipičan ponik (Hampton i TeKrony, 1995).

70
60 100
50 90
klijavost (%) germination (%)

40
80
30
klijavost (%)

70
20
60
10
0 50
Balkan Novosađanka 1-210201 40
sorta-variety 30
bez navodnjavanja-without irrigation
20
sa navodnjavanjem-with irrigation
10
Sl. 1. Klijavost semena soje dobijena standardnim 0
laboratorijskim metodom Balkan Novosađanka 1-210201
Fig. 1. Seed germination soybean using standard sorta-variety
laboratory method bez navodnjavanja-without irrigation
sa navodnjavanjem-with irrigation
Test ubrzanog starenja je jedan od najčešće korišćenih vigor
testova za seme soje u Severnoj Americi (Ferguson 1990). Pri- Sl. 3. Klijavost semena soje dobijena primenom Hiltner testa
menom ovog testa seme se izlaže visokoj temperaturi i visokoj Fig. 3. Seed germination soybean using Hiltner tests
relativnoj vlažnosti što utiče na povećanu vlažnost semena i na
povećanu aktivnost hidrolitičkih enzima (npr. lipoksigenaza), što Hladno i vlažno zemljište koje se često javlja u rano proleće
je povezano sa povećanjem lipidne peroksidacije koja je pokaza- može da bude ograničavajući činilac za uspešno klijanje i nica-
telj prisustva stresnih uslova (McDonald, 1999). Pored toga, nje semena u polju. Hladni test je razvijen da simulira nepovolj-
primenom pomenutog testa mogu se dobiti i informacije o dugo- ne uslove i utvrdi sposobnost semena da klija na niskoj tempera-
večnosti semena (TeKrony, 2001). Primenom testa ubrzanog sta- turi, a najviše se koristi za kukuruz, sirak i soju u Severnoj Ame-
renja došlo je do statistički značajnog smanjenja klijavosti kod rici i Evropi (Hampton, 1992). Primenom pomenutog testa uo-
sorti Ravnice sa 96% (sa navodnjavanjem) na 86% (bez navod- čavaju se razlike između ispitivanih genotipova u zavisnosti u
njavanja) i Novosađanke sa 97% (sa navodnjavanjem) na 89% kakvim uslovima je proizvedeno seme (sl. 4). Genotipovi kod
(bez navodnjavanja), dok kod drugih genotipova te razlike nisu

20 PTEP 12(2008) 1-2

kojih se javila statistički značajna razlika imali su klijavost 71%
(Ravnica), 70% (Novosađanka) i 78% (1-210174) kod semena
proizvedenog u uslovima suvog ratarenja, dok je klijavost seme-
na proizvedenog u uslovima navodnjavanja bila 90% (Ravnica),
95% (Novosađanka) i 92% (1-210174). AOSA (2002) navodi da
se primenom hladnog testa može proceniti fiziološko oštećenje
semena koje je uzrokovano produženim i neuslovnim skladište-
njem, kao i oštećenjima od mraza i suše, što je konstatovano i u
našim istraživanjima.
100
90
80
klijavost (%) ermination (%)
70
60
50
40
30
20
10
0 Rules for Seed Testing. Seed Science and Technology
Balkan Novosađanka
sorta-variety
bez navodnjavanja-without irrigation
sa navodnjavanjem-with irrigation
Sl. 4. Klijavost semena soje dobijena primenom hladnog testa
Fig. 4. Seed germination soybean using cold tests
ZAKLJUČAK
Na osnovu dobijenih rezultata mogu se izvesti sledeći zak-
ljučci:
- Seme proizvedeno u uslovima navodnjavanja imalo je veću
klijavost primenom standardnog laboratorijskog metoda od se-
mena proizvedenog u uslovima suvog ratarenja. Primenom ovog
testa uočene su značajne razlike između ispitivanih sorti i linija.
- U oceni životne sposobnosti semena najviše vrednosti dobijene
su primenom testa ubrzanog starenja.
- Značajne razlike u životnoj sposobnosti semena, između ispiti-
vanih sorti i linija, i različitih uslova proizvodnje dobijene su
primenom Hiltner i hladnog testa.
NAPOMENA: Istraživanja na ovoj temi delom sredstava fi-
nansiralo Ministarstvo za nauku Republike Srbije kroz projekat:
PTEP 12(2008) 1-2
Multidisciplinarni pristup oplemenjivanju i tehnologiji proizvo-
dnje soje u cilju povećanja proizvodnje (BTR 6852)
LITERATURA
[1] AOSA: Seed Vigour Testing Handbook, Contribution No.
32 to the Handbook of Seed Testing Association of Official
Seed Analysts, NE, USA (2002).
[2] Ferguson, J.M: Report of seed vigour subcommittee. Jurnal
of Seed Technology, 14 (1990) 182-184.
[3] Ferguson, J.M.: AOSA perspective of seed vigor testing.
Jurnal of Seed Technology, 17 (1993), 101-104.
[4] Hadživuković, S.: Statistički metodi. Drugo prošiteno izda-
nje. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad 1991.
[5] Hempton, J.G.: Vigour testing within laboratories of the In-
ternational Seed Testing Association: a survey. Seed Scien-
ce and Technology, 20 (1992), 199-203.
[6] Hempton, J.G., TeKrony, D.M.: Handbook of Vigour Test
Methods. International Seed Testing Association (1995).
[7] International Seed Testing Association (ISTA): International
1-210201 (2006).
[8] Maksimović, Livija, Vujaković, Milka, Balešević-Tubić,
Svetlana, Tatić, M.: Proizvodnja semena soje u uslovima sa
i bez navodnjavanja. Poljoprivreda između suša i poplava –
tematski zbornik radova, Poljoprivredni fakultet, departman
za uređenje voda, (2004), 102-108.
[9] McDonald, M.B.: Seed deterioration: physiology, repair and
assessment. Seed Science and Technology, 27 (1999), 177-
237.
[10] Pravilnikom o kvalitetu semena poljoprivrednog bilja (Sl.
list 47/87)
[11] TeKrony, D.M.: Seed vigor testing. In: Seed technology tra-
ining manual. (eds. McDonald, M.B., Gutormson, T., Tur-
nipseed, B.). Pp. 11-11.20. Society of Commercial Seed Te-
chnologists, Ithaca, NY (2001).
[12] Schuab, S.R.P., Braccini, A.L., Scapim, C.A., Franca-Neto,
J.B., Meschede, D.K., Avila, M.R.: Germination test under
water stress to evaluate soybean seed vigor. Seed Science
and Technology, 35 (2007), 1, 187-199.
Primljeno: 06.3.2008. Prihvaćeno:18.3.2008.
21
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.22-26 Pregledni rad
UDK: 631.862:504.7 Review

EKOLOŠKI TRETMANI STAJNJAKOM

ECOLOGICAL MANURE TREATMENTS

Dr Miodrag ZORANOVIĆ, dr Vlado POTKONJAK
Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Trg Dositeja Obradovića 8. zormi@uns.ns..ac.yu

REZIME
Zagađenje vode od stočarskog stajnjaka često je izazvano raskvašavanjem, oticanjem minerala sa zemljišne površine, njegovim
ispiranjem u dublje slojeve ili direktnim izbacivanjem u vodene tokove. Neiskorišćeni od useva, nutrienti animalnog stajnjaka mogu
oticati u površinsku ili zemljišnu vodu. Azot i fosfor su dva nutrienta od bazne poljoprivredne važnosti, koja imaju najveći potencijal
zagađenju ovih pojavnih oblika vode. Vazduh u stočarskim objektima sadrži iznad sto gasnih jedinjenja izduvanih u neposredno
okruženje. Od ovih gasova, u smislu zaštite životne sredine, to su mirisne supstance i amonijak. Metan i CO2 emisije značajne su u
vezi sa efektom globalnog zagrevanja. Oslobađanje H2S i CO iz podzemnih skladišta tečnog stajnjaka može izazvati grupne
smrtonosne incidente u animalnim objektima.
Ključne reči: stajnjak, zagađenje, gas, voda, zemljište, ekologija.

SUMMARY
Water pollution from livestock production is usually caused by leaching, minerals running off from the soil surface, slurry seep-
age in deep layers or by the direct discharge into water flows. Excess nutrients of animal manure can run off into surface or soil wa-
ters. Nitrogen and phosphorous are two nutrients of the fundamental importance in agriculture, but their pollution potential is the
highest. The air in livestock buildings contains over hundred gas compounds, especially ammonia and those with unpleasant odour.
All these gases are emitted into the surrounding. Methane and CO2 emissions are important in relation to global warming. Emissions
of H2S and CO from underground slurry storages could provoke death incidences in animal buildings.
Key words: manure, pollution, gas, water, soil, ecology.

UVOD Upotreba organskih otpada generalno povećava hranidbeni

Istorijski, životinjski stajnjak je blagotvorno hranivo u
zemljištu. On pomaže stabilizaciji zemljišne mase sprečavajući
njenu eroziju, dobro zadržavanje vlage u sušnim i često
“efikasnoj drenaži” u vlažnim reonima. U prošlosti je njegov
uticaj na kvalitet zemljišta ocenjivan isključivo sa aspekta
proizvodnih potencijala useva, dok razvojem intenzivne
poljoprivrede identifikuju se i redukuju njegovi negativni uticaji
na životnu sredinu i globalne efekte staklene bašte. Promene u
sistemu uzgoja životinja, uglavnom za goveda i svinje,
rezultirale su produkcijom tečnog i čvrstog stajnjaka.
Istraživanja o korišćenju tečnog stajnjaka svinja na krečnim
poljoprivrednim zemljištima strnih žita, voćnih i bademskih
kultura pod irigacionim tretmanom semi-aridne klimatske zone,
12 godina unazad, pokazala su signifikantno poboljšanje
fertilizacionog potencijala zemljišta, koncentracije organskog C,
totala N i P (Bernal et al, 1987). Dakle, dodavanje organske
materije esencijalno je za održavanje i poboljšanje plodnosti
zemljišta.
Negativan uticaj stajnjaka ne ogleda se samo kroz zagađenja
azotnim jedinjenjima. U tom smislu hazardi su grupisani u tri
pravca. Kao prvo, zagađenje zemljišta uzrokovano primenom
ekstremno visokih stopa stajskih nutrienata, stvaranjem njihovog
debalansa kao uzroka slabih proizvodnih potencijala izložene
biljne vrste. S’ druge strane, zagađenje vode može biti
uzrokovano direktnim oticanjem nakon njivske aplikacije
stajnjaka i raskvašavanjem prekomerne doze nutrienata,
curenjem tečne faze skladištenog stajnjaka bez prisustva
adekvatne hidroizolatorske podloge. Treće, zagađenje vazduha
može biti uzrokovano unutar uzgojnog objekata i tokom
aplikacije na zemljištu putem neprijatnih mirisa i gasova
stvorenih dekompozicijom stajnjaka, mikrobskim agensima i
prašinom u sistemu ishrane.
kapacitet zemljišta, poboljšava njegov respiracioni režim,
enzimske aktivnosti, gustinu naseljenosti faune, mikrobske
biomase i značajno poboljšanje njegove strukture. Međutim,
primenom većih doza tečnog stajnjaka u zemljištu raste njegova
respiraciona stopa iznad vrednosti zasićenja. Nastavljena
kontinualna aplikacija rezultira akumulacijom organskih
materija i njihovim zapušenjem zemljišnih pora. Ova fizička
degradacija zemljišta može ozbiljno redukovati stopu infiltracije
vode i difuziju kiseonika, povećavajući zapreminu anaerobnih
zona, čime velika masa zemljišta metabolizira produkujući
jedinjenja isparljivih kiselina, citokinins ili CH4. Stoga,
kiseonička sposobnost može biti redukovana ispod repernog
nivoa, izazivajući mineralizaciju nutrienata. Inače, koncentracija
kiseonika u zemljištu određuje stopu razlaganja organske mase i
tip krajnjih proizvoda.
U aerobnim uslovima ugljenik se pretvara u CO2, azot u
NH4+ a nakon toga u nitrate NO3-, sumpor u sulfate SO42-.
Direktno u vezi sa produkcijom CO2, ugljenik je konvertovan u
metan, organske kiseline u alkohole, nitrati u gasove N2O i/ili
molekularni azot N2, a sulfati redukovani na H2S. Većina ovih
produkata ne može biti asimilovana od biljaka, a mnogi od njih
su toksični za same biljke i atmosferu. Redukcija respiracije
korenovog sistema, porasta korena i formiranja njegovih dlačica,
posledica je manjka kiseonika u zemljištu i dovodi se u vezu sa
prisustvom isparljivih organskih kiselina. Denitrifikacija,
združena sa anoksidnim uslovima u zemljištu, takođe je
principska putanja NO i N2O u atmosferu. U regularno
nakvašenim zemljištima, gasovi neprijatnih mirisa (indoles,
skatoles, H2S i mercaptans), mogu biti formirani anaerobnim
skladištenjem stajnjaka.
Teški metali ovde su definisani kao elementi grupa I i II -
alkalnih metala. Reprezenti Fe, Mn, Cu, Zn, esencijalni su za
biljke. Isti elementi plus Se, Co, Cr, Ni i vanadijum, esencijalni

22 PTEP 12(2008) 1-2

su za životinje. Ostali, kao arsen, olovo i živa, nisu poznati na opasnost grupno smrtnih incidenata. Naveći deo gasova nastaje
polju fiziološke funkcije i smatraju se biološki štetnim. Visoka iz sveže deponovanih ili skladištedih fekalija i mokraće. Gasovi
koncentracija teških metala, uključujući Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, su generisani raspadom organskih komponenti pod uticajem
Mn, Mo, Ni, Pb, Sn i Zn, jedna su od najozbiljnijih pretnji bakterija. Istaknuti izvori emisije su životinjska hrana i same
prihranjivanju zemljišta, jer u njemu mogu akumulisati životinje. Ugljen-dioksid produkovan je iz vazduha izdahnutog
negativno uticajne mikroorganizme, više zemljišne organizme i od životinja, a samo manji stepen iz stajnjaka skladištenog u
biljne vrste. Kroz lanac ishrane, zagađenje zemljišta teškim objektu. Sumpor-vodonik je proizvod anaerobne bakterijske
metalima može indirektno uticati na životinje i ljude. dekompozicije sumpora, kao komponente amino kiselina u
Istraživanja u Engleskoj (Chambers et al, 1999), u pogledu izmetu/mešavina urina. Metan je produkovan anaerobnom
godišnjeg opterećenja teškim metalima iz zbirnih stajnjaka, dekompozicijom kiselina formiranim acidifikacijom organskih
indicirala su maksimalno opterećenje Zn-om (do 3,3 kg/ha) i Cu- materijala, posebno celuloznih komponenti. Značajne količine
om (do 2,2 kg/ha) na poljoprivrednom zemljištu, u velikoj meri ovakvih gasova prisutne su kod preživara. U objektu za uzgoj
korespondirajuće sa glavnim svinjarskim područjima. Goveđi amonijak je produkovan bakterijskom i enzimskom
stajnjak preliven aproksimativno sa 1,0 kg/ha Zn i 0,3 kg/ha Cu, dekompozicijom azota sadržanog u organskim jedinjenjima
u većoj meri pokazuje tendeciju njihove reciklaže u ekstreta, posebno urinu.
govedarskom farming sistemu. Preživari mogu biti pod
ekstremnim rizikom u poređenju sa svinjama
trošenje ozona
(koje izlučuju 80-95% Cu i Zn), podložni ozone depletion
globalno zagrevanje
global warming
absorpciji teških metala preko crevnog sistema,
a kao konsekvenca mogu akumulirati
depozicija
potencijalne toksičke količine Cu-a u jetri. patogeni, patogens deposition
amonijak, ammonia emisije iz zemljišta
MATERIJAL emissions from soil
mirisi, odours zakišeljavanje
U domaćim uslovima, pored industrijskih i acidification
gradskih otpada, na nivou redukovane stočarske
proizvodne, stajnjaci su najvećim delom “pod oticanje drenaža
Run-off drainage
etiketom” opasnih otpada. Stepen zagađenja tri
bazna životna faktora “vazduh, voda i zemlja”
raskvašavanje nitrata
veoma je visok. Obzirom na prirodu nitrate leaching preopterećenje nutientima
pokretljivosti, zakonske regulative zemalja u nutrient overload
Akumulacija teških metala
okruženju vazduh stavljaju na prvo mesto Metal accumulation Cu, Zn,…
mogućih susedskih sporova. Pored genetskih
potencijala i kvalitetne ishrane, zaštita životne
sredine, konkurentnost stočarskih proizvoda po kvantitetu i Sl. 1. Potencijalno zagađenje zemljišta, vode i vazduha koje
kvalitetu, prihvatljiv odnos input/output proizvodnog ciklusa, može rezultirati iz poljoprivrednih aktivnosti vezano za stočnu
bazni su faktori za razvoj domaćeg stočarstva. Na osnovu proizvodnju (Burton, 1997)
iskustava zemalja Evropske Unije, kao nužan proizvod uzgojnih Fig. 1. Potential soil, water and air pollution that can result
procesa životinjskih vrsta, stajnjak i ostale vrste otpada from agricultural activity related to livestock production (Bur-
etiketiraju se kao energetski i prihranjivački resursi. Pri tome se ton, 1997)
akcentira na usavršavanju tehnologija dorade i eliminaciji gasnih
komponenti, kao ozbiljnih izvora nepoželjnog efekta “staklene Prašina u objektima za uzgoj životinja potiče od hrane,
bašte”. prostirnog materijala i od njih samih. Veći deo prašine napušta
objekat putem ventilacionog sistema. Predpostavljajući prosečnu
REZULTATI I DISKUSIJA koncentraciju prašine u izduvnom vazduhu od 2 mg/m3, pri
uzgoju 1000 tovnih svinja i prosečnoj ventilacionoj stopi 200
Poljoprivreda doprinosi zagađenju okruženja na mnogo
m3/UGh tokom cele godine, njena ukupna emisija bila bi oko
načina, sl. 1. Zagađenje vode od životinjskih stajnjaka često je
500 kg (Hartung, 1999). Njena visoka koncentracija može
izazvano raskvašavanjem, oticanjem minerala sa zemljišne
iritirati sluzne opne i preopterećenje plućno prećišćavajućih
površine, ispiranjem u njegove dublje slojeve, ili direktnim
mehanizama. Sa česticama prašine mikroorganizmi mogu biti
izbacivanjem u vodene tokove. Neiskorišćeni od useva, nutrienti
transportovani u respiratorni sistem čoveka i životinja,
animalnog stajnjaka mogu oticati u površinsku ili zemljišnu
izazivajući infekcije. Koncentracije vazdušno desantnih
vodu. Azot i fosfor su nutrienti od bazne poljoprivredne
mikroorganizama posebno su visoke u svinjarskim i živinarskim
važnosti, koji imaju najveći potencijal zagađenja ovih pojavnih
objektima.
oblika vode. Oba nutrienta mogu biti usvojena porastom useva,
Postoji oskudna evidencija o zdravstvenim i ekološkim
ući u površinsku vodu kroz oticanje ili biti imobilizirani u
rizicima prisutnih mirisa u procesu uzgoja posmatrane
zemljište/objedinjenje organske materije. Azot iz stajnjaka može
životinjske vrste. Ipak, minimiziranje mirisnih smetnji postalo je
biti raskvašen u zemljišnoj vodi ili izgubljen kao gasno
glavni faktor dizajna i operativnosti modernih stočarskih
jedinjenje u atmosferu. Za razliku tome, fosfor nije raskvasiv niti
jedinica. Glavna organska jedinjenja mirisa prisutnih u
raspolaže bilo kakvom formom gasnog gubitka.
stočarskim otpadima (organski masne kiseline, aldehidi,
Vazduh u stočarskim objektima sadrži iznad sto gasnih
alkoholi, fenoli, mercaptani, amini i dr.), rezultat su anaerobnih
jedinjenja izduvanih u neposredno okruženje (Hartung i Philips,
aktivnosti. Degradacija organske materije u stajnjacima može
1994). Od ovih gasova, u smislu zaštite neposrednog okruženja,
biti podeljena u dve faze: 1- razlaganje organske materije u
to su mirisne supstance i amonijak. Metan i CO2 emisije
organska jedinjenja i 2- prosledno razlaganje organskih
značajne su za efekat globalnog zagrevanja. Oslobađanje H2S i
jedinjenja na slabije mirise i produkte, uglavnom sastavljene od
CO iz podzemnih skladišta tečnog stajnjaka, potencijalna je
CH4, CO2 i H2O. Organske masne kiseline su najvažnija grupa,

PTEP 12(2008) 1-2 23

uopšteno smatrana postojnim indikatorom ofanzivnosti mirisa iz
stajnjaka (Williams, 1984). Jedinjenja sa sadržajem sumpora
proizvodi su degradacije amino kiselina i mikrobske redukcije
sulfata prisutnih u urinu.
Usled porasta javne zabrinutosti agencije za zaštitu životne
sredine traže načine pojednostavljenja i standardizovanja
merenja mirisa, npr. upotrebom elektronskih noseva.
Tretmani eliminacije ofanzivnih mirisa
Hemijski tretman je široko korišćen metod dekontaminacije
objekata i stajnjaka na mestu izbijanja evidentiranih bolesti i
mirisa. On uključuje mešanje sanitarnih aditiva u stajnjaku
(formaldehida i natrijum hidroksida) i osiguravanje kontaktnog
vremena oko četiri dana, (Haas et al, 1995). Prednosti tretiranja
stajnjaka hemikalijama:
▪ mnogo alkalnih hemikalija izlazi u susret zahtevima za
inaktivaciju patogena,
▪ dekontaminacioni efekat,
▪ laka operativnost na farmskom odredištu i
▪ neke hemikalije, kao kreč, su zemljišni poboljšivači.
Mane tretiranja hemikalijama
▪ u nekim slučajevima zahtevana je velika količina hemikalije,
čime se povećava zapremina otpada,
▪ zdravstveni i bezbedonosni rizici za osoblje i životinje,
▪ velike emisije mirisa i amonijaka i
▪ toksični efekti na okruženje.
Kreč može biti korišćen u formi zagašenog i nezagašenog. U
oba slučaja nužno je intenzivno mešanje. Zakrečavanje živim
krečom podseća na proces prolongirane pasterizacije u uslovima
povišene temperature mešavine. Zajedno sa visokom pH,
zakrečavanje ima uticaj na sposobnost preživljavanja patogena
tretiranog miksa.
Haas et al, (1995) istraživali su inaktivaciju virusa pri
upotrebi formaldehida. Mala aktivnost uočena je ispod 10° C, a
optimalna se pojavila pri temperaturi iznad 20° C. Toplotni
tretman stajnjaka ima široku aplikaciju za različite vrste
mikroorganizama. Prednosti toplotnog tretmana:
▪ relativno jednostavan metod,
▪ visok nivo poverenja za inaktivaciju patogena,
▪ pogodan za širok rang patogena,
▪ serijski protoci pogodni su za širok opseg otpada i
▪ imaju ograničen ekološki uticaj u poređenju sa hemijskim
tretmanima.
Mane toplotnih tretmana:
▪ povećane emisije mirisa i amonijaka,
▪ složena oprema sa specijalizovanim operaterima,
▪ visoki energetski troškovi, osim u varijanti povratne toplote i
▪ potreba snabdevanja farmskog odredišta sa gorivom.
Radijacija
Kako su patogeni združeni sa stočnim stajnjacima, tehnika
radijacije može biti adaptirana za njihov tretman. Zajednički
izvor upotrebljen za jonizujuću gama radijaciju je Cobalt 60
60
Co. Radijacija zavisi od intenziteta izvora i vremena na koje je
materijal izložen. Nakon ovakvih tretmana radijacijski obrađen
materijal ne postaje radioaktivan. Upotreba elektronskog snopa
ili X-zračne radijacije predpostavlja velik trošak. Prednosti tret-
mana radijacije:
▪ jednostavan koncept i veoma efektivan za izvesne patogene
vrste,
▪ zahteva kratko vreme izlaganja i
▪ nivoi doza lako varirajući u saglasnosti sa rizikom i tipom
stajnjaka.
Mane tretmana radijacije:
24
▪ visoko kapitalno ulaganje,
▪ pogodni samo za kontrolu patogena bez ekološkog benefita,
▪ ozbiljna ugroženost zdravlja u neposrednom okruženju i
▪ virusi teže ka priličnoj rezistentnosti.
Ozonizacija
Ozon je troatomski molekul kiseonika-O3. On je veoma
reaktivan, pri kontaktu može znatno lakše oksidirati organsku
materiju u odnosu na O2. On se proizvodi električnim
pražnjenjem kroz kiseonik, čime rezultantni ozon mehurasto
struji kroz otpadnu vodu radi njene dezinfekcije. Ovo se široko
koristi u industriji konzumne i preradi otpadne vode, kao
parcijalan ili združen metod, jer mikroorganizmi mogu biti
efikasno uništeni ozonom sa ekonomski umerenim dozama. Od
strane više autora (Farooq and Akhlaque, 1983; Hartemann et al,
(1983)), potvrđeno je da su virusi generalno više otporni na
ozonizaciju od bakterija kao što je E. coli.
UV radijacija
Generalno, virusi su mnogo otporniji na UV zračenje od
bakterija (Harris et al, 1987), a u nekim slučajevima zahtevaju 3-
4 puta veće doze (Chang et al, 1985). Međutim, virusi-suprotno
bakterijama, nisu u stanju da fotoreaguju po oštećenju
nukleinske kiseline pod dejstvom UV zraka. Bakterija poseduje
ćelijske mehanizme za obnavljanje fizičkih promena pri
izlaganju svetlosti izvesnih talasnih dužina. UV je pogodna samo
za dekontaminaciju pri visokom intenzitetu radijacije. Praktično,
mnogo veći efekat radijacije verovatniji je u relativno čistijim
otpadnim tečnostima. Dakle, tečni stajnjaci su neopravdan
materijal na polju primene tehnologije UV zračenja.
Magnetizam
Ovo je nedovoljno istražena tehnologija, principielno
atraktivna zbog jednostavnog razvoja, niske cene koštanja i
minimalnog pogonskog inputa. Malo je objavljenih radova u
cilju njene verifikacije. Laboratorijska istraživanja upoređuju
efekte magnetizma uz precizan monitoring. Temperatura i
sadržaj suve materije nisu odstupale između netretiranih i
kontrolisanih stajnjaka. U tretiranom stajnjaku njegov površinski
sloj bio je neznatno ređi, nitratni sadržaj manji, dok ostale forme
od ukupno 99% azota, nisu se razlikovale (Leinonen et al, 1998).
Kompostiranje
Kompostni sistemi primenjivi su na:
▪ životinjski stajnjak bez prostirnog materijala,
▪ farmski stajnjak, tj. feces i urin pomešani sa adekvatnom
količinom prostirke i
▪ čvrste frakcije odstranjene iz tečnih stajnjaka separacijom.
Rang kompostnih sistema evaluirao je u pravcu različitih
tipova supstrata i okolnosti tretmana. Ovi sistemi kategorizuju se
na osnovu rang skale od niskih do visokih nivoa tehničke
sofistikacije. Prema Rynk-u (1992), razlikuju se četiri tipa kom-
postnih sistema:
▪ pasivna aeracija,
▪ mehaničko podsticanje-iritacija,
▪ prinudna aeracija i
▪ aeracija u posudnom sistemu - kompostni reaktori.
Za sve sisteme kompostiranja razmena gasova i
snabdevanje kiseonikom kritični su parametri procesa. Ako je
gomila oslonjena na pasivnu aeraciju veoma velika, razmena
gasa za obezbeđenje aerobnih uslova u njenom centru nije
zagarantovana. Efikasnija aeracija može biti ostvarena prolazom
PTEP 12(2008) 1-2
vazduha kroz vertikalne i horizontalne distribucione kanale. Za
uspešno pasivno kompostiranje važno je:
▪ propisno izmešati hranidbeni materijali sa odnosom C:N 30:1,
▪ obezbediti povoljnu strukturu radi slobodnog kretanje
vazduha, i
▪ predvideti optimalno vreme za kompletiranje kompostiranja.
Dobro izmiksovana statična gomila optimalno je aerisana
preko vazdušno-cevnog sistema uz pomoć radijalnog ventilatora.
Ako je sistem pod nadpritiskom, tada polupropusni pokrivač
podstiče redukciju emisije neprijatnih mirisa, štiteći gomilu od
kiše i konvektivnog hlađenja vetrom. Ako sistem funkcioniše
pod negativnim pritiskom vazduha-usisavanje, tada izduvni gas-
ovi mogu biti propušteni kroz biofilter za kontrolu neprijatnih
mirisa, sl. 2.
1 1
1
2 obradivim zemljištima zajedno sa dekompozicijom
4
5 ostataka useva. Usled odstranjivanja organske materije,
3 anaerobna digestija tečnog stajnjaka i organskog
6 otpada može redukovati emisiju obe gasne
7
Sl. 2. Kompostiranje upotrebom prinudne ventilacije
(Rynk, 1992)
Fig. 2. Composting by using forced ventilation (Rynk, 1992)
1- usisavanje, suction; 2- dobro mešan sirov materijal, well-
mixed raw material; 3- duvaljka,blower; 4- pokrivni sloj od
finišnog komposta, cover layer of finished compost; 5- porozna
baza, porous base; 6- perforirana cev, perforated pipe; 7-
hrpasti filter od filternog komposta, odour filter pile of screened
compost
Mana sistema je zahtev namenskog prostora i nužne
energetske instalacije u cilju aeracije gomile.
Kao zatvoreni reaktori, posudni kompostni sistemi mogu biti
više podesni u zoni lokalnih naselja, obzirom na mogućnost
realizacije visokog nivoa kontrole neprijatnih mirisa.
Mikrobiološka ispitivanja verifikovala su sanitarni efekat
kompostiranja i pokazala značajnu redukciju mikroorganizama
(Käck, 1996).
Emisija amonijaka zavisi i od odnosa C:N supstrata. Pri
većem učešću ugljenika gubici amonijaka opadaju, jer dostupni
N može biti inkorporiran u mikrobskoj masi, koja se razvija
zajedno sa tokom procesa.
Emisija metana i azotnog oksida može biti kontrolisana
adekvatnom aeracionom stopom (Osada et al, 1997). Aeracione
stope manje od 40 l/min/t supstrata, pri neznatnim anaerobnim
uslovima, prezentuju visok rizik emisije CH4 i N2O. Dodavanje
zrelog komposta značajno povećava proizvedenu količinu N2O.
Upotrebljeni kao aditiv za redukciju gubitka amonijaka,
zeoliti pokazuju interesantne osobine usled njihovog katjon
razmenjivačkog kapaciteta i primetne selektivnosti amonijačnog
jona.
Aeracija i anaerobni tretmani
Aeracija i anaerobni tretman su biološke metode za tretiranje
tečnog stajnjaka, a oslanjaju se na porast specifičnih mikrobskih
PTEP 12(2008) 1-2
grupa koje određuje performanse procesa. Generalno, od ovih
procesa se očekuje:
▪ proizvodnja biogasa,
▪ redukcija ofanzivnih mirisa,
▪ razgradnja organske mase,
▪ redukcija patogena,
▪ poboljšanje fertilizacione vrednosti stajnjaka,
▪ redukcija emisija gasova staklene bašte tokom skladištenja i
aplikacije stajnjaka na zemljištu i
▪ tretman drugih organskih otpada.
Redukcija efekta staklene bašte
Atmosferska koncentracija CH4 i N2O povećava se godišnjim
stopama od 0,3 i 1% respektivno. Unutar Evrpske Unije,
poljoprivreda je procenjena kao izvor polovine CH4
emisija, a više od polovine N2O emisija. Glavni izvori
CH4 su digestija i skladišta stajnjaka, dok N2O
uglavnom potiče iz obrta fertilajzera i stajnjaka na
komponente. Fermentacija stajnjaka u biogasnim
digestorima signifikantno će redukovati nivo
isparljivih čvrstih faza.
Sommer et al, (2001) razvili su model za ocenu
totalne redukcije emisije gasova staklene bašte
produkovane digestijom stajnjaka i organskog otpada u biogas
postrojenjima. Volatilne čvrste faze korišćene su kao bazna
promenljiva za predviđanje CH4 i N2O emisija tokom digestije,
skladištenja i poljske aplikacije netretiranog i digestovanog
stajnjaka. Emisije metana iz kanala unutar životinjskih objekata i
skladišta povezane su sa temperaturom isparljive čvrste faze,
dok su N2O emisije iz poljski apliciranog stajnjaka povezane sa
azotnim inputom, vlažnošću zemljišta i korišćenim metodom
aplikacije. U slučaju digestije ukupne količine stajnjaka i biljnih
otpada, potencijalno ostvarljiva redukcija gasova staklene bašte
treba da je 3%. Predpostavljajući da su sav stajnjak i organski
otpad digestovani, tako da produkovan CH4 zamenjuje ugalj u
produkciji energije, ublažavanje koncentracije gasova staklene
bašte približno je 4%.
ZAKLJUČAK
Dostupan je širok rang tehnika za manipulaciju stajnjakom i
eliminaciju kompleksa problema njegove finalne upotrebe uz
adekvatne benefite: aeracija (neprijatni mirisi, zagađenje vode i
snižavanje zagađenja vazduha), anaerobna digestija i „lagunira-
nje“ (npr. za proizvodnju biogasa, snižavanje mirisa, redukcija u
organskom tovaru), separacija (npr. za lakšu manipulaciju, redu-
kciju u organskom tovaru) i kompostiranje (npr. za formiranje
fertilizacionih proizvoda).
Postoji rang novih procesa koji mogu doprineti efektivnosti
tretmana u budućnosti. Ovo obuhvata toplotne tretmane,
prečišćavanje zemljištem, upotrebu hemijskih aditiva i
membranskih procesa. Kao praktični u farmskoj primeni, neki
tretmanski sistemi ostaju za dokazivanje po efektivnosti i
dovoljno niskoj ceni.
Danas postoje brojna pilot i demonstraciona postrojenja,
nudeći kompletnu doradu stajnjaka, ponekad sa rangom
prodajnih koproizvoda. Budućnost ovakvih sistema zavisiće
uveliko od njihove tržišne vrednosti i globalne svesti za ovakvim
visoko-stepenim tretmanom.
LITERATURA
25
[1] Bernal, M. P., Roing, A., Lax A. 1987. Influencia de los
purines de cerdo sobre la fertilidad de suelos calizos. Agri-
coltura Mediterranea 117, 309-318.
[2] Burton, C. H. 1997. Manure Management: Treatment
Strategies for Sustainable Agriculture. Silsoe Research Insti-
tute, Bedford, UK, ISBN 0-9531282-0-2.
[3] Chambers, B. J., Nicholson, F. A., Soloman D. R. 1999.
Heavy metals loading from animal manures to agricultural
land in England and Wales. In Martinez, J. and Maudet, M.
N. (eds), Proc. 8th International Conference on the FAO
ESCORENA Network on Recycling of Agricultural, Mu-
nicipal and Industrial Residues in Agriculture (RAMIRAN
98), Rennes (F), 26-29 May 1998, 475-483.
[4] Chang, J. C. H., Ossoff, S. F., Lobe, D. C., Dorfman, M. H.,
Dumais, C. M., Qualls, R. G., Johnson, J. D. UV inactiva-
tion of pathogenic and indicator microorganisms. Appl.
Env. Microb. 49 (1985) 6, p. 1316-1365.
[5] Farooq, S., Akhlaque, S. 1983 Comparative response of
mixed cultures of bacteria and virus to ozonation. Water
Res. 17, 809-812.
[6] Haas, B., Ahl, R., Böhm, R., Strauch, D. Inactivation of vi-
ruses in liquid manure. Rev. Sci. Tec. Off. Int. Epiz. 14
(1995) 2, p. 435-476.
[7] Hartung, J., Phillips, V. R. 1994. Control of gaseous emis-
sions from livestock buildings and manure stores. Journal of
Agricultural Engineering Research 57, 173-179.
[8] Hartung, J. 1999. Airborne emissions from animal produc-
tion and its impact on environment and man. In Proceedings
of the International Congress ‘Regulation of Animal Pro-
duction in Europe’.
[9] Hartemann, P. H., Block, J. C., Joret, J. C., Foliguet, J. M.,
Richard, Y. 1983. Virological study of drinking and waste-
water desinfection by ozonation. Water Sci. Technol. 15,
145-154.
26
[10] Harris, G.. D., Adams, V. D., Sorensen, D. L., Curtis, M. S.
Ultraviolet inactivation of selected bacteria and viruses with
photoreactivation of the bacteria. Water Ras. 21 (1987) 6, p.
687-692.
[11] Käck, M. 1996 Ammoniakemissionen bei der Kompost-
ierung separierter Feststoffe aus Flüssigmist in belüfteten
Rottereaktoren. (Ammonia emissions during composting of
separated solids from liquid manure in aerated composting
reactors) Dissertation Universität Hohnenheim, Forschungs-
bericht Agrartechnik im VDI (VDIMEG) 285, Germany.
[12] Leinonen, P., Heinonen-Tanski, H., Rinne, K. 1998. Nitro-
gen economy of cattle slurry aeration and spreading on to
grassland, Acta Agriculturae Scandinavica, Section B - Soil
§ Plant Science 48 (1998) 2, p. 65-72.
[13] Osada, T., Kuroda, K., Yonaga, M. 1997. N2O, CH4 and
NH3 emissions from composting of swine waste. Proceed-
ings of the Int. Symposium on Ammonia and Odour Control
from Animal Production Facilites, Vinkeloord, eds J.A.M.
Voermans; G. J. Monteny, 373-380, Rosmalen, Netherlands.
[14] Rynk, R. 1992. On-farm Composting Handbook. Northeast
Regional Agricultural Engineering Service, 152 Riley-Robb
Hall, Cooperative Extension, Ithaca, NY 14853-5701, USA,
24-42.
[15] Sommer, S. G., Moller, H. B., Petersen, S. O. 2001. Reduk-
tion ofdrivhusgasemission fra gylle og organisk affald ved
biogasbehandling (Reduction of emission of greenhouse
gases from slurry and organic waste during biogas treat-
ment.) DIAS Report on Animal Husbandry.
[16] Williams, A. G. 1984. Indicators of piggery slurry odour
offensiveness. Agricultural Wastes 10, 15-36.
Primljeno: 15.3.2008. Prihvaćeno: 21.3.2008.
PTEP 12(2008) 1-2
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.27 - 30 Originalni naučni rad
UDK: 621.798:664 Orginal Scientific Paper

PAKOVANJE I ODRŽIVOST PREHRAMBENIH PROIZVODA

PACKAGING AND DURABILITY OF FOODSTUFFS
Dr Jasna GVOZDENOVIĆ, dr Vera LAZIĆ
Tehnološki fakultet, 21000 Novi Sad, bul. Cara Lazara 1

REZIME
Savremena tehnološka dostignuća omogućavaju da se kvalitet hrane , proizveden raznim tehnološkim postupcima sačuva u
odabranoj ambalaži optimalnim postupkom pakovanja. Da bi se nutritivna vrednost i kvalitetna svojstva prehrambenih proizvoda što
duže zadržali, potrebno je odabrati adekvatnu i funkcionalnu ambalažu. Pri tome, trajnost visoko vrednih prehrambenih proizvoda,
zavisi od zaštitnih karakteristika kombinacija ambalažnog materijala, vrste i oblika ambalaže. U zavisnosti od kvaliteta upakovanog
sadržaja, potreba, odnosno dužine održivosti proizvoda, postoji široka paleta ambalažnih materijala, njihovih kombinacija,
specifičnosti primene ambalaže kao i raznovrsnost oblika i dizajna upotrebljene ambalaže. U radu su dati rezultati analize kvaliteta
ambalažnog materijala, načina formiranja i hermetizacije ambalaže za pakovanje osetljivih proizvoda koji za dužu održivost
zahtevaju pakovanje u vakuumu ili inertnoj atmosferi.
Ključne reči: ambalažni materijali, ambalaža, procesi pakovanja, održivost prehrambenih proizvoda.

SUMMARY
The modern technological achievements provide keeping quality of foodstuffs, manufactured by different technological processes,
by packing them into chosen containers by the optimum procedure of packing. Adequate and functional containers have to be chosen
in order to keep nutritive values and quality properties of foodstuffs as long as possible. At the same time, durability of highly valu-
able foodstuffs depends on protective properties of combinations of materials, types and shapes of containers. In dependence on
quality of the packed content, requirements, that is, the durability of the product, there is a wide scope of container materials, their
combinations, particularities of their application, as well as, a diversity in their shapes and designs. This paper presents the results of
the analysis of material quality of containers, the modes of formation and airtightness of containers for packing susceptible products
whose longer durability requires packaging in vacuum or inert atmosphere.
Key words: containers materials, containers, packing processes, durability of foodstuffs.

UVOD Curaković. M. i dr,1988, Gvozdenović, Curaković, 1995,

Životne namirnice predstavljaju prirodnu kombinaciju
materija kao što su voda, belančevine, ugljeni hidrati, masti,
mineralne materije, vitamini, bojene i druge materije koje treba
zaštititi od različitih spoljnih i unutrašnjih uticaja. Tehnološki
kvalitetno proizvedenu i fiziološki vrednu hranu treba sačuvati
za duži period, u neizmenjenom stanju, ili sa što manje promena,
sve do momenta upotrebe.U očuvanju njenog kvaliteta, pored
drugih faktora, značajnu ulogu ima i pravilno odabrana i
upotrebljena ambalaža. (Varsanyi, 1985, Curaković i dr., 1996,
Gvozdenović i dr., 2000, 2001, Tadić, i dr. 1991). Odabrana
ambalaža treba da pre svega čuva integritet upakovanog
sadržaja, po količini i kvalitetu. Ona je nosilac zaštite od uticaja
spoljašnje sredine, štiti sadržaj od mehaničkih uticaja i sprečava
delovanje svetlosti, molekula vlage i molekula kiseonika. U
zavisnosti od kvaliteta upakovanog sadržaja, potreba, odnosno
dužine održivosti proizvoda, postoji široka paleta ambalažnih
materijala, njihovih kombinacija, specifičnosti primene
ambalaže kao i raznovrsnost oblika i dizajna upotrebljene
ambalaže (Gvozdenović, 1981, Gvozdenović i dr, 1982, 2000,
2006, Gvozdenović, 1987, Gvozdenović, Curaković, 1993,
Hanlon, 1984, Varšanji, 1985). Savremena tehnološka
dostignuća omogućavaju da se kvalitet hrane , proizveden
raznim tehnološkim postupcima sačuva u odabranoj ambalaži
optimalnim postupkom pakovanja. Kod zahteva produžene
održivosti i visokoosetljivih proizvoda postoji potreba
hermetizacije sistema kao što je pakovanje u razne vrste
posudica,kutija,ambalažnih jedinica u obliku kesica od
kombinovanih materijala sa zaštitom od foto-oksidativnih
promena, promena vlage,karakteristika boje i vitamina kao i
intenziviranja neenzimatskog potamnjivanja (Heis, 1980,
Gvozdenović i dr, 2000). Za izuzetne zahteve postoji
mogućnost pakovanja u vakuumu ili kombinovanoj zaštitnoj
amtosferi što omogućava, u zavisnosti od kombinacija
materijala, kontrolisanu propustljivost molekula kiseonika, azota
i ugljendioksida i na taj način pruža optimalnu zaštitu i
dugotrajnu održivost upakovanog sadržaja (Gvozdenović, 1981,
1987, Heis, 1980, Varšanji, 1985, Lazić i dr, 1993, 2007,
Curaković i dr, 1996, Gvozdenović, J, i dr, 1998, 2006, 2007).
KOMBINOVANE FOLIJE I AMBALAŽA
ZA VAKUUMSKO PAKOVANJE I
PAKOVANJE POD ZAŠTITNOM
ATMOSFEROM
Zahtevi koji se postavljaju pri pakovanju osetljivih prehram-
benih proizvoda mogu da budu vrlo različiti kako u pogledu me-
haničkih čvrstoće (fleksibilne kesice ili posudice), tako i u po-
gledu kvaliteta samog materijala da bi se postigli uslovi zaštite
proizvoda prema oksidaciji, postojanosti vitamina, boja kao i
nepropustljivosti za arome. Pošto jedan ambalažni materijal obi-
čno ne može da zadovolji sve ove zahteve vrši se kombinacija
dva ili više materijala. Prilikom takvog spajanja, dobijaju se
kombinovane folije optimalnih karakteristika. Prema broju slo-
jeva ambalažni materijali mogu biti dvoslojni, troslojni i višes-
lojni. Što se tiče nepropustljivosti ambalažnog materijala, spaja-
njem se sabiraju pojedinačne dobre karakteristike svakog materi-
jala. Sa unutrašnje strane (prema proizvodu) se uglavnom nalazi
polietilen niske gustine zbog mogućnosti termozavarivanja, male
propustljivosti za vodenu paru i potpune zdravstvene ispravnosti.
Za spoljašnji sloj se bira materijal kao što je papir, koji se lako

PTEP 12(2008) 1-2 27

grafički obrađuje, nije sklon abraziji. Kombinovanjem sa drugim ledicu imati smanjenje barijerne zaštite folije u odnosu na fakto-
materijalima koji imaju višu temperaturu omekšavanja od PE i re spoljnje sredine.
dobre barijerne osobine za gasove i elektromagnetno zračenje
(naročito UV oblast) dobijamo optimalnu zaštitu za odgovarajući
proizvod. U slučaju visokoosetljivih proizvoda, kod kojih su
PREGREVANJE
mogući brzi procesi promene kvaliteta kao jedan od slojeva, ko- THERMOFORMIMG FOLIJA / FOIL
risti se aluminijumska folija, nepropusna na svetlost, molekule
gasova i vodene pare (Gvozdenović, 1987, Gvozdenović i dr,
1982, 2000, 2007, Gvozdenović, Curaković, 1993). Da bi se OBLIKOVANJE AMBALAŽE VAZDUH / AIR
omogućila njihova adekvatna primena naročito u uslovima va- FORMING OF PACKAGING (P=3-5 bar), t=85 OC
kuuma ili pri pakovanju u zaštitnoj atmosferi, potrebno je defini-
sati njihova barijerna svojsta u smislu propustljivosti molekula
DUBOKO IZVLAČENJE
gasova.Kod vakuumskog pakovanja ili pakovanja pod zaštitnim DEEP DRAW THERMOFORMING
gasovima koriste se visokobarijerni materijali gde mala propust-
ljivost za gasove obezbedjuje održivost postignutog vakuuma ili
pakovanja u zaštitnoj atmosferi (Heiss, 1980, Gvozdenović, FORMIRANJE
1981, 1987, Gvozdenović , Curaković 1993, 1995, Gvozdenović FORMING
i dr, 1997, 2002, 2006, Lazić, i dr, 1993, 2007). U zavisnosti od
zahteva proizvoda koji se pakuje kao karakteristični oblici amba-
laže primenjuju se kesice ili posudice kod kojih se hermetizacija PUNJENJE PROIZVODA
FILING OF PRODUTS
vrši termozavarivanje ambalažnih materijala (Heiss, R, 1980,
Hanlon, J, 1984).
ZATVARANJE VAZDUH / AIR
PROCES FORMIRANJA I ZATVARANJA CLOSING t=140 OC
KESICA
Kombinovane folije se formiraju u ambalažne jedinice oblika ETIKETIRANJE
kesica na pakericama i nakon punjenja sadržaja hermetički zat- LABELLING
varaju termozavarivanjem (sl.1).

REZANJE
CUTTING

ZBIRNO PAKOVANJE
PACKAGING

Sl. 2. Formiranje ambalažnih jedinica

Fig. 2. Forming of packaging units

U tabeli 1. date su granice termičkog izvlačenja za odgovara-

juće debljine donje folije.
Tabela 1. Debljine donje folije
Table 1.Thickness of upper foil
Debljine folije (μm)
Sl. 1. Mašina za pakovanje 110 140 160 170 200
Fig. 1. Packing machine Thickness of foil (μm)
Granica izvlačenja (mm)
20 - 40 30 - 50 40 - 60 40 - 70 50 - 80
Proces formiranja i zatvaranja posudica Limmit of tearing (mm)

Proces formiranja i zatvaranja posudica na mašini za pako-
vanje DIXIE UNION može se prikazati na slici (Sl. 2).
Posudice se uglavnom izrađuju od kombinovanih materijala
visokih barijernih svojstava sposobnih na formiranje ambalažnih
jedinica oblikovanjem procesom izvlačenja. Za izradu posudica
najčešće se koriste kombinacije ambalažnih materijala za gornju
foliju PA/PE(poliamid/polietilen) debljine 90 µm i donju foliju
PA/PE (poliamid/polietilen) debljine 150 µm. (Heiss, 1980,
Hanlon, 1984, Gvozdenović, i dr. 2001, Lazić, i dr. 2007). Kod
formiranja oblika posudica,zagrejana folija oblikuje u kalupu.
Folija otvrdne u kontaktu sa hladnim kalupom i zadržava svoj
oblik.Posudice se nakon pakovanja sadržaja hermetički zatvaraju
termoformiranjem. Kod izvlačenja donje folije za posudice, bit-
no je da se ne ide na veće termičko izvlačenje nego što je opti-
mum za određenu debljinu folije. Ako bi se termoformiranje iz-
vršilo u dubinama većim od optimalnih došlo bi do smanjenja
debljine slojeva folije, naročito na ivicama, što bi moglo za pos-
Za pakovanja na mašini DIXIE UNION, dubina izvlačenja je
25 mm, a debljina donje folije je 150 μm što znači da je uzet ve-
liki faktor sigurnosti, pa se ova folija može koristiti i za veće
dubine izvlačenja. Gornja folija se ne izlaže termoforminanju pa
njena debljina može da bude 70 - 90 μm.
MATERIJAL I METOD
Za ispitivanje barijernih svojstava ambalažnih materijala i
pravilnosti hermetizacije uzeti su sledeći uzorci:
- kesice izradjene od kombinacije OPP/OPP (orijentisani po-
lipropilen/ orijentisani polipropilen) debljine 20 µm. i
- posudice -gornja folija PA/PE(poliamid/polietilen) debljine
90 µm i donja folija PA/PE(poliamid/polietilen) debljine 150
µm.
Propustljivost gasova (CO2, N2, O2, vazduh) ispitana je me-
todom LYSSY-a, na aparatu "LYSSY GPM - 200" sa pripadaju-

28 PTEP 12(2008) 1-2

ćim gasnim hromatografom (GS - 320) i itegratorom
(HEWLETT PACKARD - 3396A).
Pravilnost zatvaranja-hermetičnost termovarova ispitana je
penetracionim sredstvom (0,5% rastvor Rhodamina -B u etilen-
glikolmonoetiletru).
Sile kidanja vara ispitana je na aparatu INSTRON-4301.
REZULTATI I DISKUSIJA
Rezultati ispitivanja propustljivosti
odabranih kombinacija ambalažnih
materijala
Rezultati barijernih svojstava folija , odnosno propustljivost
gasova ambalažnih materijala na CO2, N2, O2 i vazduha za uo-
bičajene kombinacije koje se koriste za formiranje kesica date su
na slici 3.
3500
3000
Propustljivost gasova - Gases
Rezultati ispitivanja kvaliteta hermetizacije
ambalažnih jedinica
Da bi se konstatovalo da li je hermetizacija na liniji pakova-
nja kvalitetno izvedena, ispitana je mikroporoznost formiranih
termovarova i sile kidanja termovarova. Za ispitivanje mikropo-
roznosti termovarova uzeti su uzorci prazno zatvorenih kesica
izradjenih od kombinacije OPP/OPP (orijentisani polipropilen/
orijentisani polipropilen) debljine 20 µm. i prazno zatvorene
ambalaže tipa posudica -gornja folija PA/PE (polia-
mid/polietilen) debljine 90 µm i donja folija
PA/PE(poliamid/polietilen) debljine 150 µm. Uzeto je 3 puta po
5 uzoraka prazno zatvorenih ambalažnih jedinica od svakog tipa
ambalaže.. Ni kod jednog uzorka nije došlo do prodora penetra-
cionog sredstva kroz var, što znači da su varovi dobro formirani.
Rezultati ispitivanja sile kidanja termovarova kod uzoraka kesica
dati su u tabeli 2.
PE (95) Merenjem zatezne čvrstoće formiranih varova
OPP (20) konstatovana je ujednačenost po pozicijama, s tim da
su na pozicijama 9 i 10 (uzdužni var) vrednosti nešto
OPPmet (20)

veće, što ukazuje na dobro podešavanje zatvaranja

permeability (ml/m2/24 h)

2500 OPP/OPP
OPP/PE (20/50) pakerice i dobar kvalitet formiranih varova kod am-
2000 OPPmet/PE (20/50) balaže tipa kesica. Rezultati ispitivanja sile kidanja
PET/OPPmet/PE (12/38/30) termovarova kod uzoraka posudica dati su u tabeli 3.
1500

1000 Tabela 2.Sile kidanja vara (N/15mm)

Table 2. Tensile strength (N/15mm)
500

0 Br./No. Pozicija/ Position

CO2 O2 N2 Vazduh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Gasovi Gases 1 6,5 6,6 6,6 6,0 6,6 5,8 5,8 5,9 20,0 20,0
2 6,4 5,8 6,7 5,5 6,0 6,6 5,8 6,0 10,0 20,0
Sl. 3. Propustljivost gasova različitih ambalažnih materijala 3 5,9 5,6 6,2 6,0 4,4 5,9 5,8 5,8 18,0 15,0
Fig. 3. Gasses permeability of different packaging materials 6,2 6,0 6.5 5.8 5.6 6.1 5.8 5.9 16.0 18.3
X
Rezultati su u skladi sa preporučenim literaturnim vred- Tabela 3. Sile kidanja vara(N/15mm)
nostima za ovu vrstu ambalaže(Varsanyi, 1985, Heiss, Table 3. Tensile strength(N/15mm)
1980,Gvozdenović i dr. 2006, 2007, Lazić, i dr. 2007). Rezultati
ispitivanja propustljivost gasova za gornju i donju foliju dati su Position /
1 2 3 4 5 6 7 8
na slici 4. sample
1 31,69 31,39 29,63 15,70 28,74 23,54 30,22 23,05
120 2 32,86 29,14 29,92 21,58 28,45 24,52 27,76 24,52
Gases permeability (ml/m2/24 h)

3 32,77 27,47 30,61 28,16 30,41 27,27 25,51 22,37

100 Gornja folija 4 34,34 24,52 29,23 24,03 29,43 23,54 25,51 20,60
Propustljivost gasova

5 34,53 26,78 29,43 20,99 29,23 23,94 23,84 22,96

Donja folija
80
X 33,24 27,86 29,76 22,09 29,25 24,56 26,57 22,70
60
Ako razmotrimo jačinu vara po pozicijama, vidimo da su va-
40 rovi najslabiji na pozicijama 2, 4, 6, 8, dok su na pozicijama 1 i 5
(sredine kraćih strana) najjači.. Na pozicijama 3 i 7 (sredine du-
20 žih strana) su varovi srednje jačine.

0
CO2 O2 N2 Vazduh
ZAKLJUČAK
Gasovi Gases Ambalaža za pakovanje prehrambenih proizvoda pored
zahteva dobre prezentacije upakovanog proizvoda u ambalaži,
Sl. 4. Propustljivost gasova gornje i donje folije mora da obezbedi adekvatnu zaštitu nutritivnih vrednosti
Fig. 4. Gasses permeability of upper and lower foil sadžaja i kvalitetnu održivost proizvoda. Da bi se ovi zahtevi
postigli, prema vrsti i osetljivosti proizvoda potrebno je
Rezultati su u skladi sa preporučenim literaturnim vred-
primeniti optimalne vrste i kombinacije ambalažnih materijala,
nostima za ovu vrstu ambalaže(Varsanyi, 1985, Heiss, 1980,
oblik i tip zatvaranja ambalaže kao i najpovoljnije načine i
Lazić i dr,1993, 2007, Gvozdenović i dr, 1998, 2006).
uslove pakovanja.

PTEP 12(2008) 1-2 29

 NAPOMENA: Rezultati istraživačkog rada su nastali
zahvaljujući finansiranju Ministarstva nauke i zaštite životne
sredine Republike Srbije, projekta evidencionog broja BTN -
341002 B pod nazivom" Proizvodi od sušenog voća", BTN -
371013,pod nazivom Tehnologija salatnih preliva i salata na
bazi majoneza i projekta 114-451-005665/2,progam od značaja
za nauku i tehnološki razvoj AP Vojvodine.
LITERATURA
[1] Curaković, M., Lazić, Vera, Gvozdenović, Jasna, Vujković,
I: Zaštitne osobine ambalaže za pakovanje hrane, IX
Jugoslovenski Kongres o ishrani, Uvodni referat, Kotor,
Hrana i ishrana, 37(1996) 1-4, s.63-67.
[2] Curaković, M, Lazić, Vera, Gvozdenović, Jasna: Aseptičko
pakovanje u prehrambenoj industriji, Savremeno pakovanje,
29(1988) 2, s. l3 - l5.
[3] Gvozdenović, Jasna, Curaković, M: Ambalaža i njen uticaj
na održivost sušenog voća i povrća, (Monografija),
Tehnološki fakultet, Novi Sad, 1993.
[4] Gvozdenović, Jasna, Curaković, M, Lazić, Vera: Ambalaža,
plasman, marketing, Jugoslovensko savetovanje
"Proizvodnja, prerada i plasman šljive i proizvoda od
šljive", Koštunići (2001), Zbornik izvoda radova, s.54 .
[5] Gvozdenović, Jasna, Curaković, M, Lazić, Vera, Pakovanje
pekarskih proizvoda korišenjem modifikovane atmosfere,
pregledni rad, Žito-Hleb, 25(1998) 1, s. 17-21.
[6] Gvozdenović, Jasna, Curaković, M, Vujković, I: Primena
kombinovanih ambalažnih materijala za pakovanje
dehidriranih proizvoda,VI Kongres o ishrani naroda
Jugoslavije, Novi Sad, Savremeno pakovanje 23(1982)5,s.
20-24.
[7] Gvozdenović, Jasna, Curaković, M: The Influence of
Packaging and Storage Time Colour of Dehydrated
Raspberry, Acta Alimentaria, 24(1995) 3, s. 257-268.
[8] Gvozdenović, Jasna, Filipčev, Bojana, Bodroža-olarov,
Marija, Lazić, Vera, Romarić, R, Svrzić, Gordana: Effects
of packaging materials and storage time on the quality of
sensitive food products, I WorldCongress of Public Healt
Nutrition Society, Barselona, (2006), s.249.
[9] Gvozdenović, Jasna, Popov-Raljić, Jovanka, Curaković M:
Investigation of caracteristic Colour Stability of Powdered
Orange Base Juice, Food Chemistry 70 (2000),s. 291-301.
30
[10] Gvozdenović, Jasna: Uticaj osobina semipermeabilne
višeslojne ambalaže na promene kvaliteta praha maline,
Doktorski disertacija, Tehnološki fakultet, Novi Sad, 1987.
[11] Gvozdenović, Jasna, Aljilji, Ajka, Lazić, Vera, Tepić,
Aleksandra, Svrzić, Gordana, Influence of Protective
Characteristics of Packaging Material on Packed Dried
Fruits, Acta periodica Technologica,38 ,(2007),s.21-28.
[12] Gvozdenović, Jasna, Curaković, M, Vujković, I: Primena
kombinovanih ambalažnih materijala za pakovanje
dehidriranih proizvoda,VI Kongres o ishrani naroda
Jugoslavije, Novi Sad, Savremeno pakovanje 23(1982) 5,
20-24.
[13] Gvozdenović, Jasna: Ispitivanje podobnosti kompleksnih
ambalažnih materijala i ambalaže za pakovanje instant
paradajza, Magistarski rad, Tehnološki fakultet, Novi
Sad,1981.
[14] Hanlon, Jasna: Handbook of package engineering.
Academic Press, London, New York, San Francisco, 1984,s.
560.
[15] Heiss, R. (1980): Verpackung von Lebensmitteln, Springer
Verlag, Berlin-Heidelberg-New York, p. 306.
[16] Lazić, Vera, Curaković, M., Gvozdenović, Jasna, Vujković,
I: Influence of semipermeability of packaging materials and
packagings on the atmosfere in the packaging, 11th Interna-
tional Chemical Equipment Desing and Automation, CHISA
93’, Prag, (1993), Proceedings, s.397- 399.
[17] Lazić, Vera, Petrović, Ljiljana, Gvozdenović, Jasna, Džinić,
Nataša, Tasić, Tanja, Tomović, V, Ikonić, P: Packaging ma-
terials and conditions for packing of fresh meat, I Interna-
tional Congress, Food Technology, Quality and Safety, XI
Symposium NODA, Novi Sad, (2007) s.58-65.
[18] Tadić, M., Stoiljković, S, Gvozdenović, Jasna:
Karakteristike i mogućnosti primene kombi doza za
pakovanje raznih vrsta proizvoda, Savremeno pakovanje1
(1991) s. 26-29.
[19] Varsanyi, I: Packed food quality changes during storage,
Paper presented at Symposium on aseptic Processing and
Packaging of Foods, Proceedings, Tylosand, Sweden,1985.
Primljeno: 20.3.2008. Prihvaćeno: 24.3.2008.
PTEP 12(2008) 1-2
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.31-33 Originalni naučni rad
UDK: 633.16''321'' Orginal Scientific Paper

PROMENE PENETROMETRIJSKOG OTPORA ZEMLJIŠTA PRI GAJENJU

JAROG I OZIMNOG JEČMA KONZERVACIJSKIM TEHNOLOGIJAMA
CHANGES IN SOIL PENETRATION RESISTANCE DURING SPRING AND
WINTER BARLEY GROWING BY SOIL CONSERVATION TECHNOLOGIES
Dr Jozef BAJLA
Slovak University of Agriculture in Nitra, Slovak Republic

REZIME
U poljskim proizvodnim uslovima sa jarim ječmom (sorta Nitran) i ozimim ječmom (sorta Gerlach) pri različitim tehnologijama
obrade (A-konvencionalna, B-redukovana i C-minimalna) utvrđeno je da varijante sa oranjem na srednju dubinu imale su veću
rastresitost zemljišta na dubi većoj od 10 cm u poređenju sa redukovanim i minimalnim tehnologijama obrade. Za veće dubine za
varijante sa oranjem na srednju dubinu utvrđene su veće i ujednačenije vrednosti penetrometrijskog otpora. Za tehnologiju C sa
teškom tanjiračom čija je pretkultura bio kukuruz, izmerene su više vrednosti penetrometrijskog otpora za sve dubine u poređenju kad
je pretkultura bila šećerna repa. Celovitom analizom izmerenih rezultata penetrometrijskog otpora za jari ječam utvrđeno je da za
rast i razvoj biljaka, tehnologije A i B obezbeđuju bolje uslove. Za eksperimente sa ozimim ječmom sorte Gerlach u toku 2006. godine
utvrđene su ujednačene vrednosti penetrometrijskog otpora za sve merene dubine i sve ispitivane tehnologije obrade. Rezultati
merenja penetrometrijskog otpora u toku 2007. godine pokazali su male razlike između tehnologija A i B, a za tehnologiju C bile su
izmerene više vrednosti za približno 100% na dubini 15 do 40 cm.
Ključne reči: konzervacijske tehnologije, jari ječam, ozimi ječam, penetrometrijski otpor.

SUMMARY
The field trials were set up with spring barley (variety Nitran) and winter barley (variety Gerlach) and different soil tillage sys-
tems (conventional - A, reduced - B, minimum - C). It was determined that soil loosening was greater at the depth of 10 cm in the
variants with medium deep ploughing than in variants with reduced and minimum tillage. Higher and more uniform values of pene-
tration resistance were found in greater depths in the variant with medium deep ploughing. The values of penetration resistance in
the variant with minimum tillage, with maize as a preceding crop and disc harrow as a tool, were greater over all depths than in the
same variant but with sugar beet as a preceding crop. The overall analysis of gained results on penetration resistance indicates that
soil tillage systems A and B provided better conditions for the growth and development of plants. Furthermore, results gained in tri-
als with winter barley variety Gerlach in 2006 show uniform values of penetration resistance over all observed depths and tillage
systems. Results accomplished on penetration resistance in 2007 show small differences between tillage systems A and B, while val-
ues determined for the system C were higher approximately by 100% at the depth from 15 to 40 cm.
Key words: conservation technologies, spring barley, winter barley, penetration resistance.

UVOD Da bi bilo moguće obuhvatiti promene u širokom opsegu

Ekonomski i ekološki održiva proizvodnja može da se reali-
zuje samo uz poštovanje osnova ciljanog privređivanja na
zemljištu u kombinaciji sa pravilnim gazdovanjem i čuvanjem
prirodnih resursa. Povećanje prinosa poljoprivrednih kultura
u sadašnje vreme moguće je samo racionalizacijom, biologizaci-
jom i ekonomizacijom najbitnijih agrotehničkih mera u sadejstu
sa novim visokoproduktivnim sortama. U okviru polifaktorijal-
nih ogleda postavljenih na Ekstra-metalnoj bazi FABZ SPU za
različite tehnologije obrade zemljišta i različite varijante prihran-
jivanja, prate se procesi koji utiču na prinos kod novih perspek-
tivnih sorata ječma. Deo istraživačkog programa predstavlja pra-
ćenje promena stanja zemljišta sa pedološkog i biohemijskog
gledišta, kao i ostvarenog prinosa za izabrane sorte ječma.
U radu su navedeni okvirni rezultati ispitivanja redukovanih
i konzervacijskih tehnologija uz poštovanje osnova stalno
održivog razvoja privređivanja sa stanovišta promena
u zemljišnom okruženju, koje je ocenjeno penetrometrijskim ot-
porom.
MATERIJAL I METOD
Cilj istraživačkog projekta bilo je ispitivanje redukovane i
konzervacijske tehnologije u proizvodnom sistemu ječma, uz
očuvanje principa dugogodišnjeg održivog razvoja privređivanja.
različitih tehnologija obrade zemljišta i prihranjivanja na
zemljištu tipa černozem.
Merena prava specifična masa zemljišta bila je u opsegu 2,58
– 2,64 gcm-3, ukupna poroznost (Pc) u oraničnom sloju bila je 44
– 47% a u podoraničnom 42%. Zemljište je imalo visoki kapi-
larni uspon, retencioni vodni kapacitet i nižu tačku venjenja. Sa-
držaj humusa je bio srednji (cca 2,1 %), pH KCl se kretao oko
5,2.
Rešenje sadržaja zadatka bilo je usmereno na pitanja gajenja
novih sorti ječma u sistemu zemljište – biljka okruženje
u zavisnosti od konvencionalnih i redukovanih konzervacijskih
načinima obrađivanja zemljišta. Poljoprivredne kulture menjale
su se po određenom poljoprivrednom ciklusu rotacije gajenih
kultura, pri čemu su se višegodišnji eksperimenty pomerali po
ispitivanoj površini eksperimentalne baze.
Za rešavanje zadatka korišćene su sledeće varijante obrade
zemljišta:
A – konvencionalna, oranje na srednju dubinu (0,18 – 0,20
m),
B – redukovana, plitko oranje (do 0,15 m),
C – minimalna, tanjiranje (0,12 - 0,15 m).
Sistem načina setve nije bio predmet ispitivanja u okviru sit-
noparcelnih eksperimenata.

PTEP 12(2008) 1-2 31

 Merenja su izvedena nakon setve i u karakterističnim fazama Nitran, 2005
razvoja biljaka, pri čemu su uzimani uzorci zemljišta sa dubina

Penetrometrijski otpor, Mpa

4 1-10 cm

Penetr. resistance, MPa

0,10 – 0,15 m za određivanje specifične mase prave 3,5
11-20 cm
i zapreminske i relativne vlažnosti zemljišta. 3
21-30 cm
Za određivanje penetrometrijskog otpora korišćen je pene- 2,5
2
trometar tipa P–BDH 3A, predloženog i propisanog Bajlom 1,5
(1996). 1
Određivanje specifične mase prave i zapreminske i relativne 0,5
0
vlažnosti zemljišta izvedeno je na osnovu odgovarajućih normi 1 2 3
STN. Za uzimanje uzoraka zemljišta korišćeni su standardni cil- Tehnolgije obrade, Tillage tehnologies
indri po Kopeckom zapremine 100 cm3.
Za određivanje rezultata korišćenja je destriktivna statistika
i grafička interpretacija zavisnosti penetrometrijskog otpora od Nitran, 2006
dubine sonde.

Penetrometrijski otpor, Mpa

1-10 cm

Penetr. resistance, MPa

2
REZULTATI I DISKUSIJA 1,5
11-20 cm
21-30 cm

Prilikom posmatranja uticaja tehnologije obrade zemljišta 1

posmatrane su tri varijante obrade zemljišta: konvencionalna 0,5
(oranje na srednju dubinu), redukovana (plitko oranje)
i minimalna (tanjiranje). Merenja su izvedena u prolećnom pe- 0
1 2 3
riodu, pri tačno definisanim uslovima merenja.
Tehnologije obrade, Tillage technologies
Pošto nije bilo moguće da se prate sve sorte jarog ječma, za
objekat ocenjivana izabrana je sorta Nitran, koja je praćena
u toku sve tri godine ispitivanja, nakon preduseva šećerna repa Nitran, 2007
i kukuruz. Takođe je izvedeno nekoliko merenja za sorte Xanadu
Penetrometrijski otpor, Mpa

1,6
i Ledi, koje su poređene sa sortom Nitran. Takođe je praćena
Penetr. resistance, MPa

i ozima sorta Gerlach, koja je praćena u 2006. i 2007. godini.
U toku ispitivanja posebna pažnja je posvećena da se iz-
begnu periodi kada nije bilo moguće zabosti penetrometar
u zemljište. Određivanje specifične mase prave i zapreminske,
kao i relativne vlažnosti zemljišta izvedeno je gravimetrijski. Za
ocenjivanje rezultata izabrani su termini sa ujednačenim vred-
nostima vlažnosti zemljišta, što je u toku 2006. i 2007. godine i
realizovano. Merenja su se odvijala u periodu od marta do juna.
U toku 2005. godine merenja su izvedena dosta kasno, s obzirom
na dug sušni period nakon setve. Zapreminska masa zemljišta
kretala se od 1,27 do 1,74 gcm-3, a redukovana masa od 1,12 do
1, 52 gcm-3, i vlažnost zemljišta u granicama od 10,6 do 14,98%.
U toku 2006. i 2007. godine zapreminska masa zemljišta kretala
se od 1,31 do 1,82 g.cm-3, a redukovana masa od 1,1 do 1, 52
gcm-3, i vlažnost zemljišta u granicama 16,4 do 21,2%. Već na
osnovu navedenih rezultata uočava se da u toku 2006. i 2007.
godine, merenja su izvedena pri višim vrednostima relativne
vlažnosti zemljišta što je imalo uticaja i na izmerene vrednosti
penetrometrijskog otpora zemljišta.
U toku 2005. godine prilikom ocenjivanja razlika u stanju
zemljišta među sortama jarog ječma Nitran, Xanadu i Ledi nisu
registrovane statistički značajne rezlike, tako da je u toku nared-
nog perioda posmatrana samo sotra Nitran. Prilikom ocenjivanja
tehnologija pomoću penetrometrijskog otpora zemljišta
ustanovljene su velike razlike između tehnologija obrade
zemljišta (slika 1). Najveća razlika je registrovana između
tehnologija A i C, kad je u varijanti sa predusevom kukuruz,
u površinskom sloju zemljišta izmerena razlika od 100% u korist
varijante A (maksimalne vrednosti 1,1 MPa za varijantu A i 2,15
MPa za varijantu C). Za veće dubine došlo je do približavanja
vrednosti penetrometrijskih otpora, ali i pored toga u celom
merenom profilu zadržala se razlika od cca 1 MPa. Za varijantu
sa pretkulturom šećerna repa, ocenjivane su sve varijante obrade.
Na dubini do 10 cm izmerene su maksimalne vrednosti penetro-
metrijskog otpora zemljišta, za varijantu A čak 3 MPa, za vari-
jantu B samo 2 MPa a za varijantu C vrednost od 2,7 MPa. Za
veće dubine vrednosti penetrometrijskog otpora bile su takoreći
izjednačene.
1-10 cm
1,4
1,2 11-20 cm
1 21-30 cm
0,8
0,6
0,4
0,2
0
1 2 3
Tehnologije obrade, Tillage tehnologies
Sl. 1. Rezultati merenja – jari ječam Nitran
Fig. 1. Measurements results – spring barley Nitran
U toku 2006. godine merenja su izvedena u prvoj polovini
maja. Za jari ječam koji je posejan nakon šećerne repe, za vari-
jantu A izmerene su niže vrednosti penetrometrijskog otpora
u površinskom sloju do 5 cm u odnosu na ostale varijante. Na
dubini približno 10 cm penetrometrijski otpor je imao više vred-
nosti čija vrednost je dostigla i do 2 MPa a za varijante B i C ove
vrednosti su iznosile samo 1,4 MPa. Za veće dubine penetro-
metrijski otpor za varijante B i C imao je više vrednosti
i dostigao je vrednosti 1,8 MPa. Približno isti rezultati dobijeni
su i za jari ječam koji je zasejan nakon kukuruza, za koji
tehnologija A je imala izrazito niže vrednosti penetrometrijskog
otpora u površinskom sloju do 5 cm, a za veće dubine registro-
vane su više vrednosti penetrometrijskog otpora, uz maksimalnu
vrednost takođe približno 1,8 MPa.
U toku 2007. godine merenja su izvedena dosta brzo nakon
setve u veoma sličnim zemljišno-vodnim uslovima kao u toku
2006. godine. Za jari ječam zasejan nakon repe u površinskom
sloju zemljišta do dubine 10 cm izmerene su niske vrednosti
penetrometrijskog otpora za tehnologiju A, (svega 0,2 MPa),
a za veće dubine se povećao na vrednost 0,5 MPa (dubina 25
cm), dok za dubine iznad 40 cm dostizao je vrednosti iznad 1,6
MPa. Za tehnologije B i C u površinskom sloju izmeren je pene-
trometrijski otpor od 1 MPa, na dubini 25 cm dostizao je vred-
nosti približno 1,2 MPa a za dibine iznad 40 cm dostizao je
vrednosti čak 1,8 MPa. Prilikom merenja u usevu jarog ječma
nakon kukuruza bile su za tehnologiju A izmerene praktično
jednake vrednosti kao i za prethodni predusev, a za tehnologiju

32 PTEP 12(2008) 1-2

C pri promeni penetrometrijskog otpora izmerene su nešto više Specijalni slučaj bili su rezultati iz 2007. godine, kad su iz-
vrednosti. merene značajne razlike u usitnjenosti gornjih vrsta zemljišta
u korist tehnologije sa oranjem. Redukovane tehnologije imale
Gerlach, 2007 su za celi opseg obrađivanog zemljišta niže vrednosti penetro-
1,6
metrijskog otpora u odnosu na tehnologiju sa oranjem. Pret-
Penetrometrijski otpor, Mpa

1-10 cm
Penetr. resistance, MPa

1,4
1,2
11-20 cm postavljamo, da je ovakvo stanje posledica ekstremno tople zime
1 21-30 cm bez izmrzavanja zemljišta do dubine 25 cm. Površinski sloj
0,8 oranog zemljišta se pre prosušio od prekomerne vlažnosti
0,6 zemljišta i formirana je povoljnija struktura zemljišta
0,4
u poređenju sa redukovanim tehnologijama obrade.
0,2
0
A B C
ZAKLJUČAK
Tehnologije obrade, Tillage technologies Polifaktorijalni ogledi sa ječmom pri različitim tehnologi-
jama obrade zemljišta (konvencionalna, redukovana i mini-
Gerlach, 2008 malna) pokazuju da površine obrađene tehnologijom sa oranjem
1,8 u većini slučajeva ostvaruju bolju usitnjenost zemljišta
Penetrometrijski otpor, MPa

1,6
u dubinama do 10 cm u odnosu na redukovane tehnologije. Za
Penet. resistance MPa

1,4 1-10 cm
1,2 11-20 cm
1
21-30 cm
0,8
0,6
0,4
0,2
0
A B
Tehnologije obrade, Tillages technologies
Sl. 2. Rezultati merenja – ozimni ječam Gerlach
Fig. 2. Measurements results – winter barley Gerlach
Prilikom praćenja ozimog ječma Gerlah u toku 2006. godine
izmerene su velike razlike promene penetrometrijskog otpora,
koje su naravno posledica pogoršane strukture zemljišta (slika
2). Na dubini do 10 cm utvrđen je penetrometrijski otpor za sve
tehnologije od oko 0,5 MPa, na dubini od 25 cm kretao se od 1
do 1,5 MPa a maksimalne vrednosti izmerene su na dubini od 40
cm (2,2 MPa). Za tehnologiju C vrednosti penetrometrijskog ot-
pora bile su niže i kretale su se oko vrednosti 1,5 MPa, bile su
samo malo niže u odnosu na ostale varijante.
Rezultati merenja u toku 2007. godine su bili značajno ujed-
načeniji, dok su tehnologije A i B pokazale sličnu promenu sa
malim razlikama. Za tehnologiju C izmerene su vrednosti za
100% više za dubine od 15 do 40 cm. Najveće razlike su se po-
javile u opsegu od 10 do 20 cm i pokazuju na neke specifične
greške u sistemu obrade.
Prilikom poređenja rezultata trogodišnjeg istraživačkog pe-
rioda sa rezultatima istraživanjima u periodu od 2002. do 2004.
godine možemo konstatovati da su dobijene približno iste zavis-
nosti promene penetrometrijskog otpora. Razlike su se pojavile
prilikom poređenja tehnologija. Za jari ječam za redukovanu
tehnologiju u toku vegetacije izmerene su niže vrednosti pene-
trometrijskog otpora i ujednačenije promene u odnosu na
tehnologiju sa oranjem. U navedenom periodu javile su se visoke
temperature u prolećnom periodu a vrednost isparavanja vode
kod redukovanih tehnologija bila je niža. U godinama od 2005.
do 2007. su se ovi rezultati ponovili i uprkos promenama vre-
mena, ujednačenije promene penetrometrijskog otpora sa nižim
vrednostima izmerene su takođe za redukovane tehnologije.
Značajnije razlike izmerene su u površinskim slojevima
zemljišta do dubine 10 cm u korist redukovanih tehnologija.
veće dubine za tehnologiju sa oranjem je utvrđena viša nerav-
nomernost penetrometrijskog otpora. Poređenjem merenja pene-
trometrijskog otpora za ozimi ječam pokazuje da za rast i razvoj
biljaka povoljnije okruženje proizvode tehnologije A i B, tj. kada
se koristi oranje na srednju dubinu ili plitko oranje.
C
Ovi rezultati pokazuju da u doba klimatskih promena i sa
povećanim nedostatkom padavina u jugozapadnom regionu Re-
publike Slovačke, minimalni sistemi obrade imaće veće efekte
na čuvanje vlage u zemljištu, koja se pojavljuje kao odlučujući
faktor koji utiče na visinu prinosa. Ako uzmemo u obzir da se
prilikom minimalne obrade javljaju manji troškovi energije
i uštede u vremenu pri izvođenju redukovanih tehnologija, eko-
nomski efekti biće još izraženiji.
LITERATURA
[1] Bajla, J, Hrubý, D: Zastosowanie mikrokomputera do pomi-
arów penetrometricznych. In: Rocz. Probl. Post. Nauk
Roln., KTR PAN, Krakow, 1995, z.426, p.11-18.
[2] Bajla, J, Hrubý, D: Poboljšan prenosni konusni
penetrometer sa digitalnim očitavan-jem. In: Savr. poljopriv.
tehn., 1996, 22, No.7, p. 446- 452.
[3] Bajla, J, Hrubý, D: Prenosný kužeľový penetrometer s
digitálnym záznamníkom. In: Acta technol. agric., SAU Ni-
tra, 38, 1997, s. 9-16.
[4] Ehrlich, P, Chábera, V, Váchal, J, Zágora, M: Metodika
2/1987. Využití penetrometrických metod pro průzkum a
projektování zúrodňovacích opatření. In: VÚZZP
Praha,1987, 61p.
[5] Nikolić, R, Furman, T, Gligorić Radojka, Popović, Z, Savin,
L: Uzroci i posled-nice prekomernog sabijanja zemljišta. In:
Savr. poljopriv. teh., 22, No.7, p.396-404.
[6] O´Sullivan, M, F, a kol.: Interpretation and presentation of
cone resistance data in tillage and traffic studies. In: J. Soil
Sci., 38, 1987, No.2, p.137-148.
[7] Soane, B, D: Techniques for measuring changes in the pack-
ing state and cone resistance of soil after the passage of
wheels and tracks. In: J. Soil Sci., 24, 1973, No.3 , p. 311-
321.
[8] Standard ASABE: ASAE S 313.2, ASAE Standards Year
Book 1986, p.446.
Primljeno: 14.3.2008. Prihvaćeno: 20.3.2008.

PTEP 12(2008) 1-2 33

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.34-36 Originalni naučni rad
UDK: 634.21 Orginal Scientific paper

ŠTETNI INSEKTI SUVOG VOĆA I GROŽĐA

INSECT PESTS IN DRIED FRUITS AND RAISIN
Dr Radmila ALMAŠI
Poljoprivredni fakultet, 21000 Novi Sad, Trg Dositeja Obradovića 8.

REZIME
Ova istraživanja ukazuju na vrste insekata koje se mogu razvijati u suvom voću u našoj zemlji. Posebno je istraživan potencijal
razmnožavanja bakrenastog moljca, Plodia interpunctella Hbn. i posledice ishrane gusenica u suvom voću. Na suvim šljivama
zabeležena je nosivost od 7,6 jaja/ paru (pri gustini populacije 10 parova) do 22,4 jaja/ paru (dva para), na sušenim kajsijama od
21,8 jaja/ paru (10 parova) do 78,8 jaja/ paru (jedan par) i na suvom grožđu od 21,6 jaja/ paru (pet parova) do 63,8 jaja/ paru (dva
para). Najveći broj ispiljenih gusenica ostvaren je pri početnoj gustini od dva i tri para leptira. I pored velikog broja gusenica,
rezultati su pokazali da je prosečan broj formiranih odraslih gusenica, lutaka i leptira mali. Vremenski gledano 86 % gusenica se
hrani oko dve nedelje, a zatim, u roku od nedelju dana, brojnost gusenica naglo opada. Štete usled njihove ishrane su očigledne. Na
smrtnost gusenica uticao je nagli pad vlažnosti proizvoda.
Gubici u težini suvog voća su zanemarljivi. Najveće štete nastaju u izgledu suvog voća, zbog prisustva gusenica, egzuvija,
izgriženosti i izmeta. Odrasle gusenice proizvode velike količine svilenkastih niti koje smanjuju tržišnu vrednost proizvoda.
Ključne reči: štetni insekti suvog voća, suve šljive, suve kajsije, suvo grožđe, Plodia interpunctella Hbn.

SUMMARY
This research shows that some insect species can develop in dried fruits in our country. A special attention was paid to a breeding
potential of Indian-meal moth (Plodia interpunctella Hbn.) and the consequences of larvae feeding on dried fruits. Obtained results
indicate that the laying capacity ranged from 7,6 eggs per pair (population density of 10 pairs) to 22,4 eggs per pair (two pairs) in
prunes, then from 21,8 eggs per pair (10 pairs) to 78,8 eggs per pair (one pair) in dried apricot and from 21,6 eggs per pair (five
pairs) to 63,8 eggs per pair (two pairs) in raisins. The highest number of hatched larvae was developed at the initial population den-
sity of two and three pairs. Although the number of larvae was great, results show that the average number of fully grown larvae, pu-
pae and moths was small. About 86 % of larvae fed for two weeks, and then their number abruptly decreased during the third week.
The damage they do by feeding is enormous. The rapid decrease in product moisture affected the larval mortality.
Losses caused by insects in dried fruits are difficult to estimate. The loss of the dried fruit weight cased by insect feeding is insig-
nificant. The most serious loss caused by insect infestation is in quality and appearance of dried fruits, then in the presence of larvae
and exuviae. Fully grown larvae produce considerable webbing and coarse excreta, which lowers the market value.
Key words: dried fruit pests, prune, dried apricot, raisin, Plodia interpunctella Hbn.
Ipak, u praksi nije uvek tako, već ako proizvodi stoje duže vre-
UVOD me, u njima se često razvijaju insekti.
Insekti dospevaju na suvo voće tokom sazrevanja na stablu, Biologiju bakrenastog moljca proučavali su mnogi istraživači
sušenja, pakovanja, transporta, čuvanja u skladištima, prodavni- i ona je uglavnom poznata. Manje su poznate štete koje prouzro-
cama, domaćinstvima (ulaze u zapakovano suvo voće). Karakte- kuju insekti na suvom voću. Gladon (2006) kvalitet voća i povr-
ristično je za insekte koji se hrane na suvom voću da se njihovo ća definiše kao kombinaciju karakteristika koje daju proizvodu
razviće od jajeta do imaga odvija na površini proizvoda. Ženka izvesnu vrednost za potrošače. Faktori koji definišu kvalitet pro-
polaže jaja na površinu suvog voća u nabore. Nakon 3 - 7 dana izvoda su pojavni ili vidljivi kvalitet, sastavni, ukusni, hranljivi i
pile se gusenice koje se hrane suvim voćem, do oko mesec dana. sigurnosni.
Za to vreme za sobom ostavljaju svilenkast trag nalik na «pauči- Cilj ovog rada je bio da se ispita mogućnost razvića i razm-
nu» i zrnasti izmet. Odrasle gusenice preobraze se u lutku na po- nožavanja insekata u suvom voću, jer u slučaju proizvodnje veće
vršini proizvoda. Stadijum lutke traje oko nedelju dana, a zatim količine suvog voća, najverovatnije bi se susreli sa problemom
izleće leptir. Pored toga što se hrani suvim voćem, zagađuje ga i prisustva (posledicama ishrane) većine nabrojanih vrsta. Ipak, od
za sobom ostavlja karakterističan zaprljan izgled. svih izdvaja se bakrenasti moljac (Plodia interpunctella Hbn.),
Od primarnih insekata koji se razvijaju i razmnožavaju u kao najpolifagnija vrsta kod nas. Iz tih razloga, postavljen je
skladištima iz reda tvrdokrilaca značajni su Carpophilus hemip- ogled sa ovom vrstom na suvim šljivama, suvom grožđu i kajsi-
terus L., Necrobia rufipes Deg, Trogoderma inclusum Le Conte, jama.
iz reda devokrilaca Drosophila spp. a iz reda leptira Nemapogon MATERIJAL I METOD RADA
granella L., Plodia interpunctella Hbn., Ephestia kuhniella Z
(Almaši, 2006). Iz grupe sekundarnih štetočina Tribolium confu- Mogućnost razvića i razmnožavanja bakrenastog moljca u
sum Jacquelin duVal, T. castaneum Herbst, Oryzaephilus suri- suvim šljivama, grožđu i kajsijama ispitivana je u entomološkoj
namensis L., Cryptolestes ferrugineus Stephens, Cryptophagus laboratoriji Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu. U staklene
laticollis Lucas, Lathridius protensicollis Mannerheim, Attage- posude, sa 100 grama suvog voća postavljena su imaga bakrena-
nus pellio L., Anthrenus verbasci L., Lasioderma serricorne F. stog moljca u kopulaciji, stara jedan dan. Postavljanje ogleda je
Zbog povećane vlage često se javljaju grinje Carpoglyphus lactis bilo jako rastegnuto, jer je veoma mali broj leptira kopulirao.
L., Glycyphagus domesticus De Geer, Tyrophagus longior Ženke parova koje nisu postavljane „in copuli“ nisu polagale jaja
Gerv. (Cangardel et Fleurat, 1974) ili su polagale jako mali broj. Da bi što veći broj leptira kopuli-
Na osnovu kriterijuma o kvalitetu uskladištenih poljoprivre- rao, polovi su razdvajani u stadijumu gusenice. Eklodirani leptiri
dnih proizvoda, u njima ne sme biti ni živih ni uginulih insekata. (razdvojeni polovi), stari do 24 sata, spajani su u jedan sud i u

34 PTEP 12(2008) 1-2

kopulaciji postavljani na suvo voće. Zbog dnevno neujednače- Najveći broj ispiljenih gusenica je pri početnoj gustini od dva i
nog broja parova, postavljanje ogleda je trajalo oko dva meseca. tri para.
Ova činjenica je otežavala pregled jaja, a naročito gusenica, koje
su veoma brzo uginjavale.
U eksperimentu je ispitivano pet različitih gustina populacije
bakrenastog moljca (jedan, dva, tri, pet i 10 parova). Svaki ste-
pen početne gustine populacije leptira postavljen je u 12 ponav-
ljanja.
Suve šljive, grožđe i kajsije su kupljene u prodavnici. Vlaž-
nost suvih šljiva pre postavljanja ogleda je bila 35,0 %, suvog
grožđa 5,7 %, a kajsija 19,9 %. Bakrenasti moljac korišćen u
ovom eksperimentu odgajan je u termostatu na 27 + 1 0C i relati-
vnoj vlažnosti vazduha 40 – 60 %.
Posle prebrojavanja populacije svih razvojnih stadijuma in-
sekata, izmerena je težina suvog voća i izračunati su gubici u
težini usled kaliranja i ishrane insekata.

REZULTATI I DISKUSIJA
Na brojnost potomstva insekata i visinu štete na suvom voću
utiče veliki broj faktora nosivost, smrtnost u stadijumu jaja, gu-
senica, lutke, temperatura, vlažnost proizvoda, relativna vlažnost Sl. 2. Broj ispiljenih gusenica po jednom paru
vazduha, različitost hrane na kojoj se gusenice hrane (Almaši, Fig. 2. Number of hatching caterpillars/pair
2007).
Na slici 1 prikazana je nosivost ženki bakrenastog moljca u
zavisnosti od početne gustine populacije leptira. Na suvim šlji-
vama zabeležena je nosivost 7,6 jaja/jednom paru (kod gustine
populacije 10 parova) do 22,4 (dva para), na sušenim kajsijama
od 21,8 (kod gustine populacije 10 parova) do 78,8 (jedan par) i
na suvom grožđu od 21,6 (pet parova) do 63,8 (dva para).

Sl. 3. Potomstvo lutaka

Sl. 1. Nosivost ženki
Fig. 1. Number of eggs deposition
Na osnovu atraktivnosti suvog voća za polaganje jaja najveći
broj jaja položen je na suvim kajsijama i grožđu. Najveći broj
jaja položen je pri najmanjoj početnoj gustini populacije parova
(jedan i dva para). Uočava se i velika individualna razlika u bro-
ju položenih jaja na istoj hrani. Ukoliko je veći broj ženki na je-
dnom mestu one ne ostvaruju svoj potencijal ovipozicije, što se
može opravdati nedostatkom prostora i malom količinom suvog
voća po jedinici površine. Prosečna nosivost na 42 proizvoda
iznosi 159 jaja (Almaši i sar, 1987). Na osnovu istraživanja Gro-
su (1975) ženke mogu položiti do 400 jaja, ali ne navodi na ko-
jim proizvodima.
Pregledom jajnih horiona, embriogeneza se završila u skoro
100 % jaja što znači da se isti procenat gusenica ispileo. Prose-
čan broj gusenica koje su se hranile na voću je različit (sl. 2).
Fig. 3. Number of developed pupae (butterflies)
Kolika će biti brojnost potomstva zavisi od nosivosti ženke,
smrtnosti jaja, gusenica i lutaka. Celokupno gledano (sl. 3) jako
je mali broj izletelih leptira potomaka u odnosu na nosivost žen-
ki. Ovde treba naglasiti da se posmatrala F1 generacija potomaka
sa suvog voća. Pretpostavlja se da je ova štetočina značajnija u
skladištima suvog voća gde se generacije razvijaju na suvom vo-
ću.
Na slici 4 prikazana je smrtnost razvojnih stadijuma bakrena-
stog moljca pri početnoj gustini populacije 2 para leptira. Najve-
ća smrtnost zabeležena je u stadijumu gusenice na svim vrstama
sušenog voća.
Najveća smrtnost nastupa posle 15 do 20 dana posle piljenja.
Zapaženo je da i posle toliko dana gusenice uginu malih dimen-
zija, mada su temperaturni uslovi povoljni, ali suvo voće brzo
gubi vlagu na toj temperaturi. Suve šljive i kajsije postaju tvrde i
suve (nejestive i za čoveka), dok suvo grožđe ostaje dobre kon-
zistencije i posle dužeg vremena čuvanja. Kao rezultat ovoga,
formira se više lutaka i leptira na suvom grožđu. Gledano u pro-
centima, najviše su se gusenice hranile na suvim kajsijama, su-
vom grožđu a najmanje na suvim šljivama.

PTEP 12(2008) 1-2 35

 100
U prirodnim uslovima skladišta, relativna vlaga vazduha i
suve šljive (prune) temperatura je promenljiva, te u letnjim mesecima može doći do
90
suve kajsije (dried
prenamnoženja ove vrste. Zato se njen napad, najčešće kasno
80 primeti, kada su proizvodi prekriveni svilenkastim nitima, nalik
Percentage of mortality (%)

apricot)
Procenat smrtnosti (%)

70 suvo grožđe (raisin) na paučinu i kada se na površini kreću odrasle gusenice koje tra-
60 že mesto za preobražaj u lutku.
50 ZAKLJUČAK
40 Na osnovu dobijenih rezultata može se zaključiti:
30 - Najveći broj jaja položen je na suvim kajsijama i grožđu i pri
20 najmanjoj početnoj gustini populacije parova (jedan i dva para).
10
Uočava se i velika individualna razlika u broju položenih jaja na
istoj hrani.
0
jaja-eggs gusenice- lutke-pupae leptiri- - Na suvim šljivama zabeležena je nosivost od 7,6 jaja/jednom
caterpillars butterflyes
paru (kod gustine populacije 10 parova) do 22,4 (dva para), na
Stadijumi razvića / Development stages sušenim kajsijama od 21,8 (kod gustine populacije 10 parova) do
Sl. 4. Smrtnost bakrenastog moljca (početna gustina populacije 78,8 (jedan par) i na suvom grožđu od 21,6 (pet parova) do 63,8
dva para) (dva para).
Fig. 4. Mortality of Indian Meal Moth (density at the begining - Procenat ispiljenih gusenica je skoro 100 %. Najveći broj ispi-
two pairs) ljenih gusenica je pri početnoj gustini od dva i tri para.
- Najveća smrtnost zabeležena je u stadijumu gusenice na svim
Posmatrajući uginuće gusenica na suvim šljivama (sl. 5) po vrstama sušenog voća. Smrtnost gusenica nastupa već nekoliko
danima uočava se da 86 % gusenica se hrani oko dve nedelje, a dana posle piljenja, 86 % gusenica se hrani oko dve nedelje, a
zatim, u roku od nedelju dana, brojnost gusenica naglo opada. zatim, u roku od nedelju dana, brojnost im naglo opada. Guseni-
Štete usled njihove ishrane su očigledne. Na smrtnost gusenica ce uginu malih dimenzija, što ukazuje na nedostatak hranljivih
uticala je najverovatnije vlaga proizvoda. Kupljene suve šljive elemenata u suvom voću. Uzrok uginuća gusenica je najverovat-
imale su vlagu oko 35 %. Pri temperaturi 27+1 0C i 40 – 60 % nije vlaga suvog voća. Suve šljive i kajsije postaju tvrde i suve
relativne vlažnosti vazduha, izgubile su u proseku 29,4 % od te- (nejestive i za čoveka) dok suvo grožđe ostaje dobre konzistenci-
žine, te je vlaga suvih šljiva iznosila 5,6 % (Almaši, Veljković, je i posle dužeg vremena čuvanja. Kao rezultat ovoga formira se
2006). više lutaka i leptira na suvom grožđu.
100 - Gubici u težini suvog voća su zanemarljivi, a ozbiljniji gubici
90 nastaju u izgledu i kvalitetu proizvoda, što smanjuje tržišnu vre-
80 suve šljive (prune) dnost suvog voća.
Percentage of mortality (%)
Procenat smrtnosti (%)

70 NAPOMENA: Rezultati istraživačkog rada su nastali zahva-

60 ljujući finansiranju Ministarstva nauke i zaštite životne sredine
50
Republike Srbije, projekta evidencionog broja BTN-341002 pod
nazivom «Proizvodi od sušenog voća» u okviru «Nacionalnog
40
programa biotehnologije i agroindustrije».
30
20
LITERATURA
10 [1] Almaši, Radmila, Srdić, Ž., Stojanović, T. (1987): Uticaj
režima ishrane na fekunditet i fertilitet bakrenastog moljca
0
5 10 12 15 17 20 22 30
(Plodia interpunctella Hbn. Lepidoptera, Phycitidae). Zašti-
Dani Days ta bilja, 182, Beograd, 309 - 316.
Sl. 5. Smrtnost gusenica [2] Almaši Radmila, Veljković Olivera (2006): Mogućnost raz-
Fig. 5. Mortality of caterpillars vića, brojnost populacije bakrenastog moljca (Plodia inter-
punctella Hbn.) i oštećenost suvih šljiva. Letopis naučnih
Na osnovu istraživanja Simmons and Nelson (1975) guseni-
radova 1, godina 30, 7-13, Poljoprivredni fakultet Novi Sad.
ce bakrenastog moljca se ne hrane u suvom voću ako je vlaga
proizvoda ispod 10 %.
[3] Almaši Radmila (2006): Štetočine uskladištenog suvog vo-
Posmatrajući razviće bakrenastog moljca na suvom grožđu,
ća, VIII Savetovanje o zaštiti bilja, (poster) Zbornik rezi-
uočava se da ovaj proizvod omogućuje nešto bolje razviće guse-
mea, Zlatibor, str.111 - 113.
nica nego suve šljive i kajsije, bez obzira što je vlaga suvog
[4] Almaši Radmila (2007): Štetnost i razviće bakrenastog
grožđa ispod 10 % (5,6 %). Posle više od mesec dana, na suvom
moljca (Plodia interpunctella Hbn.) na suhom voću,
grožđu preživelo je svega 2 % lutaka u odnosu na položena jaja.
Zbornik ZUPP, 389 - 397, Babin Kuk.
Međutim i 2 % leptira, koji prežive u skladištima, je dovoljan da
[5] Cangardel, H., Fleurat, F. (1974): Les insectes et acariens
se generacija obnovi i nastanu štete. Suvo grožđe se pokazalo
ravageurs du pruneau stocke, Les cahiers, 232, Bordeaux.
pogodnije za celokupno razviće bakrenastog moljca i pri svim
[6] Gladon, R. (2006): Posle ubirajuće tehnologije za voće i po-
gustinama populacije dobijeni su leptiri (Almaši, 2006).
vrće u SAD, PTEP, 1-2, Novi Sad, 1-5.
Rezultati su pokazali da se ova vrsta razvija na svim proiz-
[7] Grosu, S. (1975): Sos. Stef.cel. Mare Nr. 19 - 21, Bucuresti
vodima, ali da postoji razlika u preživljavanju gusenica, bez ob-
10, Rom. Studi cercet biol. 27 (4): 327 - 329 (in Rom. With
zira što su čuvane pod istim uslovima.
Engl. Summ.).
Na osnovu rezultata ovih istraživanja gubici u težini suvih
[8] Simmons, P. and Nelson, H.D. (1975): Insects on dried fru-
šljiva, grožđa i kajsija su zanemarljivi, a ozbiljniji gubici nastaju
its, Agriculture Handbook 464, United States Department of
u izgledu (prisustvo gusenica, egzuvija, izmeta i svilenkastih niti
Agriculture, Washington, D.C, 1-27.
na površini proizvoda) i kvalitetu, što smanjuje tržišnu vrednost
suvog voća. Primljeno: 11.3.2008. Prihvaćeno: 18.3.2008.

36 PTEP 12(2008) 1-2

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.37-40 Originalni naučni rad
UDK: 633.15:631.53.01''2007'' Orginal Scientific Paper

ANALIZA PROIZVODNJE SEMENA NEKIH ZP HIBRIDA

KUKURUZA U 2007. GODINI
THE ANALYSIS OF SEED PRODUCTION OF SOME ZP MAIZE
HYBRIDS IN 2007
Dr Milovan PAVLOV, dr Živorad VIDENOVIĆ, Zoran STANIŠIĆ dipl. ing,
Nebojša RADOSAVLJEVIĆ dipl. ing, Jovan PEŠIĆ dipl. ing, mr Jelena SRDIĆ
Institut za kukuruz «Zemun Polje», Beograd-Zemun

REZIME
Proizvodnja semena kukuruza je veoma složena, osetljiva i znatno skuplja od merkantilne proizvodnje. Zbog toga se ovoj proiz-
vodnji posvećuje posebna pažnja u cilju ostvarivanja većih prinosa i kvalitetnijeg semena. Naime, zakonska regulativa iz ove oblasti
striktno propisuje uslove kvaliteta, neophodnih da bi seme moglo da bude stavljeno u promet.
Analiza proizvodnje semena izvršena je za 3 najznačajnija ZP hibrida kukuruza: ZP 341, ZP 434 i ZP 677 u 2007. godini kod 24
proizvođača. Manji deo ove proizvodnje bio je u uslovima navodnjavanja (315 ha ili 17%), a preostalih 1.573 ha (83 %) u suvom
ratarenju. Utvrđeno je da su prinosi znatno manji u suvom ratarenju, što se odrazilo na zastupljenost frakcija semena u ukupnom
prinosu i masi 1000 semena.
Prosečan prinos hibrida ZP 341 na 266 ha bio je 2.615 kg/ha. Od ukupnog prinosa sitnije frakcije semena (6,5 – 8,3 mm) bilo je
52,5%, sa masom 1000 semena 269,3 g. Krupnije frakcije semena (< 8,3 – 11 mm) bilo je 47,5 % i masom 1000 semena od 342,4 g.
Prosečan prinos hibrida ZP 434 na 1 266 ha bio je 2.309 kg/ha. Od ukupnog prinosa sitnija frakcija semena bila je zastupljena sa
48,3% i imala masu 1000 semena 268,4 g. Krupnija frakcija semena obuhvatila je 51,7%, sa masom 1000 semena od 344,3 g.
Prosečan prinos hibrida ZP 677 na 365 ha bio je 2.971 kg/ha. Sitnije frakcije semena bilo je 85,5%, a njena masa 1000 semena
282,3 g, dok je krupnije frakcije semena bilo 14,5%, a masa 1000 semena 333,5 g.
Ključne reči: kukuruz, prinos, kvalitet semena, masa 1000 semena, hibrid kukuruza ZP 341, ZP 434, ZP 677.

SUMMARY
The maize seed production is much more complex, sensitive and expense than the commercial maize production. Therefore a spe-
cial attention should be paid during the whole process of the seed production, in order to achieve higher yields and better seed qual-
ity. Legislative regulations related to this field very precisely determine quality conditions that have to be fulfilled in order to move
seed into market.
The analysis of seed produced by 24 different seed growers was performed in 2007 with three most important ZP maize hybrids:
ZP 341, ZP 434 and ZP 677. Approximately 17% of this production (315 ha) were carried out under irrigation conditiona, while the
ramining 83% of this production (1,573 ha) were performed under dry land farming conditions. It was determined that the yield was
significantly lower under conditions of dry land farming, hence the share of seed fractions in the total yield and 1000-seed weight
were affected.
The average yield of the hybrid ZP 341 on 266 ha was 2,615 kg ha-1. Smaller fractions (6,5– 8,3 mm) with the average 1000-seed
weight of 269,3 g made 52,5% of the total yield. On the other hand, larger seed fractions (< 8,3–11 mm) with the average 1000-seed
weight of 342,4 g made 47,5 % of the total yield. The average yield of the hybrid ZP 434 on 1,266 ha was 2,309 kg ha-1. Smaller
fractions with the average 1000-seed weight of 268,4 g made 52,5% of the total yield, while larger seed fractions with the average
1000-seed weight of 344,3 g made 51,7 % of the total yield. The average yield of the hybrid ZP 677 on 365 ha was 2,971 kg ha-1.
Smaller fractions with the average 1000-seed weight of 282,3 g made 85,5% of the total yield, while larger seed fractions with the
average 1000-seed weight of 333,5 g made 14,5 % of the total yield.
Key words: maize, yield, seed quality, 1000-seed weight, maize hybrid ZP 341, ZP 434, ZP 677.
masa 1000 semena. Tako na primer visok nivo tehnologije
UVOD gajenja, a to znači plodna parcela, blagovremena obrada
Pored toga što je u proizvodnji semena veoma bitno ostvariti zemljišta, soja kao dokazano najpovoljniji predusev, dovoljna
visok prinos i da je seme kvalitetno, važno je da ono ima i količina upotrebljenih mineralnih đubriva, optimalna gustina
odgovarajuću masu 1000 semena. Naime, pakovanje semena useva, navodnjavanje i povoljni klimatski uslovi u toku
danas se obavlja u setvenim jedinicama pa postoji interes da vegetacije obezbeđuju da se ostvari krupnije seme. Takvo seme
njihova masa bude optimalna. Za domaće tržište ZP setvena ima dovoljnu količinu rezernih hranljivih materija za početni
jedinica je 25.000 semena a za izvoz uglavnom 75.000 semena. razvoj klice, što je posebno važno ukoliko uslovi u vreme
Na taj način kupci vrlo precizno mogu da odrede potrebnu klijanja i nicanja nisu baš povoljni.
količinu semena za setvu po jedinici površine. Osim toga, ne Tehnologija dorade ZP semena podrazumeva da se seme
događa se više da razlika u broju semena između iste mase posle krunjenja primarno doradi na sitima od 6,5 - 11 mm. Zatim
različitih hibrida kukuruza bude i do 30%. Masa 1000 semena se vrši ujednačavanje semena preko sita 8,3 mm i dobija se
je u najvećem stepenu uslovljena genetičkim svojstvima sitnija frakcija veličine 6,5 - 8,3 mm i krupnija frakcija veličine
roditeljskih komponenata hibrida. Međutim, pokazalao se da i < 8,3 - 11mm. Dalje je moguće kalibriranje na okrugle i
tehnologija gajenja ima uticaja, na to da li će biti veća ili manja pljosnate frakcije semena. Međutim, praksa je pokazala da je
seme dovoljno ujednačeno ako se kalibrira u dve frakcije.

PTEP 12(2008) 1-2 37

Ovakav sistem dorade semena posebno je važan za pravilnu prinosa. Međitim, treba imati na umu da se za proizvodnju
setvu, naročito kada se koriste mehaničke sejalice. Osim toga, semena, uglavnom koriste najplodnije parcele. Na svim
zbog takvog semena usev je ujednačen prilikom nicanja i porasta površinama primenjena je uobičajena tehnologija gajenja
što se u krajnjoj liniji pozitivno odražava i na prinos. Ovo se semenskog kukuruza.
prvenstveno odnosi na to da je ujednačen usev u porastu
prinosniji, od onog gde su neke biljke bolje, a druge lošije REZULTATI I DISKUSIJA
razvijene. To se događa kada je seme različitih veličina. Rezultati ostvarenog prinosa semena hibrida kukuruza: ZP
Različite frakcije semena imaju istu genetičku informaciju i nije 341, ZP 434 i ZP 677 u 2007. prikazani su u tabelama 1, 2, i 3.
utvrđena razlika u prinosu između njih, Videnović 1987.
Na oblik i veličinu zrna ima uticaja i položaj zrna na klipu, Tabela 1. Proizvodnja semena hibrida kukuruza ZP 341 u
pa su tako zrna na vrhu i u osnovi klipa okruglasta a u sredini 2007. godini
pljosnata. Biološki gledano zrna na sredini klipa se najbolje Table 1. Seed production of maize hybrid ZP 341 in the year
ishranjuju te su i najrazvijenija. Okrugla zrna se javljaju u većem 2007.
stepenu kada oplodnja nije potpuna. Poseban nedostatak Proizvođač Navodnj. Prinos Yield Ukupna proizv. kg
okruglih zrna je u tome što se u postupku dorade u većem ha
Producer Irigation kg/ha % Total yield kg
stepenu povređuje klica, jer je njen položaj takav da do 1 AD „Sanad” 90 ne no 3.075 92 276.760
povreda lako dolazi. Vrbas 100
U cilju utvrđivanja delovanja različiti ekoloških i proiz- 2 30 ne no 3.344 100.322
„S.Kovaćević”
vodnih faktora na nivo prinosa, udeo sitnije i krupnije frakcije Sivac AD 69
semena u ukupnom prinosu i masu 1000 semena, izvršena je 3 86 ne no 2.307 198.444
„Bačka”
analiza proizvodnje za 3 ZP hibrida kukurza: ZP 341, ZP 434 Bačka P.DP 52
4 60 ne no 1.733 104.000
i ZP 677 kod 24 proizvođača u 2007. godini. Manji deo ove "Budućnost”
proizvodnje bio je u uslovima navodnjavanja, gde je utvrđeno -
da su prinosi u proseku znatno veći od suvog ratarenja. Ove Σ/ x 266 - 2.615 679.526
analize izvršene su na osnovu proizvodnje na 1.888 ha, što Podaci (tab. 1) pokazuju da je u navodnjavanju ostvaren
zaključcima daje vrlo veliku pouzdanost. prinos semena hibrida ZP 341 na 30 ha od 3.344 kg/ha kod
Utvrđeno je da je procentualno učešće frakcija semena 6,5 - proizvođača Vrbas „S. Kovačević”, a u suvom ratarenju na 60 ha
8,3 mm i < 8,3 – 11 mm u ukupnom prinosu i masa 1000 semena u Bačkoj Palanci DP „Budućnost” prinos je bio 1.733kg/ha, što
bila veoma različita kod ispitivanih hibrida kukuruza i da je zav- je za 1.611kg/ha, odnosno 48% manje. Prosečan prinos ovog
isila od uslova proizvodnje. hibrida na 266 ha bio je 2.615 kg/ha.
MATERIJAL I METOD RADA Tabela 2. Proizvodnja semena hibrida kukuruza ZP 434 u
2007. godini
U 2007. godini analizirana je proizvodnja semena 3 ZP hi- Table 2. Seed production of maize hybrid ZP 434 in the year
brida kukurza: ZP 341 kod 4 proizvođača, ZP 434 kod 16 proiz- 2007.
vođača i ZP 677 kod 4 proizvođača na površini od 1 888
ha. Od ukupne proizvodnje 315 ha (17%) bilo je u us- Proizvođač Navodnj. Prinos Yield Ukupna proizv. kg
lovima navodnjavanja i 1.573 ha (83%) bez navodnjavanja. ha
Producer Irigation kg/ha % Total yield kg
Svaki od ovih proizvođača primenjivao je neki vid svoje Nadalj
1 20 da yes 4.524 100 90.475
tehnologije gajenja, što je imalo veoma velikog uticaja na OZZ„Nadalj”
prinos. Vrbas
2 114 da yes 3.297 73 375.859
Berba je obavljena kombajnima tipa Burgon na 90% „S.Kovačević”
površina i na 10% vučenim beračima Zmaj. Sadržaj vlage 3 AD „Maglić” 44 da yes 2.971 66 130.745
zrna pri berbi bio je u granicama od 44 – 23%. U toj fazi je 4 AD N. Orahovo 60 ne no 1.237 27 74.206
kukuruz u punoj fiziološkoj zrelosti (Pavlov i sar. 2005). 5 AD „Sanad” 80 ne no 1.173 26 93.867
Kukuruz je transportovan odmah na sušenje u doradne 6 DOO „Sokolac” 109 ne no 1.649 36 179.698
centare. Sušenje je obavljeno na temperaturi od 30-42 °C u OZZTovariševo
7 84 ne no 1.758 39 147.704
vremenu od 60-80h. Zatim je obavljeno krunjenje i „Livade”
primarna dorada semena na sitima 6,5-11 mm. Formirane su 8 ZZ Sivac 60 ne no 2.152 48 129.116
partije od 20 t semena. Ispitivanja kvaliteta semena 9 ZZ Srbobran 70 ne no 2.787 62 195.090
pokazala su da sve proizvedene količine semena imaju vrlo 10 PP Ratkovo 152 ne no 2.858 63 434.400
visoke vrednosti klijanja i energije klijanja. Takav kvalitet 11 AD Bački Sivac 79 ne no 2.054 45 162.280
semena je neophodno obezbediti (Milošević Mirjana i sar. 12 PP Plantaža
44 ne no 2.435 54 107.130
2005 i Ivanović Dragica i sar. 2005 i Pavlov i sar. 2005) Borkovac Rum
U cilju utvrđivanja udela frakcija semena u ukupnom 13 AD
80 ne no 1.936 43 154.900
prinosu i njihove mase 1000 semena izvršeno je B.Despotovac
uzorkovanje tako što je od svake partije od 20 t uzeto po 10 14 „Agrokop”ADR
166 ne no 1.779 39 295.353
kg semena. Ukoliko je neki proizvođač imao više partija uma
istog hibrida kukuruza, od njih je napravljen prosečan 15 Bačka P.DP
86 ne no 1.529 34 131.470
uzorak. Nakon toga je izvršeno kalibriranje, tako što je "Budućnost”
seme podeljeno na situ veličine 8,3 mm, na sitnu frakciju 16 OZZ„Jedinstvo”
18 ne no 2.799 62 50.385
Kraljevci
6,5 – 8,3 mm i krupnu frakcija < 8,3 – 11mm.
Meteorološke prilike su u 2007. godini bile veoma Σ/ x 1.266 - 2.309 - 2.752.678
nepovoljne za proizvodnju semenskog kukuruza.
Zemljišta na kojima je obavljena proizvodnja semena bilo je
različitih fizičko hemijskih osobina, što je imalo uticaja na nivo

38 PTEP 12(2008) 1-2

 Iz podataka (tab. 2) vidi se da je najveći prinos semena Tabela 5. Analiza mase 1000 semena hibrida kukuruza ZP
hibrida ZP 434 ostvaren na 20 ha kod OZZ „Nadalj” u uslovoma 434 proizvedenog u 2007. godini
navodnjavanja od 4.524 kg/ha, a najmanji na 80 ha od 1.173 Table 5. Analysis of 1000 seed weight for maize hybrid ZP
kg/ha kod AD „Sanad”-a, odnosno svega 26% od najvećeg 434 produced in 2007.
ostvarenog prinosa. Ova razlika od 3.351 kg/ha rečito ukazuje na
doprinos navonjavanja povećanju proizvodnje semena. Prosečan Frakcija/Fraction Frakcija / Fraction
prinos kod tri proizvođača koji su primenjivali navodnjavanje 6,5-8,3mm < 8,3-11mm
iznosio je 3.597 kg/ha a kod svih ostalih u suvom ratarenju 2.011 Proizvođač Masa
Frakc Masa 1000
kg/ha. Prosečan prinos ovog hibrida na 1.266 ha bio je Producer Prinos Frakc. 1000 Prinos
.% sem. g
t % sem. g t
2.309kg/ha. Slične rezultate dobili su Pavlov i sar. 2004 i Pavlov Fract 1000seed
Yield Fract. 1000seed Yield
i sar. 2007. . weight
weight
Nadalj
1* 37,3 41 276 53,2 59 346
OZZ„Nadalj”
Tabela 3. Proizvodnja semena hibrida kukuruza ZP 677 u
2007. godini 2* AD „Maglić” 64,9 50 269 65,9 50 342
Table 3. Seed production of maize hybrid ZP 677 in the year Vrbas
3* „S.Kovačević 188,3 50 268 187,6 50 344
2007.
”
AD N.
Yield Ukupna proizv. 4 50,7 69 247 23,6 31 319
Proizvođač Navodnj. Prinos Orahovo
ha % kg
Producer Irigation kg/ha 5 AD „Sanad” 64,6 69 254 29,3 31 338
Total yield kg
Vrbas 100 DOO
1 161 da yes 5.153 829.567 6 76,3 42 285 103,5 58 364
„S.Kovačević” „Sokolac”
Institut Zemun 51 OZZ Tovar.
2 85 ne no 2.647 225.000 7 68,1 46 277 79,1 54 356
Polje „Livade”
3 ZZ „Turija” 70 ne no 1.803 35 126.195 8 ZZ Sivac 70,8 55 264 58,3 45 332
„Agroseme” 44
4 40 ne no 2.280 91.200 9 ZZ Srbobran 104,0 53 269 91,1 47 347
Kovilj
10 PP Ratkovo 169,2 39 263 265,2 61 357
Σ/ x 356 - 2.971 1.271.967
AD Bački
11 70,1 43 272 92,2 57 351
Sivac
Podaci (tab. 3) veoma uverljivo u dokazuju efekat PP
navodnjavanja, jer je hibrid ZP 677 na 161ha imao prinos od 12 Pl.Borkovac 44,1 41 266 63,1 59 341
Ruma
5.152 kg/ha kod „S. Kovačević”, Vrbas a na 70 ha u suvom
AD
ratarenju 1.803 kg/ha, što je za 3.350kg, odnosno 65% manje 13
B.Despotovac
60,3 39 278 94,6 61 338
kod ZZ „Turija”. Prosečan prinos ovog hibrida na 365 ha bio je „Agrokop”A
14 174,9 59 266 120,6 41 341
2.971 kg/ha. DRuma
Zastupljenost sitnije frakcije semena veličine 6,5 – 8,3 mm i 15
DP Budućnost
58,4 44 278 73,1 56 339
krupnije frakcije semena veličine < 8,3 – 11 mm u ukupnoj masi B. Pal.
semena, i masa 1000 semena, prikazano je u tabelama 4, 5 i 6. ZZ„Jedinstvo
16 16,1 32 263 34,3 54 353
”Kralj.
Tabela 4. Analiza mase 1000 semena hibrida kukuruza ZP 1318, 1434,
341 proizvedenog u 2007. godini Σ/ x 1
48,3 268,4
7
51,7 344,3

Table 4. Analysis of 1000 seed weight for maize hybrid ZP * = Navodnjavanje/Irigation

341 produced in 2007.
Podaci (tabela 5) pokazuju da je od ukupnog prinosa sitnije
Frakcija / Fraction - 6,5- Frakcija / Fraction -
8,3mm < 8 3-11mm
frakcije semena bilo 1.317,9 t (48,3%) a njihova masa 1000 se-
Masa Masa mena bila je u proseku 268,4 g. Krupnije frakcija semena < 8,3–
Proizvođač 1000 1000 11 mm bilo je 1.431,8 t (51,7%) a njihova masa 1000 semena
Producer Prinos Frakc. Prinos Frakc.
t %
sem. g
t %
sem. g iznosila je prosečno 344,3 g. Razlika mase semena između ove
1000 1000see dve frakcije semena bila je 75,9 g (28,3%).
Yield Fract. Yield Fract.
seed d Podaci (tab. 6) pokazuju da je ukupno bilo 1.070,1 t sitnije
weight weight
Vrbas
frakcije semena, što čini 85,5% ukupnog prinosa, sa masom
1 „S.Kovaćević”
54 54 265 46,3 46 341 1000 semena prosečno 282,3 g. Krupnije frakcije semena bilo je
2 AD „Sanad” 142,8 52 278 133,9 48 349 201,6 t (14,5%), a njena masa 1000 semena iznosila je prosečno
333,5 g. Razlika mase semena između ove dve frakcije bila je
3 ZZ Sivac 106,2 54 264 92,3 46 342
51,2 g (18%).
B. Palanka Ako se posmatra prosečno učešće sitnije i krupnije frakcije
4 DP"Budućnost”
52,1 50 270 51,9 50 336
semena hibrida ZP 341 i ZP 434 ono je vrlo približno (52,5% i
Σ/ x 355,1 52,5 269,3 324,4 47,5 342,0 47,5%) odnosno (47,3% i 52,7%). Takođe je i masa 1000 se-
mena sitne frakcije ovih hibrida imala slične vrednosti 269,3 g i
268,4 g, a krupnije frakcije isto tako 342,0 g i 344,3 g. Kod hi-
Podaci (tab. 4) pokazuju da je od ukupnog prinosa sitnije
brida ZP 677 sasvim je drugačije, jer je učešće sitnije frakcije u
frakcije semena 6,5 – 8,3 mm bilo 355,1 t (52,5%), a njegova
ukupnom prinosu 85,5%, a krupnije 14,5%, dok je masa 1000
masa 1000 semena bila je u proseku 269,3 g. Krupnije frakcije
zrna iznosila 282,3 g, odnosno 333,5 g.
semena < 8,3 – 11 mm bilo je 324,4 t (47,5%), sa masom 1000
semena, prosečno 342,4 g. Razlika mase semena između ove dve
frakcije semena bila je 72,7 g (27 %).

PTEP 12(2008) 1-2 39

 Tabela 6. Analiza mase 1000 semena hibrida kukuruza ZP kod proizvođača „Sava Kovačević”- Vrbas, a na 70 ha u suvom
677 proizvedenog u 2007. godini ratarenju kod ZZ „Turija”, 1.803 kg/ha, što je za 3.350 kg, od-
Table 6. Analysis of 1000 seed weight for maize hybrid ZP nosno 65% manje. Od ukupnog prinosa, frakcije semena veličine
677 produced in 2007. 6,5 – 8,3 mm bilo je 1.070,1 t (85,5%) i masa 1000 semena
Frakcija /Fraction Frakcija /Fraction
282,3 g. Krupnije frakcije semena < 8,3 – 11 mm bilo je
6,5-8,3mm < 8,3-11mm 201,6 (14,5%) a masa 1000 semena 333,5 g.
Proizvođač Masa 1000 Masa 1000
Producer Prinos Frakc.
sem. g
Prinos
Frakc. % sem. g LITERATURA
t % t
1000seed Fract. 1000seed
Yield Fract.
weight
Yield
weight [1] Ivanović Dragica, Milivojević Marija, Stojadinović
Vrbas Jasmina, Vujinović Jasna: Production, processing and
1* 687,7 83 291 141,8 17 380
„S.Kovačević” qality control of maize seed within the ZP system, In-
2
„Agroseme“
74,7 82 280 16,5 18 350 ternationale Maize Conference: Accomplishments
Kovilj and Perspectives. 60th anniversery Maize Research
Institut Zemun Institute “Zemun Polje”. October 26-28, 2005, Bel-
3 194,8 87 291 30,1 13 314
Polje
grade. Book of abstract, pp.26.
4 ZZ Turija 112,9 90 267 13,2 10 290
[2] Milošević Mirjana, Milivojević Marija, Ivanović
1070,
Σ/ x 85,5 282,3 201,6 14,5 333,5 Dragica, Vujaković Milka: Production, processing
1
and qality control of maize seed within the ZP sys-
* = Navodnjavanje Irigation tem, Internationale Maize Conference: Accomplishments
and Perspectives. 60th anniversery Maize Research Institute
ZAKLJUČAK “Zemun Polje”. October 26-28, 2005, Belgrade. Book of ab-
Na osnovu izvršene analize uticaja sistema gajenja na prinos, stract, pp.74.
udeo sitnije i krupnije frakcije u ukupnom prinosu i njihovu [3] Pavlov M., Đukanović Lana, Milićević M: Proizvodnja i
masu 1000 semena hibrida kukuruza - ZP 341, ZP 434 i ZP 677 dorada semena u ZP sistemu, Savetovanje Agroinovacije
u 2007. godini utvrđeno je sledeće: „Nauka, praksa i promet u agraru”, Soko Banja (2004).
* Prosečan prinos hibrida ZP 341 na 266 ha bio je 2.615 [4] Pavlov M., Lana Đukanović, Jovin P, Milićević M: Produc-
kg/ha. Prinos na 30 ha bio je 3.344 kg/ha kod proizvođača „Sava tion, processing and qality control of maize seed within the
Kovačević” - Vrbas u navodnjavanju a u suvom ratarenju na 60 ZP system. Internationale Maize Conference: Accomplish-
ha u Bačkoj Palanci DP „Budućnost”, 1.733 kg/ha, što je za ments and Perspectives. 60th anniversery Maize Research
1.611 kg/ha, odnosno 48% manje. Od ukupnog prinosa frakcije Institute “Zemun Polje”. October 26-28, 2005, Belgrade.
semena 6,5 – 8,3 mm bilo 355,1 t (52,5%), a masa 1000 semena Book of abstract, pp.74.
269,3 g. Krupnije frakcije semena < 8,3 – 11 mm bilo je 324,4 t [5] Pavlov M., Lana Đukanović, Milićević M: Savremeni
(47,5%) a masa 1000 semena iznosila je 342,4 g. aspekti proizvodnje i dorade semena ZP hibrida kukuruza,
* Prosečan prinos hibrida ZP 434 na 1.266 ha bio je 2.309 PTEP - Časopis za procesnu tehniku i energetiku u poljo-
kg/ha. Najveći prinos semena ostvaren je na 20 ha kod OZZ privredi, 9(2005) 3-4, s. 83-84.
„Nadalj” od 4.524 kg/ha u uslovoma navodnjavanja, a najmanji [6] Pavlov M., Videnović Ž: Uticaj sistema gajenja na prinos i
na 80 ha od 1.173 kg/ha kod AD „Sanad”. Ova razlika od 3.351 kvalitet semena kukuruza, PTEP – Časopis za procesnu
kg/ha rečito ukazuje na doprinos navonjavanja povećanju tehniku i energetiku u poljoprivredi, 11(2007) 1-2, s. 55-57.
proizvodnje semena. Od ukupnog prinosa frakcije semena 6,5 – [7] Videnović Ž: (l987). Uticaj različitih frakcija kalibriranog
8,3 mm bilo 1.317,9 t (48,3%), a masa 1000 semena 268,4 g. semena na prinos kukuruza, Arhiv za poljoprivredne nauke,
Krupnije frakcije semena < 8,3 –11 mm bilo je 1431,8 t 48(1987)171, s. 289-294.
(51,7%) a masa 1000 semena iznosila je prosečno 344,3 g.
* Prosečan prinos hibrida ZP 677 na 365 ha bio je 2.971
kg/ha. Na 161 ha imao je prinos od 5.152 kg/ha u navodnjavanju Primljeno: 01.3.2008. Prihvaćeno: 12.3.2008.

40 PTEP 12(2008) 1-2

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.41-44 Stručni rad
UDK: 621.57, 621.176 Paper

EKONOMIČNI TERMODINAMIČKI CIKLUSI ZA STAKLENIKE

LOW-COST EFFECTIVE THERMODYNAMIC CYCLES FOR GREEN HOUSES
Dr Maša BUKUROV, mr Siniša BIKIĆ
Fakultet tehničkih nauka, 21000 Novi Sad, Trg Dositeja Obardovića 6

REZIME
U radu je ukazano na veliku isplativost organizacije proizvodnje povrtarskih proizvoda u, preko cele godine, zatvorenim
staklenicima. Zbog mogućnosti iskorišćenja slobodne energije iz prirode i njenog uvođenja u klasične termodinamičke cikluse koji se
mogu koristiti i za zagrevanje i zalivanje staklenika obrazložena je potreba za preciziranjem i proširenjem energetskih pojmova.
Prikazana su bitna svojstva klasične toplotne pumpe koja koristi toplotu vode iz raspoloživih prirodnih izvora, kao i paro-vodeni
injektor koji radi sa poluotvorenim termodinamičkim ciklusom koje imaju primenu u klimatizaciji staklenika. Pažnja je obraćena na
ekonomičnost proizvodnje tople vode, sa potrebnim energijskim parametrima dovoljnim za njen transport i distribuciju po
staklenicima.
Kao mogućnost navodi se primer kogeneracije za grejanje staklenika. Za staklenike manjih površina koristi se poseban parni
kotao potrebnog kapaciteta. Moderna termoelektrana-toplana kombinovanog parno-gasnog ciklusa sa kogeneracijom, veličine 100
MW (električne energije), može da radi cele godine sa stepnom korisnosti η=0,9, ukoliko se njena toplotna energija koristi za
klimatizaciju zatvorenih staklenika na oko 8 ha. Primenom paro-vodenog injektora za transport i distribuciju tople vode kroz grejne
linije, iskorišćava se deo nisko temperaturne toplote, koji ne može da se na drugi način iskoristi.
Ključne reči: staklenici, termodinamički ciklusi, toplotna pumpa, parovodeni injektor, COP, stepen korisnosti η.

SUMMARY
This paper points out to cost-efficiency of gardening organisation in closed green houses during the whole year. The possibility to
use free energy from nature and its introduction into classic thermodynamic cycles which can be used for heating and watering in
green houses requires the introduction of some new definitions and widening of existing terminology. Here are presented important
characteristics of classic heat pump which uses water heat from existing natural sources, as well as steam-water injector which op-
erates in semi-open thermodynamic cycle. Different types of heat pumps are used in air conditioning of green houses. The attention
was paid to the profitability of the warm water production, including necessary energy parameters sufficient for its transportation
and distribution in green houses.
Also, an example of cogeneration for green house heating is presented. A steam boiler of required capacity is used for small-size
green houses. A modern power-heating plant with a combined steam-gas cycle with cogeneration, capacity of 100 MW (electric
power), can operate during the whole year with the efficiency rate of η=0,9, if its energy is used for air conditioning of closed green
houses on about eight ha. The application of the steam-water injector for transportation and distribution of warm water through
heating lines provides usage of low temperature heat which cannot be used otherwise.
Key words: green houses, thermodynamic cycles, heat pump, steam-water injector, COP, efficiency rate η.

UVOD REZULTATI I DISKUSIJA

Efikasniji i ekonomičniji sistemi sa toplotnim pumpama ima-
ju viši stepen korisnosti procesa η kada su radne temperature
bliže ambijentalnim, što je korisno za zagrevanje staklenika.
Pošto su slični zahtevi u mnogim oblastima poljoprivrednih ak-
tivnosti, može se očekivati veće učešće primene toplotnih pumpi.
MATERIJAL I METOD
Način rada toplotnih pumpi upućuje na potrebu da se povežu
postojeće energije (mehanička, električna, kinetička, pritisna), za
čiju transformaciju važi entropijska zakonitost, sa energijom sta-
lno prisutnom u prirodi, koja se može nazvati „slobodnom“ i čije
je poreklo planetarno (kosmičko). Uvođenje ove slobodne – ob-
novljive energije u ukupan raspoloživi energijski potencijal koji
efikasno može da se koristi; zahteva nove definicije i podele
energije. Evidentna povezanost ovih energija različitog porekla
nema za sada odgovarajuće i prihvaćeno teorijsko obrazloženje.
Za obrazloženje značaja toplotnih pumpi u razvoju stak-
lenika navodi se primer Holandije [5], koji je koristan za oprede-
ljenje stava i usmeravanje budućeg razvoja staklenika kod nas.
U Holandiji je 1100 ha pokriveno staklenicima koji su izgra-
đeni na osnovu potražnje za svežim voćem i povrćem tokom cele
godine i izuzetno su obogatili holandske poljoprivrednike. Sek-
tor staklenika donosi svake godine 12 milijardi evra i zapošljava
140.000 ljudi. Međutim, cena energije iznosi 25% ukupne zarade
od useva, a udeo staklenika u emitovanju ugljen dioksida je 12%
ukupne emisije.
Ovi razlozi usmerili su pažnju na mogućnost korišćenja al-
ternativnih energija, kogenerciju električne i toplotne energije,
konzervaciju letnjeg viška toplote, kao i kontrolisanja: tempera-
ture, relativne vlage i ugljen-dioksida u staklenicima.
Ovako zahtevan pokušaj planirano je da se sprovede zame-
nom otvorenih staklenika (tokom leta) zatvorenim staklenicima
preko cele godine. Ispod staklenika nalaziće se veliki podzemi
rezervoari, sa hladnom vodom i toplom vodom koja se greje so-
larnom energijom. Tokom leta staklenik se hladi a tokom zime
greje - što omogućava toplotna pumpa. Hlađenje staklenika to-
kom leta zbog kondenzacije omogućava povrat 50% vode. Zbog
zatvorenog krova staklenika smanjuje se i emisija ugljen-
dioksida za 65% u odnosu na konvencionalne staklene bašte.

PTEP 12(2008) 1-2 41

Najviše zbog mogućnosti smanjenja ugljen-dioksida holandska
vlada podržava ovaj projekt, kao i ministarstvo za poljoprivredu
i kvalitet prirode i hrane.
U svim energijskim (toplotno-rashladnim i transportnim)
segmentima rada staklenika mogu se za povećanje efikasnosti
uključiti toplotne pumpe. Danas dostignut visok kvalitet izrade
toplotnih pumpi i mogućnost podizanja nisko temperaturske (ot-
padne) toplotne energije na viši – korisni nivo paro-vodenim in-
jektorom, osigurava ovim uređajem opravdano uključenje u
proces modernizacije rada staklenika. Očigledno je da primer
Holandije treba slediti.
Merenje efikasnosti rada uređaja za
prenos toplote
Koeficijent efikasnosti (COP) i
stepen korisnosti (η)
Efikasnost rada uređaja za prenos toplote izražava se preko
dva pojma: Koeficijent efikasnosti (COP - coeficient of perfor-
mans) i stepen korisnosti (η). Uspešnost rada rashladnih i grejnih
sistema, strujnih izmenjivača toplote i različitih termodinamičkih
ciklusa, zasniva se na poređenju utroška električne energije za
isti obavljen rad tj. učinak. Razvoj ovih uređaja posebno je us-
meren u pogledu povećanja koeficijenta efikasnosti procesa koji
predstavlja količnik korisne, ovim uređajem dobijene, energije i
utrošene električne energije za isti učinak (ukoliko bi se npr. gre-
janje vršilo direktno električnom energijom). Za sada se vred-
nosti COP kreću između 2,5-5 sa tendencijom povećanja na 8-
10. Niže vrednosti koeficijenta odnose se na klasične grejne sis-
teme, srednje vrednosti (4-6) na grejne sisteme sa toplotnim
pumpama koje koriste postojeće prirodne izvore i ponore toplote
(tlo, voda). Najviše vrednosti (8-10) dostignute su za rashladne
sisteme sa toplotnom pumpom, a očekuju se i od složenih ure-
đaja npr. hidristora [4]. Hidristori, objedinjavanjem pojedinih
etapa termodinamičkog ciklusa imaju manje gubitke; a takođe i
mogućnost da se deo dobijene energije pretvori u koristan meha-
nički rad.
COP se razlikuje od stepena korisnosti η. Klasičan stepen
korisnosti manji je od 1 (η<1) jer se dobija poređenjem izlaznih i
ulaznih energija koje su istog porekla - vrste (ugalj-para-toplota);
a nalaze se u istom transformacionom procesu.
COP je veći od 1 (COP>1) jer se toplotna energija dobija
posredno preko električne energije pa su i gubici znatno veći
(ugalj-para-električna energija-toplota)
Ekor Ekor 1 meva se uređaj koji prinuđuje fluid da se kreće u pravcu koji je
COP = = = =4
Eel Ekor (η pk ⋅η gen ⋅ηti ) 0, 9 ⋅ 0, 3 ⋅ 0,8
gde su:
Ekor – korisna energija [J]
Eel – električna energija [J]
ηpk – stepen korisnog dejstva parnog kotla [-]
ηgen – stepen korisnog dejstva generatora [-]
ηti – stepen korisnog dejstva izmenjivača toplote [-].
COP je mera poređenja korisne energije u odnosu na elektri-
čnu energiju sa kojom bi se dobila ista korisna energija.
Preciziranje energijskih pojmova
Definicija COP dovodi u zabludu, jer se misli da je toplotna
pumpa nekoliko puta efikasnija od drugih uređaja, što trgovci sa
zadovoljstvom podržavaju. COP je međutim samo gruba proce-
42
na vrednosti i mogućnosti nekog uređaja i na osnovu nje ne treba
donositi konačnu odluku.
Sve vrste energija bez obzira na poreklo izražavaju se u džu-
lima [J] (ranije kalorijama). Stepen korisnosti η ljudskog organi-
zma pri pretvaranju hrane u: mehaničku, toplotnu, procesnu,
hemijsku, elektromagnetnu i druge vrste energija koje su potreb-
ne za funkcionisanje organizma je oko η=0,8. Koja je efikasnost
pretvaranja hrane u pojedine vrste energije u organizmu ne može
se utvrditi zbog neodgovarajuće merne jedinice za ovako različi-
te potrebe.
Očigledno je da je davno uspostavljena jedinica energije džul
neprikladna za sve vrste transformacija energije i predstavlja
(nepotrebno) ograničenje i smetnju koja dovodi do nerazumeva-
nja u međusobnim prirodno jednostavnim korelacijama različitih
pojava i procesa.
Proširenje i otvaranje termodinamičkog
ciklusa
Tendencija „proširenja i otvaranja“ termodinamičkog ciklusa
postoji, jer se na taj način dobija veći stepen korisnosti η. Tako
npr. kogeneracija proizvodnje električne energije i toplote za
grejanja, predstavlja otvoren temodinamički ciklus kojim se ste-
pen korisnosti procesa povećava sa η=0,3 na η=0,5.
Toplotne pumpe (posebno u toplotno - rashladnim režimima)
delimičnim korišćenjem prirodnih toplotnih izvora i ponora kori-
ste besplatnu slobodnu energiju koja povećava COP i η. Priroda
rada ovakvih uređaja povećava stepen efikasnosti, ukazuje na
potencijalnu korisnost, mogućnost i potrebu „otvaranja“ termo-
dinamičkog ciklusa; i zahteva šire, moglo bi se reći i slobodnije,
poglede na postojeće prirodne - globalne energetske izvore i pro-
širenje i definisanje njihovih strukturnih veza sa energijskim
transformacijama u krugu zatvorenog toplotnog ciklusa.
Do skora nije postojala mogućnost da se deo dobijene toplo-
tne energije (niske temperaturske vrednosti) pretvori u mehanič-
ki rad koji predstavlja energiju višeg nivoa kojom se može dobiti
npr. električna energija ili ostvariti pokretanje vozila. Toplotna
pumpa je ukazala na mogućnost iskorišćenja stalnih prirodnih
izvora energije u kojima postoje razlike temperatura vazduha,
vode, tla i dr., u odnosu na temperature isparavanja i kondenzo-
vanja radnog fluida u njegovom termodinamičkom ciklusu.
Toplotna pumpa
Ekonomično zagrevanje i klimatizacija staklenika može da
se ostvari “toplotnom pumpom“. Pod nazivom pumpa podrazu-
suprotan od prirodnog (npr. vodu podiže na viši nivo). Slično je i
sa „toplotnom pumpom“ koja prisiljava toplotu da se kreće od
hladnijeg ka toplijem mestu.
Osnovni zadatak toplotne pumpe je da ostvari razmenu (pre-
nos) toplote sa radnog fluida na okolinu ili obrnuto. Radni fluid
(ranije freoni danas široka lepeza različitih vrsta ulja) menja svo-
je agregatno stanje u zatvorenom toplotnom ciklusu. Pri ispara-
vanju radni fluid se zagreva toplotom iz okolnog prostora a pri
kondenzaciji radni fluid vraća toplotu okolnom prostoru. Od
temperaturskog raspona tačaka kondenzacije i isparavanja rad-
nog fluida (oko -20 ºC do +30 ºC) zavisi i opseg zagrevanja i
hlađenja okoline. Npr. ukoliko je temperatura okoline 21 ºC a
radni fluid je u procesu kondenzacije i otpušta toplotu, okolina
će se zagrevati što se intenzivira ventilatorom. I obrnuto, ukoliko
je radni fluid u procesu isparavanja, okolina će se hladiti jer se
toplota za njegovo isparavanje uzima iz okoline.
PTEP 12(2008) 1-2
 Za ostvarenje toplotnog ciklusa radnog fluida koriste se raz-
ličite vrste kompresora (najčešće klipni). Kompresori rade samo
s radnim fluidom u gasovitom stanju bez tečnih delića koji štete.
Pored kompresora, četvorokraki ventil je najvažniji deo, jer
omogućava da toplotna pumpa radi reverzibilno po potrebi - za
hlađenje i za zagrevanje okolnog prostora; tako što preusme-
rava tok radnog fluida. Takođe, kondenzator i isparivač mo-
gu se objediniti u jednom uređaju, zahvaljujući naizmenič-
nom toku gasa kroz kompresor.
Jedna od osnovnih prednosti grejanja i hlađenja prostora
toplotnom pumpom je jednoliko uspostavljanje protoka to-
plog vazduha u prostoriji, bez naglog duvanja vazduha na
prisutne osobe, pri pokretanju sistema. Zbog niskog gradijen-
ta širenja temperature vazduha po prostoriji, prisutna je viša
relativna vlažnost i manja količina štetnih mikroorganizama
koji se nalaze u vazduhovodima; što obezbeđuje bolje zdravs-
tvene uslove. Otkriće uzroka „legionarske bolesti“ je potvrda
navedenog. Termodinamički ciklus sa toplotnom pumpom pri-
kazan je na slici 1.
Sl. 1. Tok radnog fluida kroz toplotnu pumpu pri grejanju [3]
1-kompresor, 2- četvorokraki ventil, 3-dovod energije, 4- ventil,
5- linija parne faze, 6- unutrašnji izmenjivač toplote, 7-
unutrašnji ventilator, 8- grejani dovodni vazduh, 9- hladan
sobni vazduh, 10-ventil (otvoren), 11-merilo, 12-linija tečne
faze, 13- ventil, 14-merilo, 15- regulacioni ventil (zatvoren), 16-
spoljašnji izmenjivač toplote, 17-spoljašnji ventilator, 18-
hladniji ispusni vazduh, 19 hladan spoljašnji vazduh, 20-
akumulator, 21- spoljašnji deo, 22- unutrašnji deo
Fig. 1. Heating cycle [3]
1-compressor,2- 4-way valve, 3-energized, 4-svc. valve, 5-vapor
line, 6-indoor coil, 7-indoor fan, 8-heated supply air, 9-cold
room air, 10-check valve (open), 11-metering device, 12-liquid
line, 13-svc. valve, 14-metering device, 15-check valve (closed),
16-outdoor coil, 17-outdoor fan, 18-colder discharge air, 19-
cold outside air, 20-accumulator, 21-outdoor section, 22-indoor
section
Komleksna zavisnost promenljivih parametara ovog slože-
nog sistema, dovela je do priključivanja brojnih dodatnih uređa-
ja, prilagođenih funkcionalnim potrebama.
Dvostruko nadzvučni paro-vodeni injektor
Parovodeni injektor, koji može da se koristi u staklenicima,
predstavlja vrstu toplotne pumpe sa delimično otvorenim termo-
dinamičkim ciklusom. Uređaj (sl. 2) zagreva hladnu vodu i podi-
že joj pritisak dovoljan za njen transport kroz cevni sistem za
grejanje staklenika uz usputno zalivanje. Specifičnost paro-
PTEP 12(2008) 1-2
vodenog injektora je u tome da: u komori za mešanje greje
hladnu vodu u dozvučno nadzvučnoj mešavini vodene pare i
vode koja se zatim kroz grlo komore prevodi u dozvučnu struju
tople vode uz znatan porast pritiska u odnosu na ulaznu paru i na
hladnu vodu.
Sl. 2. Šematski prikaz prototipa paro-vodenog injektora
(1-mlaznik, 2-komora za mešanje, 3-difuzor)
Fig. 2. Scheme of steam-water injector prototype
(1-jet, 2-mixing chamber, 3-difusor)
Rezultati protopskog ispitivanja parovodenog injektora [1],
interesantni za primenu u staklenicima, prikazani su kroz sledeće
osrednjene podatke:
• Uvode se vodena para: (0,19 kg/s, pm=1,5 bar, 127,5 ºC) i
hladna voda: (1,08 kg/s, pm=0,9 bar, 12 ºC).
• Dobija se topla voda (1,27 kg/s, pm =5 bar, 84 ºC).
• Stepen korisnosti injektora je η=0,74 do 0,85 zavisno od na-
čina dobijanja hladne vode.
• Moguća je regulacija svih ulaznih i izlaznih parametara. Ne-
ma potrebe za dodatnom energijom.
Dobijeni natpritisak na izlazu iz injektorskog uređaja ukazuje
na mogućnost iskorišćenja dela izlazne vodene struje za dobija-
nje mehaničkog rada, tj. energije na višem nivou.
Parovodeni injektor u kogeneraciji
proizvodnje električne i toplotne energije
Toplotni ciklus pri kogeneraciji električne i toplotne energije
predstavlja područje u kom bi mogao da se koristi nadzvučni pa-
rovodeni injektor.
Pri kogeneraciji električne i toplotne energije stepen korisno-
sti η može da dostigne 85%. Najveći toplotni gubitak je u kon-
denzatoru, gde „izrađena“ vodena para sa turbine tokom svoje
kondenzacije predaje toplotu rashladnoj vodi. Međutim, ta vode-
na para je na pritisku nižem od atmosferskog i ima nisku tempe-
raturu (oko 30ºC) tako da njena toplota koja se predaje rashlad-
noj vodi, ne može dalje da se koristi, već se izbacuje ili u vodo-
tokove ili u atmosferu. Ta izgubljena toplota Q0 predstavljena je
na slici 3 šrafiranom površinom.
Povećanje stepena korisnosti, ogleda se kroz mogućnost is-
korišćenja tog nisko-temperaturskog dela toplote za zagrevanje
stanova, ustanova, hala, staklenika i dr. Ukoliko po prestanku
grejne sezone nema gde da se koristi toplota za grejanje, stepen
korisnosti znatno opada uz smanjenje proizvodnje električne
energije u odnosu na kogenerativni rad, ali je srednja vrednost
stepena korisnosti η još uvek veća na godišnjem nivou, nego da
je rad bez kogeneracije. Na slici 3 prikazan je Ts dijagram i os-
novna oprema kogenerativnog postrojenja.
Sistem staklenih bašti veličine 1 ha pri zagrevanju zahtevaju
oko 250 W/m2, odnosno 2500 kW/ha. Ukoliko se za kogeneraci-
ju izdvaja otpadna toplota od 20 MW, može se zagrejati 8 ha
zatvorenog staklenika. Za distribuciju tople vode kroz staklenike
sa toplotnim pumpama potrebno je svega 3% vodene pare (1,5
bar natpritiska i 130ºC. Znači, u kogenerativnom postupku ter-
43
moelektrana od 100 MW može da radi sa vrlo visokim stepenom
korisnosti, čak od 90% [2] tokom grejne sezone sistema zat-
vorenih staklenika na prostoru 8 ha. Tokom leta staklenici bi se
hladili toplotnim pumpama i slobodnim izvorom rashladne vode
(bazeni, rezervoari, podzemni tokovi) uz pomoć toplotnih pumpi
koje bi tada radile u rashladnom režimu. Tokom leta ne može da
se postigne ovako visok stepen korisnosti termodinamičkog
procesa.
a)
b)
Sl. 3. Postrojenje koje istovremeno proizvodi električnu energiju
i toplotu: a) proces postrojenja u TS- dijagramu, b) shema pos-
trojenja (I-kotao, II-pregrejač, III-turbina, IV-kondenzator, Qd1-
toplota predata u kotlu, Qd2 –toplota predata u pregrejaču pare,
Q0 – izgubljena toplota)
Fig. 3. Installment which simultaneously produces electric en-
ergy heat: a) process in Ts diagram, b) scheme of installment (I-
boiler, II-preheater, III-turbine, IV-condenser, Qd1-heat deliv-
ered in boiler, Qd2 –heat delivered to preheater, Q0 – lost heat )
Na slici 4 prikazana je šema Simensovog termodinamičkog
modernog kombinovanog gasno-parnog generatora električne
energije dvojnog pritiska sa kogeneracijom. U neposrednoj bli-
zini ovakve termoelektrane, čija je emisija minimalna i ne zaga-
đuje klimu u zatvorenim staklenicima mogu da se nalaze 8 ha
modernih zatvorenih staklenika. Na taj način dostignut vrlo vi-
sok stepen korisnosti, utiče na znatno smanjenje cene energije za
klimatizaciju staklenika - što je i najveći trošak.
44
Sl. 4. Šema bloka GUD 1S.64.3A; ciklus pare dvojnog pritiska;
1-dimnjak, 2-generator pare, 3-gasna turbina, 4-generator, 5-
parna turbina, 6-ulazni vazduh, 7- električna energija, 8-gas, 9-
nafta, 10-para za kogeneraciju, 11-izduvni gasovi [2]
Fig. 4. GUD 1S.64.3A block schematic; dual pressure steam cy-
cle; 1-stack, 2-heat-recovery steam generator, 3-gas turbine, 4-
generator, 5-steam turbine, 6-inlet air, 7-electric power, 8-gas,
9-oil, 10-steam extraction for cogeneration, 11-exhaust gas [2]
ZAKLJUČAK
Proizvodnja hrane u staklenicima je najekomičnija, izuzetno
isplativa i zapošljava veliki broj radnika. Pri tome moguće su
racionalizacije i inovacije u delu klimatizacije prelaskom na zat-
vorene staklenike tokom cele godine. Dobijene uštede energije
ostvaruju se kroz „otvaranje“ klasičnog termodinamičkog ciklu-
sa koji omogućavaju ekonomično, tako reći besplatno, konzervi-
ranje toplotne energije i njeno naknadno korišćenje u periodima
kada je ona potrebna a cene uzgajanih kultura najviše.
Parovodeni injektor zaslužuje mesto u raznim vrstama toplo-
tnih ciklusa jer transformiše nisko temperatursku energiju u
energiju višeg reda kojom se može ostvariti koristan rad.
LITERATURA:
[1] Bukurov, Maša: Istraživanje svojstava nadzvučnog paro-
vodenog injektora, doktorska disertacija, Fakultet
tehničkih nauka, Novi Sad, 2004.
[2] Drogan, H.: GUD 1s.64.3a advanced 100 MW combined
cycle power plant, Mašinstvo 2(2) (1998), 85 – 92.
[3] Langley, B.C.: Heat Pump Technology, Prentice Hall,
London, 2002, p.7
[4] www.hydristor.com
[5] www.voanews.com/Serbian/archive/2007-06/2007-06-11-
voa5.cfm
Primljeno: 15.3.2008. Prihvaćeno: 23.3.2008.
PTEP 12(2008) 1-2
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p. 45-48 Originalni naučni rad
UDK: 641.3 Orginal Scientific Paper

PHYSICAL AND CHEMICAL PRE-TREATMENT OF OCTOPUSES AIMING AT

TENDERISATION WITH REDUCED PROCESSING TIME AND ENERGY
REQUIREMENTS
FIZIČKI I HEMIJSKI PREDTRETMANI ZA OMEKŠAVANJE MESA
OKTOPODA RADI SMANJENJA VREMENA PRERADE I UŠTEDE ENERGIJE
Dr Eugenios KATSANIDIS
Department of Food Science & Technology, Faculty of Agriculture, Aristotle University of Thessalonica, Greece
ekatsani@agro.auth.gr

SUMMARY
The octopus has a very firm and tough texture, especially when fresh. This toughness is associated with the collagen structure,
content and aggregation in the octopus muscles. The collagen in octopus is tenderised mainly during a long heating step, usually in
boiling water. However, the treatment of octopus before the heating process can result in faster tenderisation requiring less energy
for the heating step. The effect of different pre-treatments and the utilisation of different organic acids to tenderise octopus muscles
during heat processing was investigated. Organic acids increased the solubility of collagen responsible for the toughness of the octo-
pus muscle. The toughness of the different treatments was assessed by measuring the force required for a 2mm probe to fully pene-
trate a 20 mm long, 10 mm wide and 5mm thick mantle muscle segment using a TA-XT2i texture analyser. Tumbling (mechanical
processing) and the addition of organic acids resulted in significant tenderisation compared to the untreated control. No difference
in the tenderizing effect of different organic acids was observed. Tumbling and the addition of organic acids could be used to shorten
the heat processing of octopuses resulting in significant processing time and energy savings.
Key wordas: octopus, pre-treatment, processing, energy requirements.

IZVOD
Octopus vulgaris u Eledone moschata su dve vrste koje pripadaju famijiju oktopoda i koje uobičajeno nalaze svoje stanište u
Mediteranskom moru. Za obe vrste je odomaćen naziv oktopod. Glavna razlika između njih je što O. vulgaris ima dva reda sisaljki na
svakom pipku dok, E. moschata ima samo jedna red sisaljki. Zahvaljujući nedostatku kostiju, prosečan jestivi dero oktopoda je skoro
85% od cele jedinke, u poređenju sa ljuskarima kod kojih je taj procenat 45%.
Oktopodi generalno imaju vrlo ćvrstu i žilavu strukturu tkiva, naročito kada su sveži. Ova žilavost je posledica kolagenske
strukture. Iako oktopodi i ribe imaju mišiće sa skoro sličnim učešćem kolagena i to 0,2-2,2% I 1,2-2,3% respektivno, velika je razlika
u teksturi njihovih mišića i u jestivom kvalitetu. Tako na primer, sveže meso riba je vrlo nežno i može da se kozumira čak i sirovo,kao
što je sličaj kod sušija, ili sa minimalnom preradom, dotle meso oktopoda zahteva mehanički predtretaman (udaranje, treskanje o
podlogu) i kasnije dosta dugotrajan termički tretman u vrijućoj vodi da bi se omekšalo. Ustanovljeno je da kolagen u mišićima
oktopoda omekšava uglavnom zbog termičke obrade, a tradicionalno je poznato da se to obavlja uz dodavanje neke organske
kiseline, uglavnom zbog uklanjanja mirisa. Međutim, dokazano je da ove kiseline imaju značajnu ulogu i u omekšavanju, jer
destabilizuju kolagen.
Efekat različitih predtretmana uz primenu organskih kiselina na omekšavanje kriva oktopoda tokom terrmičkoh tretmana je
istraživano u ovom radu. Žilanost mišića tokom različitih predtretmana je ustanovljavana merenjem sile koja je potrebna da sonda
prečnika 2 mm prodre kroz obvojne mišiće dugačke 20 mm, široke 10 mm i debele 5 mm, instrumentom za analizu teksture TA-XT2i.
Ustanovljeno je da mehačničko udaranje u kombinaciji sa organskim kiselimana rezultira u značajno omekšavanje mišića u
poređenju sa netreriranim primerkom. Nije uoćen značajniji uticaj vrste organske kiseline na omekšavanje. Stoga se zaključuje da
mehaničko udaranje zajedno sa organskim kiselinama mogu da se upotrebe kao predtrertmani, radi skraćenja termičkog postupka
dorade mesa, a što sve rezultira u ukupnom smanjenju vremena dorade i uštedi energije.
Ključne reči: oktopod, predtretman, prerada, ušteda energije.

INTRODUCTION Cephalopods in general and octopus in particular, have a

Octopus vulgaris and Eledone moschata are 2 different spe-
cies of the Octopodidae family that are usually found in the
Mediterranean Sea. Both species are commonly called “octo-
pus,” although E. moschata is also identified as “musky octo-
pus” or “moschios” in Greece. Their main difference is that O.
vulgaris has 2 rows of suckers in each tentacle, whereas E. mo-
schata has a single row (Papanastasiou 1976a). Octopus is a
highly nutritious seafood. Due to lack of bones, the average edi-
ble part is close to 85% of the total body weight compared to
45% for crustaceans and 40-75% for teleost fish (Barbosa and
Vaz-Pires, 2004).
very firm and tough texture, especially when fresh. This tough-
ness is associated with the collagen structure, content and aggre-
gation in the cephalopod muscles (Morales and others 2000).
Even though fish and octopus muscles contain similar amounts
of collagen, 0.2-2.2% and 1.2-2.3%, respectively (Sikorski and
others 1984; Morales and others 2000), there are great differ-
ences in the texture and eating quality of the two. For example,
fish muscle is very tender and it can be consumed even in the
raw state, as in sushi, or with minimal thermal processing, while
octopus muscle typically requires mechanical pretreatment, such
as tumbling, and prolonged heating times that can reach up to an

PTEP 12(2008) 1-2 45

hour of boiling, for tenderization. Morales and others (2000)
have attributed these differences to the distribution or morphol-
ogy of collagen fibers in muscle and to the content of specific
collagenous components. The muscles of octopus have to per-
form different tasks (i.e. grasping) than those of other aquatic
organisms such as fish and therefore they are structured to with-
stand more strain. A common way to address octopus toughness
has been the mechanical “beating” of octopus which is per-
formed in specialized tumbling equipment, where octopus is
tumbled in water or a salt brine (Papanastasiou 1976b). In gen-
eral, tumbling improves tenderness while NaCl (in low concen-
trations) helps the extraction of proteins and improves the water-
holding capacity of the muscle (Schmidt 1986), increasing the
tenderness of the final product.
The connective tissue of octopus is so strong that it is unaf-
fected by high pressure and temperature treatments (200 – 400
MPa for 15 min at 40oC) as reported by Hurtado and others
(2001). The collagen in octopus is tenderized mainly during a
heating step, usually in boiling water. Traditionally, vinegar is
added in the boiling water in low levels (1-2%), mainly for de-
odorization purposes. Arganosa and Marriott (1989) have
shown that organic acids, including acetic, lactic and citric acid,
have a tenderizing effect on restructured beef by increasing the
solubility and decreasing the thermal stability of collagen. Nagai
and others (2002) have utilized acetic acid for the solubilization
and isolation of octopus collagen. The effect of other organic
acids on the tenderness of octopus has not been thoroughly stud-
ied.
The objective of this study was to evaluate the effects of me-
chanical pre-treatments such as tumbling and of thermal process-
ing in the presence of organic acids such as acetic, lactic or cit-
ric acid, on the tenderness of fresh octopus.
METHODS
Two studies were conducted. In the first study the effect of
physical pretreatments was evaluated on musky octopus (E. mo-
schata). The samples were selected to have a target weight of
250 g each (± 10%) and they were kept in ice at 0oC. They were
processed one day after harvest, while still fresh. Tumbling was
performed in a tumbler that consisted of a cylindrical vessel (70
cm height, 70 cm diameter) fitted with four stainless steel pad-
dles rotating intermittently at 60 strokes per minute. After tum-
bling, the octopus was gutted, washed, weighed and boiled in
water in a steam-jacketed stainless steel kettle for predetermined
times. Factor levels, namely, tumbling time, NaCl concentration
of the brine, boiling time and acetic acid level in the boiling wa-
ter, are given in table 1. The acetic acid was introduced in the
form of distilled vinegar, containing 5% acetic acid, as it is done
in industrial practice.
Table 1. Levels of factors for the response surface design in
actual values.
Tabela 1. Nivoi uticajnih faktora i njihove stvarne vrednosti
Factors Coded Factor Actual values
Faktori Kod faktora Stvarne vrednosti
Tumble Time
TT 5 20 35
Vreme udaranja(min)
NaCl Levelž
SL 0 0.5 1.0
Nivo NaCl (M)
Boil Time
BT 5 15 25
Vreme kuvanja (min)
Acetic acid level
AL 0 0.1 0.2
Nivo sirć. kis. (%)
46
In the second study the effect of different organic acids on
octopus tenderness was studied. Octopus (O. vulgaris) caught in
the Northern Aegean Sea was used for the study. The samples
were selected to have a target weight of 750 g each (± 10%) and
they were kept in ice at 0oC. They were processed one day after
harvest. The octopus was gutted, washed, and processed accord-
ingly. The control samples were placed in boiling water, in a
steam-jacketed stainless steel kettle for 10 or 20 min. For the
organic acid treatments, samples were placed in boiling water,
with the appropriate level of each organic acid, in a steam-
jacketed stainless steel kettle for predetermined times. The ex-
perimental design and factor levels, namely, boiling time and
organic acid type and level in the boiling water, are given in ta-
ble 2.
The pH of the organic acid solutions was measured by means
of a glass electrode pH meter (Hanna Instruments, Padova, It-
aly).
Table 2. Experimental design and factor levels for the as-
sessment of the impact of organic acids and heating time on oc-
topus toughness.
Tabela 2. Plan eksperimenta i nivo faktora potreban za
procenu uticaja organske kiseline i vremena vrenja na žilavost
oktopoda
Organic acid concentration/Koncentracija
organske kiseline (M)
Organic acid/
0.05 M 0.1 M
Organska kiselina
Heating Time Heating Time
Vreme kuvanja (min) Vreme kuvanja (min)
Control (no acid)/
10 20 10 20
Kontrola (bez kiseline)
Acetic/Sirćetna 10 20 10 20
Lactic/Mlečna 10 20 10 20
Citric/Limunska 10 20 10 20
Texture analysis
The toughness of the samples was measured with penetration
tests conducted on the mantle of the octopus. Samples of muscle
(20 mm long, 10 mm wide and 5 mm thick) were taken from the
mantle and the analysis was performed with a TA-XT2i instru-
ment (Stable Micro systems, Godalming, Surrey, UK) at 25oC,
using a 2 mm probe with a test speed of 1 mm/sec. The results
were expressed as maximum force, in Newtons (1 N = 1 Kg
m/s2), required for the probe to fully penetrate the sample. The
penetration test was preferred over the compression or extensi-
bility test to assess the tenderness of octopus, because it better
simulates the incision of the muscle during mastication. The
force required to fully penetrate the samples was measured and
recorded for each run in triplicate and a mean value was ob-
tained. Thus, higher force readings corresponded to increased
sample toughness and decreased tenderness.
Experimental design and statistical analysis
For the first experiment, a Box-Behnken response surface
design was used with four variables and three levels for each
variable as shown in table 1. The independent variables were
tumble time (TT), NaCl level (SL), boiling time (BT) and acetic
acid level (AL). The data used for fitting the model were the
means of three replications. Statistical analysis was performed
using the Design Expert version 5.0.9 (Stat-Ease Corporation,
Minneapolis, MN, USA) statistical software.
PTEP 12(2008) 1-2
 The second experiment was conducted in completely ran- one half was evaluated using the trained panel while the second
domized order with three replications. The data were analyzed half was measured on the TA-XT2i texture analyzer.
by the General Linear Model using the MINITAB version 15.1.1 For the second experiment, the overall effect of the addition
(Minitab Inc., USA) statistical software. Organic acid and boil- of the organic acids on the texture of octopus muscle was very
ing time were treated as fixed factors and the concentration of significant (p < 0.001) when compared to the control treatment
the organic acid was nested within each organic acid variable. and there was no significant interaction between heating time
Treatment effects were compared using the Tukey’s Test and and organic acid addition. The overall impact of heating time
when treatments were compared to a control, the Dunnett’s test and organic acid addition on the tenderness of octopus muscle is
was used (Montgomery 1991). The level of significance was presented in Fig. 4. The addition of organic acid during the heat-
chosen to be 0.05. ing step resulted in lower penetration forces and increased ten-
derness.
OBTAINED RESULTS AND DISCUSSION Samples treated with organic acid and heated for 10 min ex-
hibited similar toughness with the untreated control heated for
The statistical analysis showed that the quadratic model fit 20 min. This was observed for both acid concentrations, 0.05
was statistically significant (p<0.0001) and there was satisfac- and 0.1 M.
tory correlation between the actual and fitted values (R2 =
0.921). Tumbling time (TT), boil time (BT) and acetic acid level
(AL) had a significant contribution to the tenderness of the sam-
ples. The coefficient for NaCl level (SL) was not statistically 4.99
significant. Tumbling time had an inverse relationship with 4.27
force, meaning that longer tumbling time resulted in decreased 3.54
toughness. This is not unexpected, since tumbling is known to Force - Sila (N)
2.82
help reduce toughness in animal products, and it is attributed to 2.09
the opening of the protein matrix and the increased solubilization
of myofibrillar and sarcoplasmic proteins. It was hypothesized
that the addition of NaCl in the tumbling water would increase 5
35
protein solubility and water binding capacity, resulting in a more 10
28
tender product (Schmidt 1986) but it was not confirmed by the 20 15
statistical analysis; the effect of the addition of NaCl was not Tumble time 12 20 Boil time
Vreme udaranja (min) Vreme kuvanja (min)
statistically significant (p=0.19). This was probably due to the 5 25
fact that the octopus was processed whole (as it is done in indus-
trial practice), and the NaCl was not in contact with the samples Fig. 1. Response surface plot for penetration force as a function
long enough to penetrate the skin and interact with the muscle of tumble time and boil time , at NaCl level 0.5 M and acetic
proteins and the connective tissue. acid level 0.1%
Heat treatment (boiling time, BT) had a significant impact on
tenderness (p<0.001), with longer times resulting in lower pene- Sl. 1. Odgovarajuća vrednost sile prodiranja kao funkcija od
tration force and, consequently, increased tenderness. This can vremena udaranja i vremena kuvanja, pri koncentraciji NaCl od
be explained by the fact that heat treatment can increase hy- 0,5 M i koncentraciji sirćetne kiseline od 0,1%
drolysis of both the myofibrillar and connective tissue proteins
(Pearson 1986). Prolonged heating at 100oC results in greater
conversion of collagen to gelatin and significant tenderization.
This is especially important in cephalopods where collagen is
responsible for the increased toughness of the muscles (Morales 4.99
and others 2000). The simultaneous effect of tumble time (TT) 4.27
and boiling time (BT) on penetration force is presented in fig. 1. 3.54
Force - Sila (N)

The effect of the acetic acid level (AL) on the texture was 2.82
very significant (p<0.001). Increased levels of acetic acid during 2.09
the heating step resulted in lower penetration forces and in-
creased tenderness. Arganosa and Marriott (1989) reported that
collagen treated with acetic acid had a lower denaturation tem- 0.00
35
perature than untreated collagen. Furthermore, collagen solubil- 28
0.05
ity was increased in the presence of acetic acid. The increased 20 0.10
Acetic acid
solubility and the decreased thermal stability of collagen, in Tumble time 12 0.15 Sirćetna kiselina (%)
combination with the heat treatment, could explain the signifi- Vreme udaranja (min) 5 0.20
cant effect of acetic acid on the texture of octopus. The simulta-
neous effect of TT and AL is shown in fig. 2 and the effect of Fig. 2. Response surface plot for penetration force as a function
AL and BT on penetration force is presented in Fig. 3. of tumble time and acetic acid level, at boil time 15 min and
In general, the desirable range for tenderness corresponds to NaCl level 0.5 M
a penetration force of 1.8 – 2.4 N. These values were deter- Sl. 2. Odgovarajuća vrednost sile prodiranja kao funkcija od
mined using a trained panel for sensory analysis that evaluated a vremena udaranja i nivoa sirćetne kiseline, pri trajanju kuvanja
different set of samples. Each sample was split in two and the od 15 minuta i nivou NaCl od 0,5%

PTEP 12(2008) 1-2 47

 CONCLUSIONS
In conclusion, prolonged tumbling and heating of octopus
muscle resulted in decreased toughness. Addition of NaCl at lev-
5.49
els up to 1.0 M during tumbling did not affect toughness consis-
4.68
tently.
3.86 The addition of organic acids during heat processing of octo-
Force - Sila (N)

3.04 pus resulted in increased tenderness of octopus muscle. This

2.22 tenderization effect was observed for all heating times. No dif-
ference in the tenderization of octopus was observed for the dif-
0.00 ferent organic acids. Mechanical tumbling along with addition
of organic acids during boiling can be used to shorten the heat
25 0.05
processing of octopus, resulting in substantial cost savings for
20 0.10
15 Acetic acid the processor.
Boil time 0.15 Sirćetna kiselina (%)
10
Vreme kuvanja (min) 5 0.20
REFERENCES
[1] Arganosa GC, Marriott NG. 1989. Organic acids as tender-
Fig. 3. Response surface plot for penetration force as a function izers of collagen in restructured beef. J Food Sci
of boil time and acetic acid level, at tumble time 20 min and 54(5):1173-1176.
NaCl level 0.5 M [2] Barbosa A, Vas-Pirez P. 2004. Quality index
Sl. 3. Odgovarajuča vrednost sile prodiranja kao funkcija od method(QIM): development of a sensorial scheme for com-
vremena kuvanja i nivoa sirćetne kiseline, pri vremenu udaranja mon octopus (Octopus vulgaris). Food Control 15:161-168.
od 20 minuta i novou NaCl od 0m5% [3] Hurtado JL, Montero P, Borderías J, Solas MT. 2001.
High-pressure/temperature treatment effect on the character-
istics of octopus (Octopus vulgaris) arm muscle. Eur Food
Res Technol. 213:22–29.
[4] Montgomery DC. 1991. Design and analysis of experi-
ments, 3rd Ed. New York, NY: John Wiley and Sons, Inc.
649 p.
[5] Morales J, Montero P, Moral A. 2000. Isolation and partial
characterization of two types of muscle collagen in some
cephalopods. J Agric Food Chem 48(9):2142-2148.
[6] Nagai T, Nagamori K, Yamashita E, Suzuki N. 2002. Col-
lagen of octopus Callistoctopus arakawai arm. Int J Food
Sci Techn 37(3):285-289.
[7] Papanastasiou DP 1976a. Alieumata (Vol. 2). Athens,
Greece: ION. 586 p. (Greek).
[8] Papanastasiou DP 1976b. Technologia kai poiotikos
elegxos alieumaton (Vol. 2). Athens, Greece: ION. 605 p.
(Greek).
[9] Pearson AM. 1986. Changes during storage and preserva-
tion. In P.J. Bechtel, editor. Muscle as food. Orlando, FL:
Academic Press, Inc. p.113-114.
Fig. 4. The effect of heating time and organic acid addition on [10] Sikorski ZE, Scott DN, Buisson DH. 1984. The role of col-
the tenderness of octopus muscle (means and standard errors) lagen in the quality and processing of fish. CRC Crit. Rev.
Food Sci. Nutr. 20:301-343.
Sl. 4. Uticaj vremena kuvanja i organslke kiseline na [11] Schmidt GR 1986. Processing and Fabrication. In P.J.
omekšavanje mišića oktopoda (srednja vrednost i standardno Bechtel, editor. Muscle as food. Orlando, FL: Academic
odstupanje) Press, Inc. p.214-216.
Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno: 12.3.2008.

48 PTEP 12(2008) 1-2

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p. 49-52 Preglednii rad
UDK: 621.798:664 Rewiev

MOGUĆNOSTI SAVREMENOG PAKOVANJA HRANE

POSSIBILITIES OF MODERN FOOD PACKING
Dr Vera LAZIĆ*, dr Jasna GVOZDENOVIĆ *, mr Tanja PETROVIĆ**
* Tehnološki fakultet, 21000 Novi Sad, bul. Cara Lazara 1
**Poljoprivredni fakultet, 11080 Zemun,

REZIME
U savremenim uslovima svi prehrambeni proizvodi se pakuju. Kvalitet i održivost različitih prehrambenih proizvoda u mnogome
zavisi od primenjenih ambalažnih materijala, ali i od savremenih uslova i postupaka pakovanja. Unapređenje procesa pakovanja u
klasičnom smislu, podrazumeva modernizaciju opreme, poboljšanje kvalitativnih svojstava primenjenih ambalažnih materijala, ili
primenu vakuuma ili pakovanja u modifikovanoj atmosferi. Savremeno pakovanje podrazumeva i primenu aktivnog i intelegentnog
pakovanja.
Moderno pakovanje hrane nema više samo pasivnu ulogu u zaštiti i prodaji proizvoda, nego, aktivno pakovanje menja stanje u
upakovanoj hrani, da bi se produzila njegova trajnost i održao kvalitet. Inteligentno pakovanje komunicira sa okolinom dajući
pojedine informacije o kvalitetu upakovanog proizvoda. U radu je dat prikaz funkcija ambalaže po tradicionalnom konceptu, kao i
prikaz aktivnog i inelegentnog procesa pakovanja.
Zbog značaja ekološkog aspekta ambalažnih materijala, dat je i prikaz mogućnosti primene biopolimera i jestivih ambalažnih
materijala. Razmatrana je mogućnost primene ovih novih postupaka pakovanja za pakovanje različitih prehrambenih proizvoda.
Ključne reči: ambalaža, pakovanje, aktivno pakovanje, inteligentno pakovanje, biopolimeri, hrana.

SUMMARY
Quality and stability of different food products depend, to a great extent, on packaging materials used, but also on requirements
and procedures of modern packing. The improvement of packing process in a conventional sense means modernisation of equipment,
perfection of qualitative properties of applied packaging materials, or use of vacuum packing or modified atmosphere packing. Mod-
ern packing means also the use of active and intelligent packaging.
The role of modern food packing is not only a passive protection and selling of products. The active packaging affects the condi-
tions in the packed food, so the shelf life is prolonged and the quality maintained. The intelligent packaging communicates with the
surrounding giving some information on the quality of the packed product.
Regarding the aspect of environmental importance of packaging materials, the possibility to use biopolymers and edible packag-
ing materials is also reviewed.
The paper presents not only the traditional functions of packaging but also the processes of active and intelligent packing. The
application of new packing procedures for packing of different food products is discussed.
Key words: packaging, packing, active packaging, intelligent packaging, biopolymers, food.

UVOD od nepovoljnih faktora spoljne sredine, kao što su vlaga, svetlost

Tehnoloija proizvodnje prehrambenih proizvoda uključuje i
primenu različitih ambalažnih mateijala, na savremenoj
procesnoj opremi, uz primenu različitih uslova pakovanja, a sve
u clju proivodnje zavstveno bezbedne hrane. Brojne su
tradicionalne funkcije ambalaže, na primer, ambalaža treba da
prihvati, prenese, zaštiti, promoviše i proda, upakovanu hranu.
Sve ovo ambalaža ispunjava, ako je pravilno odabrana, sa adek-
vatnim svojstvima, i ako je dobro formirana. Kroz istoriju uloga
ambalaže je evoluirala (Robertson, 1993, Bureau, Multon, 1996).
Od najprimitivnijih oblika i elementarne funkcije, do brojnih
složenih funkcije. Ambalaža treba da omogući konzervisanje
sadržaja u ambalaži, zaštitu proizvoda, očuvanje nutritivnih
karakteristika, atraktivnost, ekološku podobnostu, ekonomsku
prihvatljivost, po potrebi da bude aktivne ili čak komunikativna,
inteligentna (Lazic, 1989, Ahvenainen, 2003).
Osnovnu zaštitnu funkciju ambalaža ostvaruje svojim dobrim
svojstvima. Mogućnost izbora je velika, odnosno pre svega
ambalažni materijali se razlikuju po prirodi materijala, od
metala, stakla, papira, različitih polimera, od mono do
višeslojnih i kombinovanih ambala<nih materijala, sve do
biopolimera, akivnih i komunkativnih ambalažnih materijala
(Hanlon, 1984, Lazic, 1994). Imajući u vidu zaštitu upakovane
hrane najbitnije su barijena svojstva, zaštitne funkcije ambalaže
i gasovi. Za mnoge proizvode istraživanjima je pokazan uticaj
barijernih svojstava na održivost i kvalitet upakovanih proizvoda
(Lazic, 1989, Lazic, 1994, Lazić, Curaković, 1997, Pajin i dr.,
2006). Unapređenje svojstava pojedinih ambalažnih materijala
moguća je i unapređenjem tehnoloija proizvodnje ambalažnih
materijala. Novim tehnologijama dobijaju se ambalažni
materijali poboljšanih svojstava (Lazić i dr., 2000, Lazić i dr.,
2006).
Nauka o pakovanju daje mogućost poboljšanja zaštitnih
efekata ambalažnih materijala primenom ralčitih usova
pakovanja.Od elementarnog atmosferskog pakovanja, primene
vakuma, modifiovane amosfere, pa sve do aktivnog i
intelegentnog pakovanja (Ahvenainen, 2003, Lazic, 1994,
Lazić i dr, 2007). Odbačena ambalaža čini značajan deo
komunalog otpada i značajno zagađuje životnu sredinu. Poava
bipolimera značajno smanjuje količine ambalažnog otpada, a
istovremeno štedi prirodne resurse, jer se ovi ambalažni
materijali proizvodi iz obnovljivih izvora (Weber, 2006, Lazić
i dr., 2006)
RAZLIČITI AMBALAŽNI MATERIJALI
Kvalitetno proizvedenu i fiziološki vrednu hranu treba
sačuvati za duži period, u neizmenjenom stanju, ili sa što manje

PTEP 12(2008) 1-2 49

promena, sve do momenta upotrebe. U očuvanju njenog
kvaliteta, pored drugih faktora, značajnu ulogu ima i pravilno
odabrana i upotrebljena ambalaža od različitih ambalažnih
materijala. Uloga ambalaže je mnogostruka i prikazana je na
slici 1 (Bureau, Multon, 1996).
Sl. 1. Uloga ambalaže u zaštiti hrane
Fig. 1.The role of packaging in preserving foodstuffs
Izbor ambalažnog materijala za pojedine prehrambene
proizvode zavisi od više faktora. Ambalažni mterijali se pre
svega biraju u zavisnosti od osobina prehrambenih proizvoda,
osobina ambalažnih materijala, željenog roka održivosti,
postojeće procesne opreme.Na izbor utiču i ekonomski faktori,
prirodni resursi i ekološki aspekti.
Istraživanja pokazuju da se kao ambalažni materijali najviše
koriste papir i katon, zatim polimerni materijali i onda u znatno
manjem procentu ostali ambalažni materijali, slika 2 (Lillian,
2006).
Sl. 2.Udeo materijala u proizvodnji ambalaže
Fig. 2. Share of packaging materials in packaging production
Papir kao ambalažni materijal je nepropustljiv za svetlost,
ima dobra mehančka svojstva, pogodan je za štampu, ali je loša
baijera za vlagu i gasove. Veoma je zastupljen za pakovanje
hrane gde se koristi kao transportna ambalaža ili u kombinaciji
sa drugim ambalažnim materijalima (Gvozdenović, Lazić,2006).
Polimeri, pored papira dominiraju kao ambalažni materijali.
Polimere karakteriše različita propustljivost svetlosti gasova i
vodene pare, zavisno od prirode polimera, debljine, temperature,
pritisaka, ali i od tehnologije proizvodnje. Pošto pojedini
polimerni materijali nemaju dovoljna dobra svojstva, najčešće se
za pakovanje hrane koriste višeslojni i kombinovani materijali
proizvedeni najsavremenijim postupcima, od kaširanja,
ekstruzionog oslojavanja do koekstruzije (Lazić i dr., 2000). Na
slici 3 su prikazane mogućnosti savremene tehnologije
koekstruzije (Stepanić i dr., 1989). Ista kombinacija ambalažnog
materijala , proizvedena drugom tehnologijom daje ambalažni
materijal drugih karakteristika, što pruža veću mogućnost
adekvatnog izbora.
50
Sl. 3. Prikaz mogućnosti koekstrudiranja: različiti raspored i
broj ekstrudera, kombinacije slojeva i vrste polimera od kojih se
mogu izraditi različiti slojevi
Fig. 3. Possible combinations in coextrusion: different
arrangements and number of extruders, combinations of layers
and polimers from which different layers are made
Metal kao ambalažni materijal ima odlična barijena
svojstva, kao i toplotnu provodljivost, te se koristi za
pakovanje različitih proizvoda voća i povrća, ili mesa gde
se vrši konzervisanje tplotom, postupcima pasterizacije
ili sterilizacije.
Staklo karakteriše nepropustljivost vlage i gasova, ali
selektivna propustljivost svetlosti. Staklenke i boce su
značajno zastupljeni za pakovanje proizvoda od voća i
povrća.
RAZLIČITI USLOVI PAKOVANJA
Razvojem nauke o pakovanju došlo se do saznanja da se
može postići bolji zaštitni efekat ambalažnih materijala,
primenom različitih uslova pakovanja(Ahvenainen, 2003, Lazic,
1994, Lazić i dr., 2007), kao što su pakovanje pod
atmosferskim, normalnim uslovima, pakovanje pod vakuumom,
pakovanje u zoni zaštitnog gasa ili smeše zaštitnih gasova,
odnosno pakovanje u modifikovanoj atmosferi i aseptičko
pakovanje. Kod pakovanja većina proizvoda prehrambene
industrije ne postavljaju se neki posebni, specifični uslovi, te se
oni pakuju pod normalnim atmosferskim uslovima. To znači da
iznad upakovanog proizvoda zaostaje određena količina
vazduha.
Za pakovanje posebno osetljivih proizvoda na dejstvo
kiseonika iz vazduha, u procesu pakovanja vrši se uklanjanje
vazduha, vakuumiranjem. Tako se najčešće pakuju praškasti
proizvodi, pojedini proizvodi industrije mesa i konfekcionirani
sirevi. Za vkuumsko pakovanje koriste se, uglavnom, višeslojni
ambalažni materijali dobrih barijernih svojstava.
PTEP 12(2008) 1-2
 Nova tehnologija pakovanja je pakovanje u modifikovnaoj ili različitih procesa, kao što su disanja (sveže voće i povrće),
kontrolisanoj atmosferi (MAP, CAP). Ovaj postupak pakovanja nepoželjnih hemijskih procesa (oksidacija masti), različitih
podrazumeva izmenu atmosfere iznad proizvoda. Odstranjuje se fizičkih procesa (dehidratacija), mikrobioloških procesa, ili
vazduh, a dodaje se inertni gas (N2, CO2) ili njihova smeša, sa zagađenosti insektima. U svim ovim slučajevima moguća je
mogućim učešćem kiseonika. U tabeli 1 su date mogućnosti primena aktivnog pakovanja radi eliminacije ili umanjenja
dužeg čuvanja proizvoda voća i povrća u uslovima kontrolisane nabrojanih efekata (Ahvenainen, 2003).
atmosfere. Tehnike aktivnog pakovanja se dele na: absorpcioni sistemi
Tabela 1. Očuvanje voća i povrća tokom skladištenja i /scavengers /, otpuštajući sistemi /releasing systems / i ostali sis-
transporta u uslovima kontrolisane atmosfere temi.
Table 1. Preservation of fruit and vegetable during storage Absorbcioni sistemi absorbuju neželjene materije, odnosno
and transport under controlled atmosphere jedinjenja kao što su kiseonik, ugljen-dioksid, etilen, vlaga, lak-
toza, holesterol i drugo. . Apsorberi kiseonika se mogu koristiti
Temperaturno Kontrolisana atmosfera kod različitih proizvoda koji sadrže ulja i masti, zbog eliminacije
PROIZVOD/ područje Controlled atmosphere kiseonika. Tokom skladištenja, sastav upakovane hrane se menja
PRODUCT Temperature do onog koji proizvodjači žele i postiže se optimalni nutritivni
%O2 %CO2
interval (OC) sadržaj, rok trajanja koji je i prihvatljiv za potrošača.
Jabuka Druga tehnika aktivnog pakovanja je primena otpuštajućih
2-3 1-2
Apple
sistema koji aktivno dodaju ili emituju jedinjenja u upakovanu
Trešnja
0-5 3-10 10-12 hranu ili u slobodan prostor u ambalaži, kao što su ugljen-
Cherry
dioksid, antioksidansi i konzervans (Ahvenainen, 2003).
Nektarmina
0-5 1-2 5 Antioksidansi su hemijska jedinjenja koja mogu da spreče ili
Nectarine
Breskva
uspore oksidaciju nezasićenih masnih kiselina u hrani. Oksidaci-
0-5 1-2 5 ja masnih kiselina je glavni uzročnik promena hranljive vrednos-
Peach
Kruška ti i organoleptičkih osobina namirnica koje sadrže masnoće. Is-
0-5 2-3 0-1 traživanja pokazuju da upotreba polimernih filmova impregnisa-
Pear
Jagoda nih sa antioksidansima u pakovanju hrane, povećava stabilnost
0-5 10 15-20 proizvoda prema oksidaciji. Antioksidansi koji se najviše koriste
Strawberry
Avokado za aktivno pakovanje su BHA (butil hidroksianizol) BHT (butil
5-13 2-5 3-10 hidroksitoluen) ili TBHQ (tercijalni butil hidrohinon), askorbin-
Avokado
Banana ska kiselina i α-tokoferol.
12-15 2-5 2-5 Antioksidansi mogu biti inkorporirani u različite polimerne
Banana
Grejpfrut materijale kao što su polietilen niske gustine ili polipropi-
10-15 3-10 5-10 len.Osim aktivnog poznato je inteligentno pakovanje, koje pri-
Greapefruit
Limun menom odgovarajućih indikatora nadgleda stanje upakovane
10-15 5 0-5
Lemon hrane, daje informacije o temperaturi, kiselosti ili nekim drugim
Narandža svojstvima.
5-10 10 5
Orange
Mango
10-15 5 5 BIOPOLIMERI
Mango
Papaja Biomaterijali (biopolimeri) su polimeri proizvedeni iz ob-
10-15 5 10
Papaya novljivih izvora. Oni su biorazgradivi. Imaju primenu za proiz-
Ananas vodnju ambalažnih materijala i ambalaže za pakovanje pre-
10-15 5 10
Pineapple hrambenih proizvoda. Termin biorazgradivost znači da u biosferi
Dunja postoji barem jedan enzim koji ubrzava razgradnju hemijskog
5-10 3-5 10-15
Quince lanca datog polimera. Biopolimeri se mogu podeliti u tri osnov-
Paradajz ne kategorije prema njihovom poreklu i načinu proizvodnje
12-20 3-5 0
Tomato (Robertson, 1993, Weber, 2006):
1. Polimeri ekstrahovani/izolovani direktno iz biomasa. Primeri
Da bi se ispunio zahtev što dužeg čuvanja osetljivih su neki polisaharidi (skrob i celuloza) i proteini (kazein i
prehrambenih proizvoda na sobnoj temperaturi, razvijen je i gluten).
proces aseptičkog pakovanja. Aseptičko pakovan sterilni 2. Polimeri proizvedeni klasičnom hemijskom sintezom uz
proizvod treba da ima trajnost nekoliko nedelja ili meseci, iako korišćenje obnovljivih biomonomera. Na primer polilaktička
nije hladno skladišten. kiselina, biopoliester polimerizovan od monomera mlečne
Pod aseptičkim pakovanjem podrazumeva se pakovanje kiseline. Monomeri se proizvode fermentacijom
sterilizovanih proizvoda, pod sterilnim (aseptičkim) uslovima, i ugljenohidratne sirovine
u sterinu ambalažu. Ako su svi ovi uslovi ispunjeni, dobijaju se 3. Polimeri koje proizvode mikroorganizmi i genetski
sterilni (komercijalno sterilni) proizvodi (Lazic, 1989). modifikovane bakterije. Do danas ova grupa biobaziranih
materijala se sastoji uglavnom od polihidroksialkonoata.
NOVI TRENDOVI Razvoj materijala baziranih na bakterijskoj celulozi je u toku.
Moderno pakovanje hrane nema više samo pasivnu ulogu u U nove trendove pakovanja svakako spada i sve veća prime-
zaštiti i prodaji proizvoda, nego aktivno pakovanje menja stanje na jestivih biopolimernih ambalažnih materijala. Jestivi omotači
u upakovanoj hrani, da bi se produžila njegova trajnost i održao bazirani su na različitim mešavinama mlečnog seruma proteina,
kvalitet. Inteligentno pakovanje kominicira sa okolinom dajući skroba i aditiva i mogu da se koriste za pakovanje i zaštitu razli-
pojedine informacije o kvalitetu upakovanog proizvoda. Do čitih proizvoda.
pogoršanja kvaliteta prehrambenih proizvoda dolazi zbog

PTEP 12(2008) 1-2 51

 ZAKLJUČAK
U budućnosti se predviđa veća upotreba modifikovane i
kontrolisane atmosfere pri pakovanju, kao i veća primena
aktivne i inteligentne ambalaže. Ambalaža će štititi hranu,
pružaće sve potrebne informacije o proizvođaču i kvalitetu
proizvoda u svakom trenutku od proizvođača do potrošača,
odnosno do momenta upotrebe. Takođe se pretpostavlja razvoj
novih tipova biopolimera, i njihova veća primena, što je posebno
značajni sa ekološkog aspekta.
Prehrambeni proizvodi, prate napredak u postojećim
procesima pakovanja, kao i primenu novih dostignuća u oblasti
pakovanja.
LITERATURA
[1] Ahvenainen, R: Novel Food Packaging Techniques, VTT
Biotechnology, Finland, p. 534 (2003).
[2] Bureau, G, Multon, J. L: Food Packaging Technology, Vol.
I, VCH Publishers, Inc. New York, Weinehim, Cambridge,
p. 367 (1996).
[3] Gvozdenović, J, Lazić, V: Ambalaža i pakovanje, skripta,
Tehnološki fakultet Novi Sad, (2006).
[4] Hanlon, J: Handbook of package engineering. Academic
Press, London, New York, San Francisco, 1984,s. 560.
[5] Kader, A: Prevention of ripening in fruits by use of
controlled atmospheres, Food Technol, 34 (3):45, (1980).
[6] Lazic, V: The quality and shelf life of sterilised milk in
different packaging sterilized by ion radiation, M. Sci.
Thesis, Faculty of Technology, Novi Sad, (1989).
[7] Lazić, Vera, Curaković, M., Gvozdenović, Jasna, Vujković,
I: Influence of semipermeability of packaging materials and
packagings on the atmosfere in the packaging, 11th
International Chemical Equipment Desing and Automation,
CHISA 93’, Prag, (1993), Proceedings, s.397- 399.
[8] Lazic, V: Uticaj ambalaže i uslova pakovanja na kvalitet
Kačkavalja, Doktorski disertacija, Tehnološki fakultet, Novi
Sad, 1994.
52
[9] Lazić, V, Curaković, M: Influence of packaging on the
rheological characteristics of Kashkaval, Acta Alimentaria,
vol.26(2).153-161, (1997).
[10] Lazić, V, Gvozdenović, J, Krunić, N: Razvoj novog
ambalažnog materijala za pakovanje mleka, Prehrambena
industrija, 3-4 (2000) 87-90.
[11] Lazić, V, Gvozdenović, J, Išpanović, J, Prčić, I, Takač, L,
Korhec, G: Materijali i uslovi pakovanja funkcionalnog
napitka od surutke, Prehrambena industrija, 1-2, 78-81,
(2003).
[12] Lazić, V, Gvozdenović, J, Šarić, M, Pejin, D: Aktivno
pakovanje u mlinsko pekarskoj industriji, Hrana i ishrana,
46, 3-4, 62-65, (2005).
[13] Lazić, V, Gvozdenović, J, Petrović, T: Novi trendovi
pakovanja u industriji prerade mleka, Prehrambena
industrija, 1-2, 78-81, (2006).
[14] Lazić, Vera, Petrović, Ljiljana,Gvozdenović, Jasna, Džinić,
Nataša, Tasić, Tanja, Tomović, V, Ikonić, P: Packaging
materials and conditions for packing of fresh meat,I
International Congress,Food Technology,Quality and
Safety,XI Symposium NODA,Novi Sad, (2007),s.58-65.
[15] Lillian, L: Bioplastics in Food Packaging, Innovative
Technologies for Biodegradable Packaging San Jose State,
University, February 2006.
[16] Pajin, B, Lazić, V, Jovanović, O, Gvozdenović, J: Shelf life
of a dragee product based on sunflower kernel depending on
packaging materials used, International Journal of Food
Science & Technology, 41: 1-5 (2006).
[17] Robertson, L. G: Food Packaging: Principles and Practice,
Massey University, Palmerston North, New Zealand, p. 664
(1993).
[18] Stepanić, M., Fistonić, M, Bašić, T: Koncepcija linija za
koekstrudiranje, primjena i kombinacije slojeva višeslojnih
crijevnih filmova, Polimeri 10(6)160-166, (1989).
[19] Weber, J.C: Biobased Packaging Materials for the Food
Industry STATUS AND PERSPECTIVES, European
Concerted Action, (2006)
Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno: 12.3.2008.
PTEP 12(2008) 1-2
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.53 - 56 Originalni naučni rad
UDK: 658.14/. 17 Orginal Scientific Paper

MOGUĆNOST PROCENE RIZIKA POSLOVANJA

POLJOPRIVREDNOG PREDUZEĆA
THE POSSIBILITY OF THE BUSSINES RISIK EVALUATION OF THE
AGRUCULTURAL ENTERPRISE
Dr Zorica SREDOJEVIĆ *, dr Dušan MILIĆ **
* Poljoprivredni fakultet, Beograd – Zemun, Nemanjina 6
** Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Trg Dositeja Obradovića 8
REZIME
Neizvesnost ostvarenja poslovnog rezultata kao prinosa na ukupno uložena sredstva, odnosno kapital, predstavlja poslovni rizik.
Rizik proizilazi iz činjenice da, samim ulaganjem kapitala nastaju određeni troškovi, nezavisno od toga da li se uloženi kapital koristi
ili ne koristi i kojim se intenzitetom koristi. To su fiksni troškovi koji nastaju i kad uložena sredstva uopšte nisu aktivna. Tako npr.,
amortizacija mora da postoji bez obzira na stepen korišćenja osnovnih sredstava i to zato što je upotrebna vrednost osnovnih sred-
stava vremenski ograničena. Isto tako, čuvanje i osiguranje uloženih sredstava iziskuje organizovanje pojedinih funkcija i uprave
preduzeća, pri čemu nastaju troškovi koji su najvećim delom nezavisni od intenziteta poslovanja preduzeća. Dakle, troškovi amorti-
zacije i organizacije preduzeća predstavljaju fiksne troškove, koji se moraju pokriti da bi se izbegao poslovni gubitak, a to se postiže
u zavisnosti od rentabilnosti i ostvarenog prinosa na uloženi kapital.
Ključne reči: rizik, procena, poslovanje, poljoprivredno preduzeće.
SUMMARY
Uncertainty of accomplishing the business results as a profit on totally invested funds, i.e. capital, presents a business risk. The
risk results from the fact that the investment of capital, regardless of whether it is spent or no and by which intensity it is spent, is it-
self a certain cost. This is a fixed charge occurring even if invested funds are not active. For instance, depreciation of capital has to
exist regardless of capital assets usage and because the utility value of the capital assists are time limited. Also, keeping and insur-
ance of the invested funds require organising of certain functions and management of the company, whereby certain costs, not related
to the company operation, occur. Hence, costs of depreciation of capital and the company organisation present fixed charges that
have to be covered in order to avoid business loss, which can be achieved depending on profitability and profit gained relating to in-
vested capital
Key words: risk, evalutiation, business, agricultural enterprise.
nimalne, odnosno maksimalne akumulacije, kao načina izbega-
UVOD vanja ili ublažavanja rizika. S obzirom da ceo postupak iziskuje
S obzirom da osnovni cilj poslovanja preduzeća predstavlja više prostora i duži računski postupak, pojedini kalkulativni ob-
maksimiranje dobitka na duži vremenski rok, finansijska politika računi su izostavljeni. Teorijsko-metodološki je prikazan postu-
treba da se kreira tako da sa poslovno-finansijskog aspekta obe- pak ostvarivanja optimalne strukture proizvodnje u preduzeću
zbeđuje stalnost, razvoj i rast preduzeća. Dobar finansijski polo- koje proizvodi širi asortiman proizvoda uz veći broj ograničenja.
žaj podrazumeva sposobnost finansiranja proste u celini i dela Polazeći od činjenice da je u preduzeću postignuta optimalna
proširene reprodukcije iz sopstvenih sredstava; održavanje takve struktura proizvodnje, uz vrednosno iskazane ekonomske poka-
dugoročne strukture sredstava i izvora finansiranja koja obezbe- zatelje, na hipotetičkom modelu bilansa uspeha analizirane su
đuje trajno održavanje likvidnosti, kao i održavanje strukture pojedine pretpostavke pomeranja pariteta input-autput cena ili
kapitala sa stanovišta vlasništva u skladu sa rizikom poverilaca i povećanja fizičkog obima proizvodnje u cilju ostvarenja odgova-
finansijskim rizikom ostvarenja pozitivnog finansijskog rezulta- rajuće akumulacije.
ta.
Ulaganjem novca i kapitala neophodne su informacije o rizi- REZULTATI I DISKUSIJA
ku i rentabilnosti ulaganja, kao i o vremenu imobilizacije ulaga-
Kao prinos na ukupno uloženi kapital, poslovni rezultat
nja. Rizik i rentabilnost ulaganja su usko povezani – veća renta-
predstavlja razliku između marže pokrića i rashoda perioda bez
bilnost, manji rizik i obrnuto. Pri tome se mogu izdvojiti tri rizi-
kamata. Prema tome, poslovni rezultat sadrži u sebi kamate, od-
ka – poslovni, finansijski i ukupni.
nosno, rashode finansiranja, poreze iz rezultata i neto dobitak.
Polazeći od cilja poslovne politike, finansijska funkcija treba
Dakle, ukupno uloženi kapital treba da „odbaci“ pozitivan finan-
da definiše ciljeve finansijske politike i da razvije strategiju i
sijski rezultat, tj. poslovni dobitak, što zahteva princip rentabil-
taktiku finansijskog upravljanja u skladu sa ciljevima. Budući da
nosti. Sa aspekta razmatranja poslovnog rizika, bitan je maksi-
se prilike na tržištu, kako roba, tako i novca i kapitala, stalno
malni poslovni dobitak, odnosno maksimalan prinos na ukupno
menjaju, što se u različitom stepenu odražava na preduzeće, fi-
uloženi kapital. Rizik ostvarenja prinosa na ukupno uloženi kapi-
nansijska strategija i taktika upravljanja moraju stalno da se pri-
tal proizilazi iz činjenice da samim ulaganjem kapitala nastaju
lagođavaju novim prilikama, da bi preduzeće ne samo opstalo,
određeni troškovi, nezavisno od toga da li se uloženi kapital ko-
već i stalno napredovalo.
risti ili ne koristi, kao i kojim se intenzitetom koristi. To su tzv.
MATERIJAL I METOD RADA fiksni troškovi koji nastaju i kada sredstva uopšte nisu aktivna i
javljaju se u istom iznosu nezavisno od intenziteta korišćenja
U radu su analizirane mogućnosti procene rizika poslovanja sredstava kada su aktivna. Npr. amortizacija osnovnih sredstava
poljoprivrednog preduzeća i date su varijante obezbeđenja mi- mora da postoji bez obzira na stepšen njihovog korišćenja, jer je

PTEP 12(2008) 1-2 53

njihova upotrebna vrednost ograničena. Dakle, nijedno osnovno
sredstvo ne može neograničeno da traje ili zbog prirodne ograni-
čenosti (npr. vek trajanja višegodišnjih zasada je biološki ogra-
ničen), ili pod uticajem ekonomske zastarelosti ili ekonomske i
ekološke nepodobnosti. Uvek postoji neki faktor koji ograničava
vek trajanja osnovnog sredstva i u tom veku njegova vrednost
kroz amortizaciju mora da bude nadoknađena, tj. moraju biti
sredstva povraćena. S druge strane, troškovi preduzeća nastaju
nezavisno od intenziteta korišćenih sredstava. Ukoliko su sreds-
tva uložena, mora se obezbediti njihovo čuvanje i osiguranje,
moraju da budu organizovane pojedine funkcije i uprava predu-
zeća i u vezi s tim nastaju troškovi koji su u najvećem delu ne-
zavisni od intenziteta poslovanja preduzeća. Znači, troškovi
amortizacije i troškovi preduzeća predstavljaju fiksne troškove,
odnosno rashode perioda koji se moraju pokriti da bi se izbegao
poslovni gubitak, kao razlike između marže pokrića i rashoda
perioda. Sve to mora se ostvariti u skladu sa rentabilnošću i pri-
nosom na uloženi kapital. Prinos na uloženi kapital je, u suštini,
objektivna ekonomska potreba, a ne neki proizvoljni zahtev vla-
snika.
Poslovanjem je, pored pokrića rashoda perioda, neohodno da
se teži maksimizaciji poslovnog rezultata, odnosno poslovnog
dobitka, a on zavisi od visine marže pokrića i rashoda perioda.
Na visinu marže pokrića utiču: prodajne cene prozvoda; paritet
inputa i autputa; visine utroška inputa; obim proizvodnje i proda-
je. Kod preduzeća koja proizvode više proizvoda, visina marže
pokrića u većoj meri može da zavisi od optimalne strukture proi-
zvodnje. S obzirom na proizvodna i tržišna ograničanja, predu-
zeće koje uspe da pomeri strukturu proizvodnje u korist proizvo-
da kod kojih je najveća razlika između prodajne cene i varijabil-
nih troškova po jedinici proizvoda, ostvariće veću maržu pokri-
ća. Visina rashoda perioda zavisi od brojnih faktora, od kojih su
najbitniji: visina ulaganja u osnovna sredstva; troškovi držanja i
osiguranja uloženih sredstava; racionalnost organizacije predu-
zeća; visina troškovi prodaje; veličina kapaciteta kojim se ostva-
ruje neutralan poslovni rezultat u odnosu na ukupan kapacitet.
Ako preduzeće proizvodi više proizvoda, utvrđuje se opti-
malna struktura proizvodnje, a to je ona struktura koja „odbacu-
je“ najvišu ukupnu maržu pokrića. Optimalna struktura proizvo-
dnje utvrđuje se tako što se za svaki proizvod na bazi planske
kalkulacije po jedinici proizvoda utvrđuje: tržišna vrednost proi-
zvodnje, varijabilni troškovi i marža pokrića. Zatim se, uz po-
moć linearnog programa, utvrđuje obim i struktura proizvodnje
koji „odbacuju“ najvišu ukupnu maržu pokrića. Pri tome se uzi-
maju u obzir proizvodna i tržišna ograničenja za svaki proizvod
posebno. Postupkom iteracija dolazi se do konačnog rešenja u
kome dominirajuće pozicije zauzimaju proizvodi s višom mar-
žom pokrića, a slabi udeo s nižom maržom pokrića po jedinici
proizvoda. Matematički model simplex metode se često izražava
na sledeći način: Odredi zastupljenost (struktura) promenljivih
x1, x2, ..., xn, čija linearna funkcija (Z) treba da dostigne svoju
maksimalnu (ili minimalnu) vrednost, tj:
n cena nekog proizvoda 20 EUR, a planirani varijabilni troškovi
Z= ∑c x
j =1
j j
→ max (min),
pod sledećim ograničavajućim uslovima:
n onda globalni paritet prodajnih i nabavnih cena treba ispraviti na
∑a x
j =1
ij j ≤ bi (za sve i = 1,2,3,...,m)
i pod uslovom nenegativnosti: xj ≥ 0 (za sve j = 1,2,3,...,n).
Koeficijente linearne funkcije cj, j = 1,2,3,...,n, mogu da imaju
različito ekonomsko značenje u zavisnosti od konkretnog zadat-
ka optimiranja. Označavaju se i kao koeficijenti kriterijuma op-
timiranja, a linearna funkcija (Z) kao ekonomska funkcija, ili
funkcija cilja. U slučaju utvrđivanja optimalne strukture proiz-
54
vodnje pri kojoj bi se u datim uslovima mogao ostvariti maksi-
malni iznos dobiti preduzeća, koeficijenti ekonomske funkcije
predstavljaju iznos marže pokrića po jedinici proizvodnih aktiv-
nosti, kao razlika između vrednosti dobijenih proizvoda i iznosa
direktnih varijabilnih troškova. U slučaju utvrđivanja strukture
proizvodnje sa najnižim ukupnim iznosom troškova (problem
minimiziranja ekonomske funkcije), koeficijente ekonomske
funkcije će predstavljati iznosi varijabilnih troškova po jedinici
proizvodnih aktivnosti u preduzeću. Kod izdvojenih aktivnosti
prodaje dobijenih proizvoda i kupovine sredstava za proizvodnju
u preduzeću koeficijente ekonomske funkcije predstavljaju pro-
dajne, odnosno nabavne cene. Promenljive xj, j = 1,2,3,...,n, u
polaznom programu predstavljaju jedinicu proizvodnih aktivnos-
ti, npr. jedan hektar zemljišta, grlo stoke i sl., a u optimalnom
rešenju broj jedinica sa kojim su pojedine aktivnosti zastupljene
u strukturi proizvodnje u preduzeću. Kao promenljive, ove veli-
čine se upravo izračunavaju u postupku linearnog programiranja.
Input-output koeficijenti, aij, i = 1,2,3,...,m, j = 1,2,3,...,n, uglav-
nom predstavljaju naturalne utroške proizvodnih faktora, odnos-
no količine dobijenih proizvoda po jedinici proizvodnih aktivno-
sti (utrošak časova rada, časova upotrebe mašina i sl. odnosno
količina dobijenih proizvoda po jedinici proizvodnih aktivnosti).
Ovi koeficijenti se nazivaju još i tehničkim koeficijentima, kod
kojih prvi indeks i = 1,2,3,...,m označava proizvodne faktore, a
drugi indeks j = 1,2,3,...,n proizvodne aktivnosti u modelu line-
arnog programiranja. Kapacitet (ograničavajućih) proizvodnih
faktora, bi, i = 1,2,3,...,m, npr. raspoloživi kapacitet radne snage,
mašina, ekonomskih građevina, raspoloživa površina obradivog
zemljišta i sl. Dejstvo ograničavajućih faktora, izraženo siste-
mom linearnih nejednačina, obezbeđuje da se u toku postupka
utvrđivanja optimalnog rešenja (optimalne strukture proizvod-
nje) ne prekorače raspoloživi kapaciteti proizvodnih faktora. Ta-
ko je npr. obim biljne proizvodnje ograničen raspoloživom povr-
šinom obradivog zemljišta, obim ulaganja rada je ograničen ras-
položivim kapacitetom radne snage, itd.
Ukoliko optimalna struktura proizvodnje „odbacuje“ ukupnu
maržu pokrića u visini iznosa koji tereti maržu pokrića, to znači
da se minimalna, odnosno maksimalno potrebna akumulacija
može obezbediti promenom strukture proizvdnje. Proračun os-
tvarenja minimalne, odnosno maksimalne akumulacije paralelno
se radi u dve varijante. Ovaj postupak se primenjuje u preduze-
ćima kod kojih nije moguće menjati asortiman proizvodnje. Pla-
nirani paritet prodajnih i nabavnih cena, u stvari, čini odnos iz-
među planiranih prihoda od prodaje i planiranih varijabilnih tro-
škova po jedinici proizvoda, što se utvrđuje na bazi planske kal-
kulacije.
Varijanta 1. Potrebna minimalna, odnosno maksimalna aku-
mulacija može da se ostvari pri planiranom fizičkom obimu pro-
izvodnje i prodaje pod uslovom da se planirane prodajne cene
povećavaju za odgovarajući procenat (tabela 1. iznos pod red. br.
7.) i da se tako uspostavljen globalni paritet prodajnih i nabavnih
cena održava tokom cele godine. Npr, ako je planirana prodajna
po jedinici proizvoda 10 EUR, planirani globalni paritet je 2:1.
Ukoliko je potreban procenat pomeranja globalnog pariteta pro-
dajnih i nabavnih cena kako je to dato u tab.1., za oko 10,66%,
2,2:1, što znači da će prodajna cena biti 22 EUR. Ako se tokom
godine, usled povećanja nabavnih cena, povećaju varijabilni tro-
škovi sa 10 na 12 EUR, onda je u cilju ostvarenja minimalne,
odnosno maksimalne akumulacije, neophodno povećati prodajnu
cenu na 26,4 EUR. Na osnovu navedenog proračuna, može se
zaključiti da, ukoliko se donese poslovna odluka da se akumula-
cija ostvaruje na osnovu cena, onda je globalni paritet prodajnih
i nabavnih cena neophodno održavati tokom cele godine.
PTEP 12(2008) 1-2
 Tabela 1. Mogućnost ostvarenja minimalne i maksimalne
akumulacije (EUR)
Table 1. Possibility realize minimum and maxium of accumu-
lation (EUR)
akumulacija akumulacija
R. b. Pokazatelj / Parametar
Planirani prihodi od prodaje/
1.
Planned income from salle
Planirani varijabilni rashodi/ Plan-
2.
ned variable costs
Marža pokrića (1.-2.)/ Contributi-
3.
on margin
Iznosi koje terete maržu pokrića
(4.1. do 4.5.)/
4.
Sum wich to load contribution
margin
Planirani fisni i pretežno fiksni
rashodi bez rashoda po osnovu
finansiranja/
4.1.
Planned fixed and prevalent fixed
expense without expense by base
finances
Planirani neto rashodi finansira-
4.2. nja/ Planned net expense by finan-
ces
Planirani porezi iz finansijskog
4.3. rezultata/ Planned tax from finan-
cial result
Dodatni porezi iz finansijskog re-
zultata u visini akumulacije/
4.4.
Addition tax from financial resul-
tin level accumulation
Potrebna akumulacija/ Necessary
4.5.
accumulation
Procenat učešća marže pokrića u
prihodima od prodaje (3./1. x
5. 100)/
Percentage participation contribu-
tion margin in income from salle
Potrebni prihodi od prodaje za os-
tvarenje akumulacije (4./5. x 100)/
6.
Necessary income from salle for
make accumulation
Potreban procenat pomeranja pla-
niranog globalnog pariteta cena u
korist prodajnih za ostvarenje
akumulacije ((4.-3.):1. x 100)/
7.
Necessary percentage to move
planned global paritet prices in
benefit salle price for make accu-
mulation
Potreban procenat povećanja fizi-
čkog obima proizvodnje i prodaje
za ostvarenje akumulacije pri pla-
niranom globalnom paritetu pro-
dajnih i nabavnih cena ((6.-1.):1. x
8.
100)/ Necessary percentage to
increase physical scope producti-
on and salle for make accumulati-
on with planned global paritet pri-
ces
Preduzeće koje je finansirano iz pozajmljenog i sopstvenog
kapitala, da bi ostvarilo prostu reprodukciju, mora da nastoji da
supstituiše pozajmljeni kapital sopstvenim. To se postiže tako
što se sopstveni kapital uvećava iz finansijskog rezultata. Pri to-
me, supstitucija tokom roka otplate pozajmljenog kapitala mora
da bude najmanje u visini razlike između dospele glavnice za
otplatu pozajmljenog kapitala i amortizacije, a pri konačnoj ot-
plati pozajmljenog kapitala, supstitucija mora da bude potpuna.
Time bi preduzeće obezbedilo finansiranje proste reprodukcije iz
Minimalna Maksimalna
sopstvenog kapitala i obezbedilo bi opstanak.
Međutim, cilj za preduzeće nije bitno samo finansiranje pros-
Minimal Maximal
accumulat. accumulat. te reprodukcije iz sopstvenog kapitala, već i obezbeđenje ber je-
dnog dela proširene reprodukcije. To zahteva da prirast sopstve-
20.000 20.000 nog kapitala iz finansijskog rezultata bude iznad supstitucije po-
zajmljenog kapitala. Ukoliko postiže proširenu reprodukciju,
12.000 12.000 znači da preduzeće ima rast i na taj način jača svoj položaj na
tržištu ili uvodi nove tehnologije i proizvodi konkurentske proi-
8.000 8.000 zvode.
Varijanta 2. Potrebna minimalna, odnosno maksimalna aku-
mulacija može se ostvariti i s planiranim globalnim paritetom
10.131 10.473
prodajnih i nabavnih cena uz uslov da se fizički obim proizvod-
nje i prodaje poveća u odnosu na planirani za određeni procenat
(tabela 1., iznos pod red. br. 8.)
Tabela 2. Konačna varijanta bilansa uspeha
5.000 5.000 Table 2. Final variant balance success (EUR)
R.b. Pokazatlj / Parametar Iznos/ Sum
Planirani prihodi od prodaje/
1. 22.131
Planned income from salle
500 500 Planirani varijabilni rashodi/
2. 12.000
Planned variable costs
3. Marža pokrića (1. – 2.)/ Contribution margin 10.131
1.000 1.000 Planirani fiksni i pretežno fiksni rashodi bez
kamate/
4. 5.000
Planned fixed and prevalent fixed expense
without interest
852 989
Planirani neto rashodi finansiranja/
5. 500
Planned net expense by finances
2.779 2.984 Planirani poslovni dobitak (3.-4.)/
6. 5.131
Planned business profit
Planirani bruto finansijski dobitak (6.-5.) /
7. 4.631
Planned gross finance profit
40% 40%
Planirani porezi iz rezultata/
8. 1.853
Planned tax from result
9. Planirani neto dobitak (7.-8)/ Planned net profit 2.779
Procenat učešća marže pokrića u prihodima od
25.328 26.183. prodaje (3./1.)/
10. 45,78%
Percentage participation contribution margin in
income from salle
Potreban obim proizvodnje i prodaje za ostvare-
nje neutralnog poslovnog rezultata (4./10. x
100)/
11. 10.922
10, 66% 12,37% Necessary percentage to increase physical sco-
pe production and salle for make neutral busi-
ness result
Potreban obim proizvodnje i prodaje za ostvare-
nje neutralnog bruto finansijskog rezultata ((4.+
12. 12.014
5.):10. x 100)/ Necessary percentage production
and salle for make neutral gross business result
Navedene varijante mogu se međusobno varirati, pri čemu se
26,64% 30,91%
mora imati u vidu da jedan procenat povećanja obima proizvod-
nje i prodaje, doprinosi ostvarenju minimalne, odnosno maksi-
malne akumulacije, u istoj meri koliko i pomeranje globalnog
pariteta prodajnih i nabavnih cena u korist prodajnih i to za pro-
centualni iznos koliko marža pokrića učestvuje u prihodima od
prodaje. U ovom modelu, taj udeo je 40%, što znači da 0,40%
pomeranja globalnog pariteta prodajnih i nabavnih cena u korist
prodajnih doprinosi ostvarenju minimalne akumulacije, isto ko-
liko povećanje obima proizvodnje i prodaje za 1%. Na bazi na-

PTEP 12(2008) 1-2 55

vedenih proračuna, stručnjaci za proizvodnju u poljoprivredi tre-
ba da daju ocenu, sa stanovišta proizvodnih ograničanja – orani-
čna površina, broj grla, plodored, raspoloživa sredstva mehani-
zacije, radna snaga, smeštajni kapaciteti ili biološka ograničenja
– obim proizvodnje (prinos) po jedinici kapaciteta, kao i na os-
novu hidrometeoroloških ograničenja, može li se i u kojoj meri
povećati obim proizvodnje. S druge strane, sa stanovišta ograni-
čenja nabavke inputa i prodaje autputa, od stručnjaka za tržište,
može se dobiti odgovor za koliko se obim prodaje u fizičkom
smislu može povećati u odnosu na planirani, odnosno, može li se
i koliko globalni paritet prodajnih i nabavnih cena pomeriti u
korist prodajnih.
ZAKLJUČAK
Poslovni rizik podrazumeva neizvesnost ostvarenja prinosa
na ukupno uložena sredstva, a poslovni rezultat se utvrđuje kao
razlika između prihoda i varijabilnih rashoda uvećanih za fiksne
rashode bez rashoda finansiranja. Ukoliko se sa manjim iznosom
prihoda pokrivaju varijabilni rashodi i fiksni rashodi bez rashoda
finasiranja, onda je stopa rentabilnosti ukupnih ulaganja viša
(odnos poslovnog dobitka i ukupnih ulaganja), a time je manji
poslovni rizik ulaganja. Neizvesnost ostvarenja bruto dobitka,
koji čini razliku između poslovnog dobitka i rashoda finansira-
nja, je ustvari finansijski rizik, a kumulirani poslovni i finansij-
ski rizik čine ukupni rizik.
Visoka ulaganja u osnovna sredstva prouzrukuju visoke fik-
sne troškove po osnovu amortizacije. Zbog visokih fiksnih troš-
kova po osnovu amortizacije, visok je poslovni rizik, odnosno
rizik ostvarenja poslovnog dobitka. Vreme imobilizacije ulaga-
nja može biti trajno, dugotrajno i kratkoročno. Trajno imobilisa-
56
na su ulaganja u zemljište, jer se ne amortizuje, zatim trajno obr-
tna sredstva i trajna ulaganja u druga preduzeća. Dugoročna
imobilisana sredstva čine osnovna sredstva i dugoročni plasma-
ni. Kratkoročna imobilizacija je za sva druga ulaganja (npr. se-
zonske zalihe, kratkoročna potraživanja i dr.) i ona će se mobili-
sati u kratkom roku, koji nije duži od godinu dana. U zavisnosti
od poslovno-finansijske politike preduzeća, mogući poslovni
rizici mogu se u određenoj meri izbeći/ili ublažiti pomeranjem
globalnog pariteta input-autput cena ili povećanjem fizičkog
obima proizvodnje.
NAPOMENA: Istraživanje je finansirano od strane Ministar-
stvo nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije - Projekat -
Poljoprivreda i ruralni razvoj Srbije u međunarodnim integraci-
onim procesima - 149030D.
LITERATURA
[1] Krasulja, D., Ivanišević, M.: Poslovne finansije, Ekonomski
fakultet, Beograd, 2000.
[2] Milić, D., Sredojević, Z.: Organizacija i ekonomika
poslovanja, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad i
Poljoprivredni fakultet, Beograd, 2004.
[3] www.privsav.co.yu
[4] www.ac-brocer.co.yu
[5] www.eccf.su.ac.yu
[6] www.bbs.edu.yu
Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno: 12.3.2008.
PTEP 12(2008) 1-2
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p. 57-59 Originalni naučni rad
UDK: 338.43:634.21 Orginal Scientific Paper

PROIZVODNO-EKONOMSKA I UPOTREBNA VREDNOST KAJSIJE

THE PRODUCTION, ECONOMIC AND UTILITY
VALUE OF APRICOT
Dr Dušan MILIĆ, dr Veljko VUKOJE
Poljoprivredni fakultet, 21000 Novi Sad, Trg D. Obradovića 8
REZIME
U proseku za period 1991-2005. godine zapaženo je blago povećanje broja rodnih stabala (stopa promene 0,17%) i ostvarene
proizvodnje kajsije (stopa promene 0,24%), prvenstveno kao rezultat povećanja ove proizvodnje u poslednjem posmatranom periodu
(2001-2005). Investiciona vrednost 1 hektara kajsije iznosi oko 4.000 €/ha. Troškovi sadnje sa iznosom od 1.250 €/ha učestvuju sa
31,3% u ukupnim troškovima podizanja hektara zasada. U redovnoj proizvodnji kajsije može se ostvariti profit od 441.000 RSD/ha,
odnosno oko 5.000 €/ha.
Ključne reči: proizvodnja kajsije, obeležja kapaciteta, investiciona vrednost, profit.

SUMMARY
A slight average increase in the number of productive trees (rate of change 0,17%) and the accomplished average apricot pro-
duction (rate of change 0,24%) were observed in the 1991-2005 period. These increases were a result of this production increase
during the 2001-2005 period. The investment value of 1 ha apricot plantation amounts to approximately 4.000 €. Planting costs of
1.250 €/ha amounts to 31,3% of the total costs of the plantation establishment. A sum of 441.000 RSD/ha, or 5.000 €/ha can be prof-
ited in the regular apricot production.
Key words: apricot production, capacity properties, investment value, profit.

nih organa prouzrokovani oštrim zimskim i poznim prolećnim

UVOD
Voćarsku proizvodnju u Srbiji karakteriše nepovoljna struk-
tura po vrstama voća, amortizovanost velikog broja zasada, neis-
korišćenost prerađivačkih kapaciteta, neusaglašen sortiment sa
potrebama prerade i izvoza voća i prerađevina od voća, smanje-
nje broja stabala i proizvodnje voća iz godine u godinu i neorga-
nizovanost proizvodnje sadnica voća, uz rapidno smanjenje i
usitnjenost u proizvodnji voćnog sadnog materijala.
Voćarstvo kao značajna oblast biljne proizvodnje ima veliku
razvojnu perspektivu zbog veoma povoljnih prirodnih uslova za
uspevanje većine kontinentalnih voćnih vrsta, kao i zbog sve ve-
će tražnje voća na domaćem i stranom tržištu. Međutim, proiz-
vodnja voća u savremenim uslovima postaje sve složenija, s ob-
zirom na izuzetno visoke zahteve u pogledu kvaliteta plodova i
samog načina proizvodnje. Razvoj voćarstva u našoj zemlji još
uvek nije na zavidnom nivou, koji karakterišu neredovni i niski
prinosi i slab kvalitet voća. Pored intenziviranja voćarske proiz-
vodnje ide se i na razvoj plantažnog voćarstva. Prema tome, pri-
vredna vrednost našeg voćarstva je znatno manja nego što bi
mogla da bude, s obzirom na veoma povoljne prirodne uslove.
Pri proširenju kapaciteta voćarske proizvodnje potrebno je
primeniti savremene načine i postupke planiranja i integralnog
modeliranja u proizvodnji određenih voćnih vrsta. Potrebno je
razraditi efikasnije postupke projektovanja i podizanja voćnjaka
primenom savremene i visokoproduktivne tehnologije. Podiza-
njem ovakvih voćnjaka može se omogućiti uvođenje racionalne
podele rada i savremenih metoda upravljanja proizvodnjom, pre-
radom i prometom. Ovakvi zasadi voća na porodičnim farmama
mogu biti uspešno podsticani preko različitih udruženja (asocija-
cija). Iako je gajenje kajsije prilično rašireno, obim proizvodnje
u Srbiji ni približno ne zadovoljava zahteve tržišta. Kajsija je
deficitarno voće i na domaćem i na inostranom tržištu. Prema
statističkim podacima za 2006. godinu u Srbiji je sa oko 1,6 mi-
liona rodnih stabala kajsije ostvarena proizvodnja iznosila
13.633 t. Ograničavajući činioci masovnije proizvodnje kajsije
su neredovna rodnost izazvana čestim izmrzavanjem generativ-
mrazevima i prevremeno sušenje stabala (apopleksija). Ovi prob-
lemi nisu karakteristični samo za našu zemlju, već i za druge
zemlje sa sličnim ili nepovoljnim ekološkim uslovima za uspe-
vanje kajsije.
Kajsija je veoma cenjeno i kvalitetno voće. Poseduje značaj-
nu komercijalnu vrednost, koristi se, delom u svežem stanju, ali i
kao sirovina za preradu u sokove, kompote, džem, marmeladu,
pekmez, slatko, može se koristiti u sušenom stanju, kao i za pro-
izvodnju kvalitetne rakije (Vlahović, 2003). U svežem stanju
koristi se relativno rano od sredine juna do početka avgusta. Plo-
dovi kajsije imaju značajnu hranljivu, dijetetsku i zdravstvenu
vrednost.
Visoka upotrebna, a posebno hranljiva i dijetoprofilaktička
vrednost plodova, svrstavaju kajsiju u red najtraženijih voćnih
plodova. Privlačnost plodova, visok sadržaj suve materije, boja
plodova i njihova aromatičnost sve više podstiču proizvodnju
kajsije. Mnoge zemlje su zahvaljujući savremenom prilazu gaje-
nja kajsije povećale poslednjih godina proizvodnju za nekoliko
puta, na primer, Italija za 2,8 puta, Turska za 3,9 puta i Grčka za
preko 4 puta (Đurić, 1999).
MATERIJAL I METOD RADA
Podaci o ukupnim i rodnim stablima i ostvarenoj proizvodnji
kajsije u Republici Srbiji preuzeti su iz publikacija Republičkog
zavoda za statistiku (Bilteni Ratarstvo, voćarstvo i vinogradars-
tvo) za period 1991-2005. godine. Za utvrđivanje investicione
vrednosti hektara zasada kajsije korišćeni su elementi iz biznis
(poslovnog) plana.
Prikaz analiziranih podataka je tabelaran. Za detaljniju anali-
zu posmatranih obeležja kapaciteta u proizvodnji kajsije ko-
rišćeni su osnovni pokazatelji srednjih vrednosti i varijacija, kao
i pokazatelji relativnih promena pojava u vremenu.
Sagledavanje dinamike promena pojava, kako u periodu
1991-2005. godine, tako i u kraćim vremenskim periodima (pe-
togodištima) i upoređenje prosečne godišnje stope promene zas-
novano je na eksponencijalnom trendu oblika:

PTEP 12(2008) 1-2 57

 Tabela 1. Proizvodnja kajsije u Srbiji u periodu 1991-2005.
Ŷ = a ⋅ b x J godine
u kojem je: Ŷ ocenjena vrednost zavisno promenljive; x ne- Table 1. Apricot production in Serbia for the years 1991-
zavisno promenljiva; a i b parametri eksponencijalnog trenda. 2005.
REZULTATI I DISKUSIJA Stabla (000) Proizvodnja
(Trees) (Production)
Period
U proseku za period 1991-2005. godine ukupan broj stabala ukupno spos. za ukupno po stablu
Period
kajsije u Srbiji je iznosio 1,85 miliona (tabela 1). U skraćenim total rod (t) (kg)
vremenskim periodima ukupan broj stabala kajsije se zadržava productive total per trees
na nivou od 1,86 miliona, a zatim se blago smanjuje na 1,84 mi- Period 1991-2005.
liona u periodu 2001-2005. godine. Ukupan broj stabala kajsije Prosek – average 1.851 1.569 19.448 12,0
se smanjuje, kako u celom ispitivanom periodu (stopa promene - Minimum 1.793 1.538 5.592 4,0
0,13%), tako i u kraćim vremenskim periodima. Izuzetak se od- Maximum 1.893 1.614 40.754 25,5
nosi samo na period 2001-2005. godine u kojem se ukupan broj Godišnja stopa
stabala kajsije blago povećava po prosečnoj godišnjoj stopi pro- promene (%) -0,13 0,17 0,24 -0,13
mene od 0,14%. Annual rate of change
U analiziranom periodu (1991-2005) godine rodna stabla sa Koeficijent varijacije
prosečnim brojem od 1,57 miliona zauzimaju učešće od 84,7% u (%) 0,05 1,50 49,30 50,25
ukupnom broju stabala kajsije. Rodna stabla ispoljavaju poveća- Coeficient of variation
nje, kako u celom posmatranom periodu (stopa promene 0,17%), Period 1991-1995.
tako i u periodu 2001-2005. godine (stopa promene 0,38%), a Prosek – average 1.858 1.558 19.990 13,0
obrnutu tendenciju kretanja u ostala dva analizirana podperioda. Minimum 1.814 1.548 11.396 7,8
U periodu 1991-2005. godine prosečna proizvodnja kajsije je Maximum 1.893 1.565 29.550 19,6
iznosila 19.448 t sa variranjima po godinama od 5.592 t u 1998. Godišnja stopa
godini do 40.754 t u 2004. godini. Povećanje proizvodnje kajsije promene (%) -0,45 -0,17 -10,03 -11,39
Annual rate of change
u poslednjem posmatranom periodu (stopa promene 8,73%)
Koeficijent varijacije
ohrabruje, jer ukazuje da se i ova proizvodnje intenzivira. Nai-
(%) 2,01 0,46 33,62 34,23
me, iako se u periodu 2001-2005. godine povećava i broj rodnih
Coeficient of variation
stabala i ostvarena proizvodnja, ipak je intenzitet povećanja pro-
Period 1996-2000.
izvodnje kajsije bio znatno izraženiji (stopa promene 8,73%).
Prosek – average 1.858 1.557 16.192 10,0
Povećanje proizvodnje kajsije u poslednjem posmatranom perio-
Minimum 1.839 1.544 5.592 4,0
du je rezultat povećanja i broja rodnih stabala i prinosa po stablu. Maximum 1.881 1.614 27.821 18,0
Kajsija je veoma traženo voće na domaćem i inostranom tr- Godišnja stopa
žištu. Dosta se koristi u svežem stanju a i prerađuje u sokove, promene (%) -0,39 -0,50 -2,99 -1,73
džemove i sl. Međutim, većina proizvođača kajsiju gaji sa veli- Annual rate of change
kim rizikom. Rizik u gajenju kajsije leži u njenom ranom cveta- Koeficijent
nju, kada su cvetovi izloženi poznim mrazevima i često promr- varijacije (%) 0,91 1,16 65,53 71,06
zavaju; često promrzavaju njeni cvetni pupoljci u rejonima sa Coeficient of variation
promenljivom temperaturom tokom zime, kajsija periodično ra- Period 2001-2005.
đa u izuzetno sušnim rejonima; stabla se prevremeno suše u suš- Prosek – average 1.836 1.591 22.161 13,9
nim rejonima sa promenljivom temperaturom preko zime, gde se Minimum 1.793 1.550 13.409 8,3
pojavjuju jači mrazevi posle privremenog otopljavanja pri kraju Maximum 1.884 1.612 40.754 25,5
zime. Nesigurnost u gajenju kajsije uslovljava i nedostatak radne Godišnja stopa
snage za vreme berbe, jer plodovi sazrevaju kada je glavna sezo- promene (%) 0,14 0,38 8,73 8,77
na drugih radova u poljoprivredi. Osim toga i nestabilne cene u Annual rate of change
godinama dobre rodnosti ulivaju nepoverenje za gajenje kajsije Koeficijent
kod proizvođača. Znači, i pored visoke rentabilnosti koja se mo- varijacije (%) 1,90 1,63 53,61 52,93
že ostvariti po jedinici površine, proizvođači se teško odlučuju Coeficient of variation
da podižu nove zasade pod kajsijom. Investiciona vrednost i Izvor: Statistički bilteni Ratarstvo, voćarstvo i vinogradarstvo
ekonomski efekti koji se postižu u redovnoj proizvodnji kajsije za analizirane godine
je prikazana u pregledu 1. Pored konzumne potrošnje, kajsija je posebno cenjena kao
Ukupna investiciona vrednost zasada kajsije iznosi 4.000 industrijska sirovina čije plodove prerađuje velika većina proiz-
€/ha. Troškovi sadnje sa iznosom od 1.250 € učestvuju sa 31,3% vođača koji se bave preradom voća i povrća (Milić i Radojević,
u ukupnim troškovima podizanja zasada. Troškovi nege u I, II i 2003). Sveža ili zamrznuta kajsija se može upotrebiti za dobi-
III godini sa prosečnim iznosom od oko 550 €/ha zauzimaju janje sledećih poluproizvoda i gotovih proizvoda:
učešće od 13,8% u ukupnim investicionim troškovima. Ukoliko - smrznute kaše, smrznute polutke, pekmeza, džema, kompota,
se u obračun uključi podizanje ograde i izgradnja sistema za na- slatkog, marmelade, želea, pirea, voćnih kremova, voćne salate.
vodnjavanje, investiciona vrednost hektara kajsije se udvostru- Posebno su cenjeni sokovi, kao i plodovi kajsije u obliku
čava. osušenog i kandiranog voća. Pored toga, plodovi kajsije su
I pored visokih ulaganja po jedinici površine, u proizvodnji posebno cenjeni u proizvodnji tipizirane rakije – kajsijevače.
kajsije može da se ostvari visok profit po jedinici kapaciteta. Iz Posle šljive, najviše se suši kajsija. Sušena kajsija se više
izračunate razlike između ostvarene vrednosti proizvodnje i tro- ceni nego suva šljiva zbog osvežavajućeg ukusa koji potiče od
škova proizvodnje ostaje profit od oko 441.000 d/ha, odnosno od specifične aromatičnosti i većeg sadržaja kiselina. Suva kajsija
oko 5.000 €/ha. se pored neposredne potrošnje za jelo može koristiti i za
spravljanje kompota. Plod kajsije koji je namenjen sušenju, cepa

58 PTEP 12(2008) 1-2

se na dva dela i suši s pokožicom ili bez nje, tako da sušena ka-
jsija ima lepu, zlatnu boju. Od 100 kg kajsije dobija se oko 15-
20 kg sušene kajsije, koja se može dugo čuvati na temperaturi
od +2oC. U Severnoj Africi se suši pulpa od kajsije u vidu tankih
listova.
Pored toga, ugalj koji se dobija ugljenisanjem koštice kajsije se
upotrebljava u gas maskama za prečišćavanje vazduha (Đurić,
1999). Drvna masa, naročito od visokostablašica (deblo) ima vi-
soku tehničku vrednost, pa zbog boje i karakterističnih šara
predstavlja izvrsnu sirovinu za industrijsku preradu.

Pregled 1. Rekapitulacija investicione vrednosti zasada kaj- ZAKLJUČAK

sije
Kajsija je veoma cenjeno i kvalitetno voće. Poseduje znača-
Survey 1. Recapitulation of investment value of apricot
jnu komercijalnu vrednost, delom u svežem stanju, ali i kao
plantation
veoma pogodna sirovina za preradu u raznovr-
Period podizanja 3 godine – Period of plantation establishment 3 years sne poluprerađevine. Međutim, kajsija je defici-
Period eksploatacije 25 godina – Period of the plantation exploitation tarna voćna vrsta i na domaćem i na inostranom
25 years Iznos tržištu.
Stupanje u pun rod u 4 godini – Accesion in ful fertility €/ha U proseku za ceo ispitivani period (1991-
Gustina sadnje (5 x 5 m) (400 sadnica/ha) – Interstices (5x5) (400 seed- Amount 2005) rodna stabla sa iznosom od 1,57 miliona
lings per ha) zauzimaju učešće od 84,7% u ukupnom broju
Planirani prosečan prinos 18 t/ha – Planing average yields 18 t/ha rodnih tabala kajsije. Ukupan broj rodnih sta-
1. Predračun troškova izrade elaborata 400 bala kajsije u Srbiji se blago povećava po
Estimate of costs making elaborat (case study) prosečnoj godišnjoj stopi promene od 0,17%,
2. Predračun troškova pripreme zemljišta za podizanje zasada 740 pre svega, kao rezultat povećanja rodnih stabala
Estimate of costs preparation land u poslednjem posmatranom periodu (2001-
- troškovi đubrenja stajnjakom (30 t/ha) 300 2005). Sa prosečnom proizvodnjom od 19.448 t
- troškovi đubrenja mineralnim đubrivima (1.000 kg/ha) 260 proizvodnja kajsije se povećava po prosečnoj
- troškovi rigolovanja (50-60 cm) 100 godišnjoj stopi promene od 0,24%.
- troškovi tanjiranja (2x) 80 Potrebno je istaći, da ohrabruje uočena
3. Predračun troškova sadnje / Estimate of costs planting 1.250 tendencija povećanja rodnih stabala i ostvarene
- troškovi nabavke sadnica (400 kom.) 1.000 proizvodnje kajsije u poslednjem analiziranom
- troškovi sadnje (obeležavanje mesta, kopanje jama, priprema periodu (2001-2005). Naime, iako se povećava
250
sadnica sa sadnjom, zalivanje) broj rodnih stabala (stopa promene 0,38%) ipak
4. Predračun troškova nege u I godini – zimsko oranje, tanjiranje (3x), je intenzitet povećanja ostvarene proizvodnje
freziranje (2x), rasturanje mineralnih đubriva (200 kg/ha), zaštita,
500 bio znatno izraženiji (stopa promene 8,73%).
prekraćivanje sadnica, letnja rezidba, zalivanje / Estimate of costs
st Investiciona vrednost hektara zasada kajsije
attention in 1 year
5. Predračun troškova nege u II godini (isto kao u I godini, plus
iznosi oko 4.000 €. Troškovi sadnje sa iznosom
nd 520 od 1.250 € zauzimaju najveće učešće u ukup-
rezidba) (2 rd) / Estimate of costs attention in 2 year
6. Predračun troškova nege u III godini (isto kao u I i II godini, plus nim troškovima podizanja hektara zasada
590 (31,3%). Po zastupljenosti u ukupnim trošk-
berba) (7 rd) / Estimate of costs attention in 3rd year
UKUPNO (1-6) / TOTAL 4.000 ovima podizanja zasada kajsije zatim dolaze
II profitabilnost proizvodnje kajsije / Profitability of apricot production troškovi pripreme zemljišta (18,5%) i troškovi
- Prosečan prinos u periodu pune rodnost 18.000 kg/ha nege u I, II i III godini (u proseku 13,4%). U
- Prodajna cena 35 d/kg redovnoj proizvodnji kajsije može se ostvariti
- Vrednost proizvodnje 630.000 d/ha profit od 441.000 d/ha, odnosno oko 5.000 €/ha.
- Troškovi proizvodnje (30% od ostvarene vrednosti proizvodnje) 189.000 d/ha
- Dobit (Vrednost proizvodnje – Troškovi proizvodnje) 441.000 d/ha NAPOMENA: Rezultati istraživačkog rada
su nastali zahvaljujući finansiranju Ministars-
Kajsija je jedna od osnovnih sirovina u konzervnoj industriji, tva nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije, projekta evi-
naročito u proizvodnji marmelade od kajsije ili u smeši sa dencionog broja BTN-341-002B pod nazivom „Proizvodi od su-
drugim voćem. Kod nas je uobičajeno domaće spravljanje pek- šenog voća“ u okviru „Nacionalnog programa biotehnologije i
meza od kajsije, koji se odlikuje prijatnim ukusom, karakteris- agroindustrije“ od 01.04.2005. godine.
tičnom bojom i visokom hranljivom vrednošću. LITERATURA
Jezgra većine sorti kajsije, naročito ona sa slatkim ukusom,
veoma je bogata uljem, belančevinama, šećerima i mineralnim [1] Đurić, B.: Gajenje kajsije, Partenon, Beograd, 1999.
materijama. Prema hranljivoj i upotrebnoj vrednosti jezgra ka- [2] Milić, D., Radojević, V.: Proizvodno-ekonomska i upot-
jsije može da predstavlja odličnu zamenu za badem, lešnik, pa rebna vrednost voća i grožđa, Autori, Novi Sad, 2003.
čak i orah u prerađivačkoj i konditorskoj industriji. Gorka jezgra [3] Vlahović, B.: Tržište poljoprivredno-prehrambenih proiz-
je bogata amigdalinom, koji je veoma cenjen u farmakologiji. voda, Specijalni deo, Knjiga II, Poljoprivredni fakultet,
Pored toga, jezgra kajsije se koristi za spravljanje kozmetičkih Novi Sad, 2003.
pudera i mirišljavih krema. U gorkoj jezgri gorčina se može [4] Keserović, Z., Gvozdenović, D., Grgurević, V., Živanović,
eliminisati odstranjivanjem štetnih sastojaka, a zatim upotrebiti M.: Proizvodnja voća na malim površinama, Poljoprivredni
na isti način kao i slatka jezgra. Iako je ranije bademovom ulju fakultet, Novi Sad, 1999.
pridavan poseban značaj u odnosu na ulje drugog koštičavog [5] Milić, D., Bulatović Mirjana: Stanje i tendencije proizvod-
voća, u današnje vreme se sve manje pravi razlika između nje voća u Srbiji, PTEP-časopis za procesnu tehniku i ener-
bademovog ulja i ulja od kajsije. Randman ulja jezgre kajsije getiku u poljoprivredi, br.3-4, Novi Sad, 2005. (s.94-97)
iznosi oko 25-38%.
Koštica (endokarp) se upotrebljava u proizvodnji praha koji Primljeno:20.3.2008. Prihvaćeno:24.3.2008.
se koristi za čišćenje avionskih motora. Posebnom fabričkom
preradom koštica se koristi u stolarstvu za glačanje i presovanje.

PTEP 12(2008) 1-2 59

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.60-62 Originalni naučni rad
UDK: 664(497.113)''2002/2006'' Orginal Scientific Paper

ANALIZA OSNOVNIH PARAMETARA USPEHA PREHRAMBENE

INDUSTRIJE VOJVODINE (2002-2006)
THE ANALYSIS OF BASIC PARAMETERS OF SUCCESS IN FOOD INDUSTRY
IN VOJVODINA (2002-2006)
Dr Veljko VUKOJE, dr Dušan MILIĆ, Darko MALETIĆ, dipl.inž.
Poljoprivredni fakultet, 21000 Novi Sad, Trg D. Obradovića 8

REZIME
U radu je izvršena komparativna analiza osnovnih pokazatelja finansijskog rezultata i finansijskog položaja preduzeća iz oblasti
prehrambene industrije sa područja Vojvodine. U fokusu analize je petogodišnji period (2002-2006), ali su po potrebi korišćene i
duže serije podataka. Analiza se uglavnom zasniva na podacima iz zbirnih bilansa. Preduzeća iz oblasti prehrambene industrije
porede se sa poljoprivrednim preduzećima.
Prehrambena industrija je u tri od pet godina posmatranog perioda ostvarila negativan neto finansijski rezultat. Stope prinosa na
ukupan uloženi kapital takođe su vrlo skromne (3,39-6,15%). Finansijska struktura je izrazito nepovoljna, što stvara probleme sa
održavanjem likvidnosti. Obrtni fond je dovoljan za pokriće oko 56% stalnih zaliha, što znači da preduzećima nedostaje 54%, ili oko
18 milijardi dinara dugoročno raspoloživih izvora samo za uspostavljanje finansijske ravnoteže. Vrednost ukupnog kapitala
preduzeća iz oblasti prehrambene industrije uvećana je za oko 75%, a realna vrednost neto sopstvenog kapitala za 39,6 indeksnih
poena.
Ključne reči: analiza, prehrambena industrija, bilans, finansijski rezultat i položaj.
SUMMARY
This paper presents a comparative analysis of main indicators of the financial results and the financial position of food industry
enterprises in Vojvodina performed over the five-year period of transition (2002-2006). Cumulative balances were used as basic data
sources. The performance food industry enterprises is usually compared with performances of agricultural companies.
During three out of five observed years, the food industry achieved a negative net financial result. The rates of income on the
gross invested capital were also very modest (3.39-6.15%). The financial structure was very unfavourable, which created problems
with maintaining the solvency. The turnover fund was sufficient for the coverage of approximately 56% of permanent stocks, which
means that companies were missing 54%, or about 18 billion dinars of long-term available resources only for the establishment of
the financial balance. The gross capital value of food industry companies increased by about 75%, while the real value of the net
capital increased by 39.6 index points.
Key words: analysis, food industry, balance, financial result and position.

voljno. U takvim okolnostima, nije iznenađenje što su preduzeća

UVOD
Posmatraani petogodišnji period (2002-2006) se uglavnom
poklapa sa intenziviranjem i privođenjem kraju vlasničke tran-
sformacije preduzeća iz oblasti prehrambene industrije. To se
jasno ogleda u izraženoj tendenciji promene strukture kapitala
preduzeća u korist akcijskog, sa 27% (2002) na 5,8% (2006).
Generalno posmatrano, proces transformacije je dao niz pozitiv-
nih rezultata (bolje iskorišćenje kapaciteta, povećanje obima pro-
izvodnje, obnavljanje tehnologije, osvajanje novih tržišta, rast
suficita u spoljnotrgovinskoj razmeni, povećanje zarada zaposle-
nih itd.). To je, ipak, daleko ne samo od očekivanih već i realno
mogućih rezultata. Svi pozitivni efekti vlasničke transformacije
još uvek nisu u potpunosti došli do izražaja, i mogu se očekivati
u narednom periodu. Tranzicija, međutim, neizbežno donosi i
niz novih problema u pojedinim preduzećima, kao što su sma-
njenje broja zaposlenih, odsustvo odgovarajućih socijalnih pro-
grama, neispunjavanje preuzetih obaveza u pogledu investicija i
sl.
Poslovanje svih privrednih subjekata u posmatranom periodu
odvijalo se u otežanim uslovima, što se posebno odnosi na pre-
duzeća iz oblasti agrosektora (tehničko-tehnološko zaostajanje,
gubitak ranijih tržišta, nepovoljni pariteti cena, nedovoljna
zaštita od prekomernog uvoza, nedostatak sopstvene akumu-
lacije, skupo pozajmljivanje kapitala, nepovoljni klimatski us-
lovi u pojedinim godinama itd.). Mere ekonomske politike koje
se preduzimaju u cilju poboljšanja položaja ovog sektora
privrede daju značajne pozitivne efekte, ali je to još uvek nedo-
iz oblasti prehrambene industrije zabeležila relativno skromne,
ali ipak pozitivne, stope prinosa na uloženi kapital (3,8-6,15%),
uz jasno izraženu tendenciju rasta.
U radu se, na osnovu izvršenih analiza, daju ocene najvažni-
jih proizvodno-finansijskih pokazatelja uspeha preduzeća iz ob-
lasti prehrambene industrije Vojvodine, u periodu od 2002. do
2006. godine. Takođe se ukazuje na osnovne pravce delovanja u
cilju njihovog poboljšanja.
MATERIJAL I METOD RADA
Predmet analize su ostvareni rezultati poslovanja prehrambe-
ne industrije Vojvodine. Akcenat je stavljen na ocenu najvažni-
jih parametara finansijskog rezultata i finansijskog položaja pre-
duzeća iz ove privredne grane. Analiza je izvršena na osnovu
podataka iz završnih računa, odnosno zbirnih bilansa, za petogo-
dišnji period od 2002. do 2006. godine, koje prikuplja i obrađuje
NB Srbije – Centar za bonitet. To znači da su obuhvaćeni samo
privredni subjekti sa svojstvom pravnog lica (preduzeća i zadru-
ge), ali ne i individualna poljoprivredna gazdinstva i preduzetni-
ci.
Budući da se uglavnom radi o analizi bilansa, to su korišćeni
specifični metodi za ovu vrstu analize. Kao osnovni, primenjeni
su metod raščlanjivanja i metod poređenja. Raščlanjivanje pred-
stavlja kvalitativnu metodu analize, koja omogućava upoznava-
nje kvaliteativnog sastava analiziranog predmeta. Poređenje, kao
kvantitativni aspekt analize, logički dolazi posle raščlanjavanja i
služi da se analizirana pojava izmeri, odnosno kvantifikuje. Bez

60 PTEP 12(2008) 1-2

toga nije moguće dati kvalitetnu ocenu posmatrane pojave. U (265.136). Prehrambenoj industrij beleži mnogo veći pad, sa
radu se koriste dve vrste poređenja: (a) vremensko - u posmatra- 50.166 (2002) na 35.542 (2006), ili za 29,2%. Broj zaposlenih u
nom petogodišnjem periodu, i (b) prostorno - prehrambena indu- ovoj privrednoj grani zadržao se na približno istom nivou kao u
strija Vojvodine, koja je u fokusu analize, poredi se sa poljopriv- 2000. godini. Poljoprivreda takođe beleži veliko smanjenje broja
redom Vojvodine. Pored navedenih osnovnih metoda, korišćeni radnika, za 24% (sa 43.189 na 31.941). Radnici u poljoprivredi i
su i određeni matematičko-statistički metodi, kao i specifični prehrambenoj industriji čine oko jedne četvrtine ukupnog broja
metodi analize bilansa. zaposlenih privrede Vojvodine.
Udeo stalne imovine u aktivi preduzeća prehrambene indus-
REZULTATI I DISKUSIJA trije dostigao je oko 54% u 2006. godini, od čega osnovna sreds-
U Vojvodini je u posmatranom periodu privređivalo ukupno tva čine 46%, dugoročni finansijski plasmani 6,8%, dok je učeš-
između 17.547 (2002) i 19.329 (2006) preduzeća i zadruga. će nematerijalnih ulaganja i upisanog neuplaćenog kapitala za-
Uvećanje za oko 1.780 preduzeća (ili 10,2%) rezultat je prevas- nemarivo (zajedno manje od 2%). U poljoprivredi je udeo stalne
hodno raznih dezintegracionih procesa i osnivanja novih, uglav- imovine nešto viši (oko 62%), što je očekivano, s obzirom na
nom malih i srednjih preduzeća. Prehrambenom industrijom se značajno učešće zemljišta koje se ne amortizuje (oko 48%).
bavilo između 987 (2002) i 831 (2006) preduzeća (slika 1), što je U strukturi ukupnog prihoda (tabela 1) dominantno mesto
znatno manje nego poljoprivrednom proizvodnjom (između zauzimaju, logično, poslovni prihodi (preko 91%). Poslovni pri-
1.252 i 1.616). Uočljiva je jasna tendencija smanjenja broja pra- hodi su u posmatranom petogodišnjem periodu porasli za 91,9%,
vnih lica u prehrambenoj industriji (za 15,8%), za razliku od po- što je znatno više od kumulativnog rasta inflacije u istom perio-
ljoprivrede koja beleži povećanje (za 29,1%). Međutim, u odno- du (75,3%). Relativno nisko učešće finansijskih prihoda u svim
su na 2000. godinu broj preduzeća se povećao za skoro dva puta, godinama posmatranog perioda (do nekoliko procenata) može se
a u poljoprivredi samo za 27,6%. Preduzeća iz obe posmatrane smatrati očekivanim, s obzirom da preduzeća imaju vrlo malo
grane zajedno čine nešto manje od 13% ukupnog broja preduze- slobodnih finansijskih sredstava za dugoročno i kratkoročno pla-
ća u Vojvodini. siranje. Relativno visok udeo vanrednih prihoda rezultat je nere-
gulisanih tranzicijskih uslova poslovanja u kojima često dolazi
do prodaje osnovnih sredstava, otpisa dugova
55000 1200 usled nemogućnosti plaćanja, naplate ranije ot-
50000
pisanih potraživanja i sl.
Broj preduzeća / Number of enterprises
1000 Preduzeća iz oblasti prehrambene industrije
Broj zaposlenih / Number of employed

45000 su u 2006. godini na pokriće poslovnih rashoda

800
potrošila 88,9% ukupnog prihoda (poljoprivreda
40000 91,3%), i ostvarila značajan rezultat iz poslovnih
35000
prihoda i rashoda od 5.071 miliona dinara. Fi-
600 nansijski rashodi učestvuju u raspodeli ukupnog
30000 prihoda oko sa 4%, što je uglavnom približno
400 kao i u poljoprivredi. Ovakvo učešće može se
25000 oceniti relativno niskim, odnosno povoljnim.
20000 200
Objašnjenje treba tražiti prevashodno u izbega-
2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006 vanju preduzeća da se zadužuju, budući da zbog
Broj preduzeća / Number of enterprises niske rentabilnosti nisu u stanju da podnesu još
Broj zaposlenih / Number of employed
uvek visoke kamtne stope. Na pokriće vanrednih
Sl. 1 Broj preduzeća i zaposlenih u prehrambenoj industriji i ostalih rashoda odlazi 4-6% ukupnog prihoda, što je prilično
Vojvodine visoko, ako se zna da učešće ovih rashoda treba da bude manje
Fig. 1. Number of enterprises and employed in food industry in od 1% i da teži nuli. Razlozi leže u otpisu potraživanja usled
Vojvodina nemogućosti naplate, otpisu imovine po raznim osnovama,
manjkovima, loše vođenoj poslovnoj politici i sl.
Privreda Vojvodine je u 2002. godini zapošljavala 307.879
radnika, da bi u 2006. godini taj broj opao za skoro 14%
Tabela 1. Struktura ukupnog prihoda i njegovog rasporeda ( u % )
Table 1. The Structure of total income and its distribution ( in % )
Poljoprivreda Prehrambena industrija
Red POZICIJA / POSITION Agriculture Food industry
broj
2002 2003 2004 2005 2006 2002 2003 2004 2005 2006
1. Poslovni prihodi / Operating incomes 90,1 90,1 93,4 93,1 89,4 93,7 92,3 93,8 93,61 91,7
2. Finansijski prihodi / Financial incomes 0,57 1,02 0,78 0,93 2,04 0,65 0,8 1,94 1,74 3,31
3. Vanredni i ostali prihodi / Irregular and other incomes 9,3 8,9 5,79 5,95 8,53 5,7 6,9 4,23 4,65 4,97
I UKUPAN PRIHOD / TOTAL INCOME 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
4. Poslovni rashodi / Operating expenses 94,7 99,4 93,1 94,4 91,3 90,0 90,6 82,8 90,3 88,9
5. Finansijski rashodi / Financial expenses 3,9 4,9 4,1 4,25 3,38 2,36 3,54 3,9 4,65 3,56
6. Vanredni i ostali rash. / Irregular and other expenses 5,6 7,0 4,7 3,23 4,01 6,29 6,82 5,0 4,88 4,15
II UKUPNI RASHODI / TOTAL EXPENSES 104,1 111,4 101,9 101,9 98,7 98,7 101,0 99,5 99,8 96,7
7. Bruto rezultat (I – II) / Gross result (I–II) -4,12 -11,39 -1,9 -1,92 1,32 1,31 -0,96 0,46 0,19 3,33
8. Porezi i doprinosi / Taxes 0,13 0,08 0,14 0,09 -0,44 0,4 0,28 0,31 0,22 0,13
9. Neto rezultat (7 - 8) / Net result (7-8) -4,25 -11,47 -2,03 -2,01 1,77 0,91 -1,24 0,15 -0,03 3,20

PTEP 12(2008) 1-2 61

 Ocena finansijskog položaja izvršena je na osnovu anal-
ize: (a) finansijske ravnoteže, (b) zaduženosti, (c) održavanja
realne vrednosti kapitala i (d) reprodukcione sposobnost.
Analiza finansijske ravnoteže na osnovu pokrića stalnih
zaliha obrtnim fondom (slika 2) jasno pokazuje vrlo nepovoljnu
finasijsku strukturu preduzeća iz oblasti prehrambene industrije.
Ona uspevaju da samo delimično finansiraju stalne zalihe iz
obrtnog fonda (31,6-55,7%), ali uz jasno izraženu tendenciju
poboljšanja. U 2006. godini prehrambenoj industriji za us-
postavljanje finansijske ravnoteže nedostaje 18.291 miliona di-
nara dugoročnih izvora. Upravo za taj iznos, odnosno oko 1,31
puta, kratkoročno vezana sredstva manja su od kratkoročnih
obaveza, iz čega proizilazi da preduzeća imaju velikih problema
sa održavanjem likvidnosti. U poljoprivredi je finansijska rav-
noteža znatno nepovoljnija, budući da je u svim godinama za-
beležen čak negativan obrtni fond.
40000
30000
20000
10000
0 - Negativan rezultat u dve od pet posmatranih godina govori o
2002 2003 2004 2005
Stalne zalihe / Inventories Obrtni fond / Turnover fund
Sl. 2. Pokrivenost zaliha obrtnim fondom (u 000.000 din)
Fig 2. Inventories covered by turnover fund (in 000.000 din)
Treba naglasiti da analiza likvidnosti, samo na osnovu po-
dataka iz bilansa stanja, ne može biti dovoljno pouzdana. Bilans
prikazuje stanje sredstava i obaveza samo u momentu bilan-
siranja, a likvidnost predstavlja sposobnost plaćanja dospelih
obaveza u svakom trenutku tokom godine. Preciznija analiza bi
zahtevala detaljniju analizu bilansa tokova gotovine, odnosno
korišćenje drugih analitičnijih metoda, koji se zasnivaju na vre-
menskoj usklađenosti dinamike novčanih priliva i dospeća
obaveza.
Indeksi / Indexes
22
Prehrambena
20
/ Food industry
industrija
18
16
14
12
Poljoprivreda /
10
Agriculture
200 200 200 200
Sl. 3. Kumulativni indeksi rasta neto kapitala i inflacije
(2001=100)
Fig 3. Cumulative idexes of net capital and inflation growth
(2001=100)
Analiza strukture pasive sa aspekta vlasništva izvora poka-
zuje da se zaduženost prehrambene industrije u poslednje tri
godine odražava na prihvatljivom nivou od oko 50%. Povoljna
okolnost je da većinu ukupnih obaveza čine dobavljači i druge
obaveze iz poslovanja (oko 46% u 2006. godini), po osnovu ko-
jih se uglavnom ne plaćaju kamate. Ako se uzmu u obzir i ostali
relevantni faktori: organski sastav kapitala (50,1%), stepen ot-
62
pisanosti opreme (preko 60%), stopa inflacije (6,6%) i rentabil-
nost uloženih sredstava (6,15%), zaduženost prehrambene in-
dustrije se može oceniti kao prihvatljiva, skoro dobra. Poljo-
privreda je u proseku imala osetno nižu stopu zaduženosti (29-
46,9%), ali uz vrlo izraženu tendenciju rasta i nepovoljnije os-
tale faktore zaduženosti, pa se ovaj pokazatelj može oceniti na
sličan način kao i kod prehrambe industrije.
Prehrambena industrija je u posmatranom periodu ostvarila
indeks rasta neto sopstvenog kapitala od 214,9 (sl. 3), dok je is-
tovremeno kumulativni indeks inflacije iznosio 175,3. To znači
da je realna vrednost neto kapitala uvećana za 39,6 indeksnih
poena. Poljoprivredna preduzeća nisu uspela da očuvaju realnu
vrednost neto sopstvenog kapitala (umanjenje za 35,6%).
Prehrambena industrija je u 2006. godini ostvarila relativno
skromnu stopu sredstava za reprodukciju od 6,56%, ali znatno
veću nego u prethodnoj godini (3,62%). Kad se imaju u vidu
visoka otpisanost opreme, značajna poremećenost finansijske
ravnoteže i nizak koeficijent obrta (0,91), jasno je da prehram-
bena industrija nije sposobna da samostalno finansira sopstvenu
reprodukciju. Reprodukciona sposobnost poljoprivrede je još
ugroženija (stopa 4,02%, koeficijent obrta 0,74).
ZAKLJUČAK
Na osnovu izvršene analize najvažnijih pokazatelja
finansijskog rezultata i finansijskog položaja mogu se izvesti
sledeći zaključci:
2006 niskoj profitabilnosti preduzeća iz oblasti prehrambene
industrije;
- Ozbiljna poremećenost finansijske ravnoteže i nesposobnost
održavanja sopstvenog kapitala, osnovni su pokazatelji duboke
poremećenosti finansijske strukture preduzeća, odnosno lošeg
finansijskog položaja;
- Za poboljšanje finansijskog položaja preduzećima je
neophodan dugoročno raspoloživ i jeftin kapital, koji se može
obezbediti kroz dodatna ulaganja vlasnika ili/i povoljnim
kreditima;
- Ali, to nije dovoljno. Za poboljšanje ekonomskog položaja
preduzeća iz agrosektora neophodno je, pored povećanja
efikasnosti poslovanja, doneti i niz podsticajnih mera iz domena
agrarne, poreske, carinske i monetarne politike.
LITERATURA
[1] Obrenović, D, Vukoje, V: Financing of working capital
in primary agricultural production, Financing the
agribusiness sector, p.243-252, (1999), Belgrade.
[2] Obrenović, D, Vukoje, V: Analiza finansijskog
rezultata i finansjskog položaja poljopri-vrednih
Inflacija /
preduzeća Vojvodine, Agroekonomika 29/2000,
Inflation
Poljoprivredni fakultet, Novi Sad (2000).
[3] Rodić, J, Vukelić, Gordana: Teorija i analiza bilansa,
Poljoprivredni fakultet, Beograd (2003).
[4] Vukelić, Gordana: Self-financing in agriculture,
Financing the agribusiness sector, EAAE, p.235-242,
200 1999, Belgrade.
[5] Vukoje, V: Analiza osnovnih pokazatelja uspeha
poljoprivrede i prehrambene industrije Vojvodine,
Savremena poljoprivreda, 2-4, 2007, s. 235-244,
Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.
[6] Vukoje, V, Zekić, V: The analysis of financial results and
financial position of agricultural in Vojvodina, Management
of durable rural development, p. 367-374, Faculty of farm
managament,Timisoara, 2007.
Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno: 12.3.2008
PTEP 12(2008) 1-2
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.63-67 Originalni naučni rad
UDK: 504.7:620.95(497.6) Orginal Scientific Paper

POTENCIJAL SMANJENJA EMISIJE STAKLENIČKIH GASOVA

UPOTREBOM BILJNIH OSTATAKA IZ POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE
U BOSNI I HERCEGOVINI
POSSIBILITY TO REDUCE GREENHOUSE GAS EMISSIONS BY USING
VEGETATIVE RESIDUES FROM THE AGRICULTURAL PRODUCTION
IN BOSNIA AND HERZEGOVINA
Azrudin HUSIKA
Mašinski fakultet, 71000 Sarajevo, Vilsonovo šetalište 9, Bosna i Hercegovina

REZIME
Posljednjih godina manifestacije globalnih klimatskih promjena postaju sve očiglednije, zbog čega se javlja potreba za globalnim
akcijama na njihovom suzbijanju. Jedna od značajnih mogućnosti smanjenja emisije gasova koji imaju efekat staklene bašte jeste is-
korištavanje biljnih ostataka iz poljoprivredne proizvodnje (OPP) u energetske svrhe. Danas postoje razvijene tehnologije za iskoriš-
tavanje ovog vida biomase. Međutim, vrlo je važno saznanje da se podsticanjem korištenja obnovljivih izvora energije na selu ne rje-
šavaju samo globalbni problemi, nego se može pozitivno uticati na ruralni razvoj na osnovama održivog razvoja jer može predstav-
ljati dodatni prihod za poljoprivredna gazdinstva. Međutim, da bi selo postalo proizvođač i obnovljivih energenata potrebno je na
nivou države poduzeti čitav niz aktivnosti vezanih za tehnologije korištenja biomase, tržište i pravno regulisanje.
U radu je data analiza mogućnosti iskorištavanja OPP-a u Bosni i Hercegovini, uzevši u obzir aktuelne cijene energenata na trži-
štu kao i moguća podsticajna sredstava za energiju iz biomase. Procjenjeno je smanjenje emisije stakleničkih gasova zamjenom fosil-
nih goriva sa energentima dobijenim iz ostataka poljoprivredne proizvodnje primjenom metodologije odobrene od strane Izvršnog
odbora mehanizma čistog razvoja pri protokolu iz Kjota. Razmatrani su postojeći podsticaji od strane države kao i međunarodni.
Analiza je izvršena korištenjem zvaničnih statističkih podataka o zasijanim poljoprivrednim površinama u BiH i godišnjoj proizvodnji
žitarica.
Ključne riječi: ostatak iz poljoprivredne proizvodnje, staklenički gasovi, energija, mehanizam čistog razvoja.

SUMMARY
In recent years, demonstration of global climate changes has been growing more evident, due to which a global action to prevent
these changes is necessary. A significant possibility to reduce greenhouse gas emissions is using vegetative residues from the agricul-
tural production for energy purposes. Nowadays, there are advanced technologies for using this type of biomass. However, it is im-
portant to know that encouragement of the use of renewable energy sources in rural areas not only solves global problems, but also
positively affects the rural development because it becomes the additional revenue for agricultural households. However, in order
that rural areas become producers using renewable energies, it is necessary to undertake a series of actions at the state level related
to technologies of biomass usage, market and legal regulations.
This paper presents the analysis of possibilities of using vegetative residues from the agricultural production in Bosnia and Her-
zegovina, taking into account current prices of energy sources in the market and subsidies for energy sources from biomass. The re-
duction of greenhouse gas emissions by a fossil fuel replacement with energy sources obtained residues from the agricultural produc-
tion by applying the methodology approved by the Steering Committee of Clean Development Mechanism within the Kyoto Protocol
was considered. Existing national and international subsidies in a sense of the clean development mechanism were considered. The
analysis comprises official statistical data on sown agricultural land in Bosnia and Herzegovina and the annual grain production.
Key words: residues from agricultural production, greenhouse gases, energy, clean development mechanism.

UVOD tavak ekonomskog razvoja na održiv način. Konvencija ne pre-

Kako rizici globalnih klimatskih promjena postaju sve oči-
gledniji, javlja se istinska potreba za globalnim akcijama na suz-
bijanju klimatskih promjena. Problematika klimatskih promjena
koja je, najvećim dijelom, posljedica emisije stakleničkih gasova
se rješava kroz međunarodnu saradnju na globalnom nivou u ok-
viru Okvirne Konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim prom-
jenama iz 1992. godine. Konvencija je prihvaćena na Svjetskom
samitu o okolini i razvoju, u Rio de Janeiru 1992. godine. Teme-
ljni cilj Konvencije je postignuti stabilizaciju koncentracija sta-
kleničkih gasova u atmosferi na nivou koji će spriječiti opasno
antropogeno djelovanje na klimatski sistem. Taj nivo treba se
ostvariti u vremenskom okviru dovoljno dugom da omogući
ekosistemu da se prirodno prilagodi na klimatske promjene, a da
se istovremeno ne ugrozi proizvodnja hrane i da se omogući nas-
cizira kakve ove koncentracije treba da budu, samo da budu na
nivou koji nije opasan. Dakle, osnovni razlozi zabrinutosti su
proizvodnja hrane - vjerovatno na klimu najosjetljivija ljudska
djelatnost - i ekonomski razvoj. To takođe sugeriše (kako vjeruje
većina klimatologa) da su neke promjene neizbježne i da to zah-
tijeva primjenu i određenih adaptivnih mjera. Ovo ponovo ostav-
lja prostora za različita tumačenja uzimajući u obzir naučna ot-
krića, odricanja i rizike koje je globalna zajednica spremna da
prihvati.
Klimatske promjene su najveći društveni, ekonomski i eko-
loški problem pred kojim se našlo čovječanstvo. Potpuni odgo-
vor čovječanstva na prijetnje klimatskih promjena ne postoji.
Najznačajniji dokumenti su Konvencija o klimatskim promjena-
na (1992) i Protokol iz Kjota (1997). Ovim dokumentima najra-
zvijenije zemlje svijeta priznaju svoju odgovornost za klimatske

PTEP 12(2008) 1-2 63

promjene i činjenicu da će posljedice najviše trpiti zemlje u raz- izvora energije svodi se na korištenje biomase u ruralnim sredi-
voju koje nemaju značajnih sposobnosti za adaptaciju klimat- nama za grijanje. Kako su zgrade izgrađene bez potrebne toplot-
skim promjenama. Stoga su Konvencija i Protokol predvidjeli, ne zaštite, i koriste se peći sa niskim stepenom korisnosti i njima
između ostalog, Mehanizam čistog razvoja (CDM) koji omogu- nepažljivo rukuje, potrošnja drveta za ogrjev na selu je ekstrem-
ćava razvijenim zemljama da svoju obavezu snižavanja emisije no visoka.
gasova koji izazivaju efekat staklenih gasova realizuju, ne samo Emisija CO2 u BiH je u 2005. bila 18 miliona tona, i manja
u svojim zemljama, nego i u zemljama u razvoju (jer je djelova- je u odnosu na 1990. godinu, kada je iznosila 24 miliona. U po-
nje tih gasova globalno). Na taj način one smanjuju globalne ređenju sa državama u razvoju BiH ima malu emisiju CO2 po
promjene, a istovremeno podstiču razvoj zemalja u razvoju. Us- glavi stanovnika, što je u prvom redu posljedica male potrošnje
lov da bi zemlje u razvoju koristile sredstva razvijenih zemalja je energije.
pristup Protokolu iz Kjota i osnivanje Imenovanog državnog ti-
jela čiji je zadatak izdavanje pisma odobrenja za implementaciju REZULTATI I DISKUSIJA
pojedinačnih projekata kroz CDM. Zahtjev koji mora CDM pro- Tokom proteklih decenija, poljoprivredna proizvodnja u pri-
jekat da ispuni jeste da je na liniji održivog razvoja države u ko- vredi BiH stekla je vidno značenje i sa svojim prerađivačkim
joj se želi implementirati. sektorom uvijek se predstavljala kao bitno ishodište naseljenosti
MATERIJAL I METOD sela i zaposlenosti stanovništva. Poslije 1995. godine:
- proglašena je i jednim od strateških razvojnih pravaca njene
Osnovni domaći izvori energije u BiH su ugalj, hidro- ekonomije, i
energija i biomasa. BiH uvozi prirodni gas i naftne derivate. - uz to joj je, po uzoru na sve izraženije planetarne brige svijeta,
Struktura primarne energije je sljedeća: ugalj 52%, hidro- dana nadasve važna zadaća očuvanja okoline
energija 10%, tečna goriva 28%, prirodni gas 6% i biomasa 4%. BiH raspolaže značajnim poljoprivrednim resursima koji se
Kad je u pitanju proizvodnja električne energije, odnos instalira- sada koriste u nedozvoljivo niskom obimu. Naspram toga, sa
nih kapaciteta termoelektrana u odnosu na hidroelektrane poje- preko 600 miliona USD godišnje, ona je stalan i značajan uvoz-
dinačno iznosi 49:51, dok je odnos proizvodnje električne ener- nik hrane, što upućuje da u njoj, sa stajališta domaće skromne
gije ova dva izvora pojedinačno oko 60:40. Osnovna karakteris- ponude, postoji visoki nivo nezadovoljene prehrambene tražnje.
tika sektora energije BiH je niska efikasnost korištenja energije Sve te činjenice ukazuju da pred ovom oblasti privrede stoje
tokom životnog ciklusa (od ekstrakcije uglja ili uvoza goriva do snažni motivi razvoja koji se mogu realizovati samo na osnova-
pretvaranja energije u novac ili ugodne uslove življenja). Poslje- ma jasnih društvenih opredjeljenja [4].
dica ovoga je intenzivno korištenje energije, te je tokom 1991. Sadašnjem stanju poljoprivrede glavnu karakteristiku daje si-
BiH imala skoro 2,5 puta veću potrošnju energije po jedinici tan i rascjepkan posjed, unutar kojeg sa 67% dominira onaj koji
GDP-a nego neke druge bivše jugoslovenske republike, kao što ima do 3 ha poljoprivredne površine. Entitet Fedeacija Bosne i
su Hrvatska i Makedonija. Jedan od razloga za vrlo intenzivno Hercegovine sa 2,3 ha obradivog zemljišta po poljoprivrednom
korištenje energije u BiH u to vrijeme bio je taj što se po niskim domaćinstvu stoji još i nešto lošije od prosjeka države, uz činje-
cijenama izvozila električna energija nekim drugim republikama nicu da se u njene potencijalne komercijalne farmere (sa više od
bivše Jugoslavije. 5 ha) računa tek oko 17% domaćinstava. Po tome je mali i usit-
Prema postanku, ugljevi u BiH pripadaju mlađim ugljevima, njen posjed krupno ograničenje bh. poljoprivredne proizvodnje,
sa velikim procentom pepela i sumpora i sa niskom toplotnom pa se pred poljoprivrednike generalno stavljaju sljedeće razvojne
vrijednosti. BiH nema odgovarajuća ložišta, posebno ona sa ma- mogućnosti:
njom snagom (kućne peći) koja bi bila pogodna za kvalitet uglja
- da uvećavaju svoj posjed kupovinom ili zakupom i tako pos-
koji se koristi, što smanjuje nivo efikasnosti njihovog korištenja
i prouzrokuje zagađivanje produktima nepotpunog sagorijevanja. tanu robni proizvođači poljoprivrednih proizvoda,
Termoelektrane koje koriste ugalj imaju značajne emisije SO2, i - da ga bolje ''organizuju'' komasacijom, arondacijom, ukida-
stoga u pogledu specifične emisije SO2 (per capita), BiH zauzi- njem međa i sl.
ma treće mjesto u Evropi (1990. godina). - da uvode intenzivne tehnološke vještine za manje posjede i
tako komercijalizovani uvećaju zaradu ukupno i po jedinici po-
Tabela 1. Indikatori korištenja energije u B i H vršine [4].
Table 1. Indicators of energy use in Bosnia and Herzegovina Dodatna je mogućnost da se poljoprivredom
Indikator BiH Jugoistočna Evropa EU 25 Svijet nastave baviti na dosadašnji način. Domaćinstva ko-
Indicator B&H Southeast Europe EU 25 World ja se nađu u toj grupi, morat će svoje prihode dopu-
Potrošnja energije po stanovniku njavati dodatnim zaradama. Jedna od mogućnosti je
50,2 76,6 166 74,1
Energy use per capita (GJ/per capita) proširenje aktivnosti na proizvodnju obnovljivih iz-
Energijska intenzivnost – tona ekvi- vora energije iz ostataka postojeće poljoprivredne
valentne nafte po 1000 US$ GDP-a proizvodnje. Poljoprivrednici i njihova udruženja,
0,86 0,86 0,18 0,32
Energy intensity – tons of equvalent komore i organi države traže i pronalaze mogućnosti
oil per 1000 US$ of GDP za dodatne prihode iz nepoljoprivrednih djelatnosti.
Turizam na selu, održavanje komunalnih zelenih površina i pu-
Korištenje hidro potencijala je ispod 40% iskoristivog poten- teva, površina pored javnih puteva (ljeti i zimi), prerada biološ-
cijala, što je prilično malo u poređenju sa drugim evropskim ze- kog otpada, i posebno proizvodnja energenata ili energije su za
mljama. Za male hidroelektrane, iskoristivost potancijala je čak poljoprivrednike sve značajniji dopunski izvori prihoda. U po-
manja. Godine 1991., u BiH je bilo 11 malih hidroelektrana što ljoprivrednim biogas postrojenjima se osim stajskog đubriva i
je predstavljalo 4,4% potencijalne snage za male hidroelektrane, osoke fermentišu i ratarske kulture, do metana, koji se savreme-
tj. 5,7% raspoložive energije. Trenutno se izrađuju studije o hid- nim biogas-motorima i generatorima pretvara u toplotnu i elek-
roenergetskim potencijalima. Stvoreni su pravni preduslovi za tričnu energiju. Na taj način poljoprivreda može značajne povr-
izgradnju elektrana na bazi privatnog kapitala i njihovo uključi- šine da angažuje za proizvodnju energije. Za poljoprivrednike se
vanje u mrežu električne energije. Korištenje drugih obnovljivih time otvara mogućnost da uz proizvodnju hrane stiču i dodatni

64 PTEP 12(2008) 1-2

dohodak proizvodnjom energenata i energije. Razvoj tehnike Kako bi se konkurenstnost proizvodnje energije iz OPP-a pove-
omogućio je izgradnju brojnih uspešnih postrojenja za proizvod- ćala postoje domaći i međunarodni mehanizmi podsticaja. Kada
nju toplotne i električne energije na poljoprivrednim gazdinstvi- je riječ o domaćim podsticajima misli se na sredstva kojim drža-
ma [5]. va iz raznih fondova podstiče ovakvu proizvodnju, npr. kroz
programe podsticanja obnovljivih izvora energije i/ili podstica-
Energijski potencijal biljnih ostataka iz nja poljoprivredne proizvodnje. Što se tiče međunarodnih meha-
poljoprivedne proizvodnje u BiH nizama, oni se uglavnom realizuju kroz međunarodne programe
na prevenciji klimatskih promjena, tj. smanjenju emisija stakle-
Najznačajniji izvor biomase u BiH za proizvodnju energije je ničkih gasova i na smanjenju emisije kiselih gasova (SO2 i NOx).
drvna masa porijeklom iz šumarstva (ogrjevno drvo, šumski os- Mehanizam koji je aktuelan za zemlje u razvoju potpisnice Pro-
tatak) i drvni otpad iz drvne industrije. Međutim, ostaci biomase tokola iz Kjota je Mehanizam čistog razvoja. U ovom radu data
iz poljoprivrede takođe predstavljaju značajan energijski poten- je analiza podizanja konkurentnosti proizvodnje energije iz OPP-
cijal u regionu sjeverne, centralne i južne BiH. Napravljeno je a uz pomoć ovog mehanizma, ostali podsticaji (domaći i među-
nekoliko procjena potencijala biomase u BiH, a jedna od najde- nardoni) nisu uzeti u obzir.
taljnijih analiza je urađena kroz EU/FP6/INCO/ADEG projekat. U tabeli 2 dat je pregled potencijala OPP-a u BiH. Ukupan
U tabeli 2 su prikazani potencijali dobijeni tim istraživanjem. energijski potencijal iznosi 9,66 PJ. Međutim, kada se govori o
Treba napomenuti da niti jedna procjena (urađena do sada) nije korištenju obnovljivih izvora energije to nije toliko stvar procje-
jasno definisala o kojem se potencijalu biomase radi, tj. prirod- ne njihovih prirodnih potecijala, koliko čitavog niza barijera nji-
nom (teoretskom), tehničkom, ekonomskom ili ekološkom [3]. hovom korištenju (tehničke barijere, ekonomske, ekološke, trži-
šne...). Postoje zemlje i slučajevi gdje su prirodni potencijali ob-
Tabela 2. Ukupni godišnji potencijal energije iz biomase u
novljivih izvora energije vrlo visoki, a taj vid energije se ne kori-
BiH [3]
sti, jer su visoke neke od barijera korištenja. Zbog toga, u radu je
Table 2. Total annual energy potential from biomass in Bos-
pretpostavljeno nekoliko scenarija iskorištenja OPP-a u BiH, s
nia and Herzegovina [3]
tim da je pretpostavljeno da ukupno iskorištenje ne
Toplotna Energijski
Raspoloživa može biti veće od 50%, pri tome je pretpostavljeno
Tip biomase - moć / potencijal Porijeklo -
biomasa / Avai- da se iskorištava isti procenat svakog oblika OPP-
Type of biomass Heating Energy po- Source
lable biomass a iz tabele 2.
value tential (PJ)
Biogas sa farmi 25 Poljoprivreda Energija iz OPP-a bi se mogla koristiti za proi-
3
20 000 000 m 0,51 zvodnju električne i toplotne energije. Oba načina
Biogas from farms MJ/m3 Agriculture
Otpad iz vočarstva 3,5 Poljoprivreda iskorištavanja OPP-a imaju specifične probleme.
211 200 t 0,74 Realno je pretpostaviti da je udio OPP-a koji bi se
Waste from fruit grow. MJ/kg Agriculture
Ostaci žitarica Poljoprivreda koristio za proizvodnju toplotne energije veći od
634 000 t 14 MJ/kg 8,88 udjela za električne energiju. U slučaju proizvod-
Corn residues Agriculture
Ostaci uljarica 10,5 Poljoprivreda nje električne energije, javlja se problem (trošak)
3 800 t 0,04 transporta i skladištenja, koji se istina javljaju i
Oil crops residues MJ/kg Agriculture
Drvni otpad iz indust. 6,5 Šumarstvo kod proizvodnje toplotne energije ali su oni znatno
1 150 000 t 7,53 manji. S druge strane, kod proizvodnje toplotne
Wood waste from industry MJ/kg Forestry
Ogrjevno drvo 8,8 Šumarstvo energije, nepovoljnost je u tome što se OPP gene-
1 500 000 t 13,20 riše ljeti i u jesen i sva ulaganja u skladištenje se
Heating wood MJ/kg Forestry
Drvni otpad u šumi 4,5 Šumarstvo ostvaruje tada. Pored toga, ne zna se unaprijed ko-
600 000 t 2,62
Waste wood in forest MJ/kg Forestry lika će biti stvarna potrošnja u toku sezone grijanja
Ukupni potencijal (posebno izraženo posljednjih godina), stoga se
33,518 -
Total potential zamrzavaju dodatna novčana sredstva. S obzirom
na sve to, realno je razmarati mogućnost istovre-
Srednja gustina potencijala biomase u BiH je oko 1 TJ/km2.
mene proizvodnje toplotne i električne energije (kogeneracija).
Ukupna potrošnja primarne energije u BiH je oko 190 PJ (iz ta-
OPP se može koristi kao osnovno ili kao dopunsko gorivo ne-
bele 1 i za 3 800 000 stanovnika) . Iz tabele 2 se vidi da teoretski
kom fosilnom gorivu. U svijetu ima primjera gdje se koristi 30%
biomasa može pokriti oko 18% potreba za energijom. Pri tome
biomase uz ugalj.
poljoprivreda može da bude značajan izvor obnovljive energije
U slučaju korištenja OPP-a za proizvodnju električne energi-
sa oko 30% potencijala biomase u BiH ili oko 10 PJ, što je u po-
je smanjuje se emisija zagađujućih materija (SO2, NOx i CO2) iz
ređenju sa ukupnom potrošnjom energije u BiH oko 5%. U
termoelektrana na ugalj i na taj način emisije u državi za istu ko-
ovom radu uzet je u obzir energijski potencijal otpada iz voćars-
ličinu energije. S obzirom da se električna energija u BiH dobija
tva, ostataka žitarica i uljarica.
iz termoelektrana na ugalj i hidroelektrana i da se unaprijed ne
Mogućnost smanjenja emisije CO2 zna iz kojeg izvora će električna energija biti zamijenjena sa
korištenjem energije iz ostataka električnom energijom iz novog izvora, u ovom slučaju iz OPP-
a, računa se emisija CO2 po MWh električne energije u mreži. U
poljoprivredne proizvodnje u slučaju BiH, gdje se u prosjeku 60% električne energije dobija iz
Bosni i Hercegovini termoelektrana na ugalj, a 40% iz hidroelektrana, korištenjem
Proizvodnja energije iz otpada iz poljoprivredne proizvodnje metodologije odobrene od strane Izvršnog odbora CDM-a može
teško može biti konkurentna proizvodnji energije iz fosilnih go- se izračunati emisija CO2 po MWh el. energije u mreži. Pored
riva, po današnjim cijenama fosilnih goriva. Sa porastom cijena ovoga, treba uzeti u obzir i prosječni stepen efikasnosti termoe-
fosilnih goriva ta se situacija mijenja u korist energije iz ostataka lektrana. Prosječan sadržaj ugljika u ugljevima u BiH je oko
poljoprivredne proizvodnje , ali to nije linearnog karaktera jer se 40%, količina CO2 koja nastaje potpunim sagorijevanjem jedne
u većini slučajeva, u životnom ciklusu energije iz OPP-a koristi tone takvog uglja računa se prema:
energija iz fosilnih goriva, kao što je prikupljanje i obrada OPP- M CO2 44
eCO2 = c = 0,4 = 1,46 tCO2/tona uglja (1)
a, pa tako se i troškovi proizvodnje energije iz nje povećavaju. Mc 12

PTEP 12(2008) 1-2 65

 Stepen iskorištenja termoelektrana u BiH je oko 32%, a do- tak da u prvom Kjoto periodu smanje emisije za 5-6% u odnosu
nja toplotna moć oko 13 MJ/kg. Uzevši to u obzir može se izra- na emisiju iz 1990. godine.
čunati proizvodnja električne energije po toni uglja u termoelk- Iz tabele 3 se vidi da je, s obzirom na ovaj mehanizam pod-
tranama kao: sticaja, povoljnije koristiti OPP za proizvodnju toplotne energije
pri čemu se vrši potiskivanje uglja. Naravno, OPP se može ko-
⎡ MJ ⎤
b = H d ⋅ η = 13000⎢
13000 ⎡ MWh ⎤ MWh (2)
⎥ ⋅ 0,32 = 3600 ⎢ t ⎥ ⋅ 0,32 ≈ 1,15 t ristiti i kao zamjena tečnim i gasovitim gorivima. Finansijski
⎣ t ⎦ ⎣ ⎦
efekat je u tim slučajevima veći nego u slučaju zamjene uglja.
Recipročna vrijednost gornjeg izraza daje specifičnu potroš- Međutim, u tim slučajevima neophodna je potpuna zamjena kot-
nju uglja od oko 0,87 tona uglja po MWh električne energije. lova, dok u slučaju suspaljivanja OPP-a sa ugljem neophodne su
Uzevši u obzir vrijednost dobijenu u izrazu (1) dobije se da je minimalne promjene na postrojenju.
specifična emisija CO2: Današnja cijena uglja za elektroprivrede u BiH je 2,5
1,26 tona CO2/MWh električne energije. EUR/GJ, tj. oko 32 EUR/toni, dok je cijena u maloprodaji oko
Kako se sva električna energija ne dobija iz termoelektrana 50 EUR/toni. S obzirom da najveći udio u potencijalu OPP-a
na ugalj, potrebno je prethodnu vrijednost umanjiti srazmjerno čine ostaci žitarica čija je toplotna vrijednost otprilike kao i ug-
količini električne energije koja se dobija iz hidroelektrana. Na ljeva u BiH, može se vršiti suspaljivanje sa ugljem u određenom
taj nači se dobija specifična emisija CO2 u mreži u BiH: procentu. Cijena jedne tone takvog goriva mogla bi iznositi oko
60 EUR/toni (cijena uglja plus CDM podsticaj). Uzme li se u
1,26 ⋅ 0,6 = 0,76 tona CO2/MWh električne energije u mreži.
obzir prosječna produkcija OPP-a od 2 tone po hektaru, dobija se
Dakle, proizvodnja jednog MWh električne energije uzroku- da je riječ o dodatnom prihodu od 120 EUR po hektaru. S obzi-
je emisije CO2 od 0,76 tona. Ukoliko se ta energija dobija iz iz- rom na relativno visoke troškove prevoza, iskorištavanje treba da
vora energije koji ne emituje CO2 ili je bilans CO2 jednka nuli, bude što bliže mjestu proizvodnje energenata iz OPP-a (distribu-
smanjuje se emisija CO2 proporcionalno količini energije. irana proizvodnja energije).
U slučaju proizvodnje toplotne energije iz OPP-a umjesto fo- Ukupni domaći podsticaji za poljoprivrednu proizvodnju na
silnih goriva (ili za suspaljivanje sa ugljem), smanjenje emisije nivou BiH za 2008. su oko 50 miliona EUR. Ne postoje direktni
CO2 se računa uzevši u obzir količinu „istisnutog“ fosilnog gori- podsticaji za iskorištavanje OPP-a za proizvodnju energije. Pos-
va, tj. onu količinu koja bi se trošila bez prelaska na OPP. Proc- toji zagarantovana cijena električne energije iz biomase. Iz tabe-
jena smanjenja emisije izvršen je za slučaj zamjene uglja. Dakle, le 3 se vidi da bi korištenjem podsticaja kroz CDM bilo realno
prema izrazu (1) potpunim sagorijevanjem jedne tone uglja nas-
moguće povećati ukupne podsticaje za poljoprivredu za oko
taje 1,46 tona CO2. Stepen efiksanosti uređaja da konverziju he-
10%.
mijske energije uglja u toplotnu je oko 80%.
Tabela 3. Smanjenje emisije CO2 i vrijednost CER-a za raz- ZAKLJUČAK
ličite scenarije korištenja dijela OPP-a raspoloživog u Bosni i
Pored proizvodnje hrane poljoprivreda može biti i proizvo-
Hercegovini
đač energenata. Korištenje OPP-a za proizvodnju toplotne i/ili el.
Table 3. Emission reduction of CO2 and values of CERs in
energije u BiH mogao bi biti dodatni izvor prihoda za poljopriv-
different scenarios of using of residues from agricultural pro-
rednike. Oprema za konverziju energije iz OPP-a je znatno skup-
duction in Bosnia and Herzegovina
lja od opreme za konverziju energije iz fosilnih goriva. Stoga, da
bi ovaj vid iskorištavanja bio ekonomski održiv potrebno je
% od ukupnog poten- da država kroz strateška opredjeljenja definiše mehanizme
Energija
cijala podsticaja kao i da stvori preduslove za korištenje međuna-
Energy Smanjenje Vrijednost
% of total potential rodnih mehanizama za podsticanje obnovljivih izvora energi-
emisije CO2 CER-a
za elektri- GWh GWh je. Dobar način promovisanja korištenja OPP-a u energijske
za toplotnu Emission Values of
čnu ener- toplotne el. ener- svrhe su pilot projekti, stoga bi bilo dobro na određenom po-
energiju - reduction of CERs
giju - energije gije – dručju uspostaviti sistem proizvodnje energenata iz OPP-a i
for heating CO 2 t/a EUR/a
for energy – heating power njihovog korištenja. Pošto je BiH pristupila Protokolu iz
energy Kjota i može koristiti CDM, država treba raditi na uspostav-
power energy energy
10 10 215 86 310 000 3 100 000 ljanju tzv. programskog CDM-a kako bi se troškovi izdava-
429 nja CER-ova smanjili na najmanji mogući iznos. U tom slu-
20 10 86 420 000 4 200 000
čaju bi se vršila validacija i verifikacija smanjenja emisije
30 10 644 86 530 000 5 300 000
CO2 samo na određenom mjestu/postrojenju koje koristi
30 20 644 172 730 000 7 300 000 energente iz OPP-a, a ostali bi prošli znatno pojednostavlje-
Primjenom metodologije opisane u prethodnom poglavlju iz- niju proceduru. Na taj način ukupni troškovi izdavanja CER-a bi
računato je smanjenje emisije CO2 za različite scenarije njego- se značajno smanjili.
vog korištenja u BiH. U tabeli 3 dato je smanjenja emisije CO2 U radu su analizirana četiri scenarija korištenja OPP-a za
kao i procijenjeni iznosi podsticaja koji je moguće dobiti za to proizvodnju toplotne i električne energije. Koji od scenarija je
smanjenje emisije kroz CDM (vrijednost CER-a). Proračun je realno ostvariv, zavisi od čitavog niza barijera korištenja OPP-a i
izvršen uz pretpostavku da je stepen efikasnosti konverzije ener- strategije njihovog rušenja. U slučaju korištenja svega 20% po-
gije iz OPP-a u električnu odnosno toplotnu isti kao i u slučaju tencijala emisija CO2 se smanjuje za 310 000 t/a, pri čemu je
korištenja uglja. Vrijednost jedne izbjegnute tone CO2 (jedinični moguće dobiti sredstva kroz mehanizam međunarodne saradnje
CER) varira, za proračun je uzeta vrijednost od 10 EUR-a. na suzbijanju klimatskih promjena u iznosu od 3 100 000
Ukoliko se procjenjeno smanjenje emisije CO2 iz tabele 3, EUR/a. Prema najoptimističnijem scenariju smanjenje emisije
uporedi sa ukupnom emisijom u BiH u 2005. godini, vidi se da CO2 je 730 000 t/a, što je oko 4% ukupne emisije u BiH u 2005.
ono predstavlja 2-4% od ukupne emisije. Da je to značajno sma- godini, a finansijski efekat je 7 300 000 EUR/a, što bi predstav-
njenje, govori podatak da većina razvijenih zemalja imaju zada-

66 PTEP 12(2008) 1-2

ljalo oko 15% današnjeg izdvajanja za podsticaj poljoprivredne
proizvodnje u BiH.
Primjena OPP-a kao goriva bi imala niz efekata: [2]
- Doprinosi većem zapošljavanju lokalnog stanovništva, posebno
u ugroženim agrarnim područjima
- Doprinos smanjenju uvoza tečnih i gasovitih goriva u BiH, [3]
- Doprinos uštedi domaćih fosilnih goriva i smanjenju emisije
CO2,
- Riješava se trajno snabdjevanje gorivom za vlastite potrebe po- [4]
ljoprivrednih gazdinstava, uz ispunjavanje zahtijeva u pogledu
zaštite okoline (emisija gasova i zbrinjavanje pepela). [5]
LITERATURA
Primljeno: 10.3.2008.
[1] Knežević A., Husika A.: Inicijativa za pristupanje protoko-
lima uz Konvenciju o prekograničnom zagađivanju zraka na
velike udaljenosti i Okvirnu konvenciju o klimatskim prom-
jenama, CETEOR Sarajevo, 2005.
Tešić M., Igić S., Adamović D.: Proizvodnja energije – novi
zadatak i izvor prihoda za poljoprivredu, Savremena poljop-
rivredna tehnika, vol. 32, Novi Sad, 2006.
Studija izvodljivosti: Komercijalno korištenje drvnog ostat-
ka u Centralnoj BiH kao projekat ekonomskog oporavka i
razvoja regije, REZ, Zenica 2004.
Strateški plan i program razvoja energetskog sektora Fede-
racije BiH, Sarajevo, 2008.
Srednjoročna strategija razvoja poljoprivrednog sektora u
FBiH (2006 – 2010.), Sarajevo 2006.
Prihvaćeno: 17.3.2008.

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.67 - 69 Stručni rad

UDK: 662.767(497.113) Paper

PREDNOSTI KORIŠĆENJA PRIRODNOG GASA KAO ENERGENTA U

PROCESIMA SUŠENJA
ADVANTAGES OF NATURAL GAS USAGES IN DRYING PROCESSES
Boško ILIĆ, dipl.ing*, Slavko IVANIŠEVIĆ, dipl.ing**
* d.o.o. "Centro-gas", 21000 Novi Sad, Rumenački put b.b.
** a.d. "Jedinstvo", 25260 Apatin, Industrijska zona b.b.

REZIME
U radu se analiziraju prednosti korišćenja prirodnog gasa kao energenta, u procesima sušenja kukuruza, ječma, pšenice, soje i
ostalih zrnastih proizvoda. Korišćeni su podaci dobijeni praćenjem i analizom potrošnje goriva pri radu sušare na lož-ulje i pri radu
sušare na prirodni gas, na sušari tipa DVSK-MD proizvođača "CER" i sušari tipa DVSZ proizvođača "POBEDA" u pogonu pre-
duzeća "JEDINSTVO" iz Apatina. U radu je pokazano da se korišćenjem prirodnog gasa kao energenta u procesu sušenja, postižu
značajne uštede u potrošnji energije. Isto tako, poboljšava se proces sagorevanja i smanjuje emisija štetnih gasova u atmosferu (NOx,
CO2, ...), pa je i sa stanovišta zaštite životne sredine korišćenje prirodnog gasa kao energenta opravdano i preporučljivo.
Ključne reči: prirodni gas, gorivo, sušenje, sagorevanje

SUMMARY
The advantages of natural gas usage in the drying processes of maize, barley, wheat and other cereal products are analysed in
this paper. The information on natural gas and oil consumption was gained from the following drying systems: the manufacturer
CER - type: DVSK-MD and the manufacturer POBEDA - type: DVSZ, which were installed at the factory JEDINSTVO in the town of
Apatin. This paper illustrates advantages of natural gas usage in the grain drying processes, particularly the achievement of signifi-
cant energy saving. Also, natural gas usage in drying processes improves the heating process and also reduces emissions of exhaust
gases (NOx, CO2, ...). These significant facts on natural gas make it an appropriate and recommendable source of energy in grain
drying processes.
Key words: natural gas, fuel, drying, combustion

a prednosti njegove primene u ovoj oblasti prezentovane su u

UVOD
Prirodni gas danas se višestruko koristi: u industriji, za
komercijalnu upotrebu, u širokoj potrošnji, za proizvodnju
električne energije, kao sirovina u proizvodnji a koristi se i za
pogon motornih vozila. Za potrošače je interesantna njegova
dostupnost i sistem naplate - plaća se nakon potrošnje, a ne
unapred kao što je to slučaj sa ostalim energentima. Takođe,
potrošač nema potrebe za dodatnim prostorom i poslovima oko
skladištenja.
Zbog svojih brojnih prednosti i niske cene u odnosu na druge
energente, prirodni gas je kao energent našao veliku primenu i u
poljoprivredi, gde se između ostalog koristi i za sušenje žitarica,
ovom radu.
PRIRODNI GAS KAO ENERGENT
Prirodni gas je vitalna komponenta svetske energetike. On
spada u najčistije, najsigurnije i najkorisnije fosilno gorivo, pa
mu i upotreba sve više raste. Posmatrano u odnosu na sva ostala
fosilna goriva, upotreba prirodnog gasa proizvodi takođe i
najmanju količinu ugljen-dioksida (CO2), što je bitan doprinos
smanjenju globalne emisije ugljen-dioksida. Iskustvo zemalja sa
dugom tradicijom korišćenja gasa pokazuje da je prirodni gas i
jedan od najbezbednijih energenata.
Srbija je zemlja sa vrlo niskom energetskom efikasnosti.
Poboljšati energetsku efikasnost znači koristiti tehnologije koje

PTEP 12(2008) 1-2 67

troše manje energije za iste ili bolje energetske usluge. Potreba • nema pojava nagorevanja zrna (što je čest slučaj kod rada na
za optimizacijom energetske efikasnosti je argument koji lož-ulje),
investiciona ulaganja za prelazak sa postojećih goriva, kao što su • nema varničenja na obodu plamena, čime je smanjena
ugalj i tečna goriva, na prirodni gas čine isplativim. Drugi opasnost od požara,
argument su troškovi na emisiju štetnih produkata koji nas • kvalitetnija regulacija temperature sušenja, kao posledica
čekaju u budućnosti. većeg opsega regulacije gorionika i kvalitetnijeg sagorevanja na
poziciji malog opterećenja, što nije slučaj sa radom na lož-ulje.
Karakteristike prirodnog gasa Sve ove prednosti su se potvrdile i nakon konverzije goriva
Prirodni gas kao mešavina gasovitih ugljovodonika sa (prelazak sa rada na lož-ulje na rad na prirodni gas) na sušarama
dominacijom metana, predstavlja izuzetno vrednu energetsku i u A.D. “JEDINSTVO” iz Apatina.
hemijsku sirovinu koja poseduje i značajne tehnološko- Kod direktnih sušara (produkti sagorevanja pomešani sa
ekonomske i ekološke prednosti u odnosu na ostala vazduhom za sušenje prolaze kroz masu zrna) pri radu sa tečnim
konvencionalna goriva. Prirodni gas je gotovo idealno gorivo gorivima moguće su pojave naslaga nesagorelog goriva na masi
koje se lako meša sa vazduhom, ima veliku brzinu sagorevanja zrna. Pri radu na prirodni gas do ove pojave ne dolazi, ali je
bez dima, čađi i čvrstih ostataka, čime se svrstava među ekološki bitno da gorionik ima podešeno sagorevanje da ne bi došlo do
najčistije energente. isticanja nesagorelog gasa u prostor sušare i eventualnog
Prirodni gas je bez boje, ukusa i mirisa; nije otrovan; lakši je stvaranja eksplozivne smeše. Takođe je bitno da se (minimalno
od vazduha (gustina prirodnog gasa je približno 0,8 kg/Sm3 u dva puta godišnje) izvrši pregled i provera gasne instalacije i
podešavanje gorionika odnosno regulacija sagorevanja.
odnosu na gustinu vazduha od 1,225 kg/m3). Prirodni gas obično
Na slici 1. prikazan je gasni gorionik sa redukovanom
merimo standardnim kubnim metrima (1 Sm3 odgovara količini emisijom NOx gasova u produktima sagorevanja, proizvod
gasa koja pri pritisku od 1,01325 bar i temperaturi od 15 °C WEISHAUPT, Nemačka [2].
zauzima prostor od 1 m3).
U sastavu prirodnog gasa nalaze se gasoviti ugljovodonici,
od kojih najviše metana (CH4), uz primese vodonika (H2) i
negorivih gasova (CO2, N2). Donja toplotna moć prirodnog gasa
s kojom računamo u Srbiji je 33.500 kJ/Sm3.
Prirodni gas, kao i tečna goriva, odlikuje se lakom
zapaljivošću i eksplozivnošću, pa prilikom rukovanja gasnom
opremom o tome treba posebno voditi računa. Zbog toga je
bitno, pri projektovanju i izvođenju radova na gasifikaciji
objekata, poštovati zakone, pravilnike, propise i standarde za
ovu oblast, kako domaće tako i međunarodne. Danas su tehničke
karakteristike gasnih uređaja, postojenja i instalacija takve da je
nivo opasnosti, u poređenju sa korišćenjem ostalih energenata,
sveden na minimum. Sl. 1. WEISHAUPT gasni gorionik sa redukovanom emisijom
NOx [2]
Prednosti prirodnog gasa kao energenta: Fig. 1. WEISHAUPT gas burner, version LN/1LN (Low Nox) [2]
• nema potrebe za transportom i skladištenjem goriva, Ekonomska analiza primene prirodnog gasa
• plaćanje se vrši mesečno, nakon potrošnje,
• prirodni gas omogućuje potpunu automatizaciju procesa U tabeli 1. dati su ekvivalentni odnosi najčešće korišćenih
sagorevanja uz veliki opseg regulacije opterećenja i visok goriva na sušarama za žitarice.
stepen iskorišćenja, Tabela 1. Poređenje cena energenata koji se koriste u
• niska cena u odnosu na druge energente, procesima sušenja žitarica
• sagoreva sa malim koeficijentom viška vazduha, bliskim Table 1. Comparation of fuel cost of grain drying process
stehiometrijskom,
• ekološki najpogodniji energent, Gorivo / Fuel
• postojeća ložišta za druge vrste goriva Natziv / Name Prirodni gas TNG * Lož-ulje Mazut
uglavnom se mogu prilagoditi za rad na prirodni Natural gas LPG Light fuel oil Heavy oil
gas, Jedinica mere / Unit Sm3 kg litar kg
• prirodni gas kao energent omogućuje Cena po jedinici mere (din) **
modernizaciju i povećanje ekonomičnosti Price per unit 28 76 72 35
mnogih industrijskih i tehnoloških postrojenja uz Donja toplotna moć Hd (kWh/j.m.)
smanjenje zagađenja životne sredine. 9,30 12,75 10,08 11,03
Calorific value Hd
Efektivna cena (din/kWh) ***
PRIMENA PRIRODNOG GASA 3,54 7,01 8,40 3,73
Price per kWh
U PROCESIMA SUŠENJA Indeks cene prema ceni prirodnog
gasa 1 1,98 2,37 1,05
Primenom prirodnog gasa kao energenta u Price index for natural gas
procesu sušenja žitarica, postižu se značajne
uštede u potrošnji energije, poboljšava se proces sagorevanja, * tečni naftni gas (propan-butan)
poboljšava se kvalitet osušenog zrna, smanjuje emisija štetnih ** u cene je uključen PDV; izvor: JP “SRBIJAGAS” za
gasova u atmosferu i postižu značajne finansijske uštede. period 20.12.2007. do 25.02.2008.
Pored prethodno navedenih, u procesima sušenja uočavamo i *** za koeficijent korisnog dejstva 0,85
sledeće prednosti prirodnog gasa u odnosu na lož-ulje:

68 PTEP 12(2008) 1-2

 Tabela 1. pokazuje da je najpovoljniji indeks cene za
prirodni gas. Indeks cene za mazut (indeks 1,05) je blizak
indeksu cene za prirodni gas, međutim u ceni mazuta nisu
uračunati troškovi prevoza i skladištenja kao ni troškovi grejanja
mazuta (koje je neophodno da bi se postigla odgovarajuća
viskoznost neophodna za sagorevanje). Isto tako mazut je i sa
drugih aspekata nepovoljniji energent: pojava koksiranja, lošije
sagorevanje, štetan uticaj sumpora (čiji je sadržaj u mazutu do
4%) i dr.
Na osnovu svega navedenog pokazuje se da je prirodni gas
najpovoljniji energent, kako u procesima sušenja tako i uopšte.
Analiza isplativosti investicije gasifikacije
sušare žitarica
Analiza je urađena na bazi podataka o potrošnji goriva i
drugih parametara, pri radu sušare na lož-ulje i pri radu sušare
na prirodni gas, na sušari tipa DVSK-MD proizvođača "CER" i
sušari tipa DVSZ proizvođača "POBEDA" u pogonu preduzeća
"JEDINSTVO" iz Apatina.
Gasifikacija sušara je izvedena 2005. godine. Vrednost
investicije je iznosila 8.500.000 dinara. U troškove investicije
uračunati su: pripremni radovi, izrada projektne dokumentacije,
troškovi prava prolaza i otkupa zemljišta, izgradnja priključnog
gasovoda i merno-regulacione stanice i takse za priključenje na
gasovodni sistem. Pre ovoga, kao energent za sušenje je
korišćeno lož-ulje.
Nakon godinu dana (jedna sezona sušenja) pri radu sa
prirodnim gasom, troškovi energenta su iznosili 8.316.295
dinara. Pri korišćenju lož-ulja ovi troškovi bi iznosili 24.980.523
dinara.
Ovo pokazuje da je ostvarena je ušteda od 16.664.228 dinara,
odnosno da je investicija otplaćena na polovini sezone sušenja.
PTEP 12(2008) 1-2
U ovom periodu cena 1 Sm3 prirodnog gasa je iznosila 20.09 di-
nara a cena 1 litra lož-ulja 63.75 dinara.
Iz ovog primera se najbolje vide pozitivni efekti primene
prirodnog gasa u procesu sušenja žitarica.
ZAKLJUČAK
Primenom prirodnog gasa kao energenta u procesu sušenja
žitarica, postižu se značajne uštede u potrošnji energije,
poboljšava se proces sagorevanja, poboljšava se kvalitet
osušenog zrna, smanjuje emisija štetnih gasova u atmosferu i
postižu značajne finansijske uštede. Troškovi energenta u
procesu sušenja, koristeći prirodni gas manji su za oko 2,5 puta u
odnosu na lož-ulje.
Na osnovu svega možemo zaključiti da je sa tehničkog i
ekonomskog stanovišta, kao i sa stanovišta zaštite životne
sredine, korišćenje prirodnog gasa kao energenta u procesu
sušenja žitarica opravdano i preporučljivo. U toku eksploatacije
sušare, bitno je redovno i na vreme sprovoditi preglede,
ispitivanja i sevisiranje opreme i postrojenja, skladno zakonskim
obavezama i rokovima.
LITERATURA
[1] Bogner M, Isailović M: Prirodni gas, Eta, Beograd, 2005.
[2] Prospektni materijal proizvođača gorionika
“WEISHAUPT”, Nemačka.
[3] Radovanović, M: Goriva, Mašinski fakultet, Beograd, 1994.
[4] Strelec V. i dr: Plinarski priručnik, 6.izdanje, Energetika
marketing, Zagreb, 2001.
[5] WEISHAUPT GmbH, Schwendi, Germany, Prospektni
materijal.
Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno: 17.3.2008.
69
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.70-73 Originalni naučni rad
UDK: 633.71 : 662.756.3 Orginal Scientific Paper

SEME DUVANA KAO OBNOVLJIVA SIROVINA

TOBACCO SEEDS AS A RENEWABLE RAW MATERIAL
Dr Miodrag LAZIĆ, mr Ivana STANISAVLJEVIĆ, dr Vlada VELJKOVIĆ
Tehnološki fakultet, 16000 Leskovac, Bulevar oslobođenja 124
REZIME
Korišćenje semena duvana kao obnovljive i otpadne sirovine, nije samo društveno i ekonomski opravdano, već stvara i osnovu za
“zdravu” upotrebu duvana. U ovom radu ispitivan je uticaj različitih tehnika ekstrakcije na sastav, fizičke i hemijske osobine ulja
semena duvana (Nicotiana tabacum L.) tipa Otlja. Za dobijanje ulja korišćene su klasična i ultrazvučna ekstrakcija potpomognute
mešanjem i hladno presovanje. Ekstrakcija samlevenog semena je vršena n-heksanom pri odnosu seme-rastvarač 1:10 g/cm3 na
25oC, dok je za potrebe ceđenja korišćeno nativno seme duvana. Dobijena ulja su odvajana od rastvarača ili uparavanjem pod
sniženim pritiskom ili u dvostepenom postupku, najpre običnom, a zatim direktnom destilacijom vodenom parom do prestanka
izdvajanja n-heksana nakon čega se ulje izdvaja iz smeše sa vodom (koja je dobijena kondenzacijom vodene pare) gravitacionom
separacijom u levku za odvajanje. Sastav ulja analiziran je gasnohromatografski, nakon metilovanja. Fizičke (gustina i indeks
refrakcije) i hemijske (jodni, kiselinski, saponifikacioni broj) osobine ulja određene su standradnim metodama.
Utvrđeno je da tehnika ekstrakcije i način odvajanja ulja od rastvarača ne utiču bitno na njegove fizičke i hemijske osobine, kao i
da su ove osobine ulja slične osobinama drugih biljnih ulja što ga čini pogodnom polaznom sirovinom za dobijanje biodizela. Nezav-
isno od ekstrakcione tehnike i načina odvajanja, ulje semena duvana sastoji se uglavnom od linolne, oleinske, palmitinske i stearinske
kiseline (više od 95%).
Ključne reči: duvan, ulje semena duvana, ekstrakcija.
SUMMARY
Tobacco seed usage, as a renewable and waste raw material, is not only socially and economically justified, but it also forms a
basis of a "healthy" use of tobacco. The fatty acid composition, physical and chemical properties of tobacco (Nicotiana tabacum L.)
seed oils obtained and separated from the solvent by different techniques were compared. Oils were obtained by cold pressing, as
well as, by classical and ultrasound extraction using n-hexane at 25oC and 1:10 g/cm3 seeds-to-solvent ratio. Obtained oils were
separated from the solvent under reduced pressure or in a two-stage separation procedure, distillation followed by direct water stem
distillation. At the end of the two-stage separation procedure oils were separated from water by separational funnel.
The fatty acid composition of tobacco seed oils was determined by the GC analysis after the fatty acids had been transformed into
methyl esters with sodium methoxide. Physical (density and refraction index at 20oC) and chemical (iodine, acid and saponification
values) properties of tobacco seed oil were analysed using standard procedures.
The insignificant difference in physical and chemical properties of oil obtained by different recovery techniques was shown. All
these properties are comparable with properties of other vegetable oils which makes this oil a suitable initial row material for the
production of biodiesel fuel. This suggests that tobacco seed oil, as a renewable source of energy, may be an appropriate substitute
for diesel fuel. Independently of the extraction technique and separation procedure the fatty acid tobacco seed oil composition was
dominated by linoleic, oleic, palmitic and stearic acids (over 95%).
Key words: tobacco, tobacco seed oil, extraction.
UVOD ulje ne sadrži nikotin i može se porediti sa drugim jestivim
uljima, ali sadrži dosta holesterola [8].
Biodizel postaje sve interesantnije kao alternativa fosilnim Za dobijanje ulja iz semena duvana do sada su korišćene raz-
gorivima, zbog svoje manje toksičnosti, biorazgradivosti, većeg ličite tehnike ekstrakcija: ekstrakcija po Soxhlet-u, klasična i ul-
sadržaja kiseonika i toga što ne sadrži sumpor. Sa aspekta uticaja trazvučna ekstrakcija [3, 7, 9, 10]. Za sada ne postoji rasprostra-
na životnu sredinu upotreba biodizela ima mnoge prednosti, kao njena upotreba semena duvana, osim u industriji sapuna, boja i
što su: manji efekat staklene bašte i manje zdravstvenih rizika u lakova, gde se koristi nerafinisano i polu-suvo ulje [11]. Među-
poređenju sa upotrebom fosilnih goriva [1]. Da bi bio konkuren- tim, prema studijama izvedenim u poslednje vreme, testiranjima
tan na tržištu, osim što mora da zadovoljava kriterijume vezane na dizel motorima, pokazano je da se metil estri ulja semena du-
za životnu sredinu i učinak motora, biodizel mora da bude proiz- vana mogu koristiti u mešavini sa dizel gorivom bez modifiko-
veden ekonomično. Jedan od načina za pojeftinjenje biodizela je vanja motora i predgrevanja mešavine [5].
korišćenje jeftinijih izvora masnih kiselina, kao što su: nejestiva U ovom radu ispitivan je uticaj tehnike ekstrakcije
ulja, životinjske masti i ulja, otpadna (korišćena) ulja i nus- (mehaničko ceđenje, klasična i ultrazvučna ekstrakcija sa
proizvodi rafinisanog biljnog ulja [2]. Nedavno je dokazano da i mešanjem) ulja iz semena duvana i način odvajanja ulja od
ulje semena duvana može biti odgovarajuća zamena za dizel go- rastvarača na sastav ulja i njegove fizičke (gustina i indeks
rivo, i to u sirovom [3] i u hemijski modifikovanom obliku [4, refrakcije) i hemijske (jodni, kiselinski i saponifikacioni broj)
5]. osobine.
Seme duvana je otpadni proizvod u duvanskoj industriji, od
koga se ekstrakcijom mogu dobiti ulje i sačma (pogača iscrplje- MATERIJAL I METOD
nog semena). Uprkos dobrim karakteristikama, samo mala koli-
čina semena se sakuplja sa biljaka za sadnju iduće godine, dok se Biljni materijal, rastvarači i hemikalije
ostatak ostavlja na polju neiskorišćen. Sadržaj ulja semena du-
vana kreće se u rasponu od 36-41 % od mase semena, a ostatak Za sva ispitivanja korišćeno je seme duvana (N. tabacum L.)
čine: proteini, skrob i neorganske materije [6]. Glavne masne tipa Otlja, koja pripada poluorijentalnim vrstama duvana. Biljni
kiseline su: linolna, oleinska, palmitinska i stearinska [3, 7]. Ovo materijal je prikupljen u fazi plodonošenja 2001. godine u

70 PTEP 12(2008) 1-2

okolini Surdulice. Sadržaj vlage je određivan po postupku koji
propisuje Ph. Jug. V (2000) i iznosio je 5,5 %. Neposredno pre
ekstrakcije seme duvana je mleveno pomoću komercijanog elek-
tričnog mlina (Zepter, 15000 min-1, 1 minut).
n-Heksan, koncentrovana sumporna kiselina, etanol i kalijum
jodid su kupljeni kod Zorka-Pharma (Šabac). Metanol,
hloroform, natrijum tiosulfat i hlorovodonična kiselina su
kupljene kod Lanchema (Češka), a jod, fenolftalein i dietil etar
kod Centrohema (Stara Pazova). Kalijum hidroksid je nabavljen
kod Mos-Laba (Beograd), a natrijum hidroksid od proizvođača
Himedia (Inđija).
Dobijanje ulja semena duvana
Ulje semena duvana dobijeno je mehaničkim ceđenjem i pos-
tupcima klasične (maceracija) i ultrazvučne ekstrakcije sa meha-
ničkim mešanjem. Za izvođenje ultrazvučne ekstrakcije korišće-
na je ultrazvučna kada tipa “SONIC”-Niš (dimenzija
151x200x300 mm, 3x50 W; 40 kHz).
Ceđenje ulja iz semena duvana
Ceđenje nativnog semena duvana vršeno je hidrauličkom
presom "Komet" Crusher (Germany), pri brzini obrtanja 1,4
podeoka i kroz dizne različitih prečnika (15, 10 i 6 mm) sa
prethodnim predgrevanjem semena.
Klasična ekstrakcija
3 dobijanje ulja iz semena duvana, a prinos ostvaren ovom tehni-
U laboratorijsku čašu (200 cm ) sipa se 16,6 g samlevenog
semena duvana i 50 cm3 n-heksana (odnos seme-rastvarač 1:3
g/cm3). Ekstrakcija je izvođena na sobnoj temperaturi u trajanju
od 5, 10, 30 i 60 minuta, uz stalno mešanje. Prinos ulja (u g/100
g suvog semena) se izračunava iz mase izdvojenog ulja i mase
semena duvana.
Ultrazvučna ekstrakcija
Ultrazvučna ekstrakcija sa mešanjem vršena je na identičan
način kao i klasična ekstrakcija, samo što je laboratorijska čaša u
kojoj se vrši ekstrakcija bila uronjena u ultrazvučnu kadu, tako
da je suspenzija semena u rastvaraču bila izložena dejstvu ultra-
zvuka sve vreme ekstrakcije.
Odvajanje ulja od rastvarača
Uparavanje pod sniženim pritiskom
Po završetku ekstrakcije ekstrakt se odvaja od semena pod
vakumom na Büchner-ovom levku, a filtrat se uparava do suva
na vakum uparivaču do konstantne mase.
Uparavanje pod atmosferskim pritiskom
Posle završene ekstrakcije ulja, najpre se običnom destilaci-
jom otpari oko 2/3 rastvarača, a zatim se produži sa destilacijom
sa vodenom parom do izdvajanja rastvarača u destilatu. U desti-
lacionom balonu zaostaje emulzija ulja i vode koja je nastala
kondenzacijom vodene pare, dok je u prihvatnom sudu emulzija
n-heksana i vode. Odvajanje ulja od vode vrši se u levku za od-
vajanje. U slučaju ceđenog ulja, ono je tretirano vodenom parom
u destilacionom balonu, pa je nastala emulzija ulja i vode tretira-
na na identičan način.
Fizičke i hemijske osobine ulja semena duvana
Gustina ulja je određena piknometrijski na 20oC, dok je in-
deks refrakcije ulja semena duvana meren refraktometrom
(Krüss-D-22976, Nemačka) na 20°C. Jodni, saponifikacioni i
kiselinski broj ulja određeni su standardnim metodama [12].
PTEP 12(2008) 1-2
Sastav ulja semena duvana
Sastav ulja semena duvana, posle metilovanja [13], određi-
van je gasnohromatografski.
Gasna hromatografija
Metil estri masnih kiselina ulja semena duvana su analizirani
na gasnom hromatografu (Agilent 6850) sa kapilarnom kolonom
(DB WAX, 30 m × 250 μm × 0,25 μm) i plameno jonizujućim
detektorom. Temperaturni režimi: kolone → 50oC tokom jednog
minuta, 50 do 200oC brzinom 25oC/min i 200 do 230oC brzinom
3oC/min, injektora → 250°C i detektora → 280°C. Protoci azota
(noseći gas), vodonika i vazduha: 25, 30 i 400 cm3/min.
Injektirana zapremina smeše metil estara je bila 0,2 μL, a protok
kroz kolonu je bio 4 cm3/min. Azot je korišćen kao noseći gas,
za razliku od originalne metode gde je korišćen helijum [14].
Metil estri najvažnijih masnih kiselina (palmitinska, stearinska,
oleinska, linolna i linolenska) identifikovani su upoređivanjem
njihovih retencionih vremena sa retencionim vremenima stan-
darda tih metil estara i literaturnim podacima za primenjene us-
love.
REZULTATI I DISKUSIJA
Prinos ulja semena duvana
Mehaničko presovanje semena je najefikasnija tehnika za
kom je 32,9 g/100 g suvog semena, sto je veće je od prinosa do-
bijenog klasičnom i ultrazvučnom ekstrakcijom sa mešanjem za
36,2 i 33,7%, odnosno za 41 i 36,2% u slučaju istih tehnika i us-
lova ekstrakcije bez mešanja [7, 9].
Tabela 1. Prinos ulja semena duvana dobijen klasičnom i ul-
trazvučnom ekstrakcijom
Table 1. Tobacco seed oil yield obtained by classical and ul-
trasound extraction
Prinos ulja (g/100 g suvog semena)
Tobacco seed oil yield (g/100 dry tobacco seed)
Vreme, min
Time, min Klasična ekstrakcija sa Ultrazvučna ekstrakcija sa
mešanjem mešanjem
Classical extraction with Ultrasound extraction with
mechanical agitation mechanical agitation
2,5 15,6 16,0
10 17,3 17,9
30 20,3 21,1
60 21,4 21,8
Primenom ultrazvuka ostvareni prinos ulja semena duvana
povećava se za manje od 4%, dok je poređenjem sa prethodno
objavljenim rezultatima [7,9] utvrđeno da primena mešanja po-
većava prinos za 9,1%, odnosno za 3,8%, u slučaju klasične i
ultrazvučne ekstrakcije, respektivno. Izraženiji uticaj mešanja u
slučaju klasične ekstrakcije potiče od činjenice da ultrazvuk uz-
rokuje mikro mešanje suspenzije i time utiče na prenos mase u
masi rastvora i kroz difuzioni sloj. Sa povećanjem brzine struja-
nja rastvora oko čestice biljne sirovine debljina difuzionog sloja
se smanjuje, a molekulski mehanizam prenosa zamenjuje se
konvektivnim mehanizmom, pa otuda i bolja efikasnost ekstrak-
cionih tehnika potpomognutim mešanjem i mikromešanjem.
Fizičke i hemijske osobine ulja semena duvana
Vrednosti fizičkih i hemijskih osobina ulja semena duvana
tipa Otlja prikazane su u tabeli 2. Vrednosti hemijskih parameta-
ra, u zavisnosti od tehnike ekstrakcije i načina odvajanja ulja od
71
rastvarača međusobno se razlikuju za max ± 5%, što ukazuje na (83,9 do 85,7%) masnih kiselina određen je i u uljima dobijenih
činjenicu da način dobijanja i odvajanja ulja ne utiču zančajno na klasičnom i ultrazvučnom ekstrakcijom.
njegove osobine. Uticaj ovih faktora na fizičke osobine ulja Utvrđeno je da ulje dobijeno ceđenjem semena duvana ima
(max ± 1%) gotovo je zanemarljiv. veći sadržaj stearinske kiseline, za 20%, odnosno 22%, u slučaju
Tabela 2. Fizičke i hemijske osobine ulja semena duvana klasične i ultrazvučne ekstrakcije, respektivno. Ulja dobijena
Table 2. Physical and chem.. properties of tobacco seed oil klasičnom i ultrazvučnom ekstrakcijom imaju veći sadržaj
nezasićenih masnih kiselina. Kod ulja dobijenog u dvostepenom
postupku odvajanja pod
Klasična ekstrak. Ultrazvučna ekstrak. atmosferskim pritiskom
Mehaničko ce- sa mešanjem sa mešanjem utvrđeno je da se sa porastom
Fizičke i hemijske osobine ulja semena
đenje Classical Ultrasound temperature neznatno smanjuje
duvana
Cold pressing extraction with extraction with udeo mono-nezasićenih
Physical and chemical properties of
mechan. agitation mechanical agitation (oleinska) i poli-nezasićenih
tobacco seed oil
P=atm P=atm P=atm masnih kiselina (linolne i
P<atm P<atm P<atm
+H2Oa +H2Oa +H2Oa linolenska), a povećava udeo
Kiselinski broj / Acid value zasićenih (palmitinske i
14,65 14,74 15,87 15,60 15,79 15,83
(mg KOH/g ulja) / (mg KOH/g of oil) stearinske).
Jodni broj / Iodine value Sastav ulja dobijenog iz
127,51 133,76 130,63 132,21 127,42 131,42
(g J2/100 g ulja) / (g J2/100 g of oil) samlevenog semena
Saponifikacioni br./ Saponification val poluorijentalnog duvana tipa
186,39 191,57 190,63 194,43 188,49 183,93
(mg KOH/g ulja) / (mg KOH/g of oil) Otlja sličan je sastavu ulja
Gustina / Density (kg/m ) 3
930,0 931,0 923,3 923,0 923,0 922,6
drugih duvana [3, 7, 15, 16, 17,
18], sa skoro identičnim udelom
Indeks refrakcije na 20oC glavnih masnih kiselina. Mini-
1,4735 1,4735 1,4735 1,4736 1,4735 1,4733
Index of refraction at 20oC malne razlike u sastavu ulja
Vrednosti date u tebeli su srednje vrednost dva nezavisna potiču, verovatno, od vrste i us-
merenja lova gajenja duvana i uslova ekstrakcije (rastvarač, temperatura,
All results are mean of two replicates odnos semena i rastvarača).
a
Dvostepeni postupak odvajanja ulja pod atmosverskim Tabela 3 Sadržaj masnih kiselina u ulju semena duvana (%)
pritiskom Table 3 Fatty acid tobacco seed oil composition (%)
a
Two stage oil separation under atmospheric pressure

Kiselinski broj ulja semena duvana tipa Otlja je Ultrazvučna

visok, bez obzira na način dobijanja i odvajanja ulja, Klasična ekstrak-
ekstrakcija sa
što ukazuje na visok udeo slobodnih masnih kiselina cija sa mešanjem
Mehaničko mešanjem
Classical
(oko 18%). ceđenje Ultrasound
Masna kiselina extraction with
Jodni broj ulja semena duvana tipa Otlja nalazi Cold pressing
mechanical
extraction with
se u granicama vrednosti jodnog broja za biljna ulja, Fatty acid mechanical
agitation
koja je u opsegu 129-142 [15], ali je manji nego kod agitation
ulja semena nekih drugih tipova duvana [16, 17]. P=at
P=atm P=atm
Visoka vrednost jodnog broja je očekivana, s obzi- P<atm m P<atm P<atm
+H2Oa +H2Oa
rom na visok udeo nezasićenih masnih kiselina u +H2Oa
ulju. Palmitinska /
8,4 8,8 8,42 9,12 8,65 9,15
Vrednosti saponifikacionog broja ulja semena Palmitic
duvana su približne vrednostima za ulja semena Stearinska / Stearic 5,14 5,28 4,03 4,26 3,12 3,34
drugih tipova duvana [3, 7, 15, 16, 17, 18], a i nalazi Oleinska / Oleic 12,04 11,27 12,77 12,42 13,28 12,7
Linolna / Linoleic 70,02 69,69 71,37 70,91 71,78 70,73
se u opsegu vrednosti saponifikacionog broja drugih
Linolenska /
biljnih ulja. Ova vrednost pokazuje prosečnu dužinu 0,73 0,63 0,64 0,74 0,69 0,49
Linolenic
lanca masnih kiselina koje ulaze u sastav ulja. Ostale / Others 4,67 4,33 2,77 2,55 2,48 3,59
Vrednosti fizičkih osobina svih ulja semena du- Zasićene /
vana dobijenih u ovom radu nalaze se u granicama 13,54 14,08 12,45 13,38 11,77 12,49
Saturated
standardnih vrednosti koje preporučuje AOCS [12]. Nezasićene /
81,79 81,59 84,78 84,07 85,75 83,92
Unsaturated
Sastav ulja semena duvana Mono- nezasićene
12,04 11,27 12,77 12,42 13,28 12,7
Prema gasnohromatografskoj analizi metil estara Mono-unsaturated
masnih kiselina ulja semena duvana ono sadrži Poli- nezasićene
70,75 70,32 72,01 71,65 72,47 71,22
uglavnom (više od 94%) slobodne ili vezane sledeće Poly-unsaturated
a
masne kiseline: palmitinsku, stearinsku, oleinsku, linolnu i Dvostepeni postupak odvajanja ulja pod atmosverskim
linolensku, kao što se može videti u tabeli 3. pritiskom
a
Nezavisno od ekstrakcione tehnike i načina odvajanja rastva- Two stage oil separation under atmospheric pressure
rača, najzastupljenija masna kiselina ulja je linolna, čiji maseni
udeo u ulju iznosi oko 70%. Ukupan sadržaj zasićenih
(palmitinska i stearinska) i nezasićenih (oleinska, linolna i ZAKLJUČAK
linolenska) masnih kiselina u ulju semena duvana dobijenog Mehaničko presovanje semena je najefikasnija tehnika za
ceđenjem je 13,5 do 14,1 % i 81,8 do 81,6 %, respektivno. dobijanje ulja iz semena duvana, dok se primenom ultrazvuka u
Sličan maseni udeo zasićenih (od 11,8 do 13,4%) i nezasićenih

72 PTEP 12(2008) 1-2

odnosu na klasičnu ekstrakciju ostvareni prinos ulja neznatno
povećava.
Vrednosti svih fizičkih i hemijskih osobina ulja semena
duvana tipa Otlja dobijenih u ovom radu ne zavise od tehnike
ekstrakcije i načina odvajanja dobijenog ulja i nalaze se u
granicama standardnih vrednosti za ulje duvana koje preporučuje
American Oil Chemist’s Society (AOCS).
Nezavisno od ekstrakcione tehnike i načina odvajanja rastva-
rača, najzastupljenija masna kiselina u ulju je linolna, pored koje
u sastav ulja semena duvana ulaze još palmitinska, stearinska,
oleinska i linolenska. Utvrđeno je da ulja dobijena ceđenjem
semena duvana imaju veći sadržaj stearinske kiseline, dok ulja
dobijena klasičnom i ultrazvučnom ekstrakcijom imaju veći
sadržaj nezasićenih masnih kiselina. Postupak odvajanja ulja
neznatno utiče na sastav ulja.
NAPOMENA: Autori se zahvaljuju Ministarstvu nauke za
finansijsku podršku ovom radu u okviru projekta OI 142073.
LITERATURA
[1] Körbitz, W: Biodiesel production in Europe and North
America. An encouraging prospect, Renewable Energy, 16
(1999) 1078-83.
[2] Mittelbach, M., Remschmidt, C: Biodiesel: comprehensive
handbook. Graz: Martin Mittelbach (publisher) 2004.
[3] Giannelos P.N, Zannikos F, Stournas S, Lois E, Anastopou-
los G: Tobacco seed oil as an alternative diesel fuel:
physical and chemical properties, Industrial Crops and Pro-
ducts, 16 (2002) 1-9.
[4] Veljković, V.B, Lakićević, S.H, Stamenković, O.S, Todoro-
vić, Z.B, Lazić, M.L: Biodiesel production from tobacco
(Nicotiana tabacum L.) seed oil with a high content of free
fatty acids, Fuel, 85 (2006) 2671-2675
[5] Usta N: Use of tobacco oil methyl ester in turbocharged in-
direct injection diesel engine, Biomass Bioenergy 28 (2005)
77–86.
[6] Eshetu B: Nicotiana tabacum L. seed oil. 21. Feb. 2000, 24.
Aug. 2005. <http://www.
ipp.boku.ac.at/pz/oilseeds/eshetu.html>
[7] Stanisavljević I, Lakićević S, Veličković D, Lazić M.L, Ve-
ljković V.B: The extraction of oil from tobacco (Nicotiana
PTEP 12(2008) 1-2
tabacum L.) seeds, Chemical Industry & Chemical Enginee-
ring Quarterly, 13 (2007) 41-50.
[8] Harris W: The scientific basis of vegetarianisam. Honolulu:
Hawaii Health Publishers; 1995
[9] Stanisavljević I.T, Lazić M.L, Veljković V.B: Ultrasonic
extraction of oil from tobacco (Nicotiana tabacum L.) seeds,
Ultrasonics Sonochemistry, 14 (2007) 646-652
[10] Veljković V, Lazić M, Stamenković O, Stanisavljević I,
Lakićević S: Laboratorijski tehnološki postupak za
dobijanje ulja iz semena duvana, ev. br. 06-1827 od
11.12.2006., Tehnološki fakultet, Leskovac, 2006.
[11] Rudramurthy H.V, Shetty Y.V, Vageesh T.S: Tobacco:
more than just smoke, Zonal Agricultural Research Station,
Navile, Shimoga, Deccan Herald, Feb. 28. 2005, 16. Aug.
2005,
<http://www.deccanherald.com/deccanherald/feb282005/snt
4.asp>
[12] American Oil Chemist’s Society (AOCS) Official and Ten-
tative Methods, Chicago, 1980.
[13] Kandpal J.B, Madan M: Jatropha curcus: a renewable
source of energy for meeting future energy needs, Renew-
able Energy, 6 (1995) 159-160.
[14] David F, Sandra P, Wylie P.L: Improving the analysis of
fatty acidmethylesters using retention time locked methods
and retentnion time databases: application, Publ. No. 5988-
5871EN, Agilent Technologies, Inc., 1. Apr. 2002, 24. Aug.
2005.
<http://www.bst.com.au/resources/rtlimrovinganalysisofffatt
yacidmethylesters.pdf
[15] Swern D: Industrijski proizvodi ulja i masti po Baileyju,
Nakladni zavod Znanje, Zagreb, 1972.
[16] Bajpai M, Seth S: Use of unconventional oils in surface
coatings: blends of alkyd resins with epoxy esters, Pigment
& Resin Technology, 29 (2000) 82-87.
[17] Umarov A.U, Khasanov M.Kh, Teshabaev Kh.T: Nicotiana
tabacum seed oil, Khimiya Prirodnykh Soedinenii, 6 (1990)
827-828.
[18] Gofur M.A, Rahman M.S, Ahmed G.M, Hossain A, Haque
M.E: Studies on the caracterisation and glyceride composi-
tion of tobacco (Nicotiana tabacum L.) seed oil, Bangladesh
Journal of Scientific and Industrial Research, 28 (1993) 25.
Primljeno: 01.3.2008. Prihvaćeno: 13.3.2008.
73
Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.74-77 Originalni naučni rad
UDK: 633.15:631.53.01 Orginal Scientific Paper

UTICAJ ROKA SETVE NA PRINOS I MORFOLOŠKE OSOBINE

SEMENSKOG KUKURUZA
EFFECTS OF SOWING DATES ON THE YEALD AND MORPHOLOGICAL
TRAITS OF SEED MAIZE
Mr Sanja MEHANDŽIĆ*, dr Jovan CRNOBARAC**, dr Branko MARINKOVIĆ, dr Đorđe JOCKOVIĆ
* Poljoprivredna stanica, 21000 Novi Sad, Temerinska 131, pssemelab@neobee.net
** Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad

REZIME
Istraživanja su trajala u toku 2003 i 2004 godine. U ogledima je ispitivan uticaj tri roka setve (u razmacima od po 10 dana) na
prinos semena tri linije semenskog kukuruza, različitih FAO grupa zrenja (L1-FAO 400, L2-FAO 500, L3-FAO 600) i njihovih morfo-
loških osobina (dužina i prečnik klipa). Nakon berbe utvrđen je prinos hibridnog semena.
U 2003. godini sa kasnijom setvom došlo je do pravilnog linearnog smanjenja prinosa hibridnog semena kukuruza, kod sve tri is-
pitivane FAO grupe zrenja. Između ispitivanih linija su postojale značajne razlike. Rokovi setve su uticali na dužinu i prečnik klipa,
pri čemu nema zakonitosti.
U 2004. godini najveći prinos je ostvaren kod linije L3 u prvom roku setve a najniži u drugom roku setve kod linije L1. Najveća
dužina klipa je kod linije L3 (175 mm), a najmanja kod linije L2 (157 mm). Rok setve nije značajnije uticao na promenu prečnika kli-
pa. Uticaj roka setve je izražen kod linije L1.
Ključne reči: linije, morfološke osobine, prinos semena, rokovi setve, semenski kukuruz.

SUMMARY
The three-year trial was set up in 2003. The effects of three sowing dates (10-day intervals) on three seed maize inbred lines of
different FAO maturity groups (L1-FAO 400, L2-FAO 500, and L3-FAO 600) and their morphological traits (ear length and diame-
ter) were studied in the trial. The hybrid seed yield was determined after harvest.
A regular linear decline in the yield occurred over all three tested FAO maturity groups in seed maize hybrids sown on latter
sowing dates in 2003. There were significant differences between the tested inbreds. Although sowing dates affected the ear length
and diameter, no regularities were established.
In 2004, the highest, i.e. the lowest yield was recorded in the inbred L3 sown on the first sowing date, i.e. in the inbred L1 sown
on the second sowing date, respectively. The longest (175 mm) and the shortest (157 mm) ears were found in the inbred L3 and the
inbred L2, respectively. The sowing date did not significantly affect the change of the diameter. The effect of the sowing date was
pronounced in the inbred L1.
Key words: inbreds, morphological traits, seed yield, sowing dates, seed maize.

UVOD Optimalni rok setve semenskog kukuruza je od 10. do 25. ap-

rila u zavisnosti od agroekološkog reona i godine (Starčević i
Kukuruz (Zea mays L.) je jednodoma biljka razdvojenih po- sar, 1995). Rokovi setve različitih linija semenskog kukuruza
lova sa izrazito ksenogamnim načinom razmnožavanja. Jedno- mogu uticati na biološki prinos hibridnog semena kukuruza kao i
godišnja je biljka kratkog dana, uspeva u umerenim i suptrop- na morfološke osobne semena.
skim područjima, to je biljka tople sezone i zahteva relativno Iz tih razloga cilj i zadatak istraživanja je da se prati dinami-
visoku temperaturu. Za proizvodnju semena koristi se najplodni- ka razvoja pojedinh linija u različitim rokovima setve, kao i uti-
je polje. Setva se najčešće vrši mašinski, a gustina setve zavisi caj istog na prinos hibridnog semena kukuruza.
od uslova i područja (Jevtić S.,1992). Raspored biljaka treba da
je takav da obezbedi nesmetanu negu useva. Seme počinje da MATERIJAL I METOD RADA
klija pri temperaturi 8oC, ali klijanje je usporeno i neujednačeno.
Materijal koji je korišćen za ispitivanje, odnosno postavljanje
Minimalna temperatura zemljišta, koja obezbeđuje ravnomerno
ogleda su tri linije semenskog kukuruza, različitih FAO grupa
nicanje je od 10 do 12oC na dubini setve (Drezgić i sar.,1974). U
zrenja, koje imaju zajedničkog oca i to: L1 (FAO 400), L2
tom slučaju ponici se pojavljuju kroz 15 do 20 dana. Tempera-
(FAO 500), L3 (FAO 600) i L4 (zajednički). Analiza semenskog
turni uslovi utiču na razviće korenovog sistema. U pogledu vre-
materijala koji je korišćen u postavljanju ogleda obuhvatala je:
mena setve treba tražiti najpovoljnije uslove, ni suviše rana
utvrđivanje mase 1000 semena, utvrđivanje energije klijanja (%)
(zbog negativnog uticaja niskih temperatura), ni suviše kasna
i utvrđivanje procenta klijavosti (%).
setva (jer se odlaže cvetanje i oplodnja). Obzirom na veliku ge-
U dvogodišnjem istraživanju ogled je izveden na dve lokaci-
netsku ujednačenost metlice se pojavljuju skoro istovremeno na
je, i to u 2003. godini na poljoprivrednom dobru ’’Kamendin’’
većini biljaka, a slično je i sa pojavom svile. U vremenski nepo-
Sirig, i u 2004. godini na poljoprivrednom dobru AD ’’Sloga’’
voljnim uslovima može biti ispoljena nepodudarnost između po-
Kać. Šematski prikaz postavljanja ogleda prikazan je na sl. 1.
jave muških i ženskih cvetova, što nepovoljno utiče na oplodnju
i proizvodnju semena.

74 PTEP 12(2008) 1-2

 Tabela 1. Rokovi setve ogleda u 2003. i 2004.
Table 1. Experiment sowing terms in 2003 and 2004

Mesto i godina Rokovi setve - Sowing terms

Year and location R1 R2 R3
’’Kamendin’’ Sirig
12.04. 22.04. 02.05.
2003.
’’Sloga’’ Kać
19.04. 29.04. 09.05.
2004.

Sl. 1. Šematski prikaz ogleda u 2003. i 2004.
L1,L2,L3 – linije semenskog kukuruza, R1,R2,R3 – rokovi setve
Fig. 1. Experiment scheme in 2003 and 2004
L1,L2,L3 – seed corn lines, R1,R2,R3 – sowing terms
Ukupna površina ogledne parcele za sve ispitivane linije se-
menskog kukuruza i sva tri roka setve je iznosila 1.209 m2. Za
svaku liniju kukuruza i svaki rok setve površina osnovne parcele
je iznosila 42 m² (6 redova x 0,7 m x 10 m) u tri ponavljanja, sa
rastojanjem između ponavljanja od 1 m.
Rokovi setve postavljenog ogleda kukuruza u godinama ispi-
tivanja prikazani su u tab. 1.
Setva je obavljena ručno (motičicom) na optimalnu dubinu
(6-8 cm) sa rastojanjem između semenki u redu od 23 cm, i sta-
ndardnim rastojanjem između redova od 70 cm. Da bi se obez-
bedila optimalna gustina i dobili tačni podaci istraživanja, na
svako definisano mesto (u kućicu) posejana su po dva zrna. Ro-
kovi setve su u razmacima od po 10 dana sa istovremenim use-
javanjem oca, u međusobnom odnosu majčinskih i očin-
skih komponenti 4 : 2.
Nakon nicanja u fazi tri lista izvršeno je ručno pro-
ređivanje biljaka, da bi se dobio definisani (optimalni)
Prinos suvog semena - Dried seed yield (t/ha
REZULTATI I DISKUSIJA
Prinos hibrinog semena 2003.
Posmatrano po rokovima setve za ispitivane linije semen-
skog kukuruza u 2003. godini (slika 2), može se konstatovati da
sa kasnim rokom setve dolazi do pada prinosa hibridnog semena
kukuruza. Najveći prinos je ostvaren u prvom roku setve kod
linije L1 (FAO grupe zrenja 400), i iznosio je 2,85 t/ha. Sa kas-
nim rokom setve, za po 10 dana, prinos istog hibridnog semena
se snižava, tako da u trećem roku setve prinos suvog semena iz-
nosi 1,24 t/ha, odnosno 43% od prinosa u prvom roku setve.
Kod linije L2 (FAO grupe zrenja 500) prinos se kretao od
1,92 t/ha u prvom roku setve, do 1,01 t/ha u trećem roku setve.
Uočava se da se prinos suvog hibridnog semena snižava sa kas-
nim rokom setve, kao i da je prinos u odnosu na liniju L1 sma-
njen, u zavisnosti od roka setve od 18 do 33%. Sa kasnim rokom
setve iste linije, prinos suvog hibridnog semena se snižava.
Izrazito nizak prinos semena kukuruza je ostvaren kod linije
L3 u svim rokovima setve. Prinos je iznosio od 1,44 t/ha u pr-
vom roku setve, do svega 0,40 t/ha u trećem roku setve. U odno-
su na liniju L1 prinos je niži za 50 do 67% u zavisnosti od roka
setve.
Jedan od osnovnih faktora uticaja na prinos hibridnog seme-
na u 2003. godini su visoke srednje dnevne temperature i nedos-
tatak padavina, kao i nepravilan raspored istih u kritičnim faza-
ma razvoja kukuruza, koje su doprinele povećanom broju jalovih
biljaka i smanjenju prinosa po biljci, odnosno jedinici površine.
Samim tim rezultati ispitivanja se slažu sa rezultatima Starčevića
i sar. (1991), koji smatraju da najveći uticaj na prinos imaju
vremenski uslovi u godini izvođenja ogleda. U 2003. godini raz-
like u prinosu su iznosile od 14 do 86%.
3

broj biljaka. U ispitivanim godinama primenjene su sta- y =3,819-0,817x

R2=0,909
2.5
ndardne agrotehničke mere. Prostorna izolacija bila je u
potpunosti ispoštovana, tako da 300 m nije bilo parcele y =2,874-0,464x
R2=0,901
sa kukuruzom. 2
Uklanjanje metlica sa majčinske linije obavljeno je
na vreme, tj. pre nego što je biljka počela sa polinaci- 1.5 y =1,908-0,5174x
R2=0,978
jom. Izabran je najpogodniji momenat za najlakše ukla-
njanje metlica, odnosno kada metlica dobije dovoljnu 1
veličinu drške za čupanje, pri čemu je ta operacija laka i
bez opasnosti od zakidanja. 0.5
Nakon berbe koja je obavljena ručno, utvrđivane su
sledeće karakteristike: prinos klipa, prinos zrna (w1 vla-
0
ge), prinos zrna (w2 vlage) i morfološke osobine seme-
I II III I II III I II III
na. Sve ispitivane linije semenskog kukuruza u ogledu, Linija - Line L1 Linija - Line L2 Linija -Line L3
u svim rokovima setve, ubrane su parcijalno u zavisnosti
od stanja vlažnosti. Merenja su obavljena neposredno po Sl. 2. Zavisnost prinosa linija od roka setve u 2003.
skidanju useva (na parceli) korišćenjem precizne vage i Fig. 2. Yield depending on sowing term in 2003
aparata za utvrđivanje vlažnosti.

PTEP 12(2008) 1-2 75

 Morfološke osobine hibrinog semena Prosečan prinos hibridnog semena kukuruza linije L3 u 2004.
godini kretao se od 3,94 do 5,56 t/ha, u zavisnosti od roka setve.
kukuruza u 2003. Značajna razlika u prinosu semena kukuruza postoji između svih
Prosečna dužina klipa kukuruza kod linije L1 kretala se od rokova setve.
146 do 171 mm u zavisnosti od roka setve (slika 3). Prosečna U 2004. godini posmatrano po rokovima setve može se kon-
dužina klipa se smanjivala sa produženjem roka setve. Značajna statovati, da rokovi setve različito utiču na prinos hibridnog se-
razlika u dužini klipa se uočava između svih rokova setve (od 3 mena kukuruza. Najveći prinos je ostvaren kod linije L3 u pr-
do 25 mm). Kod linije L2 prosečna dužina klipa kukuruza se vom roku setve i iznosi 5,56 t/ha, a najniži 3,59 t/ha u drugom
kretala od 146 do 155 mm po rokovima setve. Značajna razlika u roku setve. Na osnovu slike 5, uočava se da su male razlike u
dužini klipa se uočava između prvog i drugog, i drugog i trećeg pogledu prinosa hibrida u istim rokovima setve, pri čemu prinos
roka setve. Kod linije L3 prosečna dužina klipa kukuruza se kre- raste. Najniži prinos suvog hibridnog semena kukuruza je ostva-
tala od 126 mm u drugom roku seve do 167 mm u prvom roku ren u drugom roku setve kod svih linija, i kretao se od 3,59 t/ha
setve. Značajna razlika u dužini klipa se uočava između prvog i do 4,50 t/ha.
drugog, i prvog i trećeg roka setve.
180
171 168
Dužina klipa - Cob length (mm)

167
170
160 155
146 146 146
150
140
130 126 129

120
110
100
I II III I II III I II III
Linija - Line L1 Linija - Line L2 Linija - Line L3
Sl. 3. Prosečna dužina klipa u zavisnosti od roka setve u 2003. Sl. 5. Zavisnost prinosa linija od roka setve u 2004.
Fig. 3. Average cob lenght depending on sowing term in 2003 Fig. 5. Lines yield depending on sowing term in 2004

Prosečan prečnik klipa kod linije L1 u 2003 godini se kretao

od 40 do 46 mm (slika 4). Rok setve je imao uticaja na prečnik
klipa. Prosečan prečnik klipa kod linije L2 se kretao od 31 do 38
mm u zavisnosti od roka setve. Značajna razlika u prečniku klipa
se uočava između prvog i trećeg, i drugog i trećeg roka setve.
Kod linije L3 prosečan prečnik klipa se kretao od 38 do 40 mm u
zavisnosti od roka setve. Značajna razlika u prečniku klipa se
uočava između drugog i trećeg roka setve.
50
46
Prečnik klipa - Cob diameter
Morfološke osobine hibrinog
semena kukuruza u 2003.
Dužina klipa kod linije majke L1 smanjivala se sa rokovima
setve (slika 6). U proseku u prvom i drugom roku setve značajno
je veća dužina klipa, u odnosu na treći rok setve. Razlika između
prvog i drugog roka setve nije značajna (4 mm). Prosečna dužina
klipa linije majke L2 se kretala od 157 do 167 mm, pri čemu se
dužina povećavala sa kasnijim rokovima setve . U proseku u pr-
vom i drugom roku setve dužina klipa nema značajniju razliku (1
mm). Značajno je veća dužina klipa između prvog i trećeg, i

45 42 drugog i trećeg roka setve (8 i 9 mm). Prosečna dužina klipa

40 40 linije majke L3 se kretala od 174 do 175 mm, pri čemu rok setve
39 38
40 38 nije uticao na dužinu klipa.
36
(mm)

35 180 175 175 174

31 170 166 167
Dužina klipa - Cob length

30 170
157 157 158
160
25
150
(mm)

20 140
I II III I II III I II III
130
Linija - Line L1 Linija - Line L2 Linija - Line L3 120
Sl. 4. Prosečan prečnik klipa u zavisnosti od roka setve u 2003.
Fig. 4. Average cob diameter depending on sowing term in 2003 110
100
Prinos hibrinog semena kukuruza u 2004. I II III I II III I II III
Prosečan prinos hibridnog semena kukuruza linije L1 u Linija - Line L1 Linija - Line L2 Linija - Line L3
2004. godini (slika 5), kretao se od 3,59 do 4,57 t/ha, u zavisno-
Sl. 6. Prosečna dužina klipa u zavisnosti od roka setve u 2004.
sti od roka setve. Značajna razlika u prinosu semena kukuruza
Fig. 6. Average cob lenght depending on sowing term in 2004
postoji između prvog i drugog, i drugog i trećeg roka setve. Pro-
sečan prinos semena kukuruza linije L2 u 2004. godini kretao se Prosečan prečnik klipa kukuruza u 2004 godini, u zavisnosti
od 4,50 do 5,12 t/ha u zavisnosti od roka setve. Značajna razlika od roka setve, kod linije majke L1 se kretao od 40 do 45 mm
u prinosu semena kukuruza postoji između svih rokova setve. (slika 7 ). Značajna razlika u prečniku klipa se uočava između

76 PTEP 12(2008) 1-2

prvog i trećeg i drugog i trećeg roka setve (5 mm). Kod linije L2
prosečan prečnik klipa u svim rokovima setve je imao istu vred-
nost (45 mm), što znači da rok setve nije uticao na prečnik klipa
kukuruza. Dok je prosečan prečnik klipa kukuruza linije majke
L3 se kretao od 49 do 50 mm, tako da je razlika u prečniku klipa
je izražena između prvog i trećeg, i drugog i trećeg roka setve (1
mm).
50
50
45
Prečnik klipa - Cob diameter
• Na osnovu rezultata istraživanja u 2003. godini, morfološke
osobine ispitivanih linija semenskog kukuruza ukazuju da rokovi
setve utiču na dužinu i prečnik klipa, pri čemu nema zakonitosti.
• U 2004. godini rokovi setve različito su uticali na prinos hib-
ridnog semena kukuruza. Najveći prinos je ostvaren kod linije
L3 u prvom roku setve i iznosi 5,56 t/ha, a najniži 3,59 t/ha u
drugom roku setve kod linije L1.
49 50 • Razlika u dužini klipa između linija različitih FAO grupa zre-
nja nema zakonitost. Najveća dužina klipa je kod linije L3 (175

45 45 45 45
45 mm), a najmanja kod linije L2 (157 mm). Rok setve nije značaj-
40 nije uticao na promenu prečnika klipa. Uticaj roka setve je izra-
40 žen kod linije L1.
(mm)

35
30
25
20
I II III I II
Linija - Line L1 Linija - Line L2
Sl. 7. Prosečan prečnik klipa u zavisnosti od roka setve u 2004.
Fig. 7. Average cob diameter depending on sowing term in 2004
ZAKLJUČAK
Na osnovu analize rezultata dvogodišnjih ispitivanja uticaja
roka setve na prinos semenskog kukuruza i njegovih morfološ-
kih osobina mogu se izvesti sledeći zaključci:
• Vremenski uslovi u godinama ispitivanja bili su različiti, što je
značajno uticalo na dobijene rezultate ispitivanja, a samim tim i
nemogućnost komparativne analize.
• Najniži prinos hibridnog semena kukuruza u 2003. godini je
ostvaren kod linije L3 u svim rokovima setve. Prinos je iznosio
od 1,44 t/ha u prvom roku setve, do svega 0,40 t/ha u trećem ro-
ku setve. U odnosu na liniju L1 prinos je niži za 50 do 67% u
zavisnosti od roka setve.
LITERATURA
[1] Drezgić P, Spasojević B, Starčević Lj: Uticaj rokova setve
na dužinu trajanja fenoloških faza i potrebne sume ukupnih i
efektivnih temperatura kod kukurza. Zbornik radova, Matica
Srpska, Novi Sad, 1974. 293-308,
III I II III [2] Mehandžić, Sanja: Uticaj roka setve a prinos i kvalitet se-
Linija - Line L3 menskog kukuruza, Magistarska teza, Poljoprivredni fakul-
tet, Novi Sad, 2007, s. 96.
[3] Jevtić S: Posebno ratarstvo, Nauka, Beograd, 1992.
[4] Starčević Lj, Marinković B, Rajčan Irena: Uloga nekih
agrotehničkih mera u proizvonji kukuruza s posebnim osvr-
tom na godine sa nepovoljnim vremenskim uslovima, Zbor-
nik radova, Poljoprivredni fakultet - Institut za ratarstvo i
povrtarstvo, Univerzitet u Novom Sadu, Sv.19, 1991, 415-
424.
[5] Starčević Lj, Latković Dragana, Marinković, B: Proizvodnja
kukuruza u Vojvodini (prošlost, sadašnjost i budućnost),
Zbornik radova, Poljoprivredni fakultet, Sv.23, 1995, 227-
240.
Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno: 12.3.2008.

PTEP 12(2008) 1-2 77

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.78-79 Stručni rad
UDK: 631.53.01:633.34 Paper

PROMENA KVALITETA SEMENA SOJE U ZAVISNOSTI OD

FRAKCIJE SEMENA
CHANGES IN SOYBEAN SEED QUALITY DEPENDING ON
A SEED FRACTION
Miladin KOSTIĆ* dipl. ing, dr Svetlana BALEŠEVIĆ-TUBIĆ*, mr Vojin ĐUKIĆ*,
Aleksandar ILIĆ* dipl. ing, VELINKA GAJIČIĆ dipl. ing.**
* Institut za ratarstvo i povrtarstvo, 21000 Novi Sad, Maksima Gorkog 30
**PIK „Bečej“ „Poljoprivreda“ AD, 21220 Bečej

REZIME
U teoriji i praksi poznato je da kvalitet semena zavisi od više faktora, a između ostalog i od frakcije semena. Pored toga, veoma je
bitno i učešće svake frakcije u ukupnoj masi semena. Za istraživanje je korišćeno seme sorti soje stvorenih u Institutu za ratarstvo i
povrtarstvo, Novi Sad, različite grupe zrenja: Jelica (00), Afrodita (0), Balkan (I), Novosađanka (I) i Vojvođanka (II). Za tri frakcije
semena soje: 4,5 mm-5,0 mm, 5,0-5,5 mm i > 5,5 mm, analizirani su parametri kvaliteta semena (masa 1000 zrna, energija klijanja i
klijavost), kao i učešće svake frakcije u dorađenom semenu. Na osnovu dobijenih rezultata, uočene su značajne razlike između
ispitivanih frakcija samo za apsolutnu masu semena i procenat učešća semena navedenih frakcija.
Ključe reči: soja, kvalitet semena, frakcija semena, sorta.

SUMMARY
It is well known that seed quality depend on many factors, especially on a seed fraction. Also, a share of each fraction in the total
seed mass is very important. The seed of soybean cultivars, developed at the Institute of Field and Vegetable crops, Novi Sad, of dif-
ferent maturity groups [Jelica (00), Afrodita (0), Balkan (I), Novosađanka (I) and Vojvođanka (II)] and of three fractions (4,5-5,0
mm, 5,0-5,5 mm and > 5,5 mm) was used in this investigation. Parameters of seed quality (1000-seed weight, germination viability
and germination) and share of each fraction in the total processed seed were tested. Obtained results show significant differences be-
tween investigated fractions only for 1000-seed weight and percentage share of the stated fractions.
Key words: soybean, seed quality, seed fraction, cultivar.
UVOD MATERIJAL I METOD
Kvalitet semena, odnosno klijavost kao osnovni pokazatelj
Istraživanje je sprovedeno u PIK-u „Bečej“ „Poljoprivreda“
životne sposobnosti semena zavisi od više činilaca, a najveći uti-
AD, Bečej. U radu su analizirane sorte stvorene u Institutu za
caj imaju agroekološki uslovi i primenjena agrotehnika, zatim
ratarstvo i povrtarstvo iz Novog Sada, različitih grupa zrenja:
dorada semena, čuvanje i skladištenje semena i dr (Tatić, 2007).
Jelica (00), Afrodita (0), Balkan (I), Novosađanka (I) i Vojvo-
Kvalitet semena usko je vezan i sa njegovim ontogenetskim raz-
đanka (II). Korišćeno je seme požnjeveno u 2006. godini, koja je
vićem i mestom formiranja semena na biljci (Kastori, 1984). Na
bila veoma povoljna za proizvodnju semena soje. Seme navede-
biljci postoji morfološki gradijent koji se kreće od osnove ka vr-
nih sorti je frakcionisano na laboratorijskom prečistaču semena
hu. Donji izdanci su najstariji, najranije cvetaju i donose plod, a
tipa „KAMAS WESTRUP“ LA-LS (slika 1).
ranije formirana zrna nagomilavaju veću količinu asimilata za-
hvaljujući boljem razviću semena. Bočni izdanci se obrazuju po-
stepeno, a ukoliko je rastenje i razviće intenzivno, vremenska
razlika u cvetanju i sazrevanju na pojedinim izdancima je mala.
Međutim, ukoliko se proces rastenja i razvića odvija u nepovolj-
nim uslovima, period sazrevanja semena se produžuje, sazreva-
nje je neujednačeno, što sve dovodi do značajnih poteškoća to-
kom žetve, dorade i čuvanja semena (Hrustić i sar., 2004). Soja
cveta sukcesivno, pa se na istoj biljci mogu naći cvetni pupoljci,
otvoreni cvetovi i mahune koje su u fazi nalivanja zrna, što ima
za posledicu da se na istoj biljci soje formiraju zrna različite ve-
ličine. Zbog toga je neophodno proizvodnji semenske soje prići
krajnje obazrivo i veoma odgovorno kako bi se obezbedili što
povoljniji uslovi za njeno rastenje i razviće.
Seme soje na osnovu fizičkih osobina ima okruglast oblik,
tako da je separaciju moguće uraditi jednostavnim postupkom
pomoću sita raznih dimenzija i oblika otvora (Babić i Babić,
2000).
Cilj rada bio je da se utvrdi procentualno učešće frakcija
(4,5-5,0 mm, 5,0-5,5 mm i > 5,5 mm) u dorađenom semenu soje,
kao i parametri kvaliteta (masa 1000 zrna, energija klijanja i kli- Sl. 1. „Kamas westrup“ LA-LS
javost semena) za svaku frakciju. Fig. 1. „Kamas westrup“ LA-LS

78 PTEP 12(2008) 1-2

 Izdvojene su tri frakcije (4,5 mm-5,0 mm, 5,0-5,5 mm i > 5,5 Tabela 3. Energija klijanja semena (%)
mm) na sitima sa pravougaonim oblikom koja su imala sledeće Table 3.Germination energy (%)
dimenzije: 4,5; 5,0 i 5,5 mm. Eksperiment je urađen u tri ponav-
Sorta /Frakcija (mm)
ljanja, a u radu su prikazane srednje vrednosti za svaki ispitivani 4,5-5,0 5,0-5,5 >5,5
Variety/Fraction (mm)
parametar kvaliteta.
JELICA 87,33 91,67 94,00
Ispitivanje kvaliteta semena svih frakcija urađeno je prema
AFRODITA 93,00 92,00 91,67
Pravilniku o kvalitetu semena poljoprivrednog bilja u laboratoriji BALKAN 86,00 88,67 90
PIK „Bečej“ „Poljoprivreda“ AD, Bečej. NOVOSAĐANKA 90,66 90,33 89,33
REZULTATI I DISKUSIJA VOJVOĐANKA 91,67 92,00 90,33

Frakcionisanje semena može se izvršiti na osnovu različite Klijavost semena predstavlja jedan od najvažnijih parametara
krupnoće zrna. Krupnoća semena soje veoma je varijabilna i za- kvaliteta semena. Kod sorti Jelica i Balkan klijavost semena je,
visi od uslova gajenja kao i od sortnih karakteristika. Smatra se kao i energija klijanja, bila najniža za frakciju 4,5-5,0 mm, a
da krupnije seme daje biljke koje su jače i otpornije i da takve najviša kod najkrupnijeg semena (tabela 4). Kod ostalih ispitiva-
biljke ostvaruju više prinose. Na osnovu dobijenih rezultata (ta- nih sorti nisu zabeležene značajne razlike klijavosti semena u
bela 1) može se uočiti da je najveće učešće u dorađenom semenu odnosu na frakcije. I drugi autori navode da frakcije semena is-
zabeleženo za frakciju > 5,5 mm dok je najmanji procenat poljavaju vrlo malu varijabilnost u pogledu klijavosti (Ivanovski
učešća bio za frakciju 4,5-5,0 mm. Sorta Balkan je u ukupnoj i Mladenovski, 1995; Dražič, 1998).
masi dorađenog semena imala najveće učešće frakcije > 5,5 mm,
a najmanje frakcije 4,5-5,0 mm, dok je kod sorte Vojvođanka Tabela 4. Klijavost semena (%)
bilo najmanje učešće frakcije > 5,5 mm, a najveće frakcije 4,5- Table 4. Germination (%)
5,0 mm. Krupnoća semena nije samo fizičko već i biološko obe- Sorta /Frakcija (mm)
ležje, koje određuje biološka svojstva semena i koje utiče na ra- 4,5-5,0 5,0-5,5 >5,5
Variety/Fraction (mm)
zviće ponika i osobine prinosa biljke (Milošević i Ćirović, 1994; JELICA 90,67 93,33 95,67
Dražić, 1998). AFRODITA 96,33 96,33 96,67
Tabela 1. Učešće frakcije (%) BALKAN 88,67 91,00 91,67
Table 1. Contribution of fraction (%) NOVOSAĐANKA 94,67 93,33 94,00
VOJVOĐANKA 95,67 95,33 96,33
Sorta /Frakcija (mm)
4,5-5,0 5,0-5,5 >5,5
Variety/Fraction (mm) ZAKLJUČAK
JELICA 2,56 23,59 73,86
AFRODITA 4,99 36,89 58,1 Soja ima različitu krupnoću zrna tako da je moguće izvršiti
BALKAN 2,30 9,27 88,43 frakcionisanje semena tokom dorade. U ukupnoj masi dorađenog
NOVOSAĐANKA 3,94 33,17 62,90 semena, za sve ispitivane sorte, najmanji procenat učešća zabe-
VOJVOĐANKA 4,89 42,16 52,95 ležen je za frakciju 4,5-5,0 mm, a najveće za frakciju > 5,5 mm.
Najmanja masa 1000 zrna bila je za frakciju 4,5-5,0 mm, a naj-
Iako se između posmatranih parametara krupnoće zrna i ma- veća za frakciju > 5,5 mm. Kod energije klijanja i klijavosti se-
se 1000 semena ne može staviti znak jednakosti, potrebno je is- mena soje uočeno je znatno manje variranje po frakcijama, osim
taći da ove osobine često uslovljavaju jedna drugu. Najviša vre- kod sorti Jelica i Balkan.
dnost mase 1000 zrna zabeležena je kod sorte Balkan za frakciju
> 5,5 mm, dok je najniža vrednost bila kod sorte Vojvođanka za LITERATURA
frakciju 4,5-5,0 mm (tabela 2). Masa 1000 zrna je varilala za raz-
[1] Babić, Ljiljana, Babić M.: Sušenje i skladištenje, Poljopriv-
ličite frakcije semena, a može se reći da je najviše zavisila od
redni fakultet, Novi Sad, 2000.
krupnoće i nalivenosti zrna, zdravstvenog stanja, kao i od sorte
[2] Dražić, Slobodan: Ispitivanje kvaliteta frakcija semena žalfi-
koja se ispituje. Seme krupnije frakcije ima i veću masu 1000
je (Salvia officinalis L.). Selekcija i semenarstvo, Novi Sad,
zrna, a iz takvog semena treba očekivati jače i razvijenije ponike
5(1998)3-4, s. 61-63.
koji će kasnije dati i viši prinos zrna po jedinici površine (Jevtić,
[3] Hrustić Milica, Balešević-Tubić Svetlana, Tatić, M.: Proiz-
1992; Ivanovski i Mladenovski, 1995).
vodnja semena soje: Milošević Mirjana, Malešević, M. (red.):
Tabela 2. Masa 1000 zrna (g) Semenarstvo. Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi
Table 2. Mass of 1000 seeds (g) Sad, vol. II, 551-582, 2004.
Sorta /Frakcija (mm)
[4] Ivanoski, M., Mladenovski T.: Prinos i kvalitet frakcija se-
4,5-5,0 5,0-5,5 >5,5 mena kod različitih sorti meke pšenice. Selekcija i semenar-
Variety/Fraction (mm)
JELICA 130,67 161,67 199,67 stvo, 2(1995)2, s. 153-248.
AFRODITA 137,00 173,00 202,67 [5] Jevtić, S.: Biologija i proizvodnja semena ratarskih kultura.
BALKAN 140,67 172,67 247,33 NK, Beograd, 1992.
NOVOSAĐANKA 126,67 158,67 195,33 [6] Kastori, Rudolf: Fiziologija semena, Novi Sad, Matica Srp-
VOJVOĐANKA 113,67 157,33 189,67 ska, 1984.
[7] Milošević Mirjana, Ćirović, M.: Seme, Novi Sad, Institut za
Energija klijanja je parametar koji je veoma bitan za kvalitet ratarstvo i povrtarstvo; Novi Sad, 1994.
semena soje. Kod sorti Jelica i Balkan ovaj parametar je imao [8] Tatić, M.: Uticaj endogenih i egzogenih činilaca na proces
najmanju vrednost za frakciju 4,5-5,0 mm dok je najveću vred- starenja i životnu sposobnost semena soje [Glycine max (L.)
nost imao za frakciju > 5,5 mm (tabela 3). Kod ostalih ispitiva- Merr.]. Doktorska disertacija. Univerzitet u Novom Sadu,
nih sorti nije bilo većeg variranja energije klijavosti za pojedine Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2007.
frakcije, što je u svojim istraživanjima istakao i Dražić (1998).
Primljeno: 01.3.2008. Prihvaćeno: 15.3.2008.

PTEP 12(2008) 1-2 79

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.80-82 Stručni rad
UDK: 631.53.01 Paper

SISTEM SKLADIŠTENJA I ČUVANJA SEMENA POLJOPRIVREDNIH

KULTURA U KONTROLISANIM USLOVIMA
STRORAGE AND PRESERVATION SYSTEMS OF SEEDS
IN CONTROLLED CONDITIONS
Mr Velimir LONČAREVIĆ, dr Mladen TATIĆ, Karlo ĐILVESI dipl. ing,
mr Imre PATAKI, Slaviša ŠTATKIĆ dipl. ing, Vlado ČAPELJA dipl. ing.
Institut za ratarstvo i povrtarstvo, 21000 Novi sad, Maksima Gorkog 30

REZIME
Grupa stručnjaka Instituta za ratarstvo i povrtarstvo iz Novog Sada definisala je projektne zadatke za izgradnju skladišno-
distributivnog centra na lokaciji Rimski Šančevi neposredno pored Novog Sada. Objekat treba da bude projektovan na najsavremeni-
jim principima i usklađen sa standardima EU. Nakon svestranog sagledavanja problema sastavljen je predlog za izgradnju skladiš-
no-distributivnog centra regalnog tipa na površini od 6.000 m2. Uslovi u skladištu moraju da zadovolje specifične zahteve da bi seme
moglo da se čuva duži vremenski period. Iz tog razloga ugrađeno je više podsistema koje čine Sistem mašinske instalacije.
Od ideje do realizacije projekta proteklo je 16 meseci. U tako kratkom vremenskom periodu izgrađen je objekat sa kompletnom
infrastrukturom na zadovoljstvo investitora.
Ključne reči: skladišni centar, čuvanje semena, regalni sistem, mašinske instalacije.

SUMMARY
Group of experts from the Institute of Field and Vegetable crops Novi Sad has defined project tasks for building retail distributi-
on warehouse on location Rimski Sancevi next to Novi Sad. Object was projected by latest technology and according to EU regulati-
ons. After reviewing all aspects of the problem, proposition was created for building a retail distribution warehouse of rack type on
6000 m2. Conditions in warehouse must satisfy specific demands for conserving seed material for long period of time. Because of
this demands System of mechanical installation was built, that consists of several smaller systems.
It took 16 months from initial idea to realization of this project . In this short period of time object was constructed with complete
infrastructure.
Key words: retail distribution warehouse, seed storage, rack system, mechanical installations.
UVOD ta između osa 1 - 3 (slika 1) smešteno je paletno regalno skladiš-
te. Između osa 3 - 4 smešteni su punionica baterija viljuškara,
Osnovna namera svakog Investitora je da putem ulaganja prodajni prostor, garderobe, sanitarni čvor, kancelarije zaposle-
novčanih sredstava poveća efikasnost u poslovanju. nih.
To se može postići izgradnjom novih ili modernizacijom Ovakav objekat prvenstveno zahteva sledeće:
postojećih kapaciteta i uvođenjem savremenih tehnologija i teh- - brz i efikasan prijem robe,
noloških rešenja koja omogućavaju reorganizaciju i poboljšanje - brzo i efikasno uskladištenje kako bi se proizvodi što pre
poslovanja i organizacionih postupaka. Uvođenje nove opreme stavili na raspolaganje prodaji,
olakšava i ubrzava rad, dok reorganizacija postupaka pri radu - dostupnost artikala u skladišnom delu radi obezbeđenja
dovodi do smanjenja broja operacija i skraćuje vreme trajanja odgovarajućih tehnoških postupaka,
ciklusa. Ovo ima naročitog značaja kod skladištenja transporta i - uvođenje adekvatne i savremene stabilne i mobilne opreme i
manipulacije u skladištima. Neke analize pokazuju da se u odre- - racionalizaciju broja izvršilaca kroz efikasnu tehnologiju
đenim slučajevima optimizacijom načina skladištenja i manipu- rada.
lacijom robe u skladištu počevši od prijema robe u skladište pre- Osnovna jedinica za smeštaj artikala je standardna drvena
ko načina njenog odlaganja u skladištu i otpreme može uticati na euro paleta 1200 x 800 x 144 mm. Pri tome, masa tako formirane
konačnu cenu proizvoda tj. mogu se postići znatne uštede u ceni palete ne sme preći 1030 kg. U ovu masu je uračunata i masa
proizvoda. Naravno ovo se postiže uz primenu najsavremenijih palete i ambalaže.
tehnologija i uz potpunu automatizaciju od procesa proizvodnje Iz ovih razloga radi iskorišćenja prostora i zadovoljenja tra-
pa sve do otpreme robe iz skladišta. ženog kapaciteta, za sistem skladištenja paleta odabrana je palet-
no-regalna konstrukcija i to jednoredna i dvoredna. Paletno-
MATERIJAL I METOD regalna konstrukcija oformljena je u 25 redova od čega 6 redova
Zadatak je bio da se u skladišnom delu objekta omogući su formirani kao jednoredne paletno-regalne konstrukcije i 20
skladištenje asortimana semenske robe prema datim podacima o redova kao dvoredne paletno-regalne konstrukcije.
robnim grupama. Robne grupe planirane za skladištenje i distri- Jednoredne paletno-regalne konstrukcije i dvoredne paletno-
buciju su i gotovi upakovani semenski proizvodi: soje, kukuruza, regalne konstrukcije po dužini imaju 15 otvora, od čega 13 otvo-
suncokreta, pšenice, krmnog bilja, šećerne repei povrća. ra za smeštaj tri palete u otvoru i 2 otvora za smeštaj dve palete u
Na osnovu projektovanog kapaciteta dnevna količina robe u otvoru. Svetla dužina otvora sa 3 palete u otvoru iznosi 2700
prijemu iznosi 150 tona na dan a kapacitet skladišta je oko 8.000 mm, a sa 2 palete u otvoru 1800 mm. Širina stuba vertikalnog
paletnih mesta. nosača je 130 mm. Ukupna dužina konstrukcije je 40.780 mm.
Objekat ima dimenzije 112 x53,4 m. Visina objekta je 10,2 Širina paletno-regalne konstrukcije je 1100 mm za jednoredne,
m (visina do nosača krovne konstrukcije je 7,5 m). U delu objek- odnosno 2400 (1100+200+1100) mm za dvoredne.

80 PTEP 12(2008) 1-2

 1 2
1 2
Sl. 1. Šematski prikaz Skladišno-distributivnog centra
Fig. 1 Blueprint of storage-distributive centre
Po visini paletno-regalne konstrukcije su formirane za smeš-
taj paleta u 4 nivoa. Prvi nivo paleta je na 250 mm, drugi nivo
paleta je na 2180 mm, treći nivo paleta je na 3950 mm i četvrti
nivo paleta je na 6000 mm. Kota gornjeg nivoa zadnje palete je
7550 mm.
Nosivost para horizontalnih nosača sa 3 palete je 3.000 kg, a
sa dve palete 2.000 kg. Nosivost vertikalnog nosača je 12.000 kg
i ta težina se raspoređuje na dve stope. Opterećenje po stopi je
6.000 kg na pod skladišta.
U podu regala su predviđene vođice za bezbedno kretanje vi-
ljuškara koji mora imati bočne točkove. Razmak između vođica
je 1650 mm. Vođice su L profili 100/50 mm.
Za ulaganje i iskladištenje paleta predviđen je električni vi-
sokodohvatni viljuškar sa okretnom glavom ili teleskopskim vi-
ljuškama koji zahteva malu širinu radnog hodnika. Na taj način
pored iskorišćenja kapaciteta skladišta omogućen je prilaz sva-
koj pojedinačnoj paleti radi uzorkovanja,
Kota kolovoza i kota skladišta su u istom nivou. Vozila koja
su na prijemu ili opremi su veće nosivosti i parkiraju se paralel-
no sa objektom. Istovar ili utovar iz/u vozila vrši se klasičnim
čeonim viljuškarom sa pneumaticima.
REZULTATI I DISKUSIJA
Osnovna funkcija objekta je skladištenje i distribucija seme-
na. Skladištenje podrazumeva čuvanje više vrsta semena na od-
govarajućoj temperaturi i u propisanim uslovima, a čine ga pos-
tupci kojima se roba nakon prijema i kontrole odlaže u skladište,
gde ostaje do isporuke.
Iz centra za pakovanje palete se dopremaju propisno obezbe-
đene, obmotane streč folijom, ili na drugi način. Ovim se obez-
beđuje stabilnost tereta prilikom manipulacija paletama.
PTEP 12(2008) 1-2
3 4
3 4
Roba se iz dela skladišta određenog za prijem, nakon adresi-
ranja, otprema viljuškarima do mesta za skladištenje.
U zavisnosti od vrste robe koja je pristigla, automatski se od-
ređuje mesto uskladištenja, na osnovu više faktora koji su ugra-
đeni u informacioni sistem. Lokacija odlaganja palete nalazi se u
radnom nalogu i na nalepnici ili adresarskoj kartici, koja se do-
deljuje paleti. Za tu svrhu su sva mesta u celom skladištu ozna-
čena bar kodom.
Po preuzimanju paleta iz vozila, prilikom prijema, čeoni vi-
ljuškar transportuje palete u skladište i smešta ih na konzole pa-
letno-regalne konstrukcije, odakle ih nakon toga preuzima viso-
kodohvatni viljuškar i smešta na predviđenu lokaciju u paletnom
regalu. Ista operacija se obavlja tokom otpreme, obrnutim redos-
ledom. Čeoni viljuškar odlaže palete na konzolu po dužoj strani
od 1200 mm. Pošto su predviđene 3 konzole po visini, visina
dizanja čeonog viljuškara je 1000 kg na 4400 mm.
Skladište je podeljeno u dve celine i to sa normalnim tempe-
raturnim režimom, celina 2 -3 i celina 1 - 2 koja je sa kontrolisa-
nom temperaturom čuvanja od 10 - 12°C
Relativna vlažnost i temperatura vazduha su dva činioca koja
najviše utiču na starenje semena. Odgovarajuća kontrola ova dva
činioca obezbeđuje uslove za njegovo uspešno čuvanje i skladiš-
tenje.
Prema podacima (Milošević M. i Malešević, 2004.) za suvo
seme, temperatura zrna do 10 - 15oC i relatvna vlažnost vazduha
do 75% su parametri vazduha za bezbedno skladištenje semena
do jedne godine čuvanja. Za visoke kategorije semena ipak treba
obezbediti bezbednije uslove preciznije temperature vazduha do
+12 ºC. Analizom količine semena visoke kategorije koji godiš-
nje prolazi kroz skladišta Instituta došlo se do zaključka da je
dovoljno hladiti samo do oko 300 paletnih mesta. Taj prostor je
fizički odvojen od ostalog dela magacina i dodatno izolovan.
81
 Zahtevane uslove okoline u objektu obezbeđuje Sistem ma- Tabela 1. Prosečne vrednosti parametara vazduha u skladi-
šinske instalacije koji se sastoji od sledećih podsistema: šnom centru
1. Podsistem grejanja Table 1. N values of air parameters in the storagecentre
2. Podsistem ventilacije Relativna vlaž-
3. Podsistem rashladne instalacije Merno mesto Temperatura
Br. nost
4. Podsistem vazdušnih zavesa Measurement vazduha
No. Relative air
Podsistem ventilacije obuhvata sve funkcionalne delove ob- location Air temperature
humidity
jekta. Uslovi koji su traženi da ispuni ovaj podsistem su sledeći: 1 o
C %
- za prodajni proctor, broj izmena vazduha 2 izmene/čas 2 1 9,6 57,0
- za administrativni, prostor broj izmena vazduha 3 izmene/čas 3 2 9,6 54,4
- za garderobe, broj izmena vazduha 5 izmena/čas 4 3 10,1 55,8
- za toalete, broj izmena vazduha 8 izmena/čas 5 4 9,9 54,5
- za tehničke prostorije, broj izmena vazduha 6 izmena/čas 6 5 9,2 61,1
- za skladišni prostor, broj izmena vazduha 1 izmena/čas 7 6 12,4 48,4
- za skladišni prostor, sa kontrolisanom temperaturom 0,5 iz- 8 7 12,8 48,0
mena/čas. 9 8 12,7 41,4
Podrazumeva se da se ventilacija vrši povremeno po potrebi Prosek - Average 10,7 52,7
svih prostorija pa je predviđeno ručno rukovanje sa svim ele-
mentima podsistema. Ventilatori za provetravanje samo odsisa- ZAKLJUČAK
vaju vazduh, a nadoknada se vrši prestrujavanjem svežeg spolj-
nog vazduha. Skladišno-distributivni centar Instituta za ratarstvo i povr-
Podsistem rashladne instalacije se sastoji od agregata sa di- tarstvo izgrađen je u rekordnom roku. Zvanično je otvoren
rektnom ekspanzijom i isparivačko-ventilatorskom sekcijom 18.01.2008. Za mesec dana se pokazalo da je ovakav objekat
unutar dela skladišta sa kontrolisanom temperaturom. Agregat nedostajao ne samo Institutu već i potrošačima. Objekat je ura-
poseduje vazduhom hlađeni kondenzator, jer se vazduh u skladi- đen i opremljen po najsavremenijim standardima EU.
štu ne sme ovlažiti da ne bi dovelo do ovlaživanja semenskog Relativna vlažnost i temperatura vazduha su dva činioca koja
materijala. Unutrašnja temperatura ovog dela magacina se kreće najviše utiču na kvalitet semena. Odgovarajuća kontrola ova dva
činioca obezbeđuje uslove za njegovo uspešno čuvanje i skladiš-
+12 ±2°C. Sistem hlađenja je projektovan tako da je teoretski
tenje.
predviđen unos do max. 70 t/dan semena.
Sistem mašinske instalacije opravdava očekivanja i za sada
Podsistem vazdušnih zavesa - da bi se sačuvala efikasnost i
obezbeđuje tražene parametre vazduha u skladišnom delu objek-
funkcionalnost, a troškovi bili u prihvatljivim okvirima za greja-
ta.
ne, hlađene i klimatizovane prostorije predviđene su vazdušne Potrebno je da se uklone svi sitni nedostaci i razrade svi ne-
zavese na ulazima. Za prodajni deo je predviđena toplovodna ophodni sistemi logističke podrške koji su u fazi uvođenja, a koji
vazdušna zavesa na ulazu, pošto se vrata za ulaz automatski ot- treba da obezbede visok nivo funkcionisanja objekta ovakvog
varaju preko senzora pa se tako automatski uključuje i vazdušna tipa.
zavesa. Razumljivo je da je zimi vazdušna zavesa topla, a leti
hladna. Deo skladišta koji je hlađen ima dva ulaza tako da se na LITERATURA
oba ulaza nalaze klima uređaji koji obezbeđuju hladnu zavesu
vazduha prilikom otvaranja vrata. [1] Milošević, Mirjana, Malešević, M: Monografija Semenars-
tvo, Naučni Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi sad,
Merenje parametara vazduha u skladišnom centru (tab. 1) vr-
2004, s.85 – 141.
ši se na osam mernih mesta, a njihove prosečne vrednosti za pe-
[2] Babić, Ljiljana, Babić, M: Sušenje i skladištenje, Poljopriv-
riod od 01.03.2008. – 20.03.2008. godine predstavljene su u ta-
redni fakultet, Novi sad, 2000.
beli.
[3] Interna dokumentacija Instituta za ratarstvo i povrtarstvo,
U zavisnosti od pozicije merača temperature i relativne vlaž-
Novi Sad.
nosti vazduha postoji izvesna razlika po mernim mestima, ali
sistem za sada zadovoljava tražene uslove. Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno: 11.3.2008.

82 PTEP 12(2008) 1-2

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.83 - 85 Originalni naučni rad
UDK: 631.1:620.95 Orginal Scientific Paper

UTVRĐIVANJE TROŠKOVA SPREMANJA SLAME SISTEMOM VALJKASTIH

BALA I SISTEMOM MALIH ČETVRTASTIH BALA

DETERMINATION OF PREPARATION COSTS OF THE SMALL GRAIN

STRAW BY THE SYSTEM OF CYLINDRICAL AND SMALL
QUADRATIC BALES
Dr Vladislav ZEKIĆ
Poljoprivredni fakultet Novi Sad, Departman za ekonomiku poljoprivrede
i sociologiju sela, e-mail: zekic@polj.ns.ac.yu

REZIME
Budući da fosilana goriva postaju sve deficitarnija potrebno je povećati korišćenje drugih izvora energije, usled toga različiti vi-
dovi biomase postaju sve značajniji. Najpogodniji za energetsku primenu su otpaci i nusproizvodi šumarstva, drvne industrije, poljo-
privrede i primarne prerade poljoprivrednih proizvoda. Poljoprivreda produkuje veliku količinu različitih vrsta biomase ali su za
energetsku primenu najpogodniji žetveni ostaci ratarske proizvodnje, odnosno slama strnih žita. Osnovni činilac koji u najvećoj meri
određuje ekonomičnost svakog oblika korišćenja žetvenih ostataka je efikasnost organizacije i ostvareni troškovi spremanja. Kroz
obračun troškova utvrđeno je da cena spremanja jedne tone slame strnih žita sistemom malih četvrtastih bala iznosi 1,982.88 dinara,
odnosno 23,61 €. Najznačajniju stavku u ukupnim troškovima čine troškovi transpotra sa 27,76% dok su troškovi baliranja na dru-
gom mestu i čine 21,88% ukupnih troškova. Spremanja slame sistemom valjkastih bala moguće je izvršiti po ceni od 1,557.00 dinara,
odnosno 18,54 €. Najznačajniju stavku u ukupnim troškovima takođe čine troškovi transpotra u koje je uključen i utovar sa 35,07%
dok su troškovi baliranja na višem nivou u odnosu na prethodni sistem i čine 29,39% ukupnih troškova Prema izvedenim obračunima
sistem valjkastih bala ostvaruje za 21,48% niže troškove. Iz ovoga moguće je ustanoviti potrebu za daljim povećavanjem mehanizo-
vanosti radnih procesa u poljoprivredi.
Ključne reči: slama, spremanje, troškovi.

SUMMARY
Since fossil fuels have been becoming ever more deficient, the utilisation of other sources of energy should be increased; therefo-
re different types of biomass are becoming more significant. Wastage and by-products of forestry, wood industry, agriculture and
primary processing of agricultural products are most available for usage. Agriculture produces large quantities of different types of
biomass, but the most favourable for energy usage are harvest remains, i.e. small grain straw. The main factor that determines the
cost-effectiveness of every form of harvest remains usage is the efficiency of the organisation and the achieved preparation expenses.
The calculation of the expenses confirmed that the price of the preparation of a ton of small grain straw by the system of small
quadratic bales amounted to 1,982.88 dinars, or 23,61 €. The most significant item in overall expenses accounted for transportation
expenses (27,76%), while the baling expenses ranked second and made 21,88% of the total expenses. The preparation of the straw by
the system of small quadratic bales could be achieved with a price of 1,557.00 dinars, or 18,54 €. The most important item in total
expenses would be transportation expenses, loading included with 35,07%, while the baling expenses would be higher compared to
the previous system and would make 29,39% of the overall expenses. According to calculations conducted, the expenses of the system
of cylindrical bales were lower by 21,48%. Due to all previously stated it possible to stipulate the need for a further increase of mec-
hanisation of working processes in agriculture.
Key words: straw, preparation, expenses.
konverzijom. Posebnu pažnju bi trebalo posvetiti tehničkim re-
UVOD šenjima za energetsko iskorišćenje biomase poreklom iz poljop-
Poznato je da osnovna proizvodnja ratarskih useva povlači rivrede. Pri tome, akcenat bi trebalo staviti na tehnička rešenja
za sobom istu ili čak i do tri puta veću količinsku produkciju bi- koja bi omogućila korišćenje biomase na postojećoj ili modifi-
ljnih ostataka. U nekim rejonima sporedne sirovine su zauzele kovanoj opremi. Ovakva rešenja bi u znatnoj meri smanjila po-
svoje funkcionalno mesto u nastavku procesa proizvodnje, a ne- četna investiciona ulaganja i direktno uticala na ekonomičnost
gde predstavljaju sirovinski balast, pa se slama spaljuje ili u naj- energetske ili drugih vrsta upotrebe biomase.
boljem slučaju zaorava. Ovakva praksa, pored očiglednih gubi- MATERIJAL I METOD RADA
taka iskoristive biomase, prouzrokuje i brojne negativne posledi-
ce. Sa druge strane ograničenost fosilnih goriva prisiljava čove- Projektovanje troškova spremanja žetvenih ostataka siste-
čanstvo da se okrene traženju zamene za fosilna goriva. Činjeni- mom malih četvrtastihi i velikih valjkastih bala, izvedeno je na
ca je, da bi se navedeni period trajanja postojećih rezervi sirove dva ispitivana gazdinstvu koja istu koriste za dobijenje toplotne
nafte sveo na manje od deset godina, kada bi ukupno stanovniš- energije, odnosno sagorevanje. Posmatrani tehnološki postupci
tvo na Zemlji trošilo energiju na nivou zemalja razvijenog sveta. su normirani na takav način rada se potencijali pojedinih sistema
Ovaj problem jednim delom može da reši oduvek dostupna, a za sakupljanje koriste u celosti. Pri tome u slučaju malih četvr-
danas drastično zapostavljena, energija dobijena organskom tastih bala proces se bazira velikom korišćenju nekvalifikovane

PTEP 12(2008) 1-2 83

radne snage. Sa druge strane u slučaju valjkastih bala isti se te-
melji na što većem mehanizovanju radnih procesa.
Obračun troškova korišćenja pogonskih i priključnih mašina
izveden je na osnovu ranije izrađenog modela implementiranog
kroz program za tabelarne obračune. Navedeni model pored ob-
računa ukupnih troškova korišćenja pogonskih i priključnih ma-
šina omogućuje i izvođenje senzitivne analiza i izradu kalkulaci-
je diferencijalnih troškova. Troškovi održavanja utvrđuju se
normativnim metodom na bazi normativa ukupnih troškova odr-
žavanja u toku veka trajanja razvijenih putem istraživanja unutar
Instituta KTBL. Navedeni normativi korigovani su u skladu sa
iskustvenim normativima unutar ispitivanog gazdinstava. Troš-
kovi pogonskog goriva za traktore utvrđuju se u skladu sa zvani-
čnim cenama pogonskog goriva na tržištu i normativima utroška
goriva za standardne režime korišćenja traktorskog agregata.
Troškovi ulja se utvrđuju u skladu sa nabavnim cenama standar-
dno korišćenog motornog ulja i normativima utroška. Troškovi
ulja za diferencijal i menjač, tovatne masti i guma utvrđivani su
prema normativima Zadružnog saveza Vojvodine. Troškovi
smeštaja utvrđuju se u skladu sa cenom eksploatacije kvadratnog
metra tipskog građevinskog objekta i prostorom potrebnim za
smeštaj mašine. Troškovi osiguranja određeni su prema aktima
“DDOR” Novi Sad. Troškovi poreza i taksi utvrđuju se u skladu
sa važećim zakonskim propisima. Obračun zarada bazira se na
bruto zaradi pri čemu je ista obračunata u skladu sa prosečnim
zaradama na posmatranim gazdinstvima.
REZULTATI I DISKUSIJA
U prvom delu obračuna izrađeni su predračuni korišćenja
pogonskih i priključnih mašina. Isti su izvedeni za sve bitne
elemente konačne kalkulacije, odnosno: kalkulacije troškova ko-
rišćenja pogonskih mašina za pojedine režime korišćenja, kalku-
lacije troškova korišćenja priključnih mašina, kao i kalkulacije
troškova zarada za stalno zaposlene radnike. Kao osnovne po-
gonska mašina u procesu ubiranja, transporta i manipulacije žet-
venih ostataka strnih žita koristi se traktori IMT – 539 i Belorus
MTZ – 820. Obračun troškova podrazumeva korišćenja traktora
IMT – 539 u procesu baliranja malih četvrtastih bala i MTZ –
820 pri eksploataciji u procesu baliranja valjkastih bala, i ko-
rišćenje iste mašine u ostalim operacijama (transport, manipula-
cija i odmotavanje. Pored pogonske mašine proces baliranja žita
podrazumeva i upotrebu sledećih priključnih mašina: presa
Welger 730a, presa John Deere – 592, model 1.81 M regular,
prikolice za transport Zmaj Z – 489, Zmaj Z – 401, uređaj za
manipulaciju jednostavne konstrukcije, koji se sastoji iz tri oštra
čelična tela koja služe za nabadanje bala i odmotač Zmaj – 402.
Obračun je izveden prema normativima utvrđenim u praksi (ta-
bela 1).
Tabela 1. Predračun troškova korišćenja pogonskih i prik-
ljučnih mašina
Table 1. Usage costs estimation for the operative and appen-
ded machines
Mašina Troškovi (d/času)
Machines Cost (d/hour)
IMT - 539 765.48
MTZ - 820 1,624.76
MTZ - 820 / transport 1,072.33
Welger 730 a 952.90
John Deere - 592 1,573.06
Zmaj - 481 120.85
Zmaj - 401 195.21
Manipulator 15.94
Zmaj Z - 402 281.49
84
Troškovi eksploatacije slame sadrže troškove spremanja
slame, transport do mesta skladištenja, troškove manipulacije i
skladištenja. U suštini obračun troškva energetske eksploatacije
treba početi sa obračunom vrednosti žetvenih ostataka, odnosno
slame na samoj parceli. Valorizacija vrednosti slame ili bilo ko-
jeg proizvoda može da se izvodi na više načina. Kao osnovne
načine za valorizaciju materijala koji se koristi u poljoprivrednoj
proizvodnji moguće je primeniti sledeće principe: 1) princip pre-
ovlađujće tržišne cene, 2) princip cene koštanja, 3) princip cene
zamene i 4) princip prinosne vrednosti. Budući da slama, po pra-
vilu, nije predmet tržišnog prometa i da se pri utvrđivanju cene
koštanja nailazi na teškoće budući da se radi o tzv. vezanim pro-
izvodima, mogu se primeniti dva osnovna principa: 1) princip
zamene i 2) princip prinosne vrednosti. Kako je veoma teško go-
voriti o povećanju vrednosti u proizvodnji koja koristi biomasu a
obračun cene zamene zahteva čitav niz pretpostavki pri obračunu
troškova energetskog korišćenja slame, vrednost žetvenih osta-
taka se ne obračunava.
Sam proces baliranja malih četvrtastih bala vrši se agregatom
sastavljenom od traktora i prese za male prizmatične bale. U to-
ku radnog vremena od 12 časova procenjen je učinak od 3600
bala slame u realnim uslovima, tako da učinak iznosi 300 bala,
odnosno 4,5 tone balirane slame po času rada. Radni dan u traja-
nju od 12 časova ne predstavlja izuzetak kod radova sezonskog
karaktera, te se mora uzeti u obzir pri obračunu. U procesu bali-
ranja dobijaju se bale dužine 800 mm, širine 490 mm i visine
360 mm. Težina bala zavisi od podešavanja prese i vlažnosti ba-
lirane biomase, tako da može da varira od 12, pa sve do 35 kilo-
grama. Iskustva sa posmatranog gazdinstva ukazuju da je najre-
alnija procenjenja težina od 15 kilograma, te se ista koristi u ob-
računu. U slučaju baliranja malih bala navedenom presom koristi
se polipropilensko vezivo tip p 320 u količini koja prema norma-
tivima iznosi 3,7 kilograma po hektaru, dok je u na posmatranog
gazdinstvu ova potrošnja veća i iznosi oko 4,2 kilograma po toni
balirane slame. Na posmatranom gazdinstvu koristi se klasična
kompozicija za transport malih četvrtastih bala koja se sastoji od
traktora za vuču i dve modifikovane prikolice. Utovar bala vrši
sezonska radna snaga bez korišćenja mehaničkih pomagala. Sta-
ndaradna organizacija ovoga radnog procesa na ispitivanom ga-
zdinstvu podrazumeva angažovanje šest do osam radnika. Pri
ovakvoj organizaciji rada dnevni učinak radne grupe iznosi prib-
ližno petnaest kompozicija za radno vreme od 12 časova, odnos-
no ukupno 4.500 bala slame prosečne težine od 15 kg. Pri tome
dnevni učinak iznosi 67,5 tona slame, odnosno 5,63 tona slame
na sat. Prosečna udaljenost je procenjena na 7 kilometara. Na
osnovu obračunatih troškova prema pojedinim kategorijama mo-
guće je doći do ukupnih troškova spremanja, transporta i mani-
pulacije slame spremljene u obliku malih četvrtastih bala (tabela
2).
Troškovi spremanja slame sistemom velikih valjkastih bala
se sastoje iz troškova korišćenja agregata sastavljenog iz traktora
i prese za baliranje, zarade traktoriste, te troškova utrošenog ve-
ziva. Utovar bala na prikolicu vrši se utovarivačem koji je prič-
vršćen na prikolicu. Troškovi utovara bala obračunati su zajedno
sa troškovima transporta. Kao rezultat procesa baliranja dobijaju
se standardne rolo bale standarnih dimenzija pri čemu masa po-
jednačne bale iznosi do 350 kg. Prema podacima sa ispitivanog
gazdinstva, pri sakupljanju ostvaruje se prosečan prinos slame
od 3 tone slame po hektaru. U praksi je moguće ostvariti učinak
od približno 2,5 hektara na čas rada, pri čemu učinak iznosi 7,5
tona balirane slame po času rada. Obračun troškova uključuje
troškove korišćenja izabranog traktora, prese i zaradu rukovaoca
traktora.U toku procesa baliranja dolazi i do utroška materijala,
veziva za povezivanje bala (polipropilensko vezivo).
PTEP 12(2008) 1-2
 Tabela 2. Obračun ukupnih troškova slame spremljene u ob- ZAKLJUČAK
liku malih četvrtastih bala
Budući da fosilana goriva postaju sve deficitarnija potrebno
Table 2. Estimation of the total costs for the straw in small
je povećati korišćenje drugih izvora energije. Zbog velikog po-
square bales
tencijala i obnovljivosti biomasa predstavlja jedan od značajnijih
Operacija Troškovi (d/toni) Struktura (%) izvora energije. Međutim veći deo potencijala biomase zbog re-
Operation Cost (d/ton) Structure (%) lativno niske energetske vrednosti i prostorne disprerzije nije
Baliranje pogodan za eksploataciju. Poljoprivreda produkuje veliku koli-
433.86 21.88
Pressure činu različitih vrsta biomase ali su za energetsku primenu najpo-
Materijal godniji žetveni ostaci ratarske proizvodnje, odnosno slama strnih
182.00 9.18
Material žita. Osnovni parametar ekonomičnosti korišćenja žetvenih osta-
Utovar i transport taka u bilo koje svrhe predstavljaju troškovi spremanja.
243.07 12.26
Lading and transport Kroz obračun troškova utvrđeno je da cena spremanja jedne
Manipulacija tone slame strnih žita sistemom malih četvrtastih bala iznosi
550.40 27.76
Kaying 1,982.88 dinara, odnosno 23.61 €. Najznačajniju stavku u ukup-
Odmotavanje nim troškovima čine troškovi transpotra sa 27.76% dok su troš-
243.07 12.26
Disertangle kovi baliranja na drugom mestu i čine 21.88% ukupnih troškova.
Skladištenje Spremanja slame sistemom valjkastih bala moguće je izvršiti po
330.48 16.67
Storage ceni od 1,557.00 dinara, odnosno 18.54 €. Najznačajniju stavku
Ukupno u ukupnim troškovima, takođe, čine troškovi transpotra u koje je
1,982.88 100.00
Total uključen i utovar sa 35.07% dok su troškovi baliranja na na vi-
šem nivou u odnosu na prethodni sistem i čine 29.39% ukupnih
Na ispitivanom gazdinstvu ova potrošnja iznosi oko 40 meta-
troškova Prema izvedenim obračunima sistem valjkastih bala
ra po bali, što iznosi oko 0,38 kilograma po toni balirane slame,
ostvaruje za 21.48% niže troškove. Iz ovoga moguće je ustanovi-
obračun se izvodi na osnovu tržišne cene. Troškovi transporta
ti potrebu za daljim povećavanjem mehanizovanosti radnih pro-
slame, baliranih u obliku velikih valjkastih bala, obuhvataju uto-
cesa. Pri tome, prednost se mora dati onim tehnološkim rešenji-
var i transport od parcele do ekonomskog dvorišta ili neke druge ma koja su već raširena u praksi pri čemu akcenat treba da bude
lokacije gde se slama skladišti. Transport se vrši specijalizova- na njihovom modifikovanju i dopunjavanju. Značaj poljoprivre-
nom traktorskom prikolicom koju pogoni traktor MTZ – 820. de je utoliko veći budući da su poljoprivredna gazdinstva osnova
Troškovi se obračunavaju prema ceni jednog časa korišćenja na- buduće proizvodnju energije iz biomase. U datom slučaju troš-
vedenih mašina i troškovima zarade za traktoristu u skladu sa kovi transporta ostataka biomase su relativno niski što predstav-
normativima ispitivanog gazdinstva. Manipulacija u skladištu lja značajan uslov ekonomičnosti celokupnog procesa.
prema definisanim parametrima obavlja se prednjim traktorskim
utovarivačem priključenim na traktor MTZ – 820. Troškovi ma- LITERATURA
nipulacije obuhvataju samo troškove slaganja bala, jer su troško- [1] Janjić, T, Brkić, M.: Sagorevanje balirane biomase, PTEP,
vi istovara obuhvaćeni pri obračunu troškova transporta. Troš- Novi Sad, 1998.
kovi skladištenja se obračunavaju polazeći od pretpostavke da [2] Krmpotić, T. i sar.: Menadžment poljoprivrednih mašina,
se slama skladišti na otvorenom prostoru, te se procenjuju se Univerzitet u Novom Sadu, Ekonoimski fakultet, Subotica,
kroz vrednost gubitka do 20% količine korišćene slame, pri če- 1997.
mu se obračun primenjuje na utvrđene troškove sakupljanja, [3] Nikolić, R. i sar: Potrošnja dizel goriva u ratarstvu
transporta i manipulacije. Pri odmotavanju bala nastaju troškovi (monografija), Institut za poljoprivrednu tehniku, Novi
korišćenja traktorskog agregata sa priključenim odmotačem Sad, 1995.
Zmaj - 402 i troškovi zarade rukovaoca traktora. Na osnovu ob- [4] Renijus, K:Traktoren – Technik und ihre Anwendung, Ver-
računatih troškova prema pojedinim kategorijama moguće je do- lagsunion – Agrag, Verlagsgesellschaft, BVL, Műnchen,
ći do ukupnih troškova spremanja, transporta i manipulacije 1985.
slame spremljene u obliku valjkastih bala (tabela 3). [5] Schmid A: Wirtschaftliche Betriebsführung und Kalkulation
im Lohnunternehmen (KTBL), Darmstadt, 1995.
Tabela 3. Obračun ukupnih troškova slame spremljene u ob- [6] Zekić, V: Ocena ekonomske opravdanosti energetske upot-
liku valjkastih bala rebe biomase, doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet
Table 3. Estimation of the total costs for the straw in Novi Sad, 2006.
cylinder bales [7] Zekić, V: Upravljanje troškovima korišćenja pogonskih ma-
Troškovi (d/toni) Struktura (%) šina u poljoprivredi, magistarski rad, Poljoprivredni fakultet
Operacija / Operation Novi Sad, 2000.
Cost (d/ton) Structure (%)
Baliranje [8] Zekić, V, Jovanović, M: Utvrđivanje troškova spremanja
457.57 29.39 slame sistemom valjkastih bala, Revija agronomska sazna-
Pressure
Materijal nja, UDK 43, ISSN 0354-2092 broj 5, Novi Sad, 2006.
49.40 3.17 [9] Zekić, V: Utvrđivanje troškova spremanja slame sistemom
Material
Utovar i transport malih četvrtastih bala, Traktori i pogonske mašine, UDK
546.01 35.07 631.372, ISSN 0354-9496, Godina 12, broj 2, JUMTO, Po-
Lading and transport
Manipulacija ljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2007.
100.17 6.43 [10] Zekić, V, Tica, N: Valorizacija vrednosti slame strnih žita,
Kaying
Odmotavanje Agoekonomika, 36, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, 2007.
144.35 9.27 [11] Cenovnik mašinskih usluga na obradi poljoprivrednog zem-
Disertangle
Skladištenje ljišta, Zadružni savez Vojvodine, Novi Sad, 2007.
259.50 16.67
Storage [12] http://hypertextbook.com/facts/Energy Density of Coal.htm
Ukupno
1,557.00 100.00 Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno: 11.3.2008.
Total

PTEP 12(2008) 1-2 85

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.86-88 Stručni rad rad
UDK: 633.854.78 Paper

ODREĐIVANJE KOLIČINE IZGUBLJENOG SREDSTVA ZA ZAŠTITU

SEMENA SUNCOKRETA USLED SPIRANJA
LOSS OF SUNFLOWER SEED PROTECTANT DUE TO LEACHING
Karlo ĐILVESI dipl.ing., dr Vladimir MIKLIČ, Daliborka BUTAŠ dipl.ing.,
Boško DEDIĆ dipl.ing., Slaviša ŠTATKIĆ dipl.ing.
Institut za ratarstvo i povrtarstvo, 21000 Novi Sad, Maksima Gorkog 30.

REZIME
Kompanije koje proizvode hemijska zaštitna sredstva za poljoprivredu za svoje proizvode propisuju dozu za korisnike. Do prepo-
ručenih doza najčešće se dolazi eksperimentalnim putem, određujući najmanju dozu koja još pruža zaštitu od primarne zaraze ili na-
pada patogena, i najveće doze iznad koje je sredstvo toksično za klicu, semenku ili biljku. Zaštitna sredstva koja se danas koriste za
zaprašivanje semena uglavnom se stavljaju u promet sa oznakom XL što znači da su u tečnom stanju. Kada se istovremeno koristi
više zaštitnih sredstava za zaštitu semena, nanose se u vidu koktela ili pojedinačno, slojevito. Za WP formulaciju, što znači praškasti
oblik hemijskih zaštitnih sredstava, koriste se razni tečni nosači koji imaju različite trgovačke nazive ali su im zajedničke osobine da
su neškodljivi za klicu i da ne stupaju u hemijske reakcije (inertni su).
U ovom radu pokušalo se analitičkom metodom utvrditi, količina hemijskih zaštitnih sredstava, korišćenih prilikom zaprašivanja
semena, koja se speru u dublje slojeve zemljišta, sa površine semena posle setve a nakon dodira sa vlažnim zemljištem koje izaziva
klijanje. To može biti vlažnost u manjoj količini koja se ponaša stabilno ili dinamična vlažnost koja se pojavljuje usled pljuskova a
ponaša se nestabilno i brzo prodire u dublje slojeve, noseći sa sobom čestice hemijskih zaštitnih sredstava. Iz dubljih slojeva čestice
pesticida nisu dostupne klijancu u startu te su izloženiji patogenima i primarnoj zarazi. U radu je opisana jedna analitička metoda za
utvrđivanje izgubljene količine hemijskih zaštitnih sredstava i široj javnosti su prikazani praktični rezultati.
Ključne reči: hemijska zaštitna sredstva, patogeni, primarna zaraza, zaprašivanje semena, klijanje, spiranje.

SUMMARY
Manufacturers of agricultural chemicals supply recommendations regarding the doses to be used. The recommended rates are
typically experimentally calculated by determining the minimum effective dose that provides protection against primary infection or
pathogen attack and the maximum dose above which the chemical in question becomes toxic for the germ, seed or plant. Most protec-
tants that are presently used for seed treatments are labelled XL, which signifies that they are liquids. When several protectants are
used, they are either blended or are applied separately in several layers. The WP formulations, which are in the form of powder, ma-
ke use of various carriers, which come under different brand names, but their common characteristics are that they are harmless for
the germ and are chemically inert.
The objective of this study was to determine by an analytical method the amount of seed protectants that is washed off from a seed
surface during germination and leached into the soil. The moisture causing the protectants to wash off may be resident moisture,
which is limited in volume and is stable, or extra moisture coming from heavy rainfall or showers, which is dynamic and which per-
colates quickly into deep soil layers carrying along the washed off protectants. The seeds that lost their protective coating are prone
to pathogen attacks and primary infection. This paper describes the analytical method used to assess the amount of leached protec-
tants and discusses the obtained experimental data.
Key words: chemical protectants, pathogens, primary infection, seed dusting, germination, leaching.

UVOD tva koje omogućava bolje prianjanje pesticida za površinu seme-

Prilikom industrijske dorade semenskog materijala koriste
se uglavnom poznati i propisani metodi rada i mašine. Razlika se
javlja u primenjenim tehnologijama, ambalaži, veličini pakova-
nja i sredstvima za zaštitu koja se nanose na seme. Sredstva koja
se nanose na seme su uglavnom fungicidi, insekticidi itd. Sva
navedena hemijska sredstva su otrovna i rad sa njima traži pridr-
žavanje propisanim preventivnim i zaštitnim merama. Svakako
da u današnje vreme treba strogo voditi računa koja su sredstva
za tretiranje semena poljoprivrednih bilja dozvoljena zakonom.
Proizvođači zaštitnih sredstava danas u promet stavljaju sredstva
u obliku praha i tečnosti. Rad sa praškastim oblicima je težek
kako u doradnim centrima tako i u toku manipulacije, transporta
i setve semena. Fini otrovni prah zaštitnih sredstava leti u okoli-
nu i zavlači se u sve delove mašina za zaprašivanje, transport i
setvu, predstavljajući opasnost od trovanja. Tretiranje semena
suncokreta prilikom dorade, osim nanošenja fungicida i eventu-
alno insekticida, podrazumeva i korišćenje inkrust mase, sreds-
na, a služi kao nosač zaštitnih sredstava i daje semenu lepši iz-
gled. Prvenstveno iz ekoloških razloga nastup na inostranim trži-
štima bez primene inkrust mase je teško zamisliv.
Efikasnost zaštite semena od primarnih zaraza zaprašivanjem
je nesporno, ali koja količina sredstva se gubi sa površine seme-
na dolaskom u dodir sa vlagom oduvek interesuje korisnike. To
je jedan od razloga da se u Institutu za ratarstvo i povrtarstvo iz
Novog Sada pristupilo ozbiljnom pokušaju da se utvrdi stvarna
količina izgubljenog sredstva sa površine semena. Još početkom
devedesetih godina prošlog veka postavljeni su ogledi koji su
trebali odgovoriti na pitanje koja je minimalna količina sredstva
prilikom zaprašivanja semena koja još pruža efikasnu zaštitu od
primarne zaraze posle klijanja. Oglede su postavili prof.dr Ste-
van Maširević i Karlo Đilvesi dipl. ing. ali rezultati nikada zva-
nično nisu objavljeni, ostali su za internu upotrebu Institutu.
Evidentno je da su rezultati tih ogleda pokazali da se primarna
zaraza plamenjače na suncokretu javlja kod doze zaprašivanja

86 PTEP 12(2008) 1-2

metalaxylom od 130g/100kg semena. Sa dozom od 150g/100kg
semena nije se javljala zaraza.
MATERIJAL I METOD
Cilj istraživanja je bio, da se utvrdi količina sredstva koja se
gubi sa semena, izraže- na u masenim jedinicama iz kojih se mo-
že izračunati i procenat. Pretpostavljajući da se sa glatke površi-
ne lakše spere zaštitno sredstvo, te su gubici veći nego kod povr-
šina koje su neravne (hrapave ili sa uzdužnim brazdama), odluči-
lo se za korišćenje semena sa na oko glatkim perikarpom. Ostali
kvaliteti semena su zanemareni. Odabrano seme roda iz 2006.
godine bilo je industrijski dorađeno sa čistoćom 99,9%.Ogledi
su izvedeni u periodu od 01.10. do 25.11. 2007. godine. Masa
semena koja se zaprašivala u laboratorijskim uslovima bila je po
1 kg. Zaprašivalo se na sledeći način:
1. Apron (metalaxyl) u dozi 300 g/100 kg semena
2. Toner (inkrust masa) u dozi 300 g/100 kg semena
3. Lepak u dozi 15 g/100 kg semena
4. Voda po potrebi za dozu bacanja 32 ml/1kg semena.
U ogled su uključena i dva uzorka industrijski zaprašena iz
inostranstva. Nakon tretiranja semena u laboratoriji uzorci su
šifrirani na sledeći način:
1. A-0 netretirano seme – kontrola
2. A-1 tretirano seme sa tečnim Apronom + voda
3. L-A1 tretirano seme tečnim Apronom + lepak + voda
4. T-A1 tretirano seme tonerom Viospor + Apron + voda
5. M-1 seme iz inostranstva tretirano tonerom Sepiret + Apron +
voda
6. M-2 seme iz inostranstva tretirano tonerom Sepiret + Apron +
voda
Seme iz inostranstva tretirano je sledećim dozama:
- Apron (metalaxyl) 200 g/100 kg semena
- Sepiret 4355 blue 240 g/100 kg semena
- voda po potrebi za dozu od 28 ml/1 kg semena.
Posle zaprašivanja seme je uskladišteno 2 dana na sobnoj
temperaturi u spremištu predviđenom za držanje manjih količina
hemijskih sredstava i tretiranog semenskog materijala.
REZULTATI I DISKUSIJA
U toku dva dana dok je seme bilo u skladištu razradila se me-
toda određivanja količine opranih hemijskih sredstava sa peri-
karpa semena. Nakon dosta predloga i diskusija prihvaćena je
analitička metoda koja se sastojala u sledećem:
- Od svih uzoraka se odbrojalo 2 x 100 semenki osim kontro-
le od koje se odbrojalo samo 100.
- Od svih uzoraka izmerene su mase.
- Spremljene su Petri kutije sa upijajućim filter papirom la-
boratorijske finoće kao
uloškom i stavljene su u eksikator sa silika gelom na sobnoj
temperaturi 24 časa.
- Posle 24 časa izmerene su mase praznih Petri kutija sa ulo-
škom na laboratorijskoj
analitičkoj vagi.
Posle opisanih priprema u Petri kutije su raspoređene semen-
ke (100 kom.) suncokreta i polivene prskalicom sa vodom dok se
filter papir nije dobro natopio. Količina vode se nije merila.
Ovako pripremljeni uzorci su dobili oznaku I (rimsko jedan). U
ovu grupu je svrstan i kontrolni uzorak.
Druga grupa uzoraka se pripremala tako da se filter papir
umočio u posudu sa vodom, ocedilo se, pa se na takav papir ras-
poredilo seme suncokreta. Ovi uzorci su dobili oznaku II (rimsko
dva).
Ovlaživanjem semena na dva načina pokušali su se oponašati
prirodni uslovi, tačnije kada je seme pre klijanja izloženo obilni-
PTEP 12(2008) 1-2
joj padavini i kada koristi vlagu iz zemljišta ili je izloženo slabi-
joj padavini. Obe grupe uzoraka sa Petri kutijom stavljene su u
laboratorijsku sušnicu na 6 sati na temperaturu od 45 oC stepeni.
Nakon sušenja Petri kutije su stavljene u eksikator na sobnoj
temperaturi da se ohlade. Posle hlađenja seme suncokreta je sta-
vljeno u natron vrećice a Petri kutije sa filter papirom su izmere-
ne na laboratorijskoj analitičkoj vagi.
U pretposlednjoj koloni P.P.-P.A. (tab. 1) rezultati izražavaju
masu oprane suve materije sa perikarpa semena suncokreta. To
je količina izražena u gramima koja se spere pre klijanja. U zad-
njoj koloni prikazana je oprana suva materija izražena u procen-
tima koja se dobila ogledom. Treba primetiti da se javlja razlika
u masi i kod kontrolnog uzorka u prvom redu tabele (A-0). To se
objašnjava prisustvom prašine na ljusci semena suncokreta. Pri-
likom izračunavanja procenata treba i to uzeti u obzir.
Tabela 1. Rezultati merenja spiranja hemijskih zaštitnih
sredstava sa semena suncokreta
Table 1. Measurements of the rate of leaching of sunflower
seed protectant
Masa100
R.broj Metoda Šifra sem.
P.P. P.A. P.P.-P.A. ( % )
No. Method Code 100 seed
weight
1 I A-0 4,3989 104,0082 104,0123 0,0041 -
2 I A-1 4,4115 106,6800 106,6872 0,0072 22,3
3 I L+A1 4,5586 123,4584 123,4671 0,0087 32,2
4 I T+A1 4,3746 104,8366 104,8438 0,0072 22,6
5 I M-1 6,9129 121,2361 121,2376 0,0015 10,7
6 I M-2 6,6299 104,1862 104,1898 0,0036 25,7
7 II A-1 4,3766 123,0500 123,0511 0,0011 7,8
8 II L+A1 4,3643 116,2622 116,2648 0,0026 18,6
9 II T+A1 4,1493 106,6357 106,6383 0,0026 20,0
10 II M-1 6,5747 94,1344 94,1350 0,0006 4,2
11 II M-2 6,9590 94,7989 94,8002 0,0013 9,28
I – uzorci stavljeni na filter papir i potopljeni vodom
I – samples placed on filter paper and immersed in water
II – uzorci stavljeni na navlaženi filter papir
II – samples placed on wet filter paper
P.P. – prazna Petri posuda
P.P. – empty Petri dish
P.A. – Petrijeva posuda sa ostatkom taloga
P.A. – Petri dish containing remaining residues
Rezultati u ovom radu ne mogu se smatrati apsolutno tačnim.
Razlozi za to su što se korišćena računska metoda u nekim delo-
vima oslanja na pretpostavke koje u praksi nisu idealne kao što
se uzima u teoriji. To je i razlog što je ovo stručni a ne naučni
rad. Za preciznije podatke, ovde korišćena analitička metoda
može da se detaljnije razradi i dopuni.
Na kraju treba dodati da je semenski materijal korišćen za
oglede posejan i ispitan u kontrolisanim uslovima na primarnu
zarazu. U odnosu na kontrolni uzorak svi uzorci su pokazali po-
zitivne rezultate na otpornost na primarnu zarazu bez obzira na
spiranje dela hemijskih zaštitnih sredstava.
ZAKLJUČAK
Postavljeni ogledi su pokazali da korišćene doze hemijskih zašti-
tnih sredstava pružaju zaštitu semenu bez obzira na delimični
gubitak usled nepredviđenih uslova (suša, nagli pljuskovi, preve-
87
lika količina vlage). Podaci u tabeli potvrđuju pretpostavku da je
gubitak sredstava za zaštitu semena veći usled jačih padavina. U
odnosu na već ispitanu činjenicu da doza metalaxyla od 150
g/100 kg semena pruža još odgovarajuću zaštitu od primarne za- [3]
raze, dobijeni rezultati potvrđuju da nema gubitaka zaštitnih
sredstava u toj količini da se ugrozi zdravstveno stanje useva.
Maksimalni gubitak sredstva za zaštitu iz iznetih podataka iznosi
32,2% što još uvek obezbeđuje 203,4 g/100 kg ostatka zaštinih [4]
sredstava na semenu. Dobijeni podaci iz ogleda upućuju na to da
treba preispitati ispravnost preporučenih doza za zaprašivanje [5]
semena koje daju proizvođači hemije.
[6]
LITERATURA [7]
[1] Đilvesi, K.: Uporedna analiza sredstava i tehnologije zapra-
šivanja prilikom dorade na klijavost semenskog suncokreta,
Zbornik radova sa XXVI seminara agronoma, Zlatibor, [8]
1992, sveska 20
[2] Đilvesi, K.: Prva iskustva sa domaćom inkrust masom za Primljeno: 10.3.2008.
zaprašivanje semena poljoprivrednih kultura, Zbornik rado-
va sa XX savetovanja stru;njaka poljoprivredne tehnike
Vojvodine i VI savetovanja PTEP-94, Donji Milanovac,
1994
Đilvesi, K., Miklič, V., Prole, S.: Uticaj inkrust mase nove
formulacije na kvalitet semena suncokreta, Zbornik radova
Naučnog instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, 2002.
sveska 37
Interna dokumentacija Instituta za ratarstvo i povrtarstvo iz
Novog Sada
Ljubisavljević, M.: Zrnasti proizvodi u prometu, Nolit, Beo-
grad, 1989
Marić, M.: Semenarstvo, Naučna knjiga, Beograd, 1987
Milošević, Mira., Ćirović, M., Mihaljev I., Dokić, P.: Opšte
semenarstvo, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad,
1996
Škorić, D. i drugi: Suncokret, Nolit, Beograd, 1988
Prihvaćeno: 12.3.2008.

Biblid: 1450-5029 (2008) 12; 1-2; p.88-92 Stručni rad

UDK: 662.767.2 Paper

BIOGAS TECHNOLOGY IN AGRICULTURE

TEHNOLOGIJA PROIZVODNJE BIOGASA U POLJOPRIVREDI
Mr Nikola Jovanovski *, Dr Vangelica Jovanovska**
*
IN-TREJDING-Bitola, Macedonia, timjugo@mt.net.mk;
**
Faculty of Biotechnical Sciences, Bitola, Macedonia, dimitra@mt.net.mk

ABSTRACT
The technology of biogas production is a complex one, since biological processes need to be optimised taking individual struc-
tural and hydraulic requirements into account. Perfect thermo statisation, continuous blending, homogenisation, reduction and injec-
tion of the substrate are all vital preconditions. Biogas from liquid manure can be used to provide hot water, electricity and automo-
tive energy without any further processing (desulphurization). The energy is provided by methane gas (CH4) which is produced by
highly specialised bacteria when organic material decomposes in an oxygen-free atmosphere.
Combined heat and power (CHP) systems generate electricity and useful thermal energy in a single, integrated system. This con-
trasts with the common practice of separate heat and power (SHP) where electricity is generated at a central power plant, while on-
site heating and cooling equipment is used to meet non-electric energy requirements.
Key words: Biogas, combined heat and power, "fertiliser factory", digester.

REZIME
Tehnologija proizvodnje biogasa je kompleksna, kalkulacije nameću potrebu za optimizacijom bioloških procesa razmatrajući po-
jedinačno stukturne i hidrauličke zahteve. Uspostavljanje idealne termostanica, kontinualnog mešanja, homogenizacije, redukcije i
injektovanja substrata su predtretmani od bitnog značaja. Biogas proizveden od tečnog đubreta može se upotrebiti za obezbeđivanje
tople vode, električne energije bez ikakve dodatne dorade (desumorisanja). Energiju oprodukuje metan (CH4) koji proizvode specifi-
čne bakterije dekompozicijom organskog materijala bez prisustva kiseonika.
Kombinovani toplotno-mehanički (CHP) sistemi generišu električnu i upotrebljivu toplotnu energiju u jednom integrisanom sis-
temu. U uobičajenoj praksi razdvojenih mehaničkih i toplotih ssitema elktricitet se generiše u termoelektrani, dok se sopstveni posto-
jeći sistem za zagrevanje i hlađenje upotrebljava da obezbedi neelektične oblike energije.
Ključne reči: Biogas, kombinovanje toplotna i mehanička snage, fabika đubriva, digestor.

to the limited rarige of operationally safe and well-tested sys-

INTRODUCTION
Because of high energy costs during the seventies, biogas
plants became widely used in both, communal and industrial
sewage treatment works, where they not only helped produce
energy, but also performed a variety of important functions in
the pre-treatment of highly organically polluted sewage, hygieni-
sation and stabilization of sewage sludge.
Biogas technology failed to have the same degree of success
in the agricultural field, however. On the one hand, this was due
tems available and to negative experience with cheap solutions
in the past. On the other, it was due to the relatively 10w pri<;e
paid by the power authorities for electricity fed into the public
network, along with the 10w level - or indeed total lack - of ac-
count taken of such items as manure efficiency, soil improve-
ment, water protection and avoidance of gaseous emissions in
agricultural economics.
Over the last few years, there has been a drastic change in
the perceived significance of almost all these factors. As a result,

88 PTEP 12(2008) 1-2

it is actually the ecological advantages of the biogas method
which could make it a vitally important factor for the continued
existence of many large- and medium-scale businesses:
- avoidance of gaseous emissions
- hygienisation and biological treatment of liquid manure and
slurry
- year-round application of fermented substrate
- avoidance of nitrate erosion
- energy production
- mobilisation and redemption of plant nutrients
Fig. 1. Biogas plant
Sl. 1 Postrijenje za proizvodnju biogasa
The "fertilizer factory"
A biogas plant is not only a supplier of energy, it also helps
redeem valuable plant nutrients from liquid manure and slurry in
a biologically and ecologically viable form and to "manufacture"
a valuable soil improvement material.
Once well fermented, biogas liquid manure can be applied all
year round - even to growing crops - without risk of causticisa-
tion. The optimised process control ensures that the nitrogen loss
in the ammonia form - resulting in unpleasant smells and envi-
ronmental pollution - is avoided. Thanks to the anaerobic proc-
essing method, all the nitrogen content is in the ammonium
form, which reduces the risk of erosion and ground water pollu-
tion to a minimum.
After a biological treatment in the reactor, the organically
bound nutrients are almost completely mineralised, i.e. trans-
formed into a form in which they are utilisable by plants. The
organic "liquid manure" has been replaced by a fully-fledged
"liquid fertiliser" with trace elements and growth hormones.
All that is actually extracted from the liquid manure is car-
bon, hydrogen (CH4) and small quantities of oxygen (CO2). This
means that around 80 to 90% of the biodegradable organic sub-
stances are transformed in the reactor and the nutrients they con-
tain are converted into a water-soluble form. All the plant nutri-
ents remain in the substrate and can be applied according to
plant growth, which greatly increases efficiency.
The digester
The technology of biogas production is a complex one, since
biological processes need to be optimized taking individual
structural and hydraulic requirements into account. Perfect ther-
PTEP 12(2008) 1-2
mostatisation, continuous blending, homogenization, reduction
and injection of the substrate are all vital preconditions.
Fig.2. Digester
Sl. 2. Digestor
The power station
Biogas from liquid manure can be used to provide hot water,
electricity and automotive energy without any further processing
(desulphurisation). The energy is provided by methane gas
(CH4) which is produced by highly specialised bacteria when
organic material decomposes in the oxygen-free atmosphere.
During this process, the solar energy stored by the plant in the
form of an organic substance is bacterially converted into a di-
rectly utilisable form.
Biogas contains approximately 65 to 70% methane, which
corresponds to an energy content of 5.5 to 6 kW per m³. In mod-
ern heat recovery generation sets (gas motor), an efficiency fac-
tor of more than 90% is achieved in conversion to hot water and
electricity (in comparison: modern calorific and atomic power
stations operate with an efficiency factor of around 40%). Since
there is no opportunity for transmission or transport loss from
high-voltage power cables, it is possible to make virtually full
use of the primary energy available. During combustion in heat
recovery generation sets, the energy contained in the methane
gas is converted into electricity (or automotive energy) and hot
water at a ratio of 1:3. The waste gases mainly consist of CO2
and water (catalytic mode). The CO2 released is a product of
plant photosynthesis, is extracted from the air during the process
of plant biomass production and is released again when the bio-
gas burns. This completes the CO2 cycle so that energy won
from biogas does not contribute to the controversial "greenhouse
effect". Nature does not produce any wastes. All by-products and
final products of natural processes are used in a continuous cycle
of the composition and mineralisation of organic substances.
The biosphere has a high buffer potential giving it a wide
tolerance range for all natural products and processes. Only with
the growth of human population and its economical activities,
waste became a serious danger to the steady-state of the natural
metabolic processes.
With the continuous growth of the cities and the concentra-
tion of an increasing part of the population in municipal areas, a
solution of the waste problem becomes more and more inevita-
ble.
While a big part of the inorganic wastes (like glass, plastics,
metals, etc.) meanwhile are being recycled, the biggest part of
the organic waste fraction is still simply put on waste disposal
sites. The uncontrolled decomposition of these materials adds
another stress factor to our endangered environment. The par-
89
tially anaerobic conditions cause gaseous emissions of carbondi-
oxyd, ammonia and methane to the atmosphere, while the prod-
ucts of the mineralisation processes contaminate the ground wa-
ter with phosphates, nitrates, and other mineral salts, thus poi-
soning the basic resources of human life.
On the other hand, organic wastes contain significant energy
potentials as well as valuable plant nutrients and the capability of
improving and conserving agricultural soils. For these reasons,
efforts have been made during the last decades on the develop-
ment of waste processing technologies which would be ecologi-
cally safe and, at the same time, would make use of the valuable
components and characteristics of the materials.
Technologies which have been developed for the large-scale-
processing of organic wastes are the composting and the anaero-
bic fermentation. Both methods have their specific advantages
and disadvantages. The decision for one of these technologies
can only be taken with regard to infrastructural, technical, and
environmental conditions of the particular area.
The take-over station
The take-over procedure is the same as previously described.
In addition, there is the possibility to take over liquid wastes like
fats, restaurant garbage and residues from industrial processes
and slaughter houses which are stored in separate tanks.
Pre-Crushing
Pre-crushing is necessary only to open plastic bags and other
packaging. It is done by a slow running screw mill producing a
particle size of approximately 40 mm. The final milling and ho-
mogenisation takes place in the folllowing step. Since pre-
separated garbage is delivered, the separation is done automati-
cally. The screw mill is placed on the top of the suspending unit
and is fed with the bio waste by a crane.
Homogenisation, Suspension, and Separation
This is done in one single stage by means of a special sus-
pending unit consisting of a steel tank with a built in mixer. The
pre-crushed material is fed from the top and diluted with the
process water up to a dry matter content of about 10 %.
Fig. 3. Installed capacity (GW) in United Sated
Sl. 3. Instalirani kapaciteti (GW) u Sjedinjenim Džavama
90
During the diluting process the pre-crushed material is inten-
sively mixed and suspended. In order to achieve better solubility
of fats and proteins and for hygienisation purposes, the suspen-
sion is heated up to about 70°C. Due to the intensive movement
of the liquid, small plastic particles, wood, and paper are sepa-
rated from adhesive fats etc. and float. The floating fraction is
removed from the surface by an especially designed screen and
conveyed to a container. Glass and metals are separated from the
liquid by sedimentation. They are removed from the bottom of
the tank and gathered in a separated container.
As a result, a homogeneous suspension of water and organic
material free of foreign matters is made. This suspension with a
dry-matter-content of about 10% is pumped to a buffer tank to
allow a constant feeding of the reactor over 24 h/d. From the
buffer tank the suspension can be either pumped directly into the
methane reactor or mixed with other liquid wastes prior to fer-
mentation.
What Is Combined Heat and Power?
Combined heat and power (CHP) systems (also known as
cogeneration) generate electricity and useful thermal energy in a
single, integrated system (see figure). This contrasts with the
common practice of separate heat and power (SHP) where elec-
tricity is generated at a central power plant, while on-site heating
and cooling equipment is used to meet non-electric energy re-
quirements. The thermal energy recovered in a CHP system can
be used for heating or cooling in industry or buildings. Because
CHP captures the heat that would otherwise be rejected in tradi-
tional generation of electric power, the total efficiency of these
integrated systems is much greater than from separate systems
(e.g., in the example in the figure, the CHP system has an effi-
ciency of 85% while the separate systems have a combined effi-
ciency of only 45%). CHP is a well-established concept with a
long history. Engineers have always appreciated the tremendous
efficiency opportunity of combining electricity generation with
thermal loads in buildings and factories. Interest in CHP has
fluctuated over the years because of changes in the marketplace
and government policies, and the future is uncertain if we stay
with current policies. CHP has evolved differently in Europe
than in the United States.
At the turn of the century in the United States, CHP systems
were the most common electricity generators. As the cost and
reliability of a separate electric power industry improved in the
United States, users abandoned their on-site electric generation
in favour of more convenient purchased electricity. By 1978,
CHP's share of electricity use had fallen to only 4 percent (Cas-
ten 1998). In the late 1970s, after the energy price increases re-
sulting from the 1973 and 1979 "energy crises," a renewed inter-
est in CHP developed. U.S. industries found they could reduce
energy demand if they built larger, more economical cogenera-
tion plants optimized for both thermal and electric output (Cicio
1998).
However, by this time, utilities had become sophisticated in
protecting their markets for electricity. Many utilities refused to
purchase excess power from CHP facilities, limiting on-site elec-
tricity generation to the level usable at the site (EEA 1998). This
situation motivated the enactment of the Public Utilities Regula-
tory Policy Act of 1978 (PURPA). This act played a critical role
in expanding cogeneration into the marketplace by addressing
many barriers that were present in the early 1980s.
Since PURPA provided the only way for non-utility genera-
tors to sell excess electricity, many independent power producers
found a use for some of their waste thermal energy. This allowed
PTEP 12(2008) 1-2
them to qualify as a cogenerator under PURPA. These electric-
ity-optimized CHP systems are called "non-traditional" cogen-
erators. The 1980s saw a rapid growth of CHP capacity in the
United States. Installed capacity increased from less than 10 gi-
gawatts electric (GWe) in 1980 to almost 44 GWe by 1993 (Fig.
3). Most of this capacity was installed at large industrial facili-
ties such as pulp and paper, petroleum, and petrochemical plants.
Fig. 4. Comparation conversion of the fuel in useful thermal and
electricity energy by combined and separated systems
Sl. 4. Poređenje konverzije goriva u upotrebljivu toplotnu i elek-
tričnu energiju kombinovanim i razdvojenim sistemima
Fig. 5. Balance of the combined heat and thermo energy produc-
tion
Sl. 5. Bilans kombinovane proizvodnje toplone i električne ener-
gije
These plants provided a "thermal host" for the electric gen-
erator. While on average the European Union countries obtain
about the same amount of their electricity from CHP as the
United States (9 percent), the market interest in CHP has gained
in strength in many European countries. The United Kingdom
has seen CHP's share of electricity power production double in
the last decade. Installed CHP capacity has risen to 3.7 GWe in
1997, with projections of increases to 5 GWe by the year 2000.
Similarly, Denmark and the Netherlands have seen tremendous
growth in CHP since 1980, with these countries now obtaining
more than 30 percent of their electricity from CHP. Fig. 4.
shows the percentage of national power production generated by
PTEP 12(2008) 1-2
CHP systems in 1997 in a variety of European countries, along
with the United States (Brown 1998; Green 1999).
Fig. 6. Percentage of national power production European
countries generated by CHP systems in 1997
Sl. 6. Procentualni udeo u nacionalnim proizvodnjienergije Ev-
ropskih zemalja CHP sistemom u 1997. godini
Potential
Current projections foresee a stagnation of the CHP market,
with no significant additions to capacity because of the barriers
discussed above (Fig. 5).
However, if these barriers are removed, new capacity would
likely be built. Estimating this added CHP capacity is difficult
because of the diversity of system types and potential sites.
However, it is anticipated that much of the early capacity will
occur at larger industrial and institutional facilities that already
have boiler systems and thermal distribution infrastructures (e.g.
district energy systems). As time progresses, smaller industrial,
institutional, and commercial facilities will begin to make up a
greater part of the new capacity. New district energy systems,
which aggregate the thermal demands of several facilities or
buildings, will take longer to become a major factor in CHP be-
cause of the time required to develop and grow the piping net-
work. Figure ES-5 presents the results of the analysis conducted
for this report of the potential for CHP capacity with barriers
removed. This analysis draws upon several other studies and
analyses. Table ES-1 summarizes the impacts of this added ca-
pacity.
Fig. 5. Policy and Base case
Sl. 5. Planirana i stvarna proizvodnja
91
 Table 1. Summarizes the impacts of added capacity grams at both the federal and state levels for overcoming the
Tabela 1. Sumiranje uticaja dodatih kapacoiteta significant hurdles to greater use of CHP.
The private sector also needs to take a leadership role. The
Impact of Additional CHP Capacity primary barriers to greater CHP use are regulatory and institu-
Dis- tional, not technical or economic. The private sector must work
New Ad- Cumulative Net En-
placed Net with government regulators and policy makers to insure that
ditional Additional ergy Carbon
Util. Savings competition and incentives for innovation are preserved, while
CHP Capital Savings (MMTce)
Gen. ($mill.) creating a favourable regulatory environment for CHP. And the
(GWe) ($Mill) (TBtu)
(TWhe) private sector should actively pursue adoption of CHP - both for
Industrial (ACEEE) environmental and "bottom-line" benefits.
2010 34 217 22,100 1,214 5,918 34
2020 62 396 40,300 1,995 8,825 57 LITERATURE
[1] Teorija na motori so vnatresno sogoruvawe, Dimitrovski
2010 19 148 13,860 700 2,290 21
M., Univerzitet “Sv.Kiril i Metodi”, Skopje ,2002
2020 50 390 19,540 1,600 5,210 51
[2] Biogas, Đulbic M., Tehnicka kniga, Beograd ,1996
Small CHP (Kaarsberg et al. 1998)
[3] Prilog proučavanju uticajnih veličina na radne karakteristike
2010 20 NA NA 480 NA 17
motora sa biogasom kao osnovnim gorivom, Stefanovic A.,
2020 40 NA NA 960 NA 35
Total
Masinski fakultet – Nis, 1988
2010 73 365 35,960 2,394 8,208 73
[4] Comparison of start-up of an upflow anaerobic sludge blan-
2020 152 786 59,840 4,555 14,035 143
ket reactor and a polyurethane carrier reactor, Huub
J.Gijzen,Frank Kansiime, 18th Biennial Conference of the
NA—not reported in source
Intarnacional Association onWater Quality, Singapore, 1996
CONCLUSIONS [5] Aerozagađenje od strane putnickih vozila, Konjević B.,MF
– Beograd, 1997
Combined heat and power can contribute to the transforma- [6] Zakon za kvalitet na vozduhot, Sobranie na RM, 2004
tion of the United States' energy future. CHP offers significant, [7] Dinamička ramnoteža vo prirodata (EkoloŠki
economy-wide energy efficiency improvement and emissions opservacii),Dimovski I., HidrometeoroloŠki zavod - Ohrid,
reductions. Our existing system of centralised electricity genera- 1994
tion charts an unsustainable energy path, with increasing fuel [8] Stetna izduvna emisija MSUS i mogucnost njenog smanjena
consumption and carbon emissions, while continuing to squan- , Petrovic S.,Dimitrovski M., Sovetuvanje DTM III , Skopje,
der over two-thirds of the energy contained in the fuel. At least 1991
half [9] AvtomobilbnbII transport i zaŠtita okružaI Šoei sredbI,
this wasted energy could be recaptured if we shift from cen- Ikubovskii IO., Moskva transport,1997
tralised generation to distributed systems that cogenerate power [10] Gaseous fuels & other alternative fuels, G.S.Wedver, So-
and thermal energy. Besides saving energy and reducing emis- cletu of Automotive Engineers, August, 2000
sions, distributed generation also addresses emerging congestion [11] Instalation and performanse of low-cost polyethylene tube
problems within the electricity transmission and distribution biodigesters on small-scale farms,Bui Xuan An, Rodriguez
grid. CHP represents an opportunity to make significant progress L. Sarwatt S.V., Preston T.R., Dolberg F.,World Animal
toward meeting our Kyoto commitments on greenhouse gas re- Review Number 88 FAO Rome, 1997
ductions. The local air quality improvements and opportunities [12] Agricultural energy consumption, biomass generation and
for economic growth presented by CHP are equally compelling. livestock manure value in the Southern High Plains, Parker,
CHP presents an opportunity to improve the "bottom line" for D.B., B.W., Auvermann, B.A. Stewart,C.A.Robinson, In
businesses and public organizations, while also providing a path Proceedings of Workshop, Livestock Waste Streams:Energy
for improving the environment. and Environment, 1997
During the last two years, CHP has become an important [13] Anaerobic digestion data base: Guide for operation and
element of the national energy debate. The United States has analysis. Biomass Program Office , Solar Energy Research
taken the first steps toward setting in place policies to promote Institute, 1995
CHP by establishing a national target. The DOE and the EPA [14] Biomass Gasification, Ferrero G.L., Lior International, 2000
have begun to review the means for achieving this target. The
target now needs to be translated into concrete policies and pro-
Primljeno: 10.3.2008. Prihvaćeno.07. 4.2008.

92 PTEP 12(2008) 1-2