KOLOIDNO DISPERZNI SISTEMI

Disperzni sistemi sadrže jednu ili više komponenata u obliku čestica raspoređenih u nekoj
sredini. Dijele se na:
- homogene (monofazne) – ne postoje granične površine koje dijele čestice od otapala
(prave otopine);
- heterogene (višefazne) – dispergirane čestice su znatno krupnije i sastoje se od
molekulskog agregata. Postoje granične površine (dijele disperzirane čestice od sredine u
kojoj se nalaze).

Disperzno sredstvo – sredstvo u kojem je dispergirana neka komponenta.

Disperzna faza – komponenta koja je dispergirana u nekom sredstvu.
Između čestica disperzne faze i disperznog sredstva postoje granične površine koje ih dijele.
Granične površine raspolažu viškom slobodne energije odnosno površinskim naponom.

Grubo disperzni sistemi – čestice disperzne faze su veće od 100 nm.

- čvrsta disperzna faza + tekuće disperzno sredstvo – mikro heterogeni sistem se zove
suspenzija (npr. glina u vodi)
- tekuća disperzna faza + tekuće disperzno sredstvo – mikro heterogeni sistem se zove
emulzija (npr. ulje u vodi)

Koloidni sistemi – sistemi u kojima čestice disperzne faze imaju veličinu od 1 do 100 nm.
- koloidne čestice su krupnije od molekula i iona, a sitnije od čestica suspenzija i
emulzija
- koloidne čestice su molekulski agregati
- područje koloidnih sistema nalazi se između područja homogenih sistema i područja
mikro heterogenih sistema.

molekularno disperzni sistem

grubo disperzni sistem Koloidno disperzni sistem
(Homogeni sistem)
Čestice > 100 nm 1 – 100 nm Čestice < 1 nm

Stupanj disperzije
- odnos zbroja površina čestica disperzne faze prema zbroju njihovog volumena.

Σ površina
__________________
Stupanj disperzije =
Σ volumen

- sitnije čestice veći stupanj disperzije, tj. stupanj disperzije je obrnuto proporcionalan
dimenziji čestica.

1
 Duljina
Broj kockica Ukupna
stranice
u 1 cm3 površina
kocke
1 cm 1 6 cm2
1 mm 103 60 cm2
100 μm 106 600 cm2
10 μm 109 6000 cm2
1 μm 1012 6 m2
100 nm 1015 60 m2
10 nm 1018 600 m2
1 nm 1021 6000 m2

Iz tablice je vidljivo kako je za koloidne sisteme karakteristična njihova izuzetno velika

ukupna površina. Za koloidne sisteme su karakteristični i svi oni procesi koji se odvijaju na
graničnim površinama i između dvije faze sistema. Jedna od najznačajnijih karakteristika
koloidnih sistema koja je vezana za njihovu veliku ukupnu površinu je njihova jako izražena
sposobnost adsorpcije te su koloidi visokodisperzni sistemi.

ZNAČAJ KOLOIDA

Veliki je praktični značaj koloida u: industriji prehrambenih proizvoda, sapuna i deterdženata,

tekstila, plastičnih masa, boje i papira….

METODE DOBIVANJ KOLOIDNIH SISTEMA

Koloidni sistemi dobivaju se disperzijskim i kondenzacijskim metodama.

Disperzijske metode – čvrste tvari mljevenje se u tzv. kolodinom mlinu usitnjavaju u visoko
disperzni prah. Za sprečavanje ponovnog stvaranja krupnijih čestica upotrebljavaju se
stabilizatori.
Kondenzacijske metode – za razliku od disperzijskih metoda kondenzacijske metode
zasnivaju se na grupiranju sitnijih čestica (molekula ili atoma) u krupnije agregate čije
dimenzije leže u granicama područja koloidnih sistema.
- češće se primjenjuju u praksi nego disperzijske metode.
- dobivanje koloidnih sistema kondenzacijskim metodama obično se postižu kemijskim
reakcijama: oksidacijom, redukcijom, hidrolizom…
Kondenzacija može teći i bez kemijske reakcije,
- npr. stvaranje magle putem kondenzacije vodene pare ( uvjet da se u procesu kondenzacije
javi nova faza bilo tekuća ili čvrsta je postizanje stupnja prezasićenosti sredine nekom
komponentom – vodenom parom). Nastajanje nove faze u nekoj sredini uvijek je lakše ako se
u njoj nalaze bilo koje sitne čestice koje služe kao centri kondenzacije.
- Bredigova metoda stvaranja koloidne otopine metala pomoću električne struje:

2
PODJELA KOLOIDNIH SISTEMA

Ne postoji stroga znanstvena podjela koloidnih sistema. Na bazi različitog intenziteta

uzajamnog djelovanja između čestica disperzne faze i dispeznog sredstva koloidni sistemi se
dijele na liofilne i liofobne.

Liofilni koloidni sistemi – za njih je značajno intenzivno uzajamno djelovanje između čestica
disperzne faze i disperznog sredstva. Sistemi s vodom kao disperznim sredstvom nazivaju se
hidrofilni koloidni sistemi.
Liofobni koloidni sistemi – značajno je slabo uzajamno djelovanje između čestica disperzne
faze i disperznog sredstva. U slučajevima kada je disperzno sredstvo voda, koloidni sistem se
naziva hidrofobni koloidni sistem.

Ovisno o agregatnom stanju razlikuju se koloidni sistemi s plinovitim, tekućim i čvrstim

disperzijskim sredstvom:
Disperzna faza Disperzno sredstvo Primjer
Plin Ne moguće
Tekućina Pjena
Plin
Zrak u poroznim
čvrsto
materijalima
Plin Magla
Tekućina Tekućina Emulzija
čvrsto Voda u maslacu
Plin Dim
čvrsto Tekućina Koloidno zlato u vodi
čvrsto Natrij u NaCl

- aerosoli – plinovito d.s. (dim, magla)

- liosoli – tekuće d.s. (hidrosoli, alkosoli)
ƒ pjena – plinovita d.f.
ƒ emulzoid – tekuća d.f.
ƒ čvrsta d.f. – emulzoid

SVOJSTVA KOLOIDNIH SISTEMA

- molekulsko – kinetička
- optička
- adsorpcija
- električna.

Molekulsko – kinetička svojstva

Braunovo kretanje – kaotično neprestano kretanje koloidnih čestica u tekućem disperzijskom

sredstvu.
Difuzija – sposobnost premještanja u disperznom sredstvu iz
R područja s većom koncentracijom ka području s manjom
koncentracijom. Kako su dimenzije koloidnih čestica veće od
dimenzija molekula u pravim otopinama i brzina njihove difuzije
M
je manja od brzine difuzije molekula.
A B

3
Dijaliza – metoda pročišćavanja koloidnih otopina (uz ultrafiltraciju). U pergament ili celofan
stavi se koloidna otopina (A) onečišćena nekim elektrolitom ili organskim tvarima. Za
ubrzanje dijalize može si otopina miješati rotacionom miješalicom (R). Pergament s
koloidnom otopinom uronjen je u veću posudu napunjenu s čistom vodom (B) koja se često
mijenja. Kroz pergament ili celofan elektrolit postepeno difundiraju u vanjsku posudu s
vodom.
Ultrafiltracija - filtracija koloidne otopine pomoću polupropusne membrane.
Sedimentacija – proces spontanog taloženja koloidnih čestica pod djelovanjem gravitacijske
sile.

Optičke osobine

Disperzija svjetlosti – ako se kroz koloidnu otopinu koja se nalazi u staklenoj posudi s ravnim
paralelnim stjenkama propusti snop zraka svjetlosti i koloidna otopina promatra sa strane
zapaža se svjetlosni konus koji se naziva Tyndall-ov konus. Za razliku od koloidnih otopina
koji pokazuju Tyndallov konus ili tyndallov fenomen, prave otopine ( molekulske i ionske) ne
pokazuju taj fenomen i zato se zovu „optički prazne otopine“.

Površinske pojave i adsorpcija

Površinski napon – u koloidnim otopinama koje pokazuju izuzetno visoki stupanj disperzije
koloidne čestice stvaraju u inertnoj sredini fizičku graničnu površinu. S povećanjem stupnja
disperzije znatno se povećava ukupna površina disperzne faze, a s time i površinska energija
ili slobodna energija površine sistema. Značaj ovog čimbenika posebno je veliki za liofobne
koloidne sisteme čije su čestice inertne prema disperznom sredstvu.
Slobodna energija površine predstavlja višak energije molekula površinskog sloja date tvari.
Površinski napon je višak slobodne energije koja odgovara 1 cm2 granične površine.

Smanjenje energije površine može se ostvariti putem smanjenja površinskog napona ili
smanjenja površine datog sistema.

Adsorpcija – sposobnost tvari da na svojoj površini ili u površinskom sloju koncentriraju

čestice (molekule ili ione) drugih tvari uslijed slobodne energije površine, odnosno
površinskog napona.
Smanjenje slobodne energije površine kod čvrstih tvari može se postići adsorpcijom drugih
tvari.
Jedna od najboljih čvrstih adsorbenata je tzv. aktivni ugljen, na poseban način pripremljen
ugljen koji je izuzetno porozan pa ima veliku unutrašnju površinu, ukupnu površinu velikog
broja pora.
Desorpcija – je proces suprotan adsorpciji pri kojem se adsorbirane čestice odvajaju od
površine adsorbenta.
Kao i sve povratne reakcije u stanju ravnoteže i adsorpcija se pokorava Le Šateljeovom
principu pomicanja ravnoteže. S povećanjem temperature ravnoteža se pomiče u smjeru
endotermnog procesa, a sa sniženjem temperature u korist egzotermnog procesa. Odnosno, s
povećanjem temperature smanjuje se količina adsorbirane tvari na površini adsorbenta, dok se
sa sniženjem temperature ona povećava.

4
Električne osobine

Dvostruki električni sloj – U koloidnim sistemima na granici između dvije faze javlja se
električni potencijal kao posljedica stvaranja dvostrukog električnog sloja.
Primjer: Stvaranje električnog potencijala djelomičnom ionizacijom površinskog sloja čvrste
faze u koloidnoj otopini silikatne kiseline koja se dobije miješanjem razrijeđene otopine
natrijeva silikata i kloridne kiseline. Reakcija se odvija prema jednadžbi:

2−
2 Na + + SiO3 + 2 H + + 2Cl − ↔ H 2 SiO3 + 2 Na + + 2Cl −

Molekule silikatne kiseline na površini čvrste faze djelomično se ioniziraju prema jednadžbi:

2−
H 2 SiO3 ↔ 2 H + + SiO3

Silikatni anioni, SiO32-, koji su po sastavu slični molekulama silikatne kiseline, ostaju čvrsto
vezani na površini čestica čvrste faze i omogućavaju negativnu naelektriziranost površine
čvrste faze. Kationi vodika, H+, prelaze u otopinu. Međutim, negativno naelektrizirana
površina čvrste faze privlači vodikove katione iz otopine u količini koja je potrebna za
kompenzaciju negativnog naboja.Tako se stvara dvostruki električni sloj i kao posljedica toga
javlja se i električni potencijal na granici između čvrste i tekuće faze datog koloidnog sistema.
Stvaranje dvostrukog električnog sloja kao i javljanje električnog potencijala dešava se na dva
načina: ili putem adsorpcije određene vrste iona iz disperznog sredstva ili putem djelomične
ionizacije površinskog sloja čvrste disperzne faze u disperznom sredstvu.
Na granici između dvije faze javlja se dvostruki električni sloj koji se sastoji od dva sloja:
unutrašnjeg sloja i vanjskog sloja. Unutrašnji sloj nalazi se na površini čvrstih čestica,
odnosno na površini čvrste disperzne faze. Vanjski sloj sa suprotnim nabojem
naelektriziranosti nalazi se u tekućoj fazi, odnosno u disperznom sredstvu i uz samu površinu
čvrste faze.

A C Negativno naelektrizirana površina čvrste faze

(linija AB) ili čvrsto vezani za nju sloj
silikatnih aniona, SiO32-, privlači i čvrsto veže
određenu udio pozitivnih iona kationa vodika,
H+. Unutrašnji sloj dvostrukog električnog
sloja koji se nalazi neposredno na površini
čvrste faze i čvrsto je za nju vezan zove se
adsorpcijski sloj iona (sloj a između linija AB
B a D d i CD). Preostali dio vodikovih kationa nalazi
se u tekućoj fazi u neposrednoj blizini površine
Čvrsta faza Tekućina čvrste faze. Sloj ovog dijela vodikovih kationa
ima difuznu strukturu, tj. ima određenu
Dvostruki električni sloj na granici čvrste debljinu.On je gušći u blizini čvrste faze i
faze i tekućine postaje sve rjeđi s udaljenošću. Ovaj sloj čini
periferni dio dvostrukog električnog sloja i
zove se difuzni ionski sloj ( sloj d desno od linije CD).

Kao posljedica stvaranja dvostrukog električnog sloja sa njegovom posebnom strukturom na

granici između čvrste i tekuće faze javljaju se dva potencijala: termodinamički ili potpuni
potencijal i elektrokinetički ili zeta potencijal.

5
Termodinamički ili potpuni potencijal – je skok potencijala između čvrste i tekuće faze.On
nije vezan za relativno premještanje faza i ne ovisi o debljini difuznog sloja.
Elektrokinetički ili zeta potencijal – je skok potencijala koji se javlja pri relativnom
premještanju faza tj. kada se čvrsta faza premješta u odnosu na nepokretnu tekuću fazu ili
kada se tekuća faza premješta u odnosu na nepokretnu čvrstu fazu. Za razliku od
termodinamičkog potencijal ovaj potencijal je nužno
vezan za relativno premještanje faza. Zove se i zeta
potencijal. Njegova vrijednost se određuje
debljinom difuznog sloja: on je direktno
proporcionalan debljini difuznog sloja. Sama
debljina difuznog sloja ovisi o koncentraciji
elektrolita u tekućoj fazi, odnosno u disperznom
sredstvu. Debljina difuznog sloja je obrnuto
proporcionalna koncentraciji elektrolita u tekućoj
fazi. Vrijednost zeta potencijala obrnuto je
proporcionalna koncentraciji elektrolita u tekućoj
fazi.

Elektroforeza – Čestica disperzne faze koloidnog sistema okružena je dvostrukim električnim

slojem i kada se ne nalazi pod djelovanjem vanjskog električnog polja ona je neutralna prema
sredini u kojoj se nalazi. Pod djelovanjem
vanjskog električnog polja raskida se dvostruki
električni sloj i koloidna čestica zajedno s
adsorpcijskim slojem koji određuje njenu
naelektriziranost, kreće se u pravcu suprotno
naelektrizirane elektrode. Kretanje čestica
koloidnog sistema pod djelovanjem električnog
polja u pravcu suprotno naelektrizirane elektrode
naziva se elektroforeza.

Shema elektroforeze

STRUKTURA KOLOIDNIH ČESTICA

Koloidna čestica predstavlja skup velikog

broja molekula ili atoma date komponente, Adsorpcijski sloj
odnosno predstavlja molekulski ili atomski
agregat koji čini jezgru koloidne čestice.
Jezgra koloidne čestice, kao prvo, ima
kristalnu strukturu. Okružena je dvostrukim
električnim slojem iona koji se sastoji od
adsorpcijskog i difuznog dijela. Jezgra
zajedno s dvostrukim električnim slojem Difuzni sloj
čini koloidnu česticu. Koloidna čestica
obično se naziva micela. Shematski prikaz strukture micele
Jezgra zajedno s ionima čvrsto vezanim na
jezgru čini granulu oko koje se nalazi difuzni sloj iona. Pod djelovanjem vanjskog električnog
polja javlja se elektroforeza te dolazi do narušavanja dvostrukog električnog sloja pri čemu se

6
pozitivno naelektrizirana granula premješta u smjeru negativne elektrode, dok se difuzni sloj
negativnih iona premješta u pravcu pozitivne elektrode.

Primjer.
Koloidni sistem željezo(III) hidroksida dobije se reakcijom hidrolize npr. željezo(III) klorida,
koja se odvija prema jednadžbi:

Fe 3+ + 3Cl − + 3 H 2 O ↔ Fe (OH ) 3 + 3 H + + 3Cl −

Jezgra micele sastoji se od molekulskog agregata m[Fe(OH)3], gdje koeficijent označava
veliki broj molekula. Molekule na površini jezgre reagiraju s kloridnom kiselinom koja
nastaje u procesu hidrolize, pri čemu nastaje željezo oksiklorid, FeOCl:

Fe (OH ) 3 + HCl ↔ FeOCl + 2 H 2 O

Željezo oksiklorid se ionizira prema jednadžbi:

FeOCl ↔ FeO + Cl −

Kationi FeO+ su po svom sastavu srodni jezgri micele, tj. s molekulama Fe(OH)3 koje
izgrađuju kristalnu rešetku i i zato ostaju adsorbirani na površini jezgre.Anioni klora pri tome
prelaze u disperzno sredstvo
C
-
l Cl - odnosno u vodenu otopinu.
Međutim, određeni dio aniona
klora također se adsorbira na
- površini jezgre i zajedno s
Cl Cl - Cl -
kationima FeO+, koji su u
FeO+
Fe O +
+
FeO

O+
+
Cl -

suvišku u usporedbi s
Cl -

Cl
Fe

+
Fe
+
O

O
adsorbiranim anionima klora,
Fe

O+ Fe +
Cl -

Fe O
stavaraju adsorpcijski sloj iona
Cl

Fe d
-

FeO + +
FeO
a odnosno, unutrašnji sloj
Cl-

FeO+
[Fe(OH)3]m FeO + dvostrukog električnog sloja.
Cl-

Jezgra zajedno s adsorpcijskim

Fe
O FeO +
Fe +
Fe slojem iona čini granulu koja je
-
Cl

O
O+
Cl -

+
Fe pozitivno naelektrizirana viškom
Fe
O O+
-
Cl

kationa FeO+. Preostali anioni

Fe

Fe

Cl -

+ Cl
FeO +

Fe O
FeO+
O+

Cl- koji se nalaze u otopini čine

+

-
Cl - Cl -
Cl
+

Cl- difuzni sloj iona, odnosno

vanjski dio dvostrukog
električnog sloja. Negativno
naelektrizirani difuzni sloj
Cl
Cl - -

kompenzira pozitivni naboj

granule pa je micela kao cjelina električki neutralna prema okolini.
Struktura micele Fe(OH)3 može se prikazati i ovom shematskom formulom:

{m[Fe(OH ) ]nFeO 3
+
( n − x )Cl − }
x+
xCl −

Granula difuzni sloj

Micela

7
Primjer 2.
Silikatna kiselina kao pripadnik negativnih koloidnih sistema dobije se kad se razrijeđena
otopina natrijeva silikata, Na2SiO3, zakiseli s razrijeđenom otopinom kloridne kiseline.
Reakcija se odvija prema jednadžbi:

2−
2 Na + + SiO3 + 2 H + + 2Cl − ↔ H 2 SiO3 + 2 Na + + 2Cl −
Jezgra micele sastoji se od velikog broja (m) molekula H2SiO3, odnosno od molekula agregata
silikatne kiseline m[H2SiO3]. Molekule na površini micele u dodiru s vodom ioniziraju se
prema jednadžbi:
2−
H 2 SiO3 ↔ 2 H + + SiO3

Silikatni anioni, SiO32-, slični su

+ H+ po sastavu molekulama jezgre i
H
zato ostaju adsorbirani na
njegovoj površini. Na površini
H+
jezgre adsorbira se i određeni dio
+
H H+ vodikovih kationa, H+, iz
SiO32-
SiO 2-
2-
S iO 3

otopine. Silikatni anioni, koji su

3 2-
O3 -
H+

2
S iO 3
H+

H
SiO

2-
H

+
2-

u većini određuju negativni

+

O 2-
3
Si
Si

3 -
naboj adsorpcijskog sloja iona,
2
Si O
Si O
H+

3
H

d
+

3
S iO 2 -
SiO 3
2-
odnosno unutrašnjeg sloja
a
dvostrukog električnog sloja, a s
H+

SiO32-
[H2SiO3]m SiO32-
H+

SiO 3
Si O 2 - time i negativni naboj granule.
S iO 2 -
S iO
3
Preostali dio vodikovih kationa
+

3
H

3 2- ostaje u otopini i stvara pozitivnu

H+

Si
2-
Si
O3 O 2
naelektriziranost difuznog sloja
+
H

3 -
Si O

SiO 2 -

H+

2-
H
S iO 2

S iO 3
SiO32-

ili vanjskog sloja dvostrukog

3 -

H+ +
3
2-
2

3 -

H
električnog sloja. Pozitivno
H+ +

nabijeni difuzni sloj kompenzira

H+

negativni naboj granule pa se

H+ micela kao cjelina ponaša
H
+
neutralno prema sredini koja je
okružuje.
Struktura micele silikatne kiseline može se prikazati slijedećom shematskom formulom:

{m[H 2 SiO 3 ]nSiO 3 2( n − x ) H

2−
}
+ 2 x+
2 xH +

Granula difuzni sloj

Micela