MATEMATIČKI FAKULTET

BEOGRAD

SEMINARSKI RAD
IZ METODIKE NASTAVE MATEMATIKE II

TEMA: VEKTORI I PRIMENA

Student: Ivana Vučković

Profesor: Zoran Lučić

Beograd
Maj 2004.
 Sadržaj:
1 Uvod 3
2 Vektor i skalar 4
3 Podela vektora prema prirodi fizičke veličine 6
4 Proizvod i količnik vektora i skalara 6
5 Jedinični vektor ili ort vektora 7
6 Vektor položaja ili radijus vektor 7
7 Sabiranje i oduzimanje vektora 8
8 Razlaganje vektora na komponente 8
9 Kolinearni i komplanarni vektori 9
10 Projekcija vektora 10
11 Proučavanje vektora u koordinatnom sistemu. Koordinate vektora 10
12 Linearna zavisnost 12
13 Skalarni ili unutrašnji proizvod vektora 15
14 Vektorski ili spoljašnji proizvod dva vektora 17
15 Orjentacija površine i predstavljanje površine vektorom 19
16 Proizvod tri vektora 20
17 Literatura

2
 1. Uvod

Holanđanin Simon stevin, po prvi put od svih naučnika, pominje vektore u svojim
delima 1585. godine. On je preko usmerenih duži dao princip paralelograma sila.
Mehanika, tj. Njen deo statika je prva nauka u kojoj je nastao vektor, a sila je
predstavljala konkretni obrazac vektorske veličine. Razvojem mehanike fizičari su
dolazili do novih otkrića I zaključaka, koji su sadržali odnose vektorskih veličina,
odnosno svi zakoni mehanike su se odnosili na usmerene fizičke veličine (I u statici,
kinetici I dinamici). Sto godina nakon Stevinovog dela, Njutn izlaže svoj drugi zakon
gde dokazuje da su ubrzanje I sila uvek jednako usmereni. Jednom rečju fizičari I
matematičari su pronašli mnogo važnih odnosa mežu vektorima I negovoreći o njima.
Prve operacije sa vektorima predstavljao je elementarni geometriski metod, pomoću
kojeg je vektor uziman kao celina I predstava jedne fizičke veličine. Ali to nije
zadovoljavalo komplikovane zadatke mehanike I to naročito u prostornom
prikazivanju.
1637. Descartes uvodi koordinatni sistem. Nešto kasnije kad je uveden koordinatni
sistem sa tri koordinate mnogo je bilo lakše računanje u prostoru pomoću istog. Time
dobijamo novi metod računanja sa vektorskim veličinama, analitički metod. Ovaj
metod je počeo uvoditi Parent 1700-te godine ali ga je u stvari razvio Klero tek 1731.
godine. U svom delu “Recherches sur les courbes a double courbure”. Analitički
metod vektorske veličine nije predstavljao niti nazivao vektorima, nego je vektor
razlagao na tri komponente po koordinatnim osama u prostoru i smatrao ih skalarima,
te je s njima računao kao sa običnim matematičkim funkcijama, primenjujući na njih
obične zakone algebre i analize beskonačno malih veličina.
U XVII i XVIII veku Deskartesov sistem je postao univerzalan pa su ga koristili i
veliki matematičari tog doba. Analitički metod u tom dobu dostiže kulminaciju baš u
delu Lagranžea “Analitička mehanika”, koja je objavljena 1788. godine u Parizu. U
ovom delu nema crteža, nego je sve svedeno na matematičke algebarske operacije, pa
su geometriske kao i mehaničke veličine podvrgnute algebarskom računu analitičkim
metodom (za svaku geometrisku veličinu koja je postavljala neku fizičku veličinu,
uzima se po tri broja koji predstavljaju komponente na koordinatnim osama). Mnogi
naučnici su te geometriske veličine, dakle i vektorske veličine, posmatrali u celini.
Posmatrali su ih izolovano, pa i pored svojih vanrednih genijalnosti nisu uspeli dati
prost, jasan i pristupačan metod operisanja sa tim veličinama.
I pored pozitivnih strana analitičkog metoda, istina je da vektorska veličina, koju taj
metod razlaže na tri komponente, predstavlja neku fizičku veličinu u celini i kao
celina, tj. analitički metod je rastavlja pa te delove analizira bez veze sa celinom; ne
vodi računa o fizičkoj stvarnosti koju vektor odražava i prikazuje. Vektor kao
konkretno jedinstvo brojne veličine, pravca i smera u analitičkom metodu izgubi
svoje kvalitete i razlaže se na svoje delove, koji su drugačijeg karaktera, nego što je
sam vektor, a da se i ne govori o fizičkoj stvarnosti.
Znači, kod analitičkog metoda se umesto jednog broja upotrebljavaju tri, pa je vrlo
velik broj analitičkih jednačina a često je i složenost veća pod uticajem izabranog
koordinatnog sistema.
Razvojem fizike i mehanike u drugoj polovini 19-tog veka ponovo se prišlo
posmatranju. To je opet upotreba ranijeg geometriskog metoda ali ipak na višem

3
stepenu. Uzimajući vektor kao celinu stvori se novi aparat kako za obeležavanje, tako
i za proučavanje i prikazivanje. Pronađeni su i novi metodi vektorske algebre, analize
i uopšte teorija vektora.
Prvi radovi iz teorije vektora:
1. “Učenje o liniskom istezanju” Herman Grasman (1844)
2. “Lekcije o kvaternionima” Vilia Roman Hamilton (1853)
Ova dela nisu bila odmah širom prihvaćena jer su bila matematički vrlo
komplikovana i teško dostupna. Ali i pored toga dati su izvesni pojmovi i operacije iz
vektorskog načina. Hamilton je dao pojam polja i nekih diferencijalnih operacija u
polju. Do proizvoda vektora Hamilton je došao 1843. a Grasman nezavisno od njega
1844. godine.
Tek u drugoj polovini 19-tog veka je razgrađena teorija vektora. Tada se pojavljuje
plejada fizičara koji razvijaju vektorski račun, kao što su: James Maxwell (“Traktat o
elektricitetu i magnetizmu”), John Willard Gibbs, Heaveside, Abraham i u XX veku
Max Planck. Fizičar Gibbs je uglavnom dao i formu vektorskog računa još 1881.
godine.
Savremena fizika je usvojila vektorski račun u svim važnim oblastima. Ali...ipak
postoje još neka pitanja iz oblasti matematičke fizike isl. Gde se vektori tek počinju
primenjivati. Danas, elektrodinamika, hidromehanika itd. se jednostavno ne mogu
zamisliti bez vektora. Neosporno je to da simbolika u teoriji vektora ne osvaja na
blizinu i zbog vraćanja na komponente prilikom definitivnog izračunavanja i
rešavanja pojedinih zadataka i pitanja.
Opet svaki prigovor se obara prirodnošću, praktičnošću i kratkoćom, čak i
elegantnošću vektora. Zato teorija vektora predstavlja najelegantniji metod u fizici.
Savremenici ih jednostavno moraju znati.

2.Vektor i skalar

Poznato je da se neke fizičke veličine mogu prikazivati jednim brojem. Ogovarajući

brojevi određenih jedinica ne zahtevaju nove dopunske komponente za karakterisanje
veličine koju prikazuju. Te veličine koje se mogu prikazivati jednim brojem nazivaju
se skalarne veličine ili skalari. Broj koji tu veličinu kvantitativno prikazuje naziva se
brojna vrednost skalarne veličine. Brojevi moraju biti realni, a mogu biti pozitivni i
negativni. Zato se obična algebra može smatrati kao skalarna algebra.
Prirodno, skalari potiču iz fizike, ali oni su i fizičke i matematičke veličine. Priroda
skalarnih fizičkih veličina ne iscrpljuje se jednim brojem koji predstavlja njenu
vrednost, tj. njena brojna vrednost nije njena jedina karakteristika. Na primer masa;
jedna njena karakteristika je odgovarajući broj jedinica ali ona je i mera za inerciju
tela. Skalarne veličine se označavaju običnim slovima kao t (vreme), m (masa), V
(zapremina) itd.
Vrlo su važne veličine koje se ne mogu baš najbolje prikazati jednim brojem. Ako
uzmemo, na primer silu. Na neko telo može delovati manja ili veća sila pa to
predstavlja intezitet. Odmah se postavlja pitanje u kom pravcu deluje ta sila, ali i
pravac ima dva smera, što znači...Ovakve veličine su orjentisane i nazivaju se
vektorske velićine ili vektori.

4
Znači karakteristike vektora su;
1. intezitet (jačina)
2. pravac
3. smer.
Intezitet vektora se može nazvati i dužinom vektora, veličinom vektora, mernim
brojem vektoraitd. Ali intezitet nije ništa drugo nego apsolutna vrednost vektora.
Za vektorske veličine važi slično kao i za skalarne veličine (da imaju različita
svojstva prema svojoj prirodi) pa se ne može reći da ih navedena tri svojstva vektora
potpuno karakterišu. Ali, za kvantitativno fizičko prikazivanje, ispostavlja se da su ta
tri elementa vektora vrlo efikasni, pa je utoliko veća i njihova važnost, ako i vektora
uopšte.
Vektor se predstavlja usmerenom duži, a dužina duži predstavlja veličinu vektora.
Vektor ima početnu tačku ili početak i naravno krajnju tačku ili kraj. Smer vektora
označava se strelicom na kraju duži.

A-početak vektora; B-krajnja tačka vektora


Vektori se obeležavaju malim slovima latinice sa strelicom iznad ( a ) ili velikim
slovima latinice sa strelicama ( AB ).
Brojna vrednost vektora ili modul vektora označavamo istim slivom kao i vektor, ali
 
bez strelice, npr. Modul vektora a označavamo sa | a |.
Apsolutna vrednost (intezitet) vektora je skalarna veličina koja ne može biti
negativna.
Dva vektora su međusobno jednaka ako su jednaki njihovi inteziteti (apsolutne
vrednosti), ako su istog pravca i istog smera.
a  b ako su sve tri karakteristike vektora jednake. Dva jednaka vektora ne moraju
biti prestavljeni jednom istom usmerenom duži već to mogu biti i paralelne duži.

Ako je vektor a nepokretan, onda se vektor b ,

koji mu je jednak, može paralelnim pomeranjem

poklopiti sa vektorom a tj. Tačke A i C će se
pokolopiti, kao početne i tačke B i D kao završne.
a  AB  b  CD
| a | a  AB | b | b  CD
AB || CD
Nulti vektor je onaj vektor čija je dužina jednaka nuli.
a0  0

Početak i kraj nulti vektora se nalaze u jednoj tački. Svi nulti vektori su međusobno
jednaki. Oni mogu biti bez pravca pa se predstavljaju kao geometriska tačka. Ali, ako
nulti vektor predstavlja limes vektora konačne dužine koja opada prema nuli onda se

5
smatra da nulti vektor uzima pravac tog vektora. Nulti vektor se smatra bez
orjentacije i to tako da se obični vektor ne menja sabiranjem sa nultim vektorom, a
proizvod običnog i nultog vektora je jednak nuli.

3.Podela vektora prema prirodi fizičke veličine

Početak vektora posmatran kao “napadna” tačka vektora može biti proizvoljno uzet, a
može biti određen u izvesnom domenu ili potpino u čitavom prostoru pa prema tome
vektori se dele na:
I SLOBODNI VEKTORI – kod ovog vektora napadna tačka se može proizvoljno
izabrati u prostoru pri čemu modul, pravac i smer vektora ostaju nepromenjeni.
Slobodni vektor se može paralelno pomerati, a da ne dođe do ikakve promene. Kao
primer slobodnog vektora uzimamo brzinu translatornog kretanja tela. Svaka tačka
tela ima istu brzinu pri translatornom kretanju pa zato možemo odabrati bilo koju za
napadnu tačku našeg slobodnog vektora.
II LINISKI VEKTORI – kod ovog vektora se početna tačka može pomerati po liniji
koja se poklapa sa pravcem vektora. Primer klizećeg vektora je vektor sile koja deluje
na čvrsto telo. Pomeranje napadne tačke sile duž prave koja se poklapa sa pravcem
sile ne remeti prvobitno kretanje.
III VEZANI VEKTORI – ovom vektoru određena je početna tačka pa se on ne
može pomerati, jer će u različitim tačkama biti drugačiji. Primer vezanog vektora je
vektor polja gde je u svakoj tački polja različiti vektor kao predstavnik fizičke
veličine u dotičnom polju.

4. Proizvod i količnik vektora i skalara

Proizvod vektora i skalara je vektor istog pravca i onoliko puta veće apsolutne
vrednosti koliko taj skalar ima jedinica. Istog smera ako je skalar pozitivan, a

suprotnog ako je negativan. To znači da je proizvod vektora a i skalara k novi

vektor b , koji ima isti pavac kao i vektor a i isti smer ako je k>0, a suprotan smer
ako je k<0.

Apsolutna vrednost vektora b je: b | a | k

Ako je k=1, onda je b  a , a to znači da su jednaki
vektori paralelni i istog smera. Ako je k=-1, onda je
b   a pa se za takva dva vektora kaže da su
međusobno suprotni, a samim tim znači da su paralelni (da imaju iste brojne
vrednosti) ali su suprotnog smera. Takvi vektori se nazivaju antiparalelni.

Iz ovoga sledi:
k a  ak k,m – skalarne veličine
k ( m  a )  ( k  m) a  m( k  a )
( k  m) a  k a  m a

6
 
Vektor a se može dobiti ako se vektor b podeli skalarom k a  b .
k
Kao količnik dobija se vektor istog pravca kao i prvobitni vektor, a apsolutne veličine
onoliko puta manje koliko jedinica ima ta skalarna veličina. Novi vektor ima isti smer
kao i prvobitni ako je skalar pozitivan, a suprotan smer ako je negativan. Uopšte, ako

se neki vektor a podeli skalarnom veličinom dobija se vektor, a ako se taj vektor
označi sa c njegova apsolutna vrednost biće:
|a|
| c | c 
|m|

5. Jedinični vektor ili ort vektora

Vektor čija je apsolutna vrednost jednaka jedinici naziva se jedinični vektor. Svaki
vektor se može prikazati kao proizvod svojeg inteziteta i jediničnog vektora koji je
orentisan kao taj dati vektor.Jedinični vektor koji ima isti pravac i smer kao dati
vektor naziva se jedinični vektor ili ort datog vektora.Jedinični vektor se obično
označava isto kao i njegov vektor ali sa indeksom nula.
a  a  a0
a
a0 
a
| a 0 | 1
Svaki vektor je jednak proizvodu svoje apsolutne vrednosti i svoga orta, a ort jednog
vektora jednak je količniku tog vektora i apsolutne vrednosti istog vektora.

6. Vektor položaja ili radijus vektor

Položaj neke tačke se određuje vektorom,a usvojeno je da to bude vektor položaja ili
radijus vektor. Usvojeno je i to da se vektor položaja neke tačke završava u toj tački,
odnosno da je orjentisan ka toj tački. Ort vektora položaja se označava kao r0 .
r  r  r0 | r | r0
r r
r0  
r |r|

7. Sabiranje i oduzimanje vektora

 
Imamo vektor a i vektor b . Zbir ta dva vektora se dobija kada na vrh vektora a
stavi početak vektora b koji se paralelno samom sebi prenese. Zbir a  b  c je

takođe vektor koji počinje u početku vektora a , a završava se na završetku tako

7
prenesenog vektora b . Pravilo sabiranja vektora poznato je u fizici kod
paralelograma sila.


Zbir tri vektora ( a, b, c ) nalazi se kada se sa vektorom a sabere vektor b , pa sa

tim zbirom sabere vektor c ili kada se na taj a nanese b , a na  kraj b nanese c
, a zbir ova tri vektora je vektor koji polazi iz početka vektora a , a završava se u
završetku vektora c . To znači da za sabiranje vektora važi pravilo poligona koje
važi i za proizvoljan broj vektora.
Za zbir vektora važe sledeća svojstva :
1. komutativnost a  b  b  a
2. asocijativnost ( a  b)  c  a  (b  c )
3. distributivnost k  (a  b  c)  k  a  k  b  k  c

Oduzimanje vektora vrši se na taj način što se razlika dva vektora dobija kao zbir
prvog vektora i vektora koji je suprotan drugom vektoru, odnosno a  b  a  (b) .

8. Razlaganje vektora na komponente

Iz pravila o sabiranju vektora proizilazi da se jedan vektor prema potrebi može

razložiti na dva ili više vektora tako da dati vektor bude njihov vektorski zbir. Vektori
na koje se dati vektor razlaže nazivaju se komponente vektora.
Pravci komponenata mahom zavise od prirode i zahteva problema koji se tretira. U
fizici se vektori ( sile, brzine...) razlažu uglavnom na dve ili tri komponente. Ali,
ogromna većina problema zahteva razlaganje na dve komponente u ravni, i to skoro
redovno na dve komponente koje su međusobno normalne.
Uzmimo, npr, kosi hitac. Za nalaženje potrebnih veličina odmah se na početku
razlaže brzina, kojom se telo baci, na dve komponente i to na jednu horizontalnu i
drugu vertikalnu.

8
Ako se neki vektor c može razložiti na dve komponente, onda važi relacija :
c  k a  lb
Na isti način se može izraziti i veći broj komponenata vektora c ,
c1  k1 a  l1 b
c2  k 2 a  l 2 b
____________
c  c  c 2  ...  c n  (k1  k 2  ...  k n )  a  (l1  l 2  ...  l n )  b

ako je c 0, onda i k1  k 2  ...  k n  0 i l1  l 2  ...  l n  0 .

9. Kolinearni i komplanarni vektori

Dva vektora su kolinearna kada su paralelna jednoj pravoj ili se nalaze na jednoj
pravoj. Znači, kolinearni vektori mogu biti vektori različite brojne vrednosti i smera,
a glavno je samo da budu paralelni.
Pošto je proizvod vektora i skalara takođe vektor onda kažemo da je vektor b  k a

kolinearan vektorom a .
Uslov kolinearnosti dva vektora može se prikazivati i ovako:
 ka  b  0
 k  
 a  b  0

Tri ili više vektora su komplanarni kada su

paralelni jednoj ravni ili se nalaze u jednoj ravni. Neka su data tri vektora a , b i c
u jednoj ravni. Onda je moguće vektor razložiti na dve komponente c1 i c 2 koje

su paralelne vektorima a i b .

c  k a  lb
 k a  lb  c  0
 a  b  c  0
 k  
 l  

10. Projekcija vektora

9
Poznato je da se projekcija neke tačke na datoj osi dobija kada se iz te tačke povuče
normala na tu osu. Presečna tačka normale iz te tačke i ose biće projekcija tačke na
osi. Kao projekcija vektora na nekoj osi uzima se rastojanje među pravama
provučenim kroz krajnje tačke vektora normalno na datu osu.

Projekcija vektora a  AB na osi XX

predstavljena je sa A1 B1 . Veličina te
projekcije je rastojanje među dvema
navedenim pravama.
Projekcija vektora na osi se smatra
skalarnom veličinom, a projekcija
vektora na pravoj vektorskom
veličinom.
Ako sa  označimo ugao između

vektora a i ose x onda će projekcija iznositi a x  a cos  .

11. Proučavanje vektora u koordinatnom sistemu.

Koordinate vektora

Neka su OX, OY i OZ tri uzajamno normalne orijentisane prave koje se seku u tački
O. Orijentisane prave OX, OY i OZ se nazivaju koordinatne ose i to x-oca, y-osa , z-
osa, a tačka O je koordinantni početak. Ovim elementima je određen Dekardov
pravougli koordinantni sistem u prostoru.
Dat je vektor OP  a u koordinantnom sistemu. Dati vektor možemo razložiti na tri
vektora duž koordinantnih osa.
OP  a  OA  OB  OC
 
Vektori, OA, OB, OC predstavljaju komponente vektora a . Projekcije vektora a
na ose su algebarske veličine: OA  a x , OB  a y , OC  a z
To su koordinate vektora OP  a . Koordinantni ortovi i,j i k isto tako su ortovi
( jedinični vektori ) komponenata vektora a , pa prema tome :
OA  a x i , OB  a y j , OC  a z k .

Tako se vektor a može napisati u obliku zbira njegovih komponenata koje su
paralelne sa koordinantnim osama tj.
a  ax i  a j  az k

10
a x  a cos  1 , a y  a cos  2 , a z  a cos  3
Po Pitagori a  a x  a y  a z , pa sledi
2 2 2 2
| a | a x2  a y2  a z2 .

1. Neka su dati a  ( x1 , y1 , z1 ) i b  ( x 2 , y 2 , z 2 ) proizvoljni vektori. Tada je

a  x1 i  y1 j  z1 k i b  x 2 i  y 2 j  z 2 k . Sabiranjem ova dva vektora dobijamo :
a  b  ( x1 i  y1 j  z k )  ( x i  y 2 j  z 2 k )  ( x1  x 2 )i  ( y1  y 2 ) j  ( z1  z 2 )k tj.
a  b  ( x1  x 2 , y1  y 2 , z1  z 2 ).
2.
a  x1 i  y1 j  z1 k
a   ( x1 i  y1 j  z1 k )  (x1 )i  (y1 ) j  (z1 )k
 a  (x1 , y1 , z1 )

3. - a je suprotan vektoru a  ( x1 , y1 , z1 ) pa sledi  a  ( x1 , y1 , z1 )
4. a  b  a  (b)  ( x1 , y1 , z1 )  ( x 2 , y 2 , z 2 ) tj. a  b  ( x1  x 2 , y1  y 2 , z1  z 2 )

12. Linearna zavisnost

Ako su  1 , 2 ,..., n vektori , a  ,  2 ,...,  n realni brojevi tada se izraz

 1 1   2  ...   n n naziva linearna kombinacija.
a) ako je  1   2  ...   n onda su vektori linearno nezavisni
b) ako postoje realni brojevi  1 ,  2 ,...,  n koji nisu svi jednaki nuli, onda kažemo
da su vektori linearno zavisni tj.  12   22  ...   n2  0

1. Ne-nula vektori a i b su linearno zavisni ako i samo ako su kolinearni.

2. Ne-nula vektori a , b i c su linearno zavisni ako i samo ako su međusobno
komplanarni.

11
Zadatak 1. Dati su vektori a  ( 2,3), b  (1,3), c  ( 1,3) . Odrediti realan broj 
tako da vektori p  a   b i q  a  2c budu kolinearni.
Rešenje: uslov kolinearnosti :
p  k q

a   b  ( a x  b x )i  ( a y  b y ) j  ( 2   )i  (3  3 ) j
a  2c  ( a x  2c x )i  ( a y  2c y ) j  ( 2  2)i  (3  6) j  0  i  9  j

a   b  k  ( a  2c )
( 2   )i  (3  3 ) j  k  (0i  9 j )
2    0    2
3  3  k  9
3 6  9  k 1

Zadatak 2. Neka su vektori p1 i p 2 proizvoljni. Dokazati da su vektori

a  p1  p 2  b  p1  2 p 2  c   p1  4 p 2 linearno zavisni. Naći koeficijente te linearne
nezavisnosti.
Rešenje
k a  nb  mc  0
k ( p1  p 2 )  n( p1  2 p 2 )  m(  p1  4 p 2 )  0
k p1  k p 2  n p1  2 p 2  m p1  4m p 2  0
p1 (k  n  m)  p 2 ( k  2n  4m)  0
k nm 0
k  2n  4m  0

knm
Zadatak
 k  2n 3.
4m Ako su četri tačke A,B,C i D komplanarne, pri čemu su tačke A,B,C
nekolinearne, tada
5 postoje takvi realni brojevi a,b,c da je OD   OA   OB  OC gde
3n  5m  n  m
je O proizvoljna3tačka.
5 2
k  m m   m
3 3
2 5 3
 m  a  m  b  mc  0 / 
3 3 m
 2a  5b  3c  0
k  2  n  5  m  3

12
Rešenje:

AS : SB  m : n
BS : SD  q : p
m
BS  SD
q AS  SC
p n
m
q
OS  OB  (OD  OS )
OS  OA  (OC  OS )
p n
m m
q q OS  OC  OS  OA
OS  OB  OD  OS n n
p p
m m
q q OS (1  )  OC  OA
OS (1  )  OD  OB n n
p p
nm m
q p q OS ( )  OC  OA
OS ( )  OD  OB m n
p p
m n n
q p p OS   OC  OA
OS   OD  OB n nm nm
p q p q p
m n
q OS  OC  OA
 nm nm
p
m:n  
p p
OS  OD  OB n n
p  p p  p OS  OC  OA
n  m n  n
 1
OS  OD  OB  1
1  1  OS  OC  OA
 1  1

13
  OC 
1
OA 
 OD 
1
OB
 1  1  1  1
  1 1
OD  OC  OA  OB
 1  1  1  1
OD 
 
1 
OC 
1

  1 OA  1

  1 OB
 1   1   1 
 (1   )
 
 (  1)
 1
 
  (   1)
1
  

 (  1)  1 1
   1
 (   1)  (  1) 
    1      1  (   1)
  1
 (   1)  (   1)

13. Skalarni ili unutrašnji proizvod vektora

Dato je telo koje se moše kretati po horizontalnoj podlozi. Ako na njega deluje drugo telo
silom F , onda je iz elementarne fizike poznato da se rad vrši samo ako se telo pomerilo
za izvesno rastojanje. Uzmimo najpre slučaj da sila F deluje paralelno podlozi i neka je
taj određeni put s. Znamo da je pri tom izvesni rad A=Fs. Rad je prema svojoj prirodi
tipično skalarna veličina. Odmah se vidi da je ta skalarna veličina u ovom slučaju jadnaka
proizvodu intenziteta vektora sile i vektora puta.

U opštem slučaju sila ne deluje baš u pravcu kretanja tela, nego sa tim pravcem zahvata
neki ugao q.

Prema tome rad vrši samo ona komponenta tih sila koja je u pravcu kretanja tela. Zato se
sila F razlaže na komponente F1 i F2 . Prva je definisana kao pomeraj tela, a druga je
nmormalna na nju. Sila F2 ne izaziva nikakvo pomeranje tela, pa ne vrši ni rad, tako da
aktivna sila koja vrši rad nije celokupna sila F , nego samo njena komponenta F1 .

14
A  F1  s
F1  F cos  F cos( F , s )  A  F  s  cos   F  s  cos( F , s )
Ovo je skalarani proizvod dva vektora.
1. Skalarni ili unutrašnji proizvod dva vektora je proizvod apsolutne
vrednosti ( intenziteta ) jednog vektora i projekcije drugog vektora.
2. Skalarni proizvod dva vektora je proizvod njihovih apsolutnih vrednosti
( intenziteta ) i kosinusa ugla između tih vektora.
Taj proizvod je skalarna veličina pa se zato naziva skalarnim.
Skalarni proizvod : vektor-tačka-vektor
a  b | a |  | b |  cos( a, b)
Iz ovoga se može videti da skalarni proizvod dva međusobno normalna vektora je jednak
nuli.
1. komutativni zakon
cos( a, b)  cos(b, a )  a  b  b  a
2. distributivni zakon
a  (b  c )  a  b  a  c
a (b  c  d  ...)  a  b  a  c  a  d  ....
Ovo se može proširiti i na proizvod vektorskih polinoma.
( a  b )  (c  d )  a  c  b  c  a  d  b  d
a  a  a  a cos 0  a 2
( a  b)  a  a  2a  b  b  b
( a  b)( a  b)  a  a  b  b  a 2  b 2
3. asocijativni zakon
( k  a )b  k ( a  b )  k  a  b  ( k b ) a

Skalarni proizvod dva vektora u analitičkom obliku :

a  ax i  a y j  az k
b  bx i  b y j  bz k
a  b  ( a x i  a y j  a z k )  (b x i  b y j  b z k )
a  b  a x bx  a y b y  a z bz
i  j  j i  j k  k  j  k i  i k  0
i i  j  j  k  k  i2  j2  k 2

Zadatak 4. Naći ugao između vektora a  nmb  mn ako je | m || n | 0 .

Rešenje:

15
a  a | a | 2 cos 0 | a | 2
(m  n)( m  n)  m  m  2m  n  n  n | m |  | n | 2 | m || n | cos 
  (m, n)
b  b | m | 2  | n | 2 2 | m || n | cos 
a b | m |2  | n |2
cos   0
| a || b | (m x  n x ) 2  (m y  n y ) 2  (m z  n z ) 2  (m x  n x ) 2  (m y  n y ) 2  (m z  n z ) 2
Zadatak 5. Vektori a i b su uzajamno ortogonalni , a vektor c gradi sa njima uglove

od . Ako je | a | 3, | b | 5, | c | 8 , naći:
3
a)
(3a  2b)(b  3c)  3ab  9ac  2b 2  6bc 
  1 1
9 | a || c | cos  2 | b | 2 cos 0  6 | b || c | cos  9  3  8   2  5  5  6  5  8   62
3 3 2 2
b)
2 2 2
(a  b  c) 2  a  b  c  2ab  2ac  2bc 
  
| a | 2  | b | 2  | c | 2 2 | a || b | cos  2 | a || c | cos  2 | b || c | cos 
2 3 3
9  25  64  24  40  162
c)
2 2 2
(a  2b  3c ) 2  a  4b  9c  4ab  6a c  12bc 
 
| a | 2 4 | b | 2 9 | c | 2 6 | a || c | cos  12 | b || c | cos 
3 3
9  100  576  72  240  373

14. Vektorski ili spoljasnji proizvod dva vektora

Vektorski proizvod dva vektora a i b je vektor c čiji je intezitet jednak povrsini

paralelograma, čije su stranice dati vektori i koji je normalan na tu povrsinu, a takvog je
smera da za posmatrača, koji stoji uz vektor c rotacija najkraćim putem od a vektora
do b vektora bude pozitivna (suprotno smeru kazaljke na satu ).Vektori a , b i c čine
desni koordinatni sistem.Kao znak vektorskog mnozenja usvojeno je x.

Ako je q ugao između a i b , a c 0 ort

vektora c biće:
c  a xb  c 0  c
Apsolutna vrednost vektorskog proizvoda :
c | c || axb | ab sin 
Promenom reda faktora ( a, b ) menja se
znak proizvoda tj. dobija se  c pa zbog
toga se uzima: axb  bx a . To znači da
za vektorski proitvod ne važi komutativni
zakon nego umesto njega važi

16
antikomutativni ili alterativni zakon. Posmatranjem paralelograma stranice a i b
zaključujemo da se vektorski proizvod ne menja kada se jednom faktoru doda vektor
paralelan sa drugim faktorom.

axb1  axb 2  axb 3

Vrhovi b1 , b2 , b3 su na pravoj
koja je paralelna sa a

Za vektorski proizvod vazi distributivni zakon:

a  (b  c)  a  b  a  c
Pri množenju vektorskog proizvoda skalarom važi asocijativni zakon:
m  ( a  b)  ( m a )  b  m a  b
Uslov paralelnosti vektora je: a  b  0 tj. ugao između njih je nula stepeni, što znači da
su paralelni. Vektorski proizvod nekog vektora samim sobom je jednak nuli: a  a  0 .
Uslov kolinearnosti vektora: k a  a   a  b  0  a  b  0 .
Kod vektorskog proizvoda ne postoji deljenje kao obrnuta operacija množenju. To znači
da, ako se zna vektorski proizvod i jedan faktor, ne može se tek tako odrediti drugi faktor.
Vektorski proizvod koordinatnih ortova: i  j  k , j  k  i, k  i  j .

Vektorski proizvod dva vektora u analitičkom obliku

Data su dva vektora: a  ax i  a y j  az k i b  b x i  b y j  bz k , onda je:

a  b  (a y bz  a z b y )i  (a z bx  a x bz ) j   a x b y  a y bx  k .
Ako označimo a  b  c vidi se da su projekcije vektora c na koordinatnim osama
vezane sa projekcijama vektora – faktora sledećim relacijama:
c x  a y b z  a z b y ; c y  a z bx  a x b z ; c z  a x b y  a y b x
Vektorski proizvod se može prikayati i determinantom:
i j k
a  b  ax ay az a možemo koristiti i šemu:
bx by bz

17
Zadatak 6. Koji uslov treba da ispunjavaju vektori a i b da bi vektori 2 a  b  2a  b
bili kolinearni.
Rešenje:
( 2a  b)  ( 2a  b)  2a  ( 2a  b)  b  ( 2 a  b)  2 a  2a  2a  b  b  2 a  b  b 
 b  2a  b  2a  2(b  2a )  4b  a  0
sledi, pošto su ova dva vektora kolinearna onda su a i b kolinearni.

Zadatak 7. Neka su i, j , k ortovi koordinatnih osa dekartovog pravouglog koordinatnog

sistema u prostoru.Izračunati:
 
a) i  j   i  i  ( k  i )  i  j  i  k
i  ( j  k )  j  (i  k )  k  (i  j  k ) 
b) i j ik  ji  jk  k i  k  j  k k 
k  (  j )  (  k )  i  j  ( i )  2k  2i  2(k  i )

15. Orijentacija površine i predstavljanje površine vektorom

U raznim oblastima fizike i matematike obe strane jedne površi ne igraju istu ulogu.
Poznato je da između struje i magnetnog polja jednog provodnika nije isti na obe strane
površine strujnog kola. Pojavila se potreba za orijentaciju površine a to znači da se jedna
strana površine usvoji kao pozitivna, druga kao negativna. Kada je površini dat smer
cirkulacije onda je pozitivni smer normale, odnosno normalni ort n te površine takav da
posmatraču koji stoji uz normalni ort, cirkulacija teče u pozitivnom smeru ( pravilo
desnog zavrtnja ). Strana površine prema normali n naziva se pozitivnom stranom, a
suprotna strana je negativna strana.
Konvencijalno je uzeto da se orijentisana površina
predstavlja vektorom, koji ima brojnu vrednost jednaku
brojnoj vrednosti te površine a smer vektora je smer
pozitivne normale na površini ( pravilo desne šake ).
Napadna ( početna ) tačka M tog vektora je bilo koja
tačka te površine. Brojna vrednost te površine neka je S,
onda je vektor koji predstavlja tu orijentisanu površinu :
S  S  n gde je n jedinični vektor vektora S .
Kada se usvoji desni koordinatni sistem onda je pozitivna
strana površine orijentisana tako da osobi koja bi išla po
konturi u ravni u smeru orijentacije pozitivna strana površine u ravni ostaje stalno na
levoj strani. Tu se radi o zatvorenoj ravnoj orijentisanoj površini.

18
 Kada bi se usvojio levi koordinantni sistem onda bi
pozitivna strana površine bila ona strana koja je
negativna.
Kada se radi o orijentaciji površina nekog tela, onda
treba da se zna da su površinski vektori orijentisani
u smeru izvan tela. Tako su spoljašnje strane ravnih
površina poliedara pozitivne.
Na primer, trostrana piramida :

iz jednog temena idu 3 vektora a, b, c i to su ivice piramide, a ostale ivice predstavljaju

razlike odgovarajućih vektora.
- glavno je da vektorski zbir stranica trougla bude jednak nuli
- dvostruka površina DAB je predstavljena kao 2 S 3  a  b , DBC kao 2 S 2  b  c ,
DCA kao 2 S 4  c  a i ABC kao 2 S 1  (c  a )  (b  a)  2 S 1  (a  b)  (c  b) .

16. Proizvod tri vektora

Tri vektora se međusobno mogu množiti na osnovu skalarnog i vektorskog proizvoda

tako da se dobija jedna od tri kombinacije proizvoda.
1. Skalarni proizvod dva vektora se pomnoži trećim vektorom
2. Vektorski proizvod dva vektora se skalarno pomnoži trećim ( mešoviti proizvod )
3. Vektorski proizvod dva vektora se vektorski pomnoži trećim ( dvostruki vektorski
proizvod )

1. Skalarni proizvod dva vektora je skalar. Proizvod tog skalara sa trećim vektorom je
vektor kolinearan sa trećim vektorom. Ako imamo tri vektora a, b, c onda je njihov
proizvod :
( a  b)  c  c  (a  b)  (b  a )  c  a  b  c  cos(a, b)
Ovakvi proizvodi su različitog pravca i smera, pa je (a  b)  c  a  (b  c)  b  (a  c)
2. Prema definiciji ovaj proizvod je (a  b)  c . Vektorsko-skalarni proizvod je skalar ako
se sluzimo desnim koordinatnim sistemom i ako uzmemo da vektori a, b, c polaze iz iste
tačke ali da nisu komplanarni onda:

- Vektorski proizvod a  b brojno je jednak

površini paralelograma ( stranica a i b) i
predstavljen je vektorom S  a  b ( koji je
normalan na ravan vektora a i b .
- S  c  S  c  cos  S  h  V gde je V
zapremina paralelopipeda.

19
-pošto ugao  može biti i tup: ( a  b)  c  V
Mešoviti proizvod tri vektora brojno je jednak zapremini paralelopipeda, čije su ivice dati
vektori, sa pozitivnim znakom ispred ako je redosled vektora isti kao kod osa usvojenog
sistema, a sa negativnim ako je redosled obrnut.
Cikličnom permutacijom tri vektora se ne menja njihov mešoviti proizvod:
( a  b)  c  (b  c )  a  (c  a )  b , a svakom drugom permutacijom se menja znak
proizvoda kao na primer (a  b)  c  (b  a)  c .
Mešoviti proizvod vektora se ne menja kada se međusobno zamene znaci vektorskog i
skalarnog množenja ali samo ako se ne menja redosled faktora: (a  b)  c  a  (b  c) .
Ako su u mešovitom proizvodu tri vektora dva vektora međusobno identična ili ako su
data tri vektora komplanarna onda je taj proizvod jednak nuli.
a  ( a  c )  0  a  (b  c )  0  a, b, c su komplanarni
Mešoviti proizvod koordinatnih ortova je jednak jedinici: i  ( j  k )  1  i  i , a u obrnutom
redosledu je: i  (k  j )  i  ( i )  1

Analitički oblik mešovitog proizvoda:

a  ax i  a y j  az k
b  bx i  b y j  bz k
c  cx i  c y j  cz k
ax ay az
 
a (b  c )  ( a x i  a y j  a z k )  (b y c z  bz c y )  i  (bz c x  bx c z )  j  (bx c y  b y c x )  k  bx by bz
cx cy cz

3. Prema definiciji ovaj proizvod je a  (b  c ) . Vektorsko-vektorski proizvod je vektor. On je

normalan i na vektor proizvoda b  c i na vektor a . To znači da se konačni vektor nalazi u
ravni b  c tj. on je komplanaran sa njima.

Iz uslova komplanarnosti se dobija: a  (b  c)  k b  mc gde su k i m skalarni faktori. Ove

20
skalarne faktore nije lako odrediti pa se uvodi pomoćni vektor d koji je u ravni sa b  c i
normalan je na vektor c .
Smer vektora d tako da vektori d , c, b budu redosleda desnog sistema. Množenjem se dobija:
a  (b  c)  d  k  (b  d )
(b  c)  d   a  k  (b  d )
Sa slike vidimo da je vektor (b  c )  d usmeren po vektoru c i :

(b  c)  d  bcd sin(b, c) sin  cbd cos(b, d )  c(b  d )  (b  c)  d  c(b  d )
2
zamenom se dobija
(b  c)  d   a  (a  c)(b  d )  k  (b  d )
k  a c
Da bi dobili m relaciju a  (b  c)  k  b  m  c ćemo da napišemo u obliku
a  (b  c )  ( a  c )  b  mc odakle je m  ( a  b ) . Napokon se dobija:
a  (b  c )  b( a  c )  c( a  b)
Vektorsko-vektorski proizvod tri vektora transformira se u razliku dva vektora, od kojih
je prvi proizvod srednjih vektora i skalarnog proizvoda krajnjih vektora, a drugi proizvod
drugog vektora iz zagrade i skalarnog proizvoda ostala dva vektora.
Ciklična permutacija dovodi do tri potpuno različita vektora.
a  (b  c )  b  ( a  c )  c ( a  b)
b  (c  a )  c (b  a )  a  (b  c )
c  ( a  b)  a  ( c  b )  b  (c  a )

Promena mesta zagrade izaziva promenu:

a  (b  c )  ( a  b)  c
Analitičko izvođenje
-ako je p  (b  c ) onda je koordinata na x-osi
a  (b  c) x  a y p z  a z p y  a y (bx c y  b y c x )  a z (bz c x  bx c z )
-ako dodamo identitet a x bx c x  a x b x c x  0 matematički sledi
a  (b  c)  b (a c x x x  a y c y  a z c z )  c x ( a x b x  a y b y  a z b z )  b x ( a  c )  c x ( a  b)
2
- ako je a c matematički sledi a  (b  a )  a  b  a  ( a  b)

Zadatak 8. Vektori a, b, c obrazuju desni triedar. Izračunati mešoviti proizvod ovih

vektora ako je:
a) | a | 4, | b | 2, | c | 3 i vektori a, b, c su međusobno ortogonalni.
a  4i 4 0 0
b  2j 0 2 0  8  3  24
c  3k 0 0 3
b) | a | 6, | b | 3, | c | 3 . Vektor c je ortogonalan na a i b i ugao između a i b je
30 stepeni.
 1
c  (a  b) | c |  | a |  | b |  sin  cos 0  3  6  3   1  27
6 2

Zadatak 9. Izračunati zapreminu paralelopipeda koga određuju vektori:

a) c)

21
a  (1,0,3), b  (0,1,2), c  (3,4,0)
1 0 3
V | a  (b  c ) | 0 1 2 | 17 | 17
3 4 0

a  (1,3,1), b  ( 2,1,3), c  (1, 2,1)

1 3 1
V | a  (b  c ) | 2 1  3  25
1 2 1

b) d)
a  ( 4,5,3), b  (1,2,1), c  (1,1,1)
4 5 3
V | a  (b  c ) | 1 2 1 | 21 | 21
1 1 1

a  (0,1,1), b  (1,0,1), c  (1,1,0)

0 1 1
V | a  (b  c ) | 1 0 1 2
1 1 0

Literatura:
1. Dr inž. Dragiša M. Ivanović
Vektorska analiza
2. Jovan D. Kečkić
Matematika za III razred srednje škole
3. Srđan Ognjanović, Živorad Ivanović
Zbirka rešenih zadataka za treći razred gimnazija i tehničkih škola

22