DISKONTINUALNOST STIJENSKE MASE

Ispucalost stijenske mase je osnovno fizičko-strukturno svojstvo stijene u mehaničkom

smislu. Detaljna posmatranja, mjerenja i statistička obrada pokazuju da kod ispucalosti
stijenske mase postoji određeni red i sistem i da se nikada ne može govoriti o haotičnom
karakteru ispucalosti.

Stijenska masa se u opštem smislu može posmatrati kao čvrsto tijelo izdijeljeno jednom ili s
više familija pukotina (kontinualnih ili doskontinualnih). Jednu familiju pukotina čini skup
međusobno paralelnih pukotina, najčešće istog genetskog porijekla i sličnih karakteristika.

1 – jedna familija pukotina

1 2 – druga familija pukotina
3 3 – monolit ograničen s
2 dvije familije pukotina

Mehanička svojstva monolita se značajno razlikuju od mehaničkih svojstava stijenske mase

koja sadrži diskontinuitete. Zato se svojstva stijenske mase u kvalitativnom i kvantitativnom
smislu mijenjaju s povećanjem posmatranog područja. To u mehaniku stijena uvodi tzv.
efekat razmjere, gdje važi opšte pravilo da ukoliko je veće područje posmatranja stijenske
mase, utoliko se povećava broj kinematskih mehanizama koji utiču na stijensku masu.

Pored efekta razmjere. Potrebno je voditi računa i o efektu relacije ili odnosu veličine objekta
i veličine bloka unutar diskontinualne stijenske mase.

KP
KP
KP

1. zdrobljeni masiv 2. masiv sa malim blokovima 3. masiv sa velikim blokovima

KP – klizna ploha
Pukotina u stijenskoj masi potpuno je definisana kada su definisane slijedeće karakteristike:

1. način postanka 7. čvrstoća zidova pukotina

2. položaj u prostoru 8. otvor ili zijev pukotina
3. orijentacija pukotina 9. vrsta i karakter ispune
4. razmak pukotina 10. filtracija u pukotinama
5. postojanost pukotina 11. broj familija pukotina
6. dimenzije, zijev pukotina 12. veličina bloka omeđenog pukotinama

1. Način postanka – geneza pukotina

Pukotine se po genetskom tipu mogu razvrstati u slijedeće tipove:

a) PUKOTINE PRIMARNE DJELJIVOSTI – DIJAGENETSKE PUKOTINE

- pukotine primarne djeljivosti u magmatskim stijenama

- pukotine primarne djeljivosti u sedimentnim stijenama
- pukotine uslojenja

b) TEKTONSKE PUKOTINE

- tektonske pukotine vezane za naborne strukture

- pukotine vezane za veće razlomne oblasti
- tektonske pukotine platformnih oblasti
- pukotine klivaža

c) PUKOTINE NASTALE OSLOBAĐANJEM NAPONA

- pukotine oslobađanja napona u dolinskim stranama

- pukotine oslobađanja napona na dnu dolinskih strana

d) PUKOTINE NASTALE DJELOVANJEM GRAVITACIONE SILE

- pukotine nastale kao posljedica klizanja

- pukotine nastale kao posljedica slijeganja i prelamanja

e) PUKOTINE NASTALE KAO POSLJEDICA POVRŠINSKOG RASPADANJA

STIJENSKE MASE

2. Položaj u prostoru

Položaj pukotine u prostoru definiše se kotama i koordinatama duž pukotine koja se istražuje,
dok se definisanje na kartama može izvesti sa najmanje tri tačke (ako se pukotine snimaju
geodetskim metodama, onda se njihov položaj u prostoru dobije nanošenjem na kartu
odgovarajuće razmjere). Položaj u prostoru može biti određen u odnosu na postojeću kosinu,
određene etaže kamenoloma, mjestu duž osi tunela itd. Skice u razmjeri sadrže pukotine sa
svim elementima postojanosti.
 3. Orijentacija pukotina

Definiše se elementima pada pukotine, tj. azimutom pada i padnim uglom. Za vertikalne
pukotine orijentacija se definiše azimutom pružanja. U svakom ispitivanju ispucalosti
stijenske mase obavezna je statistička obrada podataka orijentacije pukotina. Statistička
obrada pomoću Šmitovog dijagrama dobije se orijentacija svake od postojećih familija
pukotina u odnosu na radnu površinu i položaj objekta koji se radi u toj stijeni.

4. Razmak pukotina

Razmak pukotina kontroliše veličinu individualnih blokova intaktne stijene. Međusobno

rastojanje diskontinuiteta diktira oblik loma stijenske mase i daje mogućnost translatornog
pomjeranja do kružnog loma i tečenja stijenskog materijala. Međusobno rastojanje
diskontinuiteta ima značajnu ulogu kod razmatranja vodopropusnosti, a s tim u vezi i
injektiranja i konsolidacije stijenske mase. Uopšte, hidraulična konduktivnost bilo koje
familije pukotina bit će obrnuto proporcionalna međusobnom rastojanju, ako su veličine
zijeva individualnih pukotina međusobno uporedive.
Međusobna rastojanja pukotina mjere se metrom na dužini od minimum 3 m (ako je
moguće), a izražavaju se na metar dužine kao jedinična mjera. U slučaju nepristupačnosti, za
mjerenje se koristi seizmička refleksija i refrakcija kao i odnos broja diskontinuiteta prema
brzinama seizmičkih talasa.
Klasifikacija rastojanja među pukotinama predstavljena za jednu familiju pukotina:

OPIS SREDNJE MEĐUSOBNO

RASTOJANJE PUKOTINA

1. Ekstremno malo rastojanje < 20 mm

2. Veoma malo rastojanje 20 – 60 mm
3. Malo rastojanje 60 – 200 mm
4. Umjereno rastojanje 200 – 600 mm
5. Veliko rastojanje 600 – 2000 mm
6. Veoma veliko rastojanje 2000 – 6000 mm
7. Ekstremno veliko rastojanje > 6000 mm

5. Postojanost pukotina

Postojanost pukotina podrazumijeva prostiranje i veličinu diskontinuiteta unutar jedne

ravnine koja može biti bok tunela, ulazni portal, kosina itd. Kod mjerenja postojanosti,
mjerenja treba (kad god je to moguće) izvoditi u pravcu pada i pružanja pukotina.
Podjela pukotina po postojanosti:

OPIS DIMENZIJA

1. Veoma mala postojanost <1m

2. Mala postojanost 1–3m
3. Srednja postojanost 3 – 10 m
4. Visoka postojanost 10 – 20 m
5. Veoma visoka postojanost > 20 m
 6. Hrapavost pukotina

Hrapavost zidova pukotina je potencijalno veoma važna komponenta jer utiče na otporna
svojstva u uslovima smicanja duž ravnine pukotina. Uz hrapavost zidova pukotina u smicanje
se uključuju i materijali ispune koji se nalaze kao primarni ili sekundarni u zijevu pukotina.
Gdje god je to moguće treba odrediti hrapavost za pukotine koje ograničavaju i izdvajaju
blokove koji bi mogli klizati. Potrebno je da pukotine koje se snimaju budu pristupačne i da to
budu pukotine koje predstavljaju tipične površine po kojima će najvjerovatnije doći do
smicanja. Aproksimativna talasna dužina i amplituda valovite pukotine se mjeri gdje je to
moguće, a interval mjerenja može biti od 1 – 100 cm.
Pukotine se po hrapavosti mogu svrstati u tri kategorije: stepenaste, valovite i planarne, od
kojih svaka ima svoje hrapave (nepravilne) ravnine i glatke varijante.
Izraz glatke se koristi u uslovima kada je duž pukotina već bilo kretanja koje je ostavilo strije
i uglačalo plohu pukotine.
Na osnovu hrapavosti se izvode korekcije za bazični ugao trenja stijenskog materijala.

7. Čvrstoća zidova pukotina

Čvrstoća zidova diskontinuiteta veoma je važna komponenta čvrstoće na smicanje i

deformabilnosti, naročito ako su zidovi u direktnom kontaktu stijena-stijena, kao što je slučaj
sa diskontinuitetima bez ispune. Čest je slučaj da je stijena raspadnuta blizu površine
smicanja, a ponekad je i alterisana, što u principu stvara mekše materijale u uskoj zoni zidova
pukotina. Dvije glavne posljedice alteracije ili raspadanja su mehanička dezintegracija i
hemijska dekompozicija, zavisno od klimatskih uslova i režima podzemnih voda.
Opis stijene prema stupnju raspadnosti u profilu posmatranja ili u oblasti diskontinuiteta:
 NAZIV STIJENE
1. Svježa stijena
2. Malo raspadnuta
stijena
3. Umjereno
raspadnuta stijena
4. Jako raspadnuta
stijena
5. Potpuno
raspadnuta stijena
6. Rezidualno tlo
OPIS
Graduiranje čvrstoće materijala ispune u pukotinama i čvrstoće zidova
pukotina u stijenama:
Bez vidljivih znakova raspadanja st. mat.
sa blagim promjenama u boji na
površinama glavnih diskontinuiteta I
I
Gubljenje boje indicira raspadanje st. mat.
i površine diskont. U dubini stijena malo
mijenja boju u odnosu na površinski dio
I
Manje od polovine st. mat. je razoreno ili I
dezint. u tlo. Svježa stijena je prisutna u I
obliku žila.
Više od polovine st. mat. je razoreno i
pretvoreno u tlo. Svježa ili obojena stijena I
je prisutna kao diskontinuitet. V
Cjelokupni st. mat. je razoren ili dezint. u
tlo. Originalna struktura stijenske mase
može još uvijek biti intaktna. V
Sav st. mat. je pretvoren u tlo. Struktura i
tekstura stijene su potpuno uništene
KLASA V
I
I
OZNAKA OPIS MATERIJALA TERENSKA IDENTIFIKACIJA

S1 Veoma mekana glina Lako prodiranje šake za cijelu

dužinu

S2 Mekana glina Lako prodiranje kažiprsta

za cijelu dužinu

S3 Čvrsta glina Prodiranje palca za cijelu

dužinu uz umjereni pritisak

S4 Kruta glina Može se zarezati palcem, ali

prodiranje palca je uz veliku silu

S5 Veoma čvrsta glina Može se noktom zarezati, palac

ne prodire ni pod velikom silom

S6 Tvrda glina Teško se zarezuje noktom

OZNAKA OPIS MATERIJALA TERENSKA IDENTIFIKACIJA

R0 Ekstremna slaba stijena Para se noktom

R1 Vrlo slaba stijena Mrvi se pri jačim udarcima

geološkog čekića, može se zarezati
džepnim nožićem

R2 Slaba stijena Može se zarezati džepnim nožićem

R3 Srednje čvrsta stijena Ne može se zarezati džepnim

nožićem; može se razbiti srednje
jakim udarcem geološkog čekića

R4 Čvrsta stijena Uzorak zahtjeva više od jednog

udarca da bi se razbio

R5 Veoma čvrsta stijena Uzorak zahtijeva mnogo udaraca

da bi bio razbijen

R6 Ekstremno čvrsta stijena Uzorak se može samo odlamati

udarcima geološkog čekića

8. Otvor diskontinuiteta – zijev

Otvor ili zijev diskontinuiteta je okomito rastojanje koje odvaja susjedne zidove
otvorenog diskontinuiteta, pri čemu je međuprostor ispunjen primarnim ili sekundarnim
materijalom, vodom, ili je prazan. Veliki otvori u stijeni duž diskontinuiteta nastaju
pomijeranjem u fazi smicanja, raspadanjem stijenskog materijala i ispiranjem raspadine,
tektonskim pokretima i drugim geološkim pojavama i procesima. Otvor ili zijev je važan
element kod istraživanja otpornosti na smicanje duž diskontinuiteta, vodopropusnosti
stijene, utiskivanja materijala za konsolidaciju u cilju stvaranja homogene stijene i
povećavanja otpornosti na smicanje i dr. Izražava se u linearnom mjerilu kao srednja
vrijednost duž površine posmatranja jednog ili više diskontinuiteta.
OTVOR (ZIJEV) OPIS OPŠTA KARAKTERISTIKA

< 0,1 mm Veoma zatvoren (tijesan)

0,1 – 0,25 mm Zatvoren (tijesan) Zatvorene strukture
0,25 – 0,50 mm Djelimično otvoren

0,50 – 2,5 mm Otvoren

2,5 – 10 mm Umjereno širok Raspuknute strukture
> 10 mm Širok

1 – 10 cm Veoma širok
10 – 100 cm Ekstremno širok Otvorene strukture
>1 m Kavernozne
 9. Ispuna u pukotinama

Ispuna je izraz koji označava materijal koji razdvaja susjedne zidove stijenskih
diskontinuiteta u stijenskoj masi. Veoma je važno odrediti vrstu materijala ispune zbog
njenog uticaja na otpornost na smicanje, vodopropusnost stijene, penetrabilnosti injektovanih
materijala itd. Istražuje se porijeklo ispune, stepen povezanosti čestica, njihova veličina,
prekonsolidacija, škriljavost itd., a registuju se i boja, opip, ponašanje pri kvašenju i dr.
Važno je odrediti da li je materijal ispune nastao primarnim raspadanjem stijene (alteracijom
ili dezintegracijom) ili je sekundarno taložen iz vode koja je strujala duž pukotine. Ispitivanje
materijala ispune izvodi se istim metodama kao i ispitivanje čvrstoće zidova pukotina
(paranjem noktom ili nožem, utiskivanjem prsta, penetrometrom) i koriste se klasifikacije S1
– S8 i R0 – R6.
U pogledu uticaja materijala ispune na vodopropusnost koristi se klasifikacija koja daje
opisne parametre prema inženjerskim iskustvenim i ekspertskim prosuđivanjima stanja
materijala i njegovog ponašanja u uslovima tečenja vode.

OZNAKA OPIS STANJA MATERIJALA

W1 Materijal ispune je jako konsolidovan i suh, javlja se značajan

protok vode i pored male vodopropusnosti materijala ispune

W2 Materijal ispune je vlažan po opipu, ali nema prisutne slobodne

vode koja curi iz pukotine ili ispune

W3 Materijal ispune je vlažan, ali postoji povremeno curenje vode iz

materijala ispune ili iz pukotine sa ispunom

W4 Materijal ispune pokazuje znake ispiranja iz pukotine, postoji

kontinuirani dotok vode iz ispune, koji se može mjeriti u l/min

W5 Materijal ispuje je lokalno ispran, značajan dotok vode u

kanalima diskontinuiteta gdje je materijal ispran

W6 Materijal ispune je kompletno ispran iz pukotine, veoma visok

pritisssak vode, naročito u uslovima kada se pukotina otvori pri
izvođenju radova
U opštem slučaju se za diskontinuitete sa ispunom traži određivanje slijedećih
parametara:

a) GEOMETRIJA ISPUNE (širina, hrapavost zidova, terenska

skica)
b) TIP ISPUNE (minerološka građa materijala, stupanj raspadanja
zidova vezane za materijal ispune, indeksni parametri
mehanike tla-plastična čvrstoća i dr., potencijalno bubrenje
materijala ispune)
c) ČVRSTOĆA ISPUNE (manuelni indeksi S1 – S6, čvrstoća R0
– R6, čvrstoća pri smicanju, prekonsolidacioni odnosi,
pomijeranje duž materijala ispune)
d) FILTRACIJA VODE (sadržaj vode rangiran W1 – W6,
kvantitativni podaci o veličini propusnosti izražene u l/min)

10. Filtracija u pukotinama

Filtracija ili proticanje vode kroz stijensku masu odvija se kroz

diskontinuitete koji međusobno komuniciraju, što stvara tzv. Sekundarnu
vodopropusnost u odnosu na vodopropusnost kroz pore materijala, koju
nazivamo primarna vodopropusnost. Velika brzina isticanja vode govori u
prilog velike hidrauličke visine koja se sa vremenom može smanjiti ili zadržati
konstantnom, što zavisi od uslova prihranjivanja.
Voda je važna jer može da djeluje kao mazivo za materijale ispune (glina),
što smanjuje otporne parametre tog materijala. Voda djeluje i kao pritisak u
vertikalnim zateznim pukotinama ili kao pritisak duž ravni smicanja. U
planinskim uslovima stvaranje leda na mjestu isticanja vode povećava pritisak
vode duž diskontinuiteta. Voda ima i eroziono dejstvo u zonama isticanja,
čime se omogućava proboj materijala na mjestima isticanja vode.
Kod diskontinuiteta bez ispune, brzina filtracije se označava klasom:
KLASA FILTRACIJE OPIS USLOVA VODE U DISKONTINUITETU

I Diskontinuitet je veoma tijesan (zijev veoma mali) i suh;

nema pojave tećenja vode duž ili iz diskontinuiteta

II Diskontinuitet bez obzira na veličinu zijeva je suh i bez

vidljivih znakova tečenja vode

III Diskontinuitet je suh, ali pokazuje znakove da voda

povremeno teče ili je tekla; znakovi su u promjeni boje zida
diskontinuiteta u odnosu na osnovnu boju sitjene

IV Diskontinuitet je vlažan, ali nema znakova prisustva

slobodne gravitacione vode

V Diskontinuitet pokazuje da ima vode koja povremeno kapa,

ali nema kontinuiranog toka

VI Diskontinuitet pokazuje kontinuirani tok vode koji se može

izmjeriti u l/min; pritisak vode se može opisati kao slobodno
gravitaciono curenje, curenje pod manjim pritiskom u obliku
mlaza ili vodenog zastora, curenje ili isticanje vode u mlazu
pod povećanim pritiskom
 Opis dotoka vode u radilište kod iskopa tunela, podzemnih prostorija raznih namjena
i dr. služi kao važan parametar za klasifikaciju i izbor sistema podgrađivanja, uslova
odvođenja vode iz prostorije u toku njene eksploatacije, mogužnost klizanja blokova i
dr.
Svrstavanje stijenske mase po količini dotoka vode:

KLASA zidovi (blokovi, strop i pod) prostorije, nema detekcije dotoka vode u
iskop
I
Mali dotok vode; potrebno je specificirati mjesto isticanja vode, uslove
isticanja i količinu vode koja ističe
II
Srednji dotok vode; potrebno je specificirati diskontinuitet sa
kontinuiranim dotokom vode, lokaciju (bok, strop, pod), izmjeriti
III količinu vode na mjestima isticanja ili utvrditi količinu vode za 1,5 ili
10 m dužine zida stropa.

IV
OP
IS
ST
AN V
JA
ZI
DO
VA
IS Veliki dotok vode; specificirati diskontinuitet sa jakim dotokom vode;
KO specificirati mjesto isteka vode i dati količinu vode na dužinu zida od
PA 1,5 do 10 m iskopa

Suh Izuzetno veliki dotok vode; specificirati izvor izuzetnog dotoka vode,
i utvrditi količinu vode na 1,5 do 10 m iskopa

U slučajevima klase III, IV, V potrebno je konsultovati meteorološke podatke o

padavinama na široj lokaciji gdje se izvode radovi, konsultovati geologa o lokalnim
geološkim uslovima, razmotriti lokalnu hidrološku i hidrogeološku problematiku i dr.
(ovo je važno jer postoji mogućnost hidrauličkog povezivanja velikih površina
stijenskih masa. Hidrauličke veze pukotina šireg regiona su najmanje kod magmatskih
stijena, nešto veće kod metamorfnih, a najveće su kod sedimentnih stijena. Veliki
diskontinuiteti (rasjedi) omogućavaju daleku hidrauličku vezu, o čemu treba posebno
voditi računa.

* Kod diskontinuiteta sa ispunom koristi se razvrstavanje u klase prema opisu datom u

tabeli W1 – W6, tako da u pogledu filtracije stanje materijala W1 odgovara klasi
filtracije I, itd.
 11. Broj familija pukotina

Mehaničko ponašanje i dinamika stijenskih masa zavisi od broja diskontinuiteta koji

se međusobno prisijecaju. Orijentacija diskontinuiteta u odnosu na čelo radilišta veoma
je važna kod stabilnosti kosina kamenoloma, zidova podzemnih hala, zidova i stropova
tunela, bokova brana i dr. Lom koji u stijenskoj masi mogu omogućiti međusobno
povezane pukotine kreće se od prevrtanja, klizanja poravni, rotacijskog klizanja,
klizanja duž nepravilne lomne ravni. Prisustvo familija pukotina kod iskopa svih vrsta
svodi se na lokalne probleme orijentacije radilišta u odnosu na orijentaciju pukotina, što
može biti od veoma povoljnog do veoma nepovoljnog, gdje se uključuje efekat
razmjere, ili efekat veličine posmatranog područja lokalno i globalno.
Treba razlikovati sistemske od nesistemskih pukotina – sistemske su pukotine
orijentisane sve u jednom pravcu, a nesistemske su orijentacije u raznim pravcima.
Klasifikacija stijena prema broju familija pukotina:

KLASA

II

III

IV

V
OPIS STIJENE

Masivna stijena, slučajne pukotine male postojanosti, proizvoljne orijentacije

Jedna Familija pukotina, sistemske ili nesistemske

Jedna familija pukotina, prisutne i slučajne, proizvoljno orijentisane pukotine

Dvije familije pukotina, sistemski orjentisane

Dvije familije pukotina, sistemski ili nesistemski orjentisane, plus proizvoljne slučajne
pukotine