Zivotna Sredina Mcet

DA ZBORUVAME ZA
@IVOTNATA SREDINA
Da zboruvame za @ivotnata sreDina
izdava: Fondacija institut otvoreno op{testvo - makedonija za izdava~ot: vladimir mil~in, izvr{en direktor avtor: makedonski centar za evropsko obrazovanie Lektura: aneta vasilevska - Qubeckij Likovno-grafi~ko oblikuvawe: brigada dizajn Pe~at: ProPoint tira`: 2000 primeroci
CIP - Katalogizacija vo publikacija nacionalna i univerzitetska biblioteka sv. Kliment ohridski, skopje 502/504 Da zboruvame za ìvotnata sredina. - skopje: Fondacija institut otvoreno op{testvo - makedonija, 2010. - 48 str. : ilustr. ; 20sm. ISBN 978-608-218-093-9 a) @ivotna sredina COBISS.MK- ID 83147274
DA ZBORUVAME ZA @IVOTNATA SREDINA
Sodr` ina
1. EKOLO[KATA POLITIKA KAKO VRVEN PRIORITET 2. EKOLO[KI AKCISKI PLAN NA EVROPSKATA UNIJA 3. VOZDUH 3.1 Klimatski promeni 3.1.1 Poobi~aeniot efekt na stakleni~ki gasovi 3.1.2. nevoobi~aeniot efekt na stakleni~ki gasovi 3.2 efekti od globalnoto zatopluvawe 3.3 iznao|awe re{enija 3.4 [to pravi evropskata unija za re{avawe na problemot? 3.5 [to moème da storime nie? 4. VODA 4.1 se za vodata 4.1.1. voda za piewe 4.1.2 morski breg 4.1.3.voda za kapewe 07 09 11 12 13 13 14 16 18 20 21 22 22 24 24
4.2 soo~uvawe so problemite 4.3 [to prezema evropskata unija? 4.4 [to moème da storime nie? 5. OTPAD 5.1. Prevencija 5.1.1 îsta tehnologija 5.2. reciklirawe na otpad 5.2.1. reciklirani materijali 5.2.2. Kompostirawe 5.3. [to e toa tretman na otpadot? 5.3.1. Deponija 5.3.2. sogoruvawe 5.4. [to pravi evropskata unija? 5.5. [to moème da storime nie?
24 26 28 29 30 30 31 32 33 33 34 35 36 38
6. PRIRODA 6.1. za{tita i obnovuvawe na prirodnite ekosistemi 6.1.1. @iveali{tata vo evropa 6.1.2. zagrozeni vidovi 6.2. o{tetuvawe na prirodnite ìveali{ta 6.3. [to pravi evropskata unija? 6.4. [to moè da storime nie? 7. KAKO RABOTI EVROPSKATA UNIJA INDIKATORI ZA @IVOTNATA SREDINA? 8. [TO PRAVI REPUBLIKA MAKEDONIJA 9. INSTRUMENT ZA PRETPRISTAPNA POMO[ - IPA 9.1. iPa II komponenta (Prekugrani~na sorabotka) 9.1.1. Glavni prioriteti i celi 9.1.1.1 Prekugrani~na sorabotka so bugarija 9.1.1.2. Prekugrani~na sorabotka so Grcija 9.1.1.3. Prekugrani~na sorabotka so albanija
39 40 40 41 42 43 45 47 49 51 52 52 52 53 53
9.1.2. Finansiski pokazateli 9.2. iPa Komponenta III 9.2.1. Glavni prioriteti i celi 10. @IVOT+ 10.1. @ivot+ (2007 2013) 10.1.1. @ivot+ Priroda i biolo{ka raznovidnost 10.1.2. @ivot+ ekolo{ka politika i upravuvawe 10.1.3. @ivot+ informirawe i komunikacii 10.1.3.1. Kriteriumi za izbor na prifatlivi proekti 10.1.3.2. Potencijalni korisnici 10.1.3.3. izbor na proektite 10.1.3.4. Pravila za kofinansirawe 11. USPE[NI PRIMERI NA @IVOT+ 12. PROGRAMA ZA KONKURENTNOST I ZA INOVACII/EKOINOVACII 13. KONTAKTI
53 54 54 55 56 56 56 56 57 57 58 58 59 65 67
EKOLO[ KATA POLITIKA KAKO VRVEN PRIORITET

i deka gi zasegaat pra{awata kako {to se klimatskite promeni i zagaduvaweto. s# pove}e merki na ekolo{kata politika se prelevaat vo drugata politika i vo sektorite kako {to se transport, energetika, zemjodelstvo, industrija, istraùvawe, razvojna i regionalna politika. na primer, energetskata politika zboruva za celi kako {to se namaluvawe na ispu{taweto gasovi {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina, ili za postignuvawe zelena ekonomija (ekonomija so namaleno ispu{tawe na CO2). Poslednata ekonomska kriza be{e najdobroto predupreduvawe za unijata da raboti na postignuvaweto zelena ekonomija i na toj na~in
Potrebata od za{tita na ìvotnata sredina i od obezbeduvawe kvaliteten ìvot na gra|anite na eu; obezbeduvawe pravilno funkcionirawe na edinstveniot evropski pazar; kako i vgraduvawe na principot na odr`liv razvoj vo postojnoto zakonodavstvo dovede do zasilena sorabotka vo sektorot, a podocna i do razvivawe zaedni~ka ekolo{ka politika. ekolo{kata politika pove}e ne e na sporedniot kolosek, tuku se nao|a na vrvot na listata prioriteti na site pretsedatelstva na evropskata unija. Duri 96% od ispitanicite, dràvjani na evropskata unija se izjasnile deka za{titata na ìvotnata sredina e va`na za niv
Ekolo{ kata politika kako vrven prioritet
da obezbedi pottiknuvawe na ekonomskata obnova i po~nuvawe nov razvoen ciklus, koj }e ja garantira konkurentnosta na evropskata unija. Pra{awata kako {to e odr`liviot razvoj se klu~ni pri koristeweto na strukturnite fondovi. zemjodelskata politika zasileno gi promovira odr`livoto koristewe na zemji{teto i upravuvaweto na resursite. reformata {to ja prezema unijata vo zaedni~kata zemjodelska politika s# pove}e gi naso~uva evropskite fondovi vo poddr{ka na ruralniot razvoj. Dràvite {to
se ~lenki }e treba ovie sredstva od fondovite na unijata da gi iskoristat za soo~uvawe so predizvicite kako {to se: namaluvawe na biolo{kata raznovidnost, za{tita na prirodata, obnovliva energija, upravuvawe na vodite i na otpadot, po~ist transport i klimatski promeni. iako trendot na degradirawe na ìvotnata sredina ne moè da se zavrti vo obratna nasoka, sepak faktot deka se pravat seriozni napori i se vloùvaat golemi sredstva pomaga vo negovoto zapirawe.
EKOLO[KI AKCISKI PLAN
NA EVROPSKATA UNIJA
evropskata unija gi planira svoite aktivnosti vo odnos na za{titata na ìvotnata sredina i o~ekuva deka }e moè da prerasne vo globalen lider koga stanuva zbor za zelenata ekonomija i za za{titata na ìvotnata sredina. Glaven instrument na ekolo{kata politika na unijata za postignuvawe konkretni rezultati vo za{titata na ìvotnata sredina e t.n. ekolo{ki akciski plan. vo sila e [estiot ekolo{ki akciski plan na evropskata zaednica, koj go opfa}a periodot 2002-2012 godina. i pokraj postojaniot porast na ispu{taweto gasovi {to sozdavaat efekt na staklena gradina vo svetot, nekontroliranoto namaluvawe na biolo{kata raznovidnost, zagaduvaweto i zgolemuvaweto na koli~estvoto otpad, unijata postignala odreden napredok vo
za{titata na ìvotnata sredina. Posvetenosta na unijata e klu~ot za uspehot, a ekolo{kiot akciski plan gi fokusira naporite i im dava strategiska ramka. [estiot ekolo{ki akciski plan na unijata be{e usvoen so odluka na evropskiot parlament i na sovetot na eu na 22 juli 2002 godina i go opfa}a periodot od 2002 godina do 2012 godina. revizijata na planot be{e napravena vo tekot na 2006 godina, a toj be{e kone~no usvoen po {irokata javna debata vo april 2007 godina. Planot utvrduva ~etiri prioritetni oblasti, i toa: klimatski promeni, priroda i biolo{ka raznovidnost, zagaduvawe i javno zdravje, i prirodni resursi i otpad. so planot se pro-
Ekolo{ ki akciski plan na evropskata unija
movira celosno vklu~uvawe na za{titata na ìvotnata sredina vo site sektorski politiki na unijata odrazuvaj}i ja taka ekolo{kata ili zelena komponenta na strategijata za odr`liv razvoj na evropskata unija. na ovoj na~in, me|u drugoto, se obezbeduva i vrskata me|u za{titata na ìvotnata sredina i celite od Lisabonskata strategija za porast, konkurentnost i za vrabotuvawe. Pokraj utvrdenite prioriteti {to se odnesuvaat na evropskata unija i na sektorskata politika, unijata so planot ima utvrdeno prioriteti i za pra{awa od globalno zna~ewe. [estiot ekolo{ki akciski plan predviduva izrabotuvawe sedum tematski strategii kako obid za modernizacija na ekolo{kata politika na unijata i obezbeduvawe eden po{irok strategiski pristap. tematskite strategii se nadgraduvaat nad postojnata pravna i regulatorna ramka i vklu~uvaat novi poznavawa za zakanite vrz zdravjeto na lu|eto i na ìvotnata sredina. Preku tematskite strategii se obezbeduva ne samo vklu~uvawe na ekolo{kata politika vo drugite sektorski politiki, tuku se posvetuva vnimanie i na nivnoto sproveduvawe. voedno, preku tematskite strategii se odgovara na potrebata od realizirawe na strategijata za podobro regulirawe. tematskite strategii vo taa smisla se pridruèni so analiza na vlijanieto so koja se procenuva ekonomskoto vlijanie, socijalnoto vlijanie i vlijanieto vrz ìvotnata sredina na razli~nite alternativni re{enija na politikata; pri nivnoto donesuvawe se sproveduvaat {iroki konsultacii so site u~esnici vo politikata, a nivnata cel e da se poednostavi regulatornata ramka.
10
tematskite strategii se odnesuvaat na slednive podra~ja: Vozduh; Prevencija na nastanuvaweto otpad i negovo reciklirawe; Pomorski ekosistemi; Po~va; Pesticidi; Prirodni resursi; Urbani podra~ja.
VOZDUH
evropskata unija ve}e podolgo vreme posvetuva golemo vnimanie na podobruvaweto i na za{titata na kvalitetot na vozduhot. Kako rezultat na tie napori denes moè da se zboruva za odredena uspe{nost vo soo~uvaweto so predizvikot i za podobruvawe na kvalitetot na vozduhot. iako kvalitetot na vozduhot e podobren, sepak toa ne zna~i deka nema problemi {to i ponatamu treba da se re{avaat. Prvo, slabiot kvalitet na vozduhot vo golemite gradovi e {teten za zdravjeto na lu|eto i go pravi ìvotot neprijaten. Ponatamu, problem e osiroma{uvaweto na ozonskata obvivka i, sekako, klimatskite promeni. site ovie problemi se javuvaat poradi toa {to lu|eto preku svoite aktivnosti ispu{taat {tetni materii vo vozduhot, koi gi ima premnogu, isto kako {to ima i pove}e re{enija vo zavisnost od ispu{tenata materija. evropskata unija moè da napravi mnogu i ve}e pravi mnogu za podobruvawe na sostojbata.
Vozduh
12
3.1. Klimatski promeni

vo posledniot eden vek prose~nata temperatura na zemjata se zgolemi za 0,3 - 0,6C, a nau~nicite o~ekuvaat da prodolì pojavata na globalno zatopluvawe. Globalnoto zatopluvawe }e ima su{tinsko vlijanie vrz klimata predizvikuvaj}i topewe na ve~niot mraz na polovite, poka~uvawe na nivoto na moreto predizvikuvaj}i ekstremni vremenski uslovi, buri i poplavi na krajbre`nite podra~ja. Klimatskite promeni i soo~uvaweto so predizvicite od ovaa pojava za evropskata unija pretstavuva prioritetno podra~je na aktivnost.
Da zboruvame za ìvotnata sredina
3.1.1 Voobi~aeniot efekt na stakleni~ki gasovi

toa {to go znaeme site e deka sonceto ja zagreva zemjata! zo{to toga{ na zemjata e potoplo otkolku vo vselenata? za da go razbereme seto ova mora da go razbereme efektot na staklena gradina. son~evata svetlina (vidlivata radijacija) pominuva preku stakloto na staklenata gradina i se apsorbira vo rastenijata vo staklenata gradina. rastenijata vo staklenata gradina vra}aat del od toplinata (infracrvena radijacija). vakvata toplina ne e vidliva, no lu|eto moè da ja po~uvstvuvaat. Del od ovaa toplina izleguva od staklenata gradina, no del od nea ostanuva vo nea. stakloto od staklenata gradina povtorno ja odrazuva ovaa infracrvena radijacija kon rastenijata i gradinata se zagreva vnatre. tokmu ova e toa {to se slu~uva so zemjata bidej}i nejzinata atmosfera e kako staklena gradina i go ima istiot efekt. son~evite zraci pominuvaat niz atmosferata i stignuvaat do zemjata. nevidlivata infracrvena radijacija se odrazuva kon vselenata, a nekoi od atmosferskite gasovi {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina ne dozvoluvaat ovaa radijacija da pobegne nazad vo vselenata i se odrazuvaat nazad kon zemjata zagrevaj}i ja. na toj na~in zemjata se odrùva zagreana. Dokolku normalniot efekt na radijacijata ne funkcionira{e na ovoj na~in zemjinata kora i atmosferata }e bea postudeni za 33C odo{to se sega, odnosno so prose~na temperatura od -18C. so vakva prose~na temperatura celokupnite izvori na voda na planetata }e bea zamrznati. ovoj primer bi moèl da ni pomogne da go razbereme zna~eweto na gasovite {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina.
3.1.2. Nevoobi~aeniot efekt na gasovite {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina

ako voobi~aeniot efekt na gasovite {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina e polezen za zemjata, zo{to toga{ site nau~nici se tolku zagrièni? zatoa {to mnogumina od niv se pla{at deka zemjata premnogu se zagreva tokmu poradi nevoobi~aeniot efekt na ovie gasovi. spored niv, vo poslednoto stoletie koncentracijata na ovie gasovi vo atmosferata e enormno zgolemena i poradi toa nastanuva globalno zatopluvawe. Poznati se {est glavni gasovi {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina. Jagleroddioksid (CO2) e najpoznatiot i najzastapeniot od niv. Drugite pet se: Nitrogenoksid (N2O); Metan (CH4) Hidrofluorokarbonati (HFCs) Sulfurheksafluorid (SF6) Perfluorokarbonati (PFCs) ako se fokusirame samo na jagleroddioksidot, koj e najzastapeniot vo atmosferata, }e vidime deka ovoj gas postojano se ispu{ta i prima. Koga lu|eto di{at tie zemaat kislorod i ispu{taat jagleroddioksid. istoto se slu~uva i kaj site drugi ìvi su{testva i tie vdi{uvaat kislorod, a izdi{uvaat jagleroddioksid, ottamu, tie se poznati kako ispu{ta~i (emituva~i), dodeka okeanite i moriwata, kako i site rastenija se poznati kako prima~i (apsorbira~i)
13
Vozduh
na jagleroddioksid. mnogu od izvorite, ili ispu{tawata na jagleroddioksid se napraveni od ~ovekot. vo niv spa|aat pe~kite na drvja, gas, jaglen i na nafta, koi so sogoruvaweto sozdavaat jagleroddioksid. vo minatoto, koga nema{e elektri~na energija, naj~estoto transportno sredstvo be{e kowot, ottamu koli~estvoto na ispu{ten i koli~estvoto na primen jagleroddioksid bea pribli`no ednakvi, pa prose~noto koli~estvo vo atmosferata se odrùva{e na stabilno nivo. Denes, koli~estvoto na ispu{ten jagleroddioksid vo vozduhot na godi{no nivo e pribli`no 7 milijardi toni, glavno od energetsko sogoruvawe vo industrijata, transportot, gasni centrali i drugi izvori vo doma}instvata i sli~no. Poradi toa izvorite na jagleroddioksid se zgolemija drasti~no. za da bide problemot u{te pogolem, istovremeno se slu~uva namaluvawe na prima~ite. tradicionalnite golemi povr{ini se prima~i, kako {to se {umite vo Ju`na amerika i Jugozapadna azija bea ise~eni ili zapaleni i na toj na~in ne samo {to se namalija prima~ite, tuku se zgolemi i koli~estvoto na ispu{ten CO2 vo vozduhot. Posledicata od ovoj proces e zgolemenoto koli~estvo na jagleroddioksid vo atmosferata, koj dopolnitelno go spre~uva propu{taweto na infracrvenata radijacija, odnosno ja odrazuva nazad na zemjata i so toa dopolnitelno ja zagreva.
3.2. Efekti od globalnoto zatopluvawe

Lu|eto se zagrièni bidej}i temperaturata na zemjata porasna vo prili~no kratok period, pribli`no eden vek, {to vo sporedba so milionite godini kolku {to e stara planetata e, navistina, kratok period. nikoj ne moè da predviduva {to }e se slu~uva vo idninata, no nau~nicite se obiduvaat koristej}i sovremena oprema da predvidat kako }e se odnesuva zemjata ako prodolì ponatamu nejzinoto zagrevawe. [to moème da o~ekuvame? verojatno nema da bide premnogu te{ko da pretpostavime deka podra~jata {to i taka se è{ki }e stanat u{te potopli, dodeka tie {to imaat poumerena ili postudena klima }e prodolàt da se zagrevaat. reakcijata na lu|eto, isto taka, }e bide razli~na. tie {to ìveat vo podra~jata so studena klima }e si pomislat super! Kone~no, malku potoplo vreme. no, faktot deka vakvoto zagrevawe }e bide na site strani, }e zna~i deka efektot na opustinuvawe }e bide u{te posilen. Pra{aweto e kako }e se soo~at so toa rastenijata, ìvotnite i lu|eto {to ìveat vo podra~jata {to }e opustinat? nekoi lu|e }e uspeat da se soo~at so gore{tinite, duri, moèbi, }e uspeat da se prisposobat na povisokite temperaturi; ìvotnite i rastenijata se prisposobuvaat na odredeni promeni vo klimatski uslovi i ìveali{ta, no ne moè da se o~ekuva da se prisposobat na olku drasti~na promena.
14
so zagrevaweto na odreden region, del od ìvotnite }e se obidat da se preselat kon postudeni podra~ja, na toj na~in sozdavaj}i seriozna konkurencija za ograni~eniot prostor vo toa podra~je na ve}e postojnata populacija. Del od rastenijata }e is~eznat predizvikuvaj}i izumirawe i na del od ìvotnite {to se hranat so niv i taka ponatamu kon vrvot na sinxirot na ishrana. efektot }e bide sli~en i vrz kultiviranite rastenija {to poradi toplinata nema da moàt da se odgleduvaat pove}e, a so toa }e se namali koli~inata hrana itn. Domino-efektot }e bide pove}e od zabeleìtelen i seriozen poradi faktot {to vo prirodata s# e povrzano. so zatopluvaweto na studenite podra~ja }e po~ne i topeweto na ve~niot mraz na polovite,
{to }e predizvika porast na nivoto na svetskite moriwa. nekoi nau~nici predviduvaat deka temperaturata }e se poka~i za 1,4-5,8C, a nivoto na moreto }e se poka~i me|u 9 i 88 santimetri vo tekot na narednite 100 godini. mnogu od ostrovite i krajbre`nite gradovi }e bidat poplaveni ili }e is~eznat. Kade vo takvi uslovi }e odat lu|eto od poplavenite podra~ja? spored mnogu nau~nici zatopluvaweto na zemjata }e dovede do isklu~itelno lo{i vremenski uslovi, mnogu silni uragani, buri, u{te pove}e poplavi itn. spored niv, vakvite vremenski uslovi ve}e se zabeleùvaat vo evropa. evropskata unija i pokraj dramati~nosta na predviduvawata veruva deka moè da gi promeni ne{tata i raboti da go postigne toa.
15
Vozduh
3.3 Nao|awe re{enija

Predviduvawata za posledicite od klimatskite promeni se, navistina, zagriùva~ki. nau~nicite presmetale deka zemjata, kako ekosistem, moè da se prisposobi na varijacija i zatopluvawe od 0,1C i poka~uvawe na nivoto na svetskite moriwa za 2 santimetra vo tekot na edna godina. ako sakame da ostaneme vo ramkite na ovie granici e potrebno vedna{ da se namalat ispu{tawata gasovi {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina za 60%! ova e nevozmo`no, no tokmu poradi toa, n prinuduva da najdeme re{enija vedna{, osobeno poradi faktot deka gasovite {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina se zadrùvaat vo atmosferata dolg vremenski period.
16
samo do pove}e ispu{tawa, no nema da bide fer ako se pobara od niv da go zaprat svojot razvoj. naporite da se namali globalnoto zatopluvawe mora da bide spodelen ednakvo i pravi~no, vo soglasnost so potrebite na dràvite i nivnata odgovornost za sozdavawe na problemot. Glavniot problem na unijata e usoglasuvaweto na dràvite {to se ~lenki. na primer, ispu{taweto gasovi {to sozdavaat efekt na staklena gradina se namali za 2,5 % vo periodot me|u 1990 godina i 1998 godina. ova namaluvawe najmnogu se dolè{e na zatvoraweto na golem del od rudarsko-geolo{kata industrija vo obedinetoto Kralstvo, kako i na namaluvaweto na kapacitetite od te{kata industrija po obedinuvaweto na Germanija. Pove}eto od drugite dràvi {to se ~lenki, pak, go zgolemija ispu{taweto gasovi {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina. ako se pra{ame od kade doa|aat poedine~nite gasovi, }e vidime deka imaat razli~ni izvori:
tri ~etvrtini od gasovite {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina se ispu{taat od edna ~etvrtina od svetskoto naselenie, vo saD, evropa i vo Japonija. ottuka, obvrskata e prete`no na industriski razvienite dràvi da se promenat. Postojaniot ekonomski razvoj vo dràvite kako {to se Kina i indija }e dovede Jagleroddioksid (CO2) Metan (CH4) Nitrogenoksid (N2O) Hidrofluorokarbonati (HFCs) Sulfurheksafluorid (SF6) Perfluorokarbonati (PFCs)
se ispu{ta najmnogu od energetskata industrija i od se~eweto drvja (deforestacija) se ispu{ta najmnogu od sogoruvaweto i od proizvodstvoto na energija, od fermentacijata vo orizovite poliwa Poteknuva najmnogu od ve{ta~kite |ubriva i od se~eweto drvja (deforestacija) vo celost poteknuvaat od industrijata
Koli~estvoto na emisijata na ovie gasovi vo evropskata unija: Jagleroddioksid (CO2) Metan (CH4) Nitrogenoksid (N2O) Hidrofluorokarbonati (HFCs) Sulfurheksafluorid (SF6) Perfluorokarbonati (PFCs) 78% 11% 9% 1,6%
re{enijata moè da se obideme da gi najdeme vrz osnova na ovie podatoci. Jasno e deka sektorot energetika, odnosno tradicionalnite izvori na energija najmnogu pridonesuvaat za globalnoto zatopluvawe, ottamu glavnoto re{enie treba da bide namaluvawe na ispu{tawata kako posledica na potro{uva~kata na energija. mo`nite re{enija se: da se odano~i potro{uva~kata na energija - odano~uvaweto na potro{uva~kata na energija }e ja napravi cenata na energijata povisoka {to kako posledica na toa }e ima namaluvawe na potro{uva~kata. Sekako, ova }e ima i negativen efekt ako cenata na energijata porasne, }e porasne i cenata na proizvodstvoto, kako i cenata na proizvodite {to }e predizvika namaluvawe na konkurentnosta na evropskite kompanii za smetka na tie vo drugite dràvi. Ottuka, odano~uvaweto e edno od re{enija, no }e treba da se vnimava so visinata na danocite {to }e se napla}aat. da se zgolemi proizvodstvoto na energija od obnovlivi resursi - proizvodstvoto na energija od obnovlivi izvori e prioritet za Evropskata unija. Pove}e od programite
na zaednicata se fokusirani na poddr{ka na proizvodstvoto na energija od obnovlivi izvori, a se poddrùvaat i nau~ni istraùvawa vo istata nasoka. da se zgolemi energetskata efikasnost na proizvodstvoto - proizvodstvo na istoto koli~estvo proizvodi so namalena potro{uva~ka na energija zna~i zgolemuvawe na efikasnosta na procesot na proizvodstvo. Zabeleàn be{e uspeh vo nasoka na zgolemuva na energetskata efikasnost na proizvodstvoto vo periodot me|u 1980 godina i 1989 godina, koga potro{uva~kata na energija padna za 30 %, iako vo istiot period proizvodstvoto porasna za 50 % {to pridonese za anulirawe na pozitivniot efekt. da se zgolemi energetskata efikasnost na potro{uva~kata - poefikasni avtomobili bi rabotele podolgo za pomalku potro{eno gorivo. Problemot e deka toa nema da bide dovolno. Ako ja sporeduvate potro{uva~kata na gorivo na avtomobilite denes i pred 10 godini, }e zabeleìte deka se namalila, no denes s pove}e lu|e koristat avtomobili za transport, taka {to povtorno doa|a do anulirawe na pozitivniot efekt. o~igledno, re{enieto e vo kombinirana primena na site mo`ni re{enija. mora da se namali potro{uva~kata na energija, na primer, sekoga{ koga e vozmo`no da go koristime javniot transport mesto da patuvame so sopstvenite avtomobili, da vnimavame kakvi aparati za doma}instvo koristime bidej}i i tie imaat oznaka za potro{uva~kata na energija. Pokraj toa, isklu~itelno se va`ni i vloùvaweto i istraùvaweto vo razvivawe i otkrivawe novi, ~isti, obnovlivi izvori na energija i/ili poefikasni procesi na proizvodstvo.
17
Vozduh
3.4. [to pravi Evropskata unija za re{avawe na problemot?

zagaduvaweto na vozduhot e eden od glavnite politi~ki prioriteti na unijata u{te od po~etokot na sedumdesettite godini na minatiot vek. napraveni se pove}e obidi za namaluvawe na zagaduvaweto, a kvalitetot na vozduhot se podobruva, iako mora da prodolìme da se obiduvame da napravime pove}e. evropskata unija e potpisnik na pove}e zna~ajni me|unarodni dogovori za da se podobri kvalitetot na vozduhot na globalno nivo i da se namali zagaduvaweto.
18
1979
1985
1987
1988
1992
1994 1996
1997
2001
2005
@enevskata konvencija za dalekuse`no prekugrani~no zagaduvawe na vozduhot postavuva celi za namaluvawe na ispu{taweto jagleroddioksid i sulfurmonoksid. od po~etokot na nejzinoto sproveduvawe, ispu{tawata sulfur niz evropa se zna~itelno namaleni, iako poradi zasiluvaweto na intenzitetot na patniot transport efektot na konvencijata vrz ispu{tawata na nitrogenoksid e nezabeleìtelen. Pove}eto od dràvite {to se ~lenki na evropskata unija go potpi{aa Protokolot za namaluvawe na ispu{taweto sulfur za da go namalat ispu{taweto sulfurdioksid (so2) za 30 % do 1993 godina (vo sporedba so nivoto od 1980 godina). ovoj dogovor be{e poznat kako osnovawe na Klubot na 30% i so nego site dràvi {to go potpi{aa, kako i mnogumina {to ne go potpi{aa gi postignaa predvidenite namaluvawa. montrealskiot protokol utvrduva celi i krajni rokovi za namaluvawe na gasovite {to ja namaluvaat ili o{tetuvaat ozonskata obvivka. Kako rezultat na ovoj protokol, hlorofluorokarbonatite (CFCs) - naj{tetnite od site gasovi - ednostavno prestanaa da se proizveduvaat i da se emituvaat vo evropskata unija. evropskata unija usvoi direktiva so koja gi obvrza energetskite postrojki, kako i instalaciite od metalskata, hemiskata i drvo-prerabotuva~kata industrija, kako i postrojkite za postapuvawe so otpad da gi namalat svoite ispu{tawa sulfurdioksid (so2) i nitrogenoksid (N20), a sli~ni ograni~uvawa bea primeneti i na sogoruvaweto na otpadot, transportot, toplanite i energetskite centrali. na samitot na planetata zemja vo rio de @aneiro, vo brazil, evropskata unija ja poddrà Konvencijata na obedinetite nacii za klimatski promeni voveduvaj}i go istovremeno principot na odr`liv razvoj. Principot, prakti~no, zna~i podobruvawe na kvalitetot na ìvotot preku zadovoluvaweto na potrebite na lu|eto bez da se predizvikuvaat {tetni vlijanija vrz ìvotnata sredina i da se spre~uvaat idnite generacii da gi zadovolat svoite potrebi. Grupa od dràvi {to se ~lenki na evropskata unija potpi{aa vtor protokol za sulfurot i ottoga{ site dràvi {to se ~lenki na unijata ja postignaa celta namaluvawe na ispu{taweto sulfur za 35% vo sporedba so nivoto vo 1990 godina. Dopolnitelni namaluvawa na ispu{taweto se o~ekuvaat vo narednite dekadi. be{e lansirana programata za masla za avtomobili so koja se utvrdija postrogi energetski standardi za privatnite avtomobili. vo Kjoto, Japonija, evropskata unija se obvrza do 2010 godina da go namali ispu{taweto sulfurdioksid (so2) za 50 %, vo sporedba so nivoto vo 1990 godina, a ispu{taweto amonijak za 30 %. spored stru~wacite, namaluvaweto na ispu{taweto sulfurdioksid e dosti`no, dodeka situacijata so nitrogenoksid i so amonijak e malku poinakva bidej}i malkumina napravile ne{to za da se soo~at so nego. be{e lansirana programata za ~ist vozduh za evropa, ~ija{to cel be{e da go pottiknuva nao|aweto na~ini za zapirawe na zagaduvaweto na vozduhot i negovoto {tetno dejstvo vrz zdravjeto na lu|eto i na ìvotnata sredina. Komisijata ja lansira{e strategijata za namaluvawe na zagaduvaweto na vozduhot vo evropa so cel do 2020 godina da ja namali smrtnosta kaj lu|eto od bolesti {to se javuvaat kako posledica na zagaduvaweto na vozduhot za 40%, vo sporedba so nivoto od 2000 godina. Cel na strategijata e spre~uvawe na namaluvaweto na podra~jata so {umi i na drugite ekosistemi, kako i namaluvawe na {tetnoto vlijanie od zagaduvaweto na vozduhot, a posebno vnimanie se posvetuva na sitniot prav ili ~esticite {to imaat najgolemo {tetno dejstvo vrz zdravjeto na lu|eto.
19
Vozduh
3.5. [to moème da napravime nie?

ako se ima predvid deka fabrikite go proizveduvaat toa {to ni e potrebno, prvi~niot pristap bi bil koristewe reciklirana hartija ili proizvodi {to moàt da se reupotrebat ili da se koristat proizvodi {to imaat ekooznaka, na primer besfosfaten detergent; proizvodi so najmalku ambalaà itn.
20
Site moème da re{ime da go koristime pove}e velosipedot kako prevozno sredstvo (dobar e za ìvotnata sredina i za na{eto zdravje) ili, pak, da koristime javen gradski prevoz tamu i toga{ koga e vozmo`no. Da gi isklu~ime site elektri~ni uredi koga ne gi koristime. Da zasadime {to pove}e drvja! Tie go apsorbiraat jagleroddioksidot (C02). Zagaduvaweto na vozduhot nastanuva najmnogu kako posledica na transportot i osobeno na kargo-transportot. Da kupuvame proizvodi {to se proizvedeni blizu do mestoto vo koe ìveeme, odnosno proizvodi {to se soodvetni na godi{noto vreme. Da koristime proizvodi {to imaat oznaka deka ne ja o{tetuvaat ozonskata obvivka. Da gi reciklirame starite friìderi ili klima-uredi, a hidrofluorokarbonatite od starite friìderi i klima-uredi da ne gi ispu{tame vo atmosferata.
VODA
tihi okean pokriva edna polovina od teritorijata na zemjata - toa e podra~je {to e dovolno golemo za da gi sobere site kontinenti. vsu{nost, duri 75% od povr{inata na zemjata se pokrieni so voda. ironijata na ne{tata e deka na{ata planeta ja narekuvame zemja. Pogolemiot del od vodata na planetata e solena, odnosno samo okolu 3 % e slatka voda od
4
koja eden pogolem del e zamrznat vo polarnite kapi i vo drugite gle~eri. vodata e su{tinska za opstanokot na planetata, a bidej}i ima mnogu ograni~eni izvori, stanuva s# poskapocena. mora da bideme povnimatelni kon ovoj resurs. za{titata i upravuvaweto na vodata e eden od prioritetite na ekolo{kata politika na evropskata unija.
Voda
22
4.1. S# za vodata
slatkata i solenata voda se me|usebno povrzani. ako rekite se zagadeni, toga{ i moriwata i vodnite ekosistemi }e bidat zagadeni i o{teteni. iako dobar del od vodata {to ja koristime za piewe, kako i taa za kapewe e po~ista od porano, evropskata unija, sepak, ima u{te mnogu da napravi za za{tita na nejziniot kvalitet.
4.1.1. Voda za piewe

Prirodniot proces {to go poznavame kako ciklus na vodata gi povrzuva site vodi na planetata. zamislete go patot na kapkata do`d... moè da padne na zemjata ili, pak, vo voda. Pribli`no edna tretina od do`dovite {to pa|aat na zemjata odat direktno vo vodata. Drugite dve tretini se vpivaat vo po~vata. Del od vodite vo moriwata i vo okeanite isparuvaat pod è{tinata na sonceto i gi sozdavaat oblacite na neboto. Koga oblacite se prepolneti, toga{ vrne i na toj na~in kapkata do`d go zatvora krugot na ciklusot. ako, pak, se obideme da gi sledime onie dve tretini od do`dot {to se vpivaat vo po~vata }e moème da utvrdime deka se vpivaat vo po~vata so brzina od pribli`no eden metar vo tekot na edna godina. Krajot na nivnoto pate{estvie go ozna~uva nekoja podzemna voda.
so stotici, ili iljadnici godini, ovaa podzemna voda gi apsorbira atmosferskite vodi {to se vpivaat vo po~vata dodavaj}i specifi~en vkus ili kvalitet. vodata od okeanite moè da bide podloèna na tretman na desalinizacija so {to bi moèla da se koristi i za piewe. za àl, ovoj proces e skap i pri negovata primena ima ogromna potro{uva~ka na energija. Poradi toa, pribli`no 65 % od vodata {to ja koristime za piewe doa|a od podzemnite vodi. otpadnata voda i upotrebenata voda na krajot zavr{uvaat vo rekite, ottamu vo moriwata i ottuka odnovo po~nuva cikPrva faza
lusot na vodata. Koli~estvoto na vodata na zemjata i denes e isto kako i pred 100, 1.000 ili 10.000 godini. zamislete si samo vodata {to ja pieme denes, moèbi, e istata taa {to ja piele dinosaurusite pred milioni godini. Koga se ispumpuva od podzemni izvori ili od rekite, vodata sodrì razni ~estici prav, bakterii i sl., koi moraat da bidat otstraneti pred vodata da bide pogodna za piewe. Procesot za nejzinoto pro~istuvawe ima pove}e fazi, za ilustracija }e ja iskoristime vodata od sena i nejzinoto pro~istuvawe do fazata vo koja odi do gra|anite na Pariz za piewe.
23
vodata se filtrira i od nea se izvlekuvaat site pokrupni ~estici, kako {to se pesokot i padnatite lisja. vodata pominuva niz u{te eden filter na aktiven jaglen za da se is~istat Vtora faza sitnite ~estici i nekoi mikroorganizmi. vodata se tretira so ozon - vo proces {to li~i na duvawe so vozduh. so ovoj Treta faza tretman se ubivaat najgolemiot del od patogenite mikroorganizmi. vodata pominuva niz mikronski filter za nejzino perfektno i celosno êtvrta faza pro~istuvawe.
Voda
otkako }e pomine eden olku dolg proces na pro~istuvawe, vodata od ~e{ma nasekade vo evropskata unija e ~ista i bezbedna za piewe. sepak, mnogu lu|e pretpo~itaat pakuvana mineralna voda za{to vo nea kompaniite dodavaat hlor za zadrùvawe na vkusot i za odrùvawe na ~istinata za vreme na nejziniot transport od mestoto na polnewe do na{iot dom.
4.1.3. Voda za kapewe

Prviot praven akt so koj se ureduva za{titata na vodata vo evropskata unija se odnesuva{e tokmu na vodata za kapewe i be{e donesen pred pribli`no 25 godini. Krajbre`nite vodi bea zagadeni od otpadni vodi i od tiwa od domovite i od industrijata, kako i od ve{ta~ki |ubriva i od {talsko |ubre, koe se koriste{e vo zemjodelstvoto. otpadnite vodi ne smee da bidat ispu{tani vo rekite ili vo moriwata pred prethodno da bidat pre~isteni. ova e glavnoto pravilo, koe treba da se sledi, sepak vo minatoto toa ne be{e voobi~aena praktika, a za nekoi gradovi da se prisposobat na vaka postavenata obvrska vo zakonodavstvoto na eu treba{e da pominat pove}e godini i da se izgradat novi sistemi za tretman na otpadnite vodi. Kapeweto vo zagadena voda moè da bide osobeno {tetno za zdravjeto na lu|eto, golem broj lu|e vo evropa po~inaa poradi kapeweto vo zagadeni vodi otkako progoltaa nekoi smrtonosni bakterii vo moriwata. Glavniot uslov za dobar leten odmor e ~ista krajbre`na voda, ottamu ~istata voda za kapewe e va`na i za razvoj na turizmot.
4.1.2. Morski breg

evropskata unija ima pribli`no 95.000 kilometri morski breg. silata na branovite moè da gi razurne bregovite predizvikuvaj}i erozija na po~vata, dodeka na druga strana moreto taloì sediment sozdavaj}i nova po~va. vo blizina na neapol, prekrasnata Costa Amalfitana sekoja godina gubi po malku od svoeto kopno poradi silata na branovite, no na drugo mesto sedimentot od urnatiot breg se taloì, na toj na~in oddale~uvaj}i nekoe krajbre`no selo na Costa Brava kaj barselona vo [panija.
24
4.2. Soo~uvawe so problemite

vo evropskata unija za industrijata, zemjodelstvoto i za doma{ni potrebi se koristat me|u 200 i 1.000 kubni metri voda po ìtel godi{no. Kako se raspredeluva ova koli~estvo? Industrija Zemjodelstvo Doma}instvo pribli`no 53 % pribli`no 26 % pribli`no 19 %
Denes na godi{no nivo se koristi pogolemo koli~estvo podzemni vodi od {to moè vo tekot na edna godina da se nadomesti preku ciklusot na vodata. ottamu pra{aweto {to treba da si go postavime e slednovo, kako }e se snao|ame vo idnina? za da se napolnat podzemnite rezervoari so voda e potrebno istata voda da pomine niz pove}e sloevi od zemjinata kora. za àl, koga vo na{ite urbani centri gradime parking-prostori, trgovski centri, ili golemi mreì na pati{ta nie go presekuvame patot na do`dovnicata i ja zadrùvame na povr{inata na zemjinata kora, kade {to sonceto brzo ja zagreva i taa isparuva. sli~no na ova, intenzivnoto zemjodelstvo doveduva do pokompakten goren sloj na zemjinata kora, koj do`dot ne moè da go probie za da stigne do podzemnata voda. Glavniot efekt na ova zapirawe na do`dovnicata da stigne vo podzemnata voda e deka mnogu pobrzo se sleva vo rekite, ottamu vo moriwata i go zatvora ciklusot bez ~ove{tvoto da ima polza
od toa, naprotiv duri ima i pogolemi problemi bidej}i ponekoga{ rekite ne moàt da se soo~at so tolku mnogu voda i doa|a do izlevawa od seriozni razmeri prosledeni so materijalni i so ~ove~ki zagubi. Kako dopolnuvawe na ova, del od ispraznetite podzemni rezervoari za voda vo krajbre`nite podra~ja otkako }e se ispraznat od ~istata voda za piewe se polnat so solena voda od moriwata, {to vo su{tina go zasiluva problemot. vo prodolènie na listata na problemi e zagaduvaweto na vodata. zagaduvaweto ne gi zagrozuva samo slatkite vodi, tuku i solenite, morskite vodi, a gi zagrozuva ìvotnite, rastenijata i lu|eto. moèbi }e zvu~i zbunuva~ki, no najgolemite problemi vo odnos na zagaduvaweto ne gi predizvikuva industrijata bidej}i taa moè odli~no da se regulira. najgolemoto zagaduvawe go pravi zemjodelstvoto, osobeno preku koristeweto ve{ta~ki i {talski |ubriva, pesticidi i drugi hemiski proizvodi za podobruvawe na procesot na zemjodelsko proizvodstvo.
25
MESTO ZAKLUÔK
Vodite se zagaduvaat od pove}e izvori: Ispu{tawe zagaduva~i Ispu{tawe toplina Voznemiruvawe na morskoto dno Is~eznuvawe na prirodnite ìveali{ta Taloèwe sediment Organski zagaduva~i Ispu{tawe i isfrlawe nedozvoleni gasovi Isfrlawe cvrst otpad Preterano iskoristuvawe odredeni vidovi Isfrlawe otpad vo moriwata
Voda
4.3. [to prezema Evropskata unija?

Kvalitetot na vodata otsekoga{ bil va`no pra{awe za evropskata unija i za nejzinata ekolo{ka politika. vo poslednite 30 godini, kolku {to se razviva politikata, postignat e zabeleìtelen napredok, me|utoa griàta mora da prodolì, osobeno koga stanuva zbor za koristeweto na vodata i za koli~estvoto voda {to go koristime. Glavnata cel {to saka da ja postigne unijata vo ovoj sektor e dobriot ekolo{ki status na evropskite vodi do 2015 godina za da moàt da profitiraat site lu|e, diviot svet i ìvotnata sredina voop{to. ostvaruvaweto na ovaa cel e vozmo`no samo preku zaedni~ki pristap i tretman na celiot ciklus na vodata {to za evropskata unija zna~e{e kompletno nov pristap vo istraùvaweto, no i vo zakonodavstvoto. zaedni~kiot pristap, prakti~no, zna~i deka }e se tretiraat celi re~ni slivovi, mesto da se razdeluvaat vodite spored administrativni ili politi~ki granici. iako industrijata e golem potro{uva~, taa e voedno najlesniot sektor za regulirawe. se propi{uvaat i poednostavno se primenuvaat pravila i sovremena tehnika {to go spre~uvaat industriskoto zagaduvawe, a pritoa ovozmoùvaat koristewe na pomalo koli~estvo voda. Glavniot zagaduva~ i ponatamu ostanuva zemjodelstvoto. a, individualno, vo domovite koristime s# pove}e i pove}e voda. vo prosek, za navodnuvawe na privatnoto zelenilo se koristat 17 kubni metri voda za sekoj kvadraten metar zelenilo, ili dvorno mesto od 100 kvadratni metri pobaruva potro{uva~ka od 1.700 kubni metri voda! mieweto na avtomobilot pobaruva pribli`no 200 litri voda, dodeka ma{inata za perewe tro{i 100 litri voda za sekoi 5 kilogrami ali{ta.
26
Evropskite direktivi
evropskata unija ima usvoeno golem broj direktivi so koi se obiduva da gi razre{i problemite so koi se soo~uva vo koristeweto ~ista voda, no i so odveduvaweto otpadna voda. Direktivata za voda za piewe od 1998 godina utvrduva standardi za zdravstvena ispravnost na vodata (na primer, mikrobiolo{ka ispravnost, zagaduvawe so olovo i sl.). vo 1991 godina Direktivata za tretman na urbanite otpadni vodi utvrdi pravila za za{tita na ìvotnata sredina od {tetnoto dejstvo na urbanite otpadni vodi {to gi ispu{tame vo ìvotnata sredina, osobeno od industrijata, no, sekako, i od domovite. vo istata godina be{e donesena i Direktivata za nitrati, koja ima za cel namaluvawe na iskoristenoto koli~estvo ve{ta~ki |ubriva, kako {to se nitratite i fosfatite. Direktivata za voda za kapewe od 1976 godina gi za{tituva kapa~ite, me|utoa i ìvotnata sredina, preku utvrduvawe standardi za zdravstvena ispravnost na slatkata voda, no i na krajbre`nata morska voda. ovaa direktiva ne se odnesuva na standardite za zdravstvena ispravnost na bazenite za kapewe. so izmenite i so dopolnuvawata na ovaa direktiva napraveni vo 2006 godina se poednostavuvaat zdravstvenite standardi so cel da se podobri upravuvaweto na plaìte i da se obezbedi pravilno informirawe na kapa~ite i se pravat kvalitetni programi za sledewe na ispolnuvaweto na standardite.
so ramkovnata direktiva za vodi od 2000 godina se predviduva izrabotuvawe planovi za upravuvawe na re~nite slivovi, dodeka so Direktivata za za{tita od poplavi od 2006 godina se sozdava sistem preku koj treba da se obezbedi namaluvawe i upravuvawe na rizicite od poplavite vrz zdravjeto na lu|eto, ìvotnata sredina, infrastrukturata i li~niot imot. evropskata komisija, paralelno so golemiot broj direktivi, predloì i ambiciozna strategija za za{tita na morskite ekosistemi. tematskata strategija za za{tita i za za~uvuvawe na pomorskite ekosistemi ima za cel postignuvawe dobar ekolo{ki status na morskite vodi do 2021 godina, kako i za{tita na resursite od koi zavisat pomorskite ekonomski i socijalni aktivnosti.
Evropskata unija raboti zaedno so svoite gra|ani

sledej}i go svojot pove}enaso~en pristap, evropskata unija ne donesuva samo novo zakonodavstvo, tuku vo 2002 godina na svetskiot samit za odr`liv razvoj po~na inicijativa za vodata (EU Water Initiative - EUWI). inicijativata ima za cel da utvrduva celi (mileniumski razvojni celi) {to se odnesuvaat na upotrebata i na pro~istuvaweto na vodite. Glavnata cel e da se namali za edna polovina koli~estvoto voda {to go koristat lu|eto.
27
Voda
unijata razviva golem broj instrumenti za naso~uvawe i za menuvawe na navikite na lu|eto za koristeweto na vodata. na primer, kaj detergentite evropskata unija ne samo {to usvoila direktiva za namaluvawe na koristenoto koli~estvo detergent, tuku promovira nivno reciklirawe i reupotreba na ambalaàta, namaluvawe na {tetnite sostojki, a prepora~uva i koristewe detergenti {to koristat pomalku energija za postignuvaweto na vistinskiot efekt. vo unijata se koristi i ekoetiketirawe za odredeni proizvodi {to ne predizvikuvaat {teti vrz ìvotnata sredina. Postojat, navistina, strogi pravila {to mora da se po~ituvaat za da moè da se dobie ekoetiketa, a obedinuvaat visoki standardi na procesot na proizvodstvo, koristewe prirodni resursi, energija, skladirawe na otpadot sozdaden vo procesot, sozdavawe bu~ava, ispu{tawe {tetni gasovi vo vozduhot, vodata i vo po~vata itn. vo 1999 godina be{e utvrden standardot za detergenti, a denes ima standardi za ekoetiketirawe za pove}e od 19 grupi razli~ni proizvodi. unijata organizira javni raspravi vo koi go slu{a misleweto na site lu|e i na razli~nite sektori: industrijata, golemite sopstvenici na zemja, grade`ni{tvoto, ribarite, hotelierite, turistite, lokalnite vlasti, ekologistite, istraùva~ite, transportnite dru{tva, sportistite itn.
Me|unarodni dogovori
evropskata unija potpi{a i ratifikuva golem broj me|unarodni dogovori za za{tita na moriwata i na okeanite, kako na primer: Konvencijata od Helsinki od 1974 godina za za{tita na pomorskite balti~ki ekosistemi; Konvenciite od Oslo i od Pariz od 1974 godina i od 1978 godina za za{tita na severoisto~niot del na Atlantski Okean; Konvencijata od Barselona od 1976 godina za za{tita na Sredozemno More; Konvencijata od Bukure{t od 1992 godina za za{tita na Crno More od zagaduvawe; itn.
28

ako samo se setime deka samite sme odgovorni za s {to se slu~uva vo ìvotnata sredina, toga{ mora da vnimavame da ne gi ostavime ~e{mite da ni kapat ili da ja ostavame vodata da te~e dodeka si gi mieme zabite ili gi mieme sadovite, da ne gi koristime ma{inite za perewe i za sadovi premnogu, da ne navodnuvame i da ne gi mieme avtomobilite so ~istata voda za piewe itn. za da postigneme namaluvawe na zagaduvaweto, najdobroto ne{to e da izbirame detergenti {to imaat ekoetiketa.
OTPAD
najbrzoraste~kite tipovi otpad - moè dvojno da se zgolemi za period od samo 12 godini. zagrozuvaweto na ìvotnata sredina i na zdravjeto na lu|eto od raste~koto koli~estvo otpad stanuva s# poseriozno i ottamu evropskata unija re{i da prezeme merki za soo~uvawe so problemot.
sekojdnevno frlame s# pove}e i pove}e otpad. me|u 1995 godina i 1998 godina, koli~estvoto frlen otpad se poka~i za 15%. ako prodolìme so istoto tempo, toga{ vo 2020 godina, verojatno, }e isfrlame pove}e od 45% pove}e otpad otkolku vo 1995 godina. Koli~estvoto otpad od elektronska i od elektri~na oprema - eden od
Otpad
5.1. Prevencija
Koj e najednostavniot, najevtiniot, najefikasniot na~in da se izleze na kraj so otpadot? se razbira, da ne sozdavame otpad. toa e vistinskiot na~in na izleguvawe na kraj so otpadot. ottamu, evropskata unija gi ohrabruva proizvoditelite da dizajniraat proizvodi pri ~ie{to proizvodstvo }e se sozdava pomalku otpad i zagaduvawe. Proizvodite proizvedeni na ovoj na~in otkako }e bide upotrebeni }e bidat povtorno frleni, no razlikata e vo toa {to bile korisni i dobri za ìvotnata sredina za vreme na nivnoto proizvodstvo i koristewe. ova se narekuva ~ista tehnologija. site nie kako potro{uva~i igrame klu~na uloga vo ohrabruvaweto na primenata na ~ista tehnologija preku odbiraweto ~isti proizvodi i uslugi.
stvo na otpad proizleguva deka sekoj ìtel vo eu sozdava pribli`no 6 toni otpad godi{no. ottuka, pove}e od jasno e zo{to imame problem da se oslobodime od otpadot. industrijata moè da pridonese za soo~uvawe so problemot preku dizajnirawe i proizvodstvo na proizvodi {to sozdavaat pomalku otpad i se frlaat bez da sozdadat {teta na ìvotnata sredina. Postojat golem broj na~ini kako da se postigne toa:
30
5.1.1. îsta tehnologija

vo evropskata unija ìveat pribli`no 500 milioni lu|e, koi godi{no proizveduvaat pribli`no 3 milijardi toni otpad. Presmetuvaj}i go individualnoto proizvodDizajnirawe proizvodi {to se energetski efikasni i pobaruvaat pomalku materijali Zamena na materijali {to predizvikuvaat {teta na ìvotnata sredina Dizajnirawe trajni i izdr`livi proizvodi Proizvodstvo na proizvodi {to se odrùvaat poednostavno Dizajnirawe proizvodi {to moàt povtorno da se upotrebat i recikliraat proizvodi {to koristat malku materijal i energija proizvodi {to ne $ {tetat na ìvotnata sredina proizvodi {to traat i se koristat podolgo proizvodi {to se popravaat polesno koristewe materijali {to moàt da bidat reciklirani i povtorno upotrebeni
Da zboruvame za ` ivotnata sredina
eve nekolku prakti~ni pri~ini: Poznat proizvoditel na elektri~ni uredi, lambi i prekinuva~i razvil grupa proizvodi nare~ena zelen pojas, koja odgovara na pove}e kriteriumi za zeleni proizvodi. Kompanijata {to proizveduva bele`nici, kompaktni diskovi i kaseti se obiduva da najde na~in kako da go napravi proizvodstvoto poefikasno spre~uvaj}i go zagaduvaweto i za{teduvaj}i sredstva. vo 1996 godina kompanijata objavi deka noviot proces za proizvodstvo na medicinska samolepliva lenta za{teduva duri 77% od prethodno potro{enata energija, odnosno go ima namaleno koristeweto na solventi za 1,1 milioni kilogrami. Proizvoditel na kancelariska oprema razvil tehnologija za proizvodstvo na ma{ini za fotokopirawe so upotreba na stari/amortizirani ma{ini za fotokopirawe, kako model za povtorna upotreba na delovite. Kompanijata uspeala od povratenite 80.000 ma{ini za fotokopirawe da obnovi i povtorno da proizvede 75% od niv i na toj na~in da za{tedi duri 93 milioni evra, koi, inaku, bi gi potro{ila za nabavka na repromaterijali. evropskata unija ima razvieno oznaka za identifikuvawe na proizvodite vo prodavnicite {to imaat minimalno vlijanie vrz ìvotnata sredina, nare~ena ekoetiketa. Proizvodite dobivaat ekooznaka ako za vreme na nivnoto postoewe (proizvodstvo, proda`ba, koristewe i skladirawe) uspe{no gi namaluvaat:
koristeweto na prirodnite resursi i na energijata; ispu{tawata vo vozduhot, vodata i vo po~vata; skladiraweto otpad; bu~avata i {tetnite vlijanija vrz ekosistemite.
5.2. Reciklirawe otpad

so reciklirawe se namaluva kvantitetot na otpad {to go skladirame vo deponijata i na toj na~in ja polnime. Paralelno, go namaluvame koli~estvoto energija potrebna za proizvodstvoto na novi proizvodi, a na toj na~in go namaluvame zagaduvaweto i koristeweto na prirodnite resursi. mnogu od dràvite {to se ~lenki na unijata ve}e recikliraat pove}e od 50% od otpadot od pakuvawa, a naskoro unijata }e utvrdi i novi povisoki celi za reciklirawe. Dosega ima utvrdeno celi za reciklirawe za stari vozila, elektronski i elektri~ni uredi i za baterii.
31
Otpad
5.2.1. Reciklirani materijali

recikliraweto na eden ton vesnici go spre~uva ispu{taweto na 2,5 toni jagleroddioksid vo atmosferata, go spre~uva i se~eweto na 17 drvja i zazemaweto na pribli`no 2,5 kubni metri otpad, a sozdava dovolno toplina za da se zagree domot vo period od {est meseci. so recikliraweto na konzervite se za{teduva duri 95 % od energijata potrebna za nivno proizvodstvo, a se spre~uva i ispu{taweto na toni jagleroddioksid vo atmosferata. ovie nekolku primeri pokaùvaat deka recikliraweto, navistina, vredi, no }e vredi u{te pove}e ako lu|eto kupuvaat proizvodi dobieni od recikliran materijal.
32
zagaduva~i preku te{kite metali, gorivoto, motornite masla, hidrauli~nite te~nosti, glicerinot za sopira~ki i antifrizot. novata direktiva za otpadni vozila predlaga sopstvenicite da dobijat sertifikat od ovlastenoto lice za skladirawe na voziloto pred da bide izbri{ano od registarot na vozila vo upotreba i da prestanat da pla}aat danoci i drugi dava~ki za nego. sopstvenicite }e moàt svoite vozila da gi dostavat do ovlastenoto lice bez nikakvi tro{oci, a proizvoditelite na vozila }e napravat povrat na dobar del od cenata platena za skladirawe na otpadnite vozila. otpadot od elektronski i od elektri~ni uredi porasnuva za 16 do 28% na sekoi pet godini, ili tripati pobrzo otkolku komunalniot otpad. isto taka, ovoj otpad e eden od najgolemite izvori na te{ki metali i organski zagaduva~i. sakaj}i da go nadmine so ovoj problem, unijata donese novo zakonodavstvo so koe gi obvrza proizvoditelite da ja prezemat ve}e iskoristenata oprema bez pritoa da napla}aat odredena cena za toa, a potoa moàt da ja recikliraat i da prodavaat novi proizvodi. ova moè da se zeme i kako motiv pove}e za da se proizveduvaat elektronski i elektri~ni uredi {to proizveduvaat pomalku zagaduvawe.
recikliraniot karton, kako i starite vesnici, moàt da bidat iskoristeni i po recikliraweto da dobieme nov karton, kutii, hartija za pe~atewe, hartieni {amiv~iwa, bri{a~i za kujna, toaletna hartija, kartonska ambalaà za jajca, salfetki i sl. recikliranata plastika moè da se koristi za da se izrabotat novi proizvodi kako {to se novo crevo za voda ili novi cevki, podni pokrivki, izolacija za palta, vre}i za spiewe, {i{iwa i kontejneri, delovi za vozila i ~etki za boewe. vo ponovo vreme, evropskata unija se obiduva da po~ne so reciklirawe vozila. sekoja godina, pribli`no 9 milioni toni otpad se sozdavaat poradi isfrlaweto na starite vozila. toa pretstavuva re~isi 10% od vkupnoto koli~estvo opasen otpad sozdaden vo unijata. recikliraweto na motorot od edno vozilo zna~i ispu{tawe ogromno koli~estvo
5.2.2. Kompostirawe
Kompostiraweto e priroden na~in za reciklirawe. ako sakame da bideme tehni~ki to~ni, kompostiraweto e kontroliran proces na razgraduvawe na materijalite so pomo{ na razli~ni mikroorganizmi i bezrbetnici, kako bubalki, crvi, polàvi i sl. so drugi zborovi, kompost se dobiva koga raznite bakterii, gabi i bezrbetnici gi konsumiraat i gi razgraduvaat organskite materijali. Pove}e od 50% od otpadot od doma}instvata moè da se reciklira na ovoj na~in. Po~vata, trevata, lisjata i drugite otpadoci od rastenija vo na{ite gradini, kako i poluraspadnato ovo{je i zelen~uk, staveni na kup vo vistinski uslovi po nekolku nedeli }e stanat kvaliteten kompost. Kompostiraweto moè da se sproveduva poedine~no, no moè da bide i so poddr{ka od lokalnite zaednici, kako i od celata dràva, a za toa moè da bidat odredeni i instrumenti za finansiska poddr{ka. upotrebata na kompostot, pak, e neograni~ena. moè da se koristi vo zemjodelstvoto kako |ubrivo ili da se stava vo saksiite pri sadewe cve}iwa. Kompostot ja podobruva teksturata na po~vata, ja zgolemuva sposobnosta na po~vata da apsorbira pove}e vozduh i voda, ja namaluva erozijata i potrebata od dopolnitelno dodavawe ve{ta~ki |ubriva. Koristeweto kompost ja zasiluva organskata sodrìna na po~vata vo mnogu evropski regioni, a najpolezno e poradi faktot deka go namaluva koli~estvoto otpad {to treba da se skladira i na toj na~in ja zagaduva ìvotnata sredina.
5.3. [to e toa tretman na otpadot?

otpadot {to ne moè da bide namalen, reupotreben ili recikliran, mora da bide tretiran na poinakov na~in. evropskata unija se obiduva da gi ohrabri dràvite {to se ~lenki i lokalnite zaednici da se soo~at prvo so sozdavaweto otpad, no ima nekoi materii {to ne moàt da bidat reupotrebeni ili reciklirani, a na~inot na nivnoto tretirawe e sogoruvawe ili skladirawe. obata na~ina imaat {tetno vlijanie vrz ìvotnata sredina i poradi toa mora da bidat strogo kontrolirani.
33
Otpad
5.3.1. Deponija
Deponijata, ili skladiraweto na otpadot e glavniot na~in na tretman na otpadot. vo minatoto, deponiite ne bea ni{to pove}e od dupki vo koi be{e skladiran otpadot. vo 1995 godina duri 67% od otpadot be{e skladiran vo deponiite, a poradi toa nekoi te{ki metali i drugi toksini istekuvaat i se vpivaat vo po~vata i vo podzemnite vodi.
KAKO ZAGADUVAAT DEPONIITE?

34
Vozduh Voda Po~va
ispu{tawe CO2 (jagleroddioksid) i CH4 (metan); neprijatna mirizba; prepolna so pesticidi, organski zagaduva~i, cijanid, te{ki metali i nitrati se vlevaat vo podzemnite vodi; zafa}a prostor i go zagaduva zemji{teto so skladirawe opasni materijali vo po~vata.
Denes, deponiite se golemi moderni postrojki so za{titni pojasi i so sistem za sobirawe i za otstranuvawe na supstanciite i na gasovite {to istekuvaat i se ispu{taat od otpadot vo raspa|awe. sekoj den kompresiraniot cvrst otpad se skladira vo deponijata i se pokriva so sloj zemja. vo deponijata se skladira otpad s# do onoj moment dodeka ne se napolni, a potoa se pokriva so zemja i podra~jeto na deponijata prodolùva da se koristi za drugi celi, ponekoga{ duri i za rekreacija.
Deponiite vo svetot se polnat s pove}e i ispu{taj}i metan pridonesuvaat za klimatskite promeni. edna od glavnite celi na Direktivata za deponii e namaluvawe na koli~estvoto biorazgradliv otpad da se skladira vo deponiite, a kako na~in za kontrola na zagaduvaweto i ispu{tawata metan, se utvrduva obvrskata deponiite da imaat instalacii za sobirawe na metanot i za proizvodstvo na energija od nego.
KAKO ZAGADUVA INCINERATOROT?

Vozduh Voda Po~va ispu{tawe so2, no2, HCL, organski soedinenija, dioksini i te{ki metali; skladirawe opasni supstancii na povr{inskite vodi; deponirawe pepel od incineratorot i pro~istuvawe rezidui.
5.3.2. Sogoruvawe
vo 1995 godina duri 17% od vkupnoto koli~estvo otpad sozdaden vo evropskata unija be{e tretiran so sogoruvawe. so sogoruvaweto se postignuva namaluvawe na otpadot za 90 % vo zafat, odnosno 6070 % vo teìna. Preku sogoruvaweto na otpadot se osloboduva energija {to moè da se iskoristi za zagrevawe, a nekoi incineratori1 moàt duri da sogoruvaat i opasen otpad spre~uvaj}i opredeleni toksini ili organski soedinenija da gi zagaduvaat vozduhot i po~vata. Problemot na sogoruvaweto e deka za da bide spre~eno zagaduvaweto na vozduhot od ispu{tawata gasovi {to sozdavaat efekt na staklena gradina od sogoruvaweto postrojkite moraat da postavuvaat skapi filtri, koi po nivnata upotreba i prepolnetost povtorno }e zavr{at na deponijata.
1
evropskata unija utvrdi nova direktiva za sogoruvaweto na otpadot, koja utvrduva strogi granici na ispu{taweto na ovie zagaduva~i so cel da se namali {tetnoto dejstvo po zdravjeto na lu|eto. Posebno vnimanie se posvetuva na namaluvaweto i na kontrolata na ispu{tawe na zagaduva~ite vo pomorskite ekosistemi. so direktivata eu se obiduva da postigne seriozno namaluvawe na ispu{tawata vo vozduhot nitrogenoksidi, sulfurdioksid i hidrohloridi, kako i nekoi te{ki metali.
35
incinerator e pe~ka vo koja se sogoruva opasniot otpad i otpadot {to dokolku se skladira vo deponija moè da ima seriozno {tetno dejstvo vrz po~vata, vodata i vozduhot. Po zavr{uvaweto na procesot na sogoruvawe, od otpadot ostanuva samo pepelta, koja se skladira vo deponija.
Otpad
5.4. [to pravi Evropskata unija?

evropskata unija ima uloga da pridonese kon spre~uvaweto na nastanuvaweto na otpadot i da go promovira recikliraweto preku informiraweto na potro{uva~ite, poddr{ka na istraùvaweto i na tehnolo{kiot razvoj za proizvodstvo na novi proizvodi {to imaat pomalo vlijanie vrz ìvotnata sredina i koristat pomalku energija. vrskata me|u ekonomskiot razvoj i zgolemuvaweto na koli~estvoto sozdaden otpad mora da bide prekinata. Celta na unijata e vo 2010 godina da go namali skladiraniot otpad za 20% vo sporedba so 2000 godina, odnosno za 50 % vo 2050 godina. za postignuvaweto na ovaa cel unijata gi ima postaveno slednive prioriteti vo svojata tematska strategija za otpad: spre~uvawe nastanuvawe otpad; namaluvawe na koli~estvoto otpad preku povtorna upotreba i reciklirawe kako i za{teda na energija; podobreni uslovi za tretman na otpadot; regulirawe na transportot. Pri soo~uvaweto so otpadot unijata raboti spored ~etiri osnovni principi: 1. Princip na prevencija: namaluvawe na otpadot u{te od po~etokot na negovoto nastanuvawe i pottiknuvawe na industrijata da proizveduva - i potro{uva~ite da izbiraat - proizvodi i uslugi {to sozdavaat pomalku otpad. Istovremeno, razvivaj}i i promoviraj}i evropska strategija za reciklirawe na otpadot. 2. Princip korisnikot pla}a: toj {to go sozdava otpadot mora da gi nadomesti tro{ocite za negoviot tretman. Ottamu opasnite supstancii mora da bidat otkrieni, a proizvoditelite moraat da bidat odgovorni za pribiraweto, tretmanot i za recikliraweto na otpadot. 3. Princip na pretpazlivost: sekoga{ koga ima potencijalen rizik treba da se prezemat merki za negovo spre~uvawe. 4. Princip na bliskost: tretirawe na otpadot na mestoto na koe nastanuva.
36
vlijanieto vrz izborot na potro{uva~ite da izbiraat proizvodi {to imaat pomalo vlijanie vrz ìvotnata sredina preku: koristewe ekoetiketi; zamena na opasnite supstancii; ekodizajn na proizvodite; procena na ìvotniot ciklus; razvoj na ~ista tehnologija; informativni deklaracii; kampawi za podigawe na svesta na javnosta; upatstva; i regulativi i odano~uvawe.
ekoetiketata be{e promovirana so donesuvaweto na direktivata vo 1992 godina, a nejzinata cel be{e da im olesni na potro{uva~ite da gi prepoznaat proizvodite so ekoetiketa. vo 1994 godina direktivata za otpad od pakuvawa gi utvrdi celite za namaluvawe i za reciklirawe na otpadot od pakuvawa. unijata prezede aktivnosti i za prevencija na nastanuvaweto otpad preku pove}e odluki za ograni~uvawe na nastanuvaweto toksi~en otpad, kako na primer sodrìnata na te{kite metali vo bateriite. be{e utvrdena i stapka za namaluvawe na dioksinite (supertoksi~ni hemikalii) - 90 %, vo periodot me|u 1985 godina i 2000 godina, a vo 2005 godina be{e usvoena i nova direktiva so koja se ograni~ija ispu{tawata dioksini {to se dobivaat so sogoruvawe na otpadot. vo 1999 godina se vovede obvrska da se sobira i tretira metanot ispu{ten od deponiite, dodeka za periodot 2006-2016 godina be{e postavena cel - namaluvawe na biorazgradliviot otpad vo deponiite za 65 %, a bea doneseni i mnogu drugi direktivi {to se odnesuvaat na bateriite, upotrebenite masla, razli~nite vidovi opasni materijali i sl. evropskata unija ima zabrana i za izvoz na odredeni vidovi opasen otpad vo dràvite {to ne se ~lenki na organizacijata za ekonomska sorabotka i razvoj.
37
Evropskite direktivi
Dosega bea doneseni golem broj direktivi so cel podobruvawe na sostojbata vo sektorot. Prvo vo 1975 godina be{e usvoena ramkovnata direktiva za otpad, koja od dràvite {to se ~lenki bara{e da upravuvaat otpad preku ohrabruvawe na prevencijata i na pravilnoto skladirawe. vo 1991 godina Direktivata za opasen otpad gi utvrdi pravilata za upravuvawe na ovoj tip otpad.
Otpad
Kone~no, vo dekemvri 2005 godina, evropskata komisija predloì usvojuvawe nova tematska strategija za spre~uvawe i za reciklirawe na otpadot. ovaa dolgoro~na strategija ima za cel da obezbedi evropa da bide op{testvo {to go reciklira otpadot i se obiduva da izbegne sozdavawe otpad i da go koristi otpadot kako resurs. Kako prv ~ekor vo ispolnuvaweto na strategijata Komisijata predloì revizija na ramkovnata direktiva za otpad od 1975 godina i vospostavuvawe standardi za reciklirawe, koi gi obvrzuvaat dràvite {to se ~lenki da razvivaat nacionalni programi za spre~uvawe na nastanuvaweto otpad.

Podgotvuvajte se za reciklirawe na otpadot i podu~uvajte gi site vo semejstvoto da go razberat procesot na reciklirawe i {to podrazbira toj. Mnogu marketi davaat plasti~ni kesi na sekoj potro{uva~ koga pazaruva. Pred da odite na pazaruvawe, vnimavajte da si zemete so vas kesa ili torba mesto da zemete nova. Moèbi ne vi e potrebna tolku golema ambalaà za proizvodite {to gi kupuvate. Predloète mu na prodava~ot da vi dava pomalku ambalaà i da koristi pomalku ambalaà vo idnina. Ako kupuvate refusni proizvodi }e dobiete ist kvalitet, a }e dobiete pomalku ambalaà. Servisirajte gi rasipanite proizvodi i razmislete dobro pred da gi frlite. Obidete se da # dadete vtor ìvot na oblekata {to ne e vo moda, prepravete ja ili podarete ja. Informirajte se za proizvodite {to imaat ekoetiketa, a potoa pobarajte gi vo bliskata prodavnica i prepoznajte gi po logoto.
38
PRIRODA
bogatstvoto na evropa, me|u drugoto, se nao|a i vo raznovidnosta na nejzinite predelski tipovi: od planini so alpski karakteristiki, preku {umi do mo~uri{ta i drugi vodni ìveali{ta. site ovie predelski tipovi se ìveali{te na mnogu vidovi od evropskiot div svet. Golema e brojkata na vidovi {to se zagrozeni ili se pod zakana od is~eznuvawe, a ima i mnogu vidovi {to ve}e is~eznale.
Priroda
6.1. Za{tita i obnovuvawe na prirodnite ekosistemi

na evropska po~va ima golem broj ekosistemi vo koi ìveat iljadnici rastenija, ptici, ribi, ìvotni i insekti. seto ova go narekuvame biolo{ka raznovidnost. za àl, nekoi od vidovite se mnogu retki ili, pak, se pod zakana od is~eznuvawe. zagaduvaweto e, isto taka, {tetno po nivnoto zdravje kako {to mu {teti na zdravjeto na lu|eto, a pati{tata i gradovite gi uni{tuvaat nivnite prirodni ìveali{ta. morame da spre~ime ova da se slu~uva i ponatamu i da ja za{titime biolo{kata raznovidnost.
@ivite organizmi, nivnoto ìveali{te i na~inite na koi se povrzuvaat me|u sebe se narekuva ekosistem; [irokite tipovi ekosistemi so sli~ni karakteristiki {to gi razdeluvaat od drugite i se rasprostraneti niz svetot se narekuvaat biomi; Delot od Zemjinata kora, vodite i atmosferata kade {to ìveat razli~nite ìvi organizmi se narekuva biosfera, vo nea se vklu~eni od nekolku santimetri do nekolku metri od Zemjinata kora na povr{inata kako i na morskoto dno, do nekolku kilometri vo atmosferata; Sredinata vo koja ìveat zaedni~ki ìvotnite ili rastenijata, definirani spored vegetaciskite ili prirodnite karakteristiki, se narekuva ìveali{te. vo evropskata unija se klasifikuvani pribli`no 2.500 ìveali{ta. vo niv se vklu~eni pasi{ta, ezera, reki, planini, pustinska tundra, peso~ni dini, morski bregovi i u{te mnogu drugi. Lu|eto vlijaat vrz najgolemiot del od ovie ìveali{ta, iako mnogu od niv, vklu~uvaj}i tuka nekoi specifi~ni vidovi {umi, treseti{ta i mo~uri{ta {to se relativno nedopreni od ~ovekovata aktivnost. takvite ìveali{ta se osobeno retki.
6.1.1. @iveali{tata vo Evropa

40
ima pove}e razli~ni nivoa vo koi moè da bide prou~uvan ìviot svet: Rastenie ili ìvotno {to mu pripa|a na odreden vid e edinka; Pove}e edinki od istiot ili od razli~ni vidovi {to ìveat vo edno geografsko podra~je i imaat razli~ni demografski karakteristiki se narekuvaat populacija; Grupa edinki ili razli~ni vidovi {to ìveat zaedno vo to~no utvrdeno podra~je se narekuvaat zaednica;
6.1.2. Zagrozeni vidovi

tie {to mislea deka is~eznuvaweto na vidovite zavr{i so is~eznuvaweto na dinosaurusite, gre{at! vo poslednite nekolku dekadi is~eznaa duri 64 evropski rastenija (osum vo osumdesettite i devet vo tekot na devedesettite godini na minatiot vek). Prviot cica~ {to is~ezna vo noviot milenium e pirinejskiot ibeks. Poslednata preìveana edinka od ovoj vid, koja ìvee{e na {panskite Pirinei, i pokraj site napori na {panskata vlada i na evropskata unija umre na 6 januari 2001 godina. eve edna mala lista na zagrozeni vidovi: Cica~i Ptici Vle~ugi i vodozemci Insekti Rastenija
41
Denes, pribli`no polovinata (45%) od cica~ite vo evropskata unija i edna tretina (38%) od vle~ugite, pticite i od ribite se zagrozeni. Postojat i vidovi {to se tolku retki {to moè da izumrat celosno, ima duri i nekoi voobi~aeni vidovi ptici {to site gi prepoznavame, a koi, isto taka, se vo rizi~nata grupa. Dopolnitelno na ìvotinskite vidovi, duri 3.000 vidovi rastenija se zagrozeni, a 27 vidovi se pod zakana od is~eznuvawe.
Ris (Lynx lynx) Kafena me~ka (Ursus arctos arctos) Mediteranska mona{ka foka (Monachus monachus) Saimarska prstenesta foka (Pusa hispida saimensis) Male~ok delfin (Phocoena phocoena)
Aduenov galeb (Ichthyaetus audouinii) Zelen gulab (Drepanoptila holosericea) Siv sokol (Falco peregrinus) Beloopa{est krajbreèn orel (Haliaeetus albicilla) Severen gologlav ibis (Geronticus eremita) Azorski biqbiq (Pyrrhula murina) Carski (imperijalen) orel (Aquila heliaca) Kosa~ka (Crex crex)
Glavesta èlka (Caretta caretta) Golem kanarski gu{ter (Gallotia simonyi machadoi) Crvenostoma~na muka~ka àba (Bombina bombina)
Orhideja damska Kafena vle~ka (Cypripedium mo~uri{na pepecalceolus) ruga (Euphydryas aurinia aurinia) Korzikanska peperuga so opa{ka kako na lastovi~ka (Papilio hospiton)
Priroda
6.2. O{tetuvawe na prirodnite ìveali{ta

mnogu od razli~nite divi vidovi ìveat vo harmonija so lu|eto, no ima i takvi {to zavisat od prirodnite podra~ja i od nedoprenoto ìveali{te, taka {to trpat seriozni vlijanija od zemjodelstvoto i od intenziviraweto na negoviot obem. zagaduvaweto i golemite grade`ni proekti, kako {to se branite, imaat {tetno dejstvo vrz vodnite ìveali{ta i ekosistemite vo golemite estuari. vo krajbre`niot pojas zagaduvaweto i prekumernoto ribarewe gi zagrozuvaat morskite vidovi. nekoi vidovi foki i morski èlki ponekoga{ se `rtvi na ribarskite mreì, a se zagrozeni i od degradacijata na
42
plaìte i na krajbre`jeto. stepite, peso~nite dini, treseti{tata i mo~uri{tata na celiot evropski kontinent se namaleni me|u 60% i 90%, vo [panija, Francija i vo italija duri 75% od peso~nite dini is~eznaa pred po~etokot na minatiot vek. Golemite transportni koridori gi razdeluvaat populaciite {to doveduva do izolirawe na delovi od populaciite, namaluvawe na razmenata na genetski materijal, razmnoùvawe vo ograni~eni grupi, slabeewe na karakteristikite na vidovite i, na krajot, izumirawe na populacijata. ottamu, osobeno e va`no e da se za{tituvaat ne samo vidovite, tuku i nivnite ìveali{ta.
6.3. [to pravi Evropskata unija?

na svetskiot samit za odr`liv razvoj odràn vo Johanesburg vo 2002 godina vo ramkite na obedinetite nacii, vladite se obvrzaa zna~itelno da ja namalat zagubata na biolo{kata raznovidnost do 2010 godina. evropskata unija ja prifati ovaa globalna cel, iako so svoeto zakonodavstvo se obiduva{e da go postigne toa u{te od sedumdesettite godini na minatiot vek. vo 1979 godina evropskata unija ja usvoi Direktivata za divite ptici. so ovaa direktiva unijata utvrdi lista od 194 zagrozeni vidovi ili podvidovi na koi treba{e da im se posveti posebno vnimanie. Dràvite {to se ~lenki moraat da gi za{titat i za~uvaat ìveali{tata i vidovite {to se od poseben interes, a pribli`no 200 vidovi ìvotni i pribli`no 500 vidovi rastenija vo pribli`no 200 tipovi ìveali{ta imaat potreba od za{tita. vo 1992 godina evropskata unija ja usvoi Direktivata za divite vidovi i za nivnite ìveali{ta so koja odgovori na ovaa potreba. Dràvite {to se ~lenki vo soglasnost so ovaa direktiva treba da utvrduvaat posebni podra~ja za za{tita kade {to ovie vidovi moàt da ìveat bezbedno, a posebnite planovi za upravuvawe na nivnata za{tita se kombiniraat so ekonomskata aktivnost na lu|eto i se primenuva principot na odr`liv razvoj.
43
Priroda
ovie podra~ja na posebna za{tita se me|usebno povrzani vo edna cvrsta ekolo{ka mreà, nare~ena natura 2000. so mreàta ve}e se pokrieni 15% od povr{inata na evropskata unija, ili teritorija {to e pribli`no golema kolku i Germanija. evropskata unija e del i od golem broj me|unarodni inicijativi. Dosega unijata ima ratifikuvano golem broj me|unarodni dogovori za za{tita na prirodata. vo listata na ratifikuvani dogovori se vklu~uvaat: Ramsarskata konvencija za za{tita na vodnite ìveali{ta (1971); Helsin{kata konvencija za za{tita na Balti~ko More (1974);
44
vakviot pristap be{e zasilen so usvojuvaweto na Dogovorot od mastriht vo 1992 godina, so koj se utvrdi obvrskata od vklu~uvawe na za{titata na ìvotnata sredina vo drugata sektorska politika. ottoga{ navamu, nitu edna golema odluka {to se odnesuva na transportnata, energetskata ili na zemjodelskata politika ne moè da bide donesena bez analiza i procena na vlijanijata, koi taa odluka bi gi imala vrz ìvotnata sredina i prirodata. vo celiot proces, unijata ja ima ulogata da gi usoglasuva i sledi naporite {to gi prezemaat poedine~no dràvite {to se ~lenki.
Barselonskata konvencija za za{tita na Sredozemno More (1976); Bonskata konvencija za vidovi preselnici (1979); Bernskata konvencija za diviot svet i za prirodnite ìveali{ta (1979); Konvencijata za za{tita na Alpite (1991); Konvencijata na OON za biolo{ka raznovidnost (1993). sproveduvaweto na ovie konvencii e klu~no za postignuvaweto odr`liv razvoj dogovoren vo rio de @aneiro vo 1992 godina.
6.4. [to moè da napravime nie?

za{titata na prirodata i na biolo{kata raznovidnost od lu|eto bara po~it i po~ituvawe. Lu|eto treba da imaat po~it za slednive prava na prirodata: Prirodata ima pravo na postoewe, za{tita i na razvoj; Prirodata uìva pravo na za{tita na ekosistemite, ìveali{tata, vidovite i populaciite vo nivnata me|usebna zavisnost; Prirodata ima pravo na za~uvuvawe i razvoj na nejzinoto genetsko nasledstvo; @ivite organizmi imaat pravo na ìvot {to e dostoen za soodvetnite vidovi, vklu~uvaj}i go tuka i nivnoto razmnoùvawe vo ramkite na soodvetnite ekosistemi; Mora da postoi opravduvawe za sekoe naru{uvawe na prirodata. Vo slu~aj na nejzino naru{uvawe, prirodata ima pravo na vra}awe vo porane{na sostojba; Retkite ekosistemi, kako i tie so isklu~itelno bogata biolo{ka raznovidnost se predmet na najstroga za{tita. Istrebuvaweto i natamo{noto zagrozuvawe na vidovite e zabraneto.
45
Priroda
vo odnos na po~ituvaweto, potrebno e site posetiteli i uìvateli vo prirodata da gi po~ituvaat slednive pravila za za{tita na zelenoto zlato - prirodata: Dvièweto vo granicite na prirodnoto nasledstvo se vr{i samo po obeleànite pateki i planinarski pateki; Vo granicite na prirodnoto nasledstvo ne e dozvoleno dvièwe so motorni vozila nadvor od naselenite mesta i ozna~enite pateki; Zabraneto e sobirawe i ~uvawe primeroci od divi vidovi ili nivni delovi. Vnimavajte da ne go zagrozite nivniot natamo{en opstanok vo prirodata!
46
Pregraduvaweto na vodotecite e zabraneto, toa moè da dovede do namaluvawe na biolo{kiot minimum i da predizvika naru{uvawe na prirodnata ramnoteà; Pred zaminuvawe soberete go otpadot {to ste go napravile. Vo prirodata nema prostor za skladirawe otpad; Kampuvaweto i paleweto ognovi vo granicite na prirodnoto nasledstvo e zabraneto. Vnimavajte na opasnosta od poàri! Va{ite doma{ni mileni~iwa (ku~iwa, ma~ki), vodete gi na kus povodnik tamu kade {to se granicite na prirodnoto nasledstvo; Prijavete ja {tetata {to ste ja zabeleàle na ~uvarskata slu`ba ili vo upravata na za{titenoto podra~je.
Ne voznemiruvajte gi divite ìvotni, tie moàt da bidat mnogu opasni po ìvotot. Vnimavajte na Va{ite postapki! Uni{tuvaweto na pe{terskite ukrasi, retkite minerali i na fosilite e najstrogo zabraneto. Za{titete gi za dobroto na idnite generacii!
KAKO RAbOTI EVROPSKATA UNIJA
7
izvor: evrostat
- POKAZATELI ZA
2
@IVOTNATA SREDINA? 2
Kako raboti Evropskata unija - pokazateli za ` ivotnata sredina?
- uspe{no; - prose~no; - lo{o;

1. Klimatski promeni i energija 1.1 Globalen kvalitet na vozduhot i zgolemuvawe na temperaturata 1.2 Prirodni katastrofi povrzani so klimatskite promeni 1.3 vkupni ispu{tawa gasovi {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina spored Kjoto 1.4 Proizvodstvo na elektri~na energija od obnovlivi izvori 1.5 Kombinirano proizvodstvo na toplina i na energija 1.6 intenzitet na energija 1.7 Kone~na potro{uva~ka na energija vo transportot 1.8 Prose~na emisija na CO2 od patni~ki vozila 1.9 vkupna potro{uva~ka od nuklearni centrali 2. Priroda i biolo{ka raznovidnost Ptici Podelba na predelot Kargo-transport zemji{te za organsko proizvodstvo na zemjodelski proizvodi 2.5 zemjodelsko zemji{te na koe se primenuva ekopraktika 2.6 Podra~ja odredeni spored Direktivata za divite vidovi i za nivnite ìveali{ta 2.7 Podra~ja od natura 2000 2.1 2.2 2.3 2.4 3. @ivotna sredina i zdravje 3.1 izloènost na zagaden vozduh so razni ~esti~ki 3.2 izloènost na zagaden vozduh so ozon 3.3 Proekcii na ispu{tawe na zagaduva~i na vozduhot 3.4 ispu{tawe vo vozduhot na nitrogenoksidi 3.5 izloènost na ekosistemite na acidifikacija 3.6 izloènost na ekosistemite na eutrofikacija 3.7 indeks na eksploatacija na vodata 3.8 Proizvodstvo na toksi~ni materijali 3.9 rezidui na pesticidi vo hranata 4. Prirodni resursi i otpad 4.1 ulov na riba pogolem od biolo{ki maksimalno dozvolenata koli~ina 4.2 Koli~estvo na komunalen otpad 4.3 recikliran otpad od ambalaà 5. @ivotna sredina i ekonomija 5.1 ekotaksi 6. Sproveduvawe 6.1 Prekr{uvawe na zakonodavstvoto na eu
48
[ TO PRAVI
vo soglasnost so obvrskite prezemeni so spogodbata za stabilizacija i za asocijacija republika makedonija prezema aktivnosti za usoglasuvawe na makedonskoto zakonodavstvo so toa na evropskata unija. vo oblasta na ìvotnata sredina procesot go vodi ministerstvoto ìvotna sredina i za prostorno planirawe, koe gi utvrduva kratkoro~nite i dolgoro~nite prioriteti na procesot i gi izrabotuva godi{nite planovi vo ramkite na nacionalnata programa za prezemawe na evropskoto zakonodavstvo. Dosega vo nasoka na usoglasuvawe na zakonodavstvoto vo ovoj sektor se doneseni slednive zakoni: Zakon za ìvotna sredina; Zakon za za{tita na prirodata;
REPUbLIKA MAKEDONIJA
Zakon za upravuvawe otpad; Zakon za upravuvawe pakuvawa i otpad od pakuvawa; Zakon za za{tita od bu~ava vo ìvotnata sredina; Zakon za kvalitet na ambientalniot vozduh; Zakon za genetski modifikuvani organizmi; Zakon za prostorno i za urbanisti~ko planirawe; i Zakon za vodi.
[ to pravi Republika Makedonija
50
Dopolnitelno za sproveduvaweto na donesenite zakoni se doneseni i pogolem broj podzakonski akti za sproveduvawe na navedenite zakoni. site ovie akti se doneseni vo ramkite na procesot za usoglasuvawe na nacionalnoto zakonodavstvo so toa na evropskata unija. vo ramkite na procesot ministerstvoto za ìvotna sredina i za prostorno planirawe gi odreduva evropskite propisi {to }e bidat prioritetni za nivno prezemawe vo makedonskoto zakonodavstvo. vo ramkite na ovoj proces ministerstvoto pravi i analiza na potrebnite izmeni vo makedonskoto zakonodavstvo, kako i potrebata od sozdavawe ili zasiluvawe na odredeni institucii vo poddr{ka na izmenetoto zakonodavstvo. osven ministerstvoto za ìvotna sredina i za prostorno planirawe vo procesot se vklu~eni i site drugi organi vo sostav na ministerstvoto, drugi upravni organizacii, kako i stru~ni i nau~ni ustanovi {to rabotat vo oblasta na ìvotnata sredina. od druga strana, sledej}i go procesot na prezemawe na evropskoto zakonodavstvo za ìvotna sredina vo nacionalnoto zakonodavstvo na
republika makedonija evropskata komisija utvrdila deka zakonodavstvoto za ìvotna sredina na republika makedonija e usoglaseno vo pove}e od 65% so evropskoto, pritoa utvrdeniot kraen rok za postignuvawe celosna usoglasenost e 2015 godina, odnosno za odredeni evropski propisi 2020 godina. Koga stanuva zbor za sproveduvaweto na novoto, ili usoglaseno zakonodavstvo, republika makedonija ima u{te, navistina, mnogu da napravi, a uspehot }e zavisi od pravilnoto koristewe na finansiskata pomo{ na unijata, kako i na drugite instrumenti dostapni vo procesot, me|utoa i od uspe{nosta vo procesot na pregovori za pristapuvawe vo ~lenstvo. sproveduvaweto, me|u drugoto, zavisi i od primenata na donesenite zakoni, a vo ovoj moment makedonija uspe{no se obiduva da ja odolì primenata na oddelni propisi, me|u koi i zakonot za vodi3 `rtvuvaj}i go ne samo procesot i kvalitetot na ìvotot na svoite gra|ani, tuku i evropskite sredstva {to ve}e bea isprogramirani vo nasoka na sproveduvaweto na ovoj zakon.
3
Primenata na zakonot za vodi e oddloèna za 1.1.2014 godina
INSTRUMENT ZA
instrumentot za pretpristapna pomo{ (iPa) e vospostaven od strana na evropskata unija so donesuvaweto na regulativata (ez) 1085/2006 od 17 juli 2006 godina. Celta na instrumentot e da obezbedi naso~ena pomo{ na dràvite {to se kandidati i za potencijalnite kandidati vo nivnoto postapno usoglasuvawe so standardite i politikata na evropskata unija, kako i so nejzinoto zakonodavstvo. Prekugrani~na sorabotka; Regionalen razvoj; Razvoj na ~ove~ki resursi; i Ruralen razvoj.
PRETPRISTAPNA POMO[ - IPA

instrumentot za pretpristapna pomo{ e sostaven od slednive 5 komponenti: Pomo{ vo periodot na tranzicija i na institucionalna nadgradba;
Instrument za pretpristapna pomo[ - IPA
9.1. IPA - komponenta II (Prekugrani~na sorabotka)

Pomo{ta za prekugrani~nata sorabotka spored komponentata II od iPa e naso~ena kon unapreduvawe na dobrite odnosi me|u regionite i dràvite. ovaa pomo{, glavno, }e se fokusira na sozdavawe vrski me|u pograni~nite regioni, poddr{ka na zaedni~kite aktivnosti za za{tita na ìvotnata sredina i podobruvawe na kvalitetot na ìvotot. regioni {to moàt da konkuriraat od obete strani na granicite spored podelbata na regioni (t.n. NUTS) se slednive: 1. Prekugrani~na sorabotka me|u Makedonija i Bugarija:
52
9.1.1 Glavni prioriteti i celi

Prekugrani~nite programi se naso~eni kon toa da dadat svoj pridones za odr`liviot razvoj, stabilnosta i za prosperitetot na grani~nite oblasti za zaedni~ki interes na ìtelite i na instituciite vo dvete dràvi. Dràvite {to se u~esni~ki gi dogovorija slednive celi:
9.1.1.1. Prekugrani~na sorabotka so Bugarija
Makedonija: severoisto~en, isto~en i jugoisto~en region; Bugarija - ]ustendil, Blagoevgrad; 2. Prekugrani~na sorabotka me|u Makedonija i Grcija: Makedonija - jugoisto~en, vardarski i pelagoniski region; Grcija - Pela, Seres, Lerin, Kuku{; 3. Prekugrani~na sorabotka me|u Makedonija i Albanija: Makedonija - pelagoniski, jugozapaden i polo{ki region; Albanija - Kor~a, Diber, Elbasan;
Da se prodolàt postojnite ili da se sozdadat novi vrski me|u lokalnite/regionalnite administracii, asocijacii, nevladini organizacii ili pretprijatija za da se zasili ekonomskiot i socijalen razvoj na pograni~nite regioni; da se podobri turisti~kata i transportnata infrastruktura so cel da se zgolemi potencijalot za razvoj na turizmot, kako i da se pridonese za za{tita na ìvotnata sredina; da se intenziviraat kontaktite na lokalno nivo me|u ìtelite {to ìveat vo EU i nadvor od nea, i da se pomogne so sproveduvaweto na programata i da se pridonese za navremena isporaka na rezultatite.
9.1.1.2. Prekugrani~na sorabotka so Grcija
9.1.1.3. Prekugrani~na sorabotka so Albanija
Da se namali jazot vo ekonomskiot razvoj me|u pograni~nite regioni i drugite delovi od dràvata so pomagawe da se sozdadat novi rabotni mesta, kako rezultat na sorabotkata me|u ekonomskite u~esnici; da se zgolemi potencijalot za turizam na pograni~niot region i da se zgolemi brojot na stranski posetiteli, kako i da se za{titi javnoto zdravje preku prekugrani~ni aktivnosti; da se promoviraat zaedni~ki aktivnosti za za{tita na prirodnata i na kulturnata sredina; da se intenziviraat kontaktite na lokalno i na regionalno nivo me|u ìtelite {to ìveat vo EU i nadvor od nea, i da se pomogne vo sproveduvaweto na programata i da se pridonese za navremena isporaka na rezultatite.
Da se poddrì ekonomskiot razvoj so poseben akcent na turizmot: prodolèni turisti~ki aktivnosti, alternativni vidovi turizam i razvoj na mala infrastruktura; da se promovira odr`liviot razvoj so poseben akcent na za{titata, promocijata i na upravuvaweto na prirodnite resursi i ekosistemi: da se vospostavi zaedni~ka politika za ìvotna sredina; da se vklu~i gra|anskoto op{testvo vo donesuvaweto politika; da se garantira odr`livo upravuvawe na prirodnite resursi; da se intenzivira kulturnata razmena preku aktivnosti ~ovek na ~ovek i institucija na institucija, i da se pomogne vo sproveduvaweto na programata i da se pridonese za navremena isporaka na rezultatite.
53
9.1.2. Finansiski pokazateli

spored komponentata II, rasporedot za koristewe na sredstvata e spored prikazot vo tabelata. Programa Ekonomski razvoj Turizam/ Infrastruktura Gradewe prekugrani~ni mreì Tehni~ka pomo{ Albanija Bugarija 40% - 60% 30% - 50% 10% - 20% maksimum 10% maksimum 10% Grcija 30% - 50% 20% - 40% 10% - 20% maksimum 10%
90%
vo odnos na programite za prekugrani~na sorabotka so srbija i so Kosovo, zemjite {to se korisnici, zaedno so evropskata komisija, }e re{at koga }e po~ne procesot na programirawe i kako }e izgleda preraspredelbata na sredstvata.
Instrument za pretpristapna pomo[ - IPA
9.2. IPA - komponenta III (Regionalen razvoj)

Pomo{ta od komponenta III e otvorena samo za dràvite {to se kandidati, a e naso~ena kon unapreduvaweto na regionalniot razvoj preku povrzuvaweto na razli~nite regioni (razvoj na transportnata mreà) i izgradba i rekonstrukcija na infrastrukturata so cel poddr{ka na ekonomskiot razvoj. Paralelno so toa pomo{ta od ovaa komponenta pomaga i vo griàta da se za{titi ìvotnata sredina od vlijanijata {to gi ima vrz nea ekonomskiot razvoj. Preku pomo{ta od ovaa komponenta na iPa se obezbeduva i tehni~ka pomo{ za ministerstvoto za za{tita na ìvotnata sredina i za prostorno planirawe za sproveduvawe na usoglasenoto nacionalno zakonodavstvo so evropskoto zakonodavstvo za ìvotna sredina, kako i obuka za idnoto menaxirawe na sredstvata od evropskiot fond za regionalen razvoj i zaedni~kiot fond.
9.2.1. Glavni prioriteti i celi

Glavna cel na komponentata III na iPa za regionalen razvoj e poddr{ka na regionalniot razvoj preku ispolnuvawe na potrebnite ekolo{ki uslovi za obezbeduvawe kvaliteten ìvot i ekonomski razvoj, kako i postignuvawe usoglasenost so zakonodavstvoto za sektorot ìvotna sredina preku soodvetni investicii. specifi~nite celi na ovaa komponenta vklu~uvaat: Promocija na odr`liviot razvoj preku namaluvawe na minimum na {tetnite vlijanija vrz ìvotnata sredina, tuka osobeno {tetnoto vlijanie na transportot vrz ìvotnata sredina; Namaluvawe na koli~estvoto otpadna voda ispu{tena vo pogolemi aglomeracii, koga ne postojat postrojki za tretman na otpadni vodi, a zakonodavstvoto za vodi e usoglaseno so evropskoto; Namaluvawe na naru{uvawata na ìvotnata sredina preku nesoodvetno skladirawe otpad i voveduvawe infrastruktura za upravuvawe cvrst otpad vrz osnova na zakonodavstvo usoglaseno so evropskoto; Zgolemuvawe na brojkata na gra|ani {to }e dobivaat ~ista voda preku postrojkite za tretman na otpadnite vodi vo soglasnost so evropskoto zakonodavstvo. vrz osnova na vaka utvrdenite celi i prioriteti, evropskata komisija i vladata na republika makedonija go dogovorile kako prioritetna aktivnost za ovaa komponenta na instrumentot podobruvaweto na infrastrukturata za upravuvawe na ìvotnata sredina i proektot izgradba na sistem za sobirawe i za tretman na otpadni vodi vo Prilep vo vkupna vrednost od 13 milioni evra.
54
10
@IVOT+
Programata @ivot+ e finansiskiot instrument na evropskata unija za poddr{ka na ekolo{kata politika. op{tata cel na @ivot+ e da pridonese za sproveduvaweto, reformata i za razvojot na ekolo{kata politika i zakonodavstvo na evropskata unija. Postignuvaweto na op{tata cel na programata se vr{i preku kofinansirawe proekti {to imaat dodadena evropska vrednost.
Programata @ivot po~na vo 1992 godina i dosega be{e sprovedena vo tekot na tri finansiski periodi: @ivot-I (1992-1995); @ivotII (1996-1999); i @ivot-III (2000-2006). vo dosega{niot period so programata @ivot bea kofinansirani 3.014 proekti, so pribli`no 2,2 milijardi evra.
@ivot+
10.1.
@IVOT+ (2007 - 2013)
vo aktuelniot finansiski period programata @ivot+ }e funkcionira za celoto vreme na va`nost na finansiskata perspektiva od 2007 godina do 2013 godina so buxet od 2,143 milijardi evra. Pravnata osnova na programata e regulativata (ez) 614/2007 i so nea se reguliraat operativnite tro{oci na Generalniot direktorat za ìvotna sredina za upravuvawe na programata, dodeka barem 78% od vkupniot buxet se tro{at za finansirawe proekti vo trite komponenti na programata: @ivot+ Priroda i biodiverzitet; @ivot+ ekolo{ka politika i upravuvawe; i @ivot+ informirawe i komunikacii.
10.1.1. @IVOT+ Priroda i biolo{ka raznovidnost
10.1.2. @IVOT+ Ekolo{ka politika i upravuvawe
56
Komponentata od programata nameneta za za{tita na prirodata i na biolo{kata raznovidnost pretstavuva prodolènie na prethodnata programa @ivot - Priroda. so ovaa komponenta se kofinansiraat proekti {to pridonesuvaat za sproveduvaweto na direktivite za divite ptici i za divite vidovi i za nivnite prirodni ìveali{ta, kako i proekti za vospostavuvawe na podra~jata od mreàta natura 2000. Prifatlivi za kofinansirawe se i proekti {to pretstavuvaat sproveduvawe na Komunikacijata na Komisijata (Kom) 216/2006 godina za zapirawe na zagubata na biolo{kata raznovidnost do 2010 godina i ponatamu. barem 50% od vkupniot buxet na @ivot+ mora da bide potro{en na kofinansirawe proekti od ovaa komponenta.
Komponentata za ekolo{ka politika i upravuvawe, vsu{nost, pretstavuva prodolènie na porane{nata programa @ivot - ekolo{ka programa. so ovaa komponenta se kofinansiraat proekti za sproveduvawe na evropskata ekolo{ka politika i za razvoj na inovativni idei, tehnologii, metodi i instrumenti za politikata. Paralelno, kofinansirawe moàt da obezbedat i proekti za sledewe na ekolo{kite problemi.
10.1.3. @IVOT+ Informirawe i komunikacii
ovaa nova komponenta obezbeduva sredstva za kofinansirawe kampawi za podigawe na javnata svest za ìvotnata sredina, prirodata i za biolo{kata raznovidnost, kako i drugi proekti so koi se ustanovuvaat informativni centri ili, pak, se organiziraat specijalizirani obuki za lica vraboteni vo sektorot.
10.1.3.1. Kriteriumi za izbor na prifatlivi proekti
10.1.3.2. Potencijalni korisnici
Proektite {to se kofinansiraat so sredstva od programata @ivot+ mora da gi ispolnuvaat slednive kriteriumi: Proektite mora da bidat od interes za Evropskata unija pridonesuvaj}i za ostvaruvaweto na op{tata cel na programata; Proektite mora da bidat tehni~ki i finansiski cvrsti, ostvarlivi i da pokaùvaat soodveten rezultat za vloènite sredstva; Proektite treba da moàt da pokaàt sinergija me|u razli~nite prioriteti na [estiot ekolo{ki akciski plan. Dopolnitelnite kriteriumi spored koi se odbiraat prifatlivite proekti opfa}aat: Proektite da pretstavuvaat najdobra praktika vo sproveduvaweto na direktivite za divite ptici i za divite vidovi i nivnite ìveali{ta; Proektite da pretstavuvaat inovativen pristap kon ostvaruvaweto na celite na ekolo{kata politika, razvoj i promocija na najdobra tehnika i tehnologija za za{tita na ìvotnata sredina; Proektite da predviduvaat i kampawi za podigawe na svesta kaj javnosta za za{titata na ìvotnata sredina i specifi~ni obuki za potrebite na za{titata na ìvotnata sredina; i sl.
Programata @ivot+ e otvorena za javni ustanovi i za privatni organizacii i dru{tva, kako i za institucii od evropskata unija, no i drugi dràvi od evropa, me|u koi i republika makedonija. Proektite gi podnesuvaat korisnicite povrzani vo partnerstvo, koe go koordinira eden od partnerite od pove}eto dràvi {to se korisni~ki. za àl, republika makedonija vo posleden moment re{i da ne go plati vlezniot bilet za u~estvo vo programata i na toj na~in re{i samata da go finansira usoglasuvaweto so evropskoto zakonodavstvo i aktivnostite za za{tita na prirodata i na biolo{kata raznovidnost.
57
@ivot+
10.1.3.3. Izbor na proektite
10.1.3.4. Pravila za kofinansirawe
Predlog-proektite se na nacionalnata vlast odgovorna za @ivot+, niv gi registrira evropskata komisija, a potvrda za priemot na proektot mu se izdava na koordinatorot od partnerskata mreà. oddelenieto za @ivot+ od Generalniot direktorat za ìvotna sredina e zadolèno za postapkata na evaluacija. oddelenieto }e go utvrdi ispolnuvaweto na uslovite za isklu~uvawe ili za prifatlivost na proektot i za dodeluvawe finansii i }e mu predloì na Komitetot na @ivot+ lista na predlog-proekti {to moàt da se kofinansiraat za soodvetnata buxetska godina. Komitetot na @ivot+ e sostaven od pretstavnici na dràvite {to se ~lenki, a pretsedava pretstavnikot na evropskata komisija. ako ovoj komitet dade pozitivno mislewe, toga{ evropskata komisija srazmerno na sredstvata odredeni za soodvetnata buxetska godina }e ja utvrdi listata so proekti {to }e bidat kofinansirani za soodvetnata godina. otkako listata so proekti za kofinansirawe }e dobie odobrenie od evropskiot parlament, koordinatorot na korisni~kata partnerska mreà }e bide povikan da go potpi{e dogovorot.
najgolemiot iznos na sredstva za kofinansirawe utvrden so regulativata na @ivot+ e 50% od prifatlivite tro{oci. Kako isklu~ok, kofinansirawe od maksimum 75% }e moàt da dobijat proekti vo komponentata @ivot+ Priroda i biolo{ka raznovidnost, koi imaat konkretni aktivnosti za za{tita na odredeni prioritetni vidovi ili tipovi ìveali{ta od direktivite za divite ptici i za divite vidovi i za prirodnite ìveali{ta.
58
11
USPE[ NI PRIMERI
NA @ IVOT+
Uspe{ ni primeri na @ivot+
OPTIMIZAGUA - Za{teda na voda za navodnuvawe preku eksperimentirawe so kompjuterski i so avtomatski sistemi za operirawe so navodnuvaweto. Korisnik: Fondacija san valero Vkupen buxet: 1.452.000 evra (692 000 evra pridones na LIFE+) Veb-stranica: www.life-optimizagua.org Lice za kontakt: Nieves Subales Marko
60
Korisnikot na proektot e Fondacijata san valero od saragosa, [panija, koja zaklu~i deka ne samo {to e potrebno golemo koli~estvo voda za navodnuvawe na zemjodelskite povr{ini, tuku deka odgovornite za vr{eweto na dejnosta nemaat podatoci koga treba da navodnuvaat, koga na plodovite im treba najmnogu voda i koga postojat optimalni uslovi za navodnuvawe. novozdobienite znaewa od fiziologijata na rastenijata ukaùvaat na to~noto koli~estvo voda {to im e potrebno na plodovite, odnosno vremeto koga treba da se navodnuvaat. ovie znaewa vmetnati vo sistem za presmetka i za sledewe }e im kaè na sopstvenicite na zemji{teto kako najefikasno da gi koristat vodite i pritoa da postignat najdobar rezultat. Proektot istovremeno primeni nekolku vode~ki svetski tehnologii i go sozdade sistemot OPTIMIZAGUA vo ramkite na koj na poliwata so p~enka i so p~enica vo sorija i vo monte Hulija, dva javni parka vo saragosa i na gradinite na nekolku rezidencii od Logrowo bea postaveni senzori za vla`nost na pove}e razli~ni dlabo~ini vo po~vata, a bea instalirani i klimatski senzori, koi ukaùvaa na vremenskite uslovi i nivnata pogodnost za navodnuvawe. sistemot so podatocite {to gi obezbeduva go hrani centralniot kompjuter, koj so presmetki utvrduva koga e najpogodniot period za navodnuvawe i za toa go izvestuva operatorot, koj povtorno elektronski go po~nuva navodnuvaweto so koli~estvoto voda {to go dobil kompjuterot so presmetkite.
E-po{ta: nzubalez@svalero.org
navodnuvaweto na zemjodelskoto zemji{te, rekreativnite zoni i na gradskoto zelenilo i na dvorovite e najgolemiot potro{uva~ na voda vo evropa. zemjodelstvoto e osobeno golem potro{uva~ na voda i koristi pribli`no 70% od vodite vo evropa.
sistemot bil namesten na takov na~in da moè da obezbedi i alarmirawe za nekoi drugi aktivnosti {to se itno potrebni. za{tedata na voda so koristeweto na sistemot bila impresivna: 60% na javnite zeleni povr{ini; 50% za doma{nite gradini; i 40% za poliwata so p~enka i so p~enica. zaklu~okot e deka sistemot OPTIMIZAGUA koristel 54% pomalku voda za kontrolnite podra~ja ili za vreme na probniot period na podra~jeto od samo 4 ha uspeal da za{tedi 22.000 kubni metri voda. Dopolnitelen proizvod na proektot usoglasen so sistemot za navodnuvawe bil i sistemot za sobirawe do`dovnica i za nejzino koristewe za navodnuvawe, pritoa namaluvaweto na koristeweto ~ista voda bilo za 50%. Gradot saragosa i javnata ustanova {to go upravuva sistemot za navodnuvawe vo okolinata na saragosa go prifatija proektot i re{ija da gi napravat prvi~nite investicii za instalirawe i za koristewe na sistemot.
61
URBANBAT - Sistem za integralno upravuvawe otpad od javniot gradski transport. Korisnik: op{tinsko transportno pretprijatie na valensija Vkupen buxet: 1.721.000 evra (833.000 evra pridones na LIFE+) Veb-stranica: www.urbantbat.com Kontakt-lice: Hesus Herero Gamon E-po{ta: emt@emtvalencia.es
Proektot re{i da sozdade sistem za zaedni~ko upravuvawe na {est razli~ni tipovi te~en otpad: voda od mieweto na avtobusite; voda od mieweto na motorite i na drugite delovi; iskoristena kiselina od akumulatorite i voda od mieweto na akumulatorite i na podovite na avtobusite; iskoristeniot antifriz; voda od ~isteweto na sistemot za ladewe i za greewe i iskoristenoto maslo za sopira~kite. sistemot se zasnova na koristeweto na najdobrata dostapna tehnika kako ultrafiltrirawe; mikrofiltrirawe; vakuumska evaporizacija i elektroliza, koi se mnogu poznati i koristeni vo drugi sektori, no ne i vo sektorot transport. Proektot uspea vo utvrduvaweto model za najgolemiot del od otpadnite vodi: preku vozdu{na flotacija i tangenciska ultrafiltracija go ovozmoì koristeweto na 98 % od vodata za miewe na avtobusite. Koristeweto druga tehnika ovozmoì iskoristuvawe na 96 % od vodata za miewe na akumulatorite i na podovite. istiot uspeh ne be{e zabeleàn kaj povtornata upotreba na kiselinata od akumulatorite, nitu kaj iskoristenoto maslo za sopira~ki iako be{e postignato visoko nivo na nivno pre~istuvawe. Povtornata primena na rezultatite od ovoj proekt e vozmo`na i prenosliva vo site pogolemi evropski gradovi {to imaat sistem za javen transport i pritoa se raspoloèni da u~estvuvaat vo negovo kofinansirawe.
op{tinskoto transportno pretprijatie od valensija upravuva ekstenzivna flota od 480 avtobusi, koi godi{no pominuvaat po 22 milioni kilometri, kako i garaà {to e locirana vo gradot valensija. sekojdnevnite aktivnosti na odrùvawe na avtobusite proizveduvaat golemo koli~estvo efluenti, koi bi moèle da bidat mnogu opasni za ìvotnata sredina. na primer, akumulatorskata kiselina sodrì 15-20% sulfurna kiselina i rastvoreno olovo vo koloidna sostojba, koe se nasobira za vreme na koristeweto.
DIONYSOS - Razvoj na ekonomski izdràn proces na zaedni~ko upravuvawe otpad od vinarskata industrija i proizvodstvoto na prirodni proizvodi so visok kvalitet i so golema upotrebna vrednost, kako i |ubrivo {to moè da se reupotrebi. Korisnik: zemjodelskiot univerzitet od atina Vkupen buxet: 1.310.000 evra (641.000 evra pridones na LIFE+) Veb-stranica: http://www.pharm.uoa.gr/dionysos/index.htm Kontakt-lice: prof. d-r Serkos Harutunijan E-po{ta: sehar@aua.gr
Proizvodstvoto na vino sozdava golemo koli~estvo cvrst otpad bidej}i re~isi 17% od vkupnoto koli~estvo grozje se sobira vo tankerite i ne moè da bide iskoristeno za proizvodstvo na alkohol poradi strogoto zakonodavstvo. Duri i tiwata {to se sozdava ne moè da bide iskoristena i ispu{tena nitu vo voda nitu na po~vata poradi visokiot procent na organski materii {to moàt da bidat mnogu {tetni za rastenijata, ìvotnite vo vodata i za kvalitetot na vodata, a so biorazgraduvaweto sozdavaat toksini {to podocna gi zagaduvaat po~vata i vodata. Preku partnerstvo na dva univerziteta se pristapi kon istraùvawe i sozdavawe sistem za zaedni~ko upravuvawe otpad od vinarskata industrija. Proektot se koncentrira na otkrivawe i promocija na bilo{kite svojstva na otpadot od grozjeto. Preku koristewe hemiski metodi od otpadot od grozjeto se dobivaat soedinenija polifenoli, koi kako antioksidansi imaat upotrebna vrednost vo kozmeti~kata industrija, kako hrana, i vo farmacijata. Preku proektot bea sprovedeni istraùvawa {to uspeaja da gi izdvojat polifenolite i kako proizvod da gi testiraat vo pove}e industriski granki. Polifenolot DIONYSOS se pokaà kako solidna krema za lice, koja ne pokaùva{e nuspojavi, a vo mle~nata industrija se upotrebuva{e
63
Gr~kite vinarski vizbi proizveduvaat godi{no okolu 400 milioni litri vino i koristat pribli`no 500.000 toni grozje vo celiot proces. najgolemiot del od 400 vinarski vizbi se mali i sredni pretprijatija {to ja odgleduvaat i koristat istata doma{na sorta grozje.
probno vo proizvodstvoto na jogurt. Kremata i jogurtot bea oceneti od stru~wacite LIFE+ i nivnoto proizvodstvo moè da po~ne otkako }e se obezbedat site dopolnitelni investicii. edna doza od polifenolot DIONYSOS pokaà deka za medicinski potrebi zamenuva eden kilogram crno grozje spored negovata hranliva vrednost. treba da bide sprovedeno dopolnitelno istraùvawe za da se utvrdi mo`nosta za koristewe vo farmacevtskata industrija. Kone~no, koristeweto na procesiranoto komiwe kako hrana za kozi i za ovci pokaà deka nivoto na najaktivnite sostojki na mle~nite lipidi e poka~eno za 50%, dodeka preku kompostirawe se sozdava odli~no |ubrivo, koe dosega se koristi od dve vinarski vizbi za sopstvenite lozovi nasadi. ekonomskoto modelirawe na LIFE+ utvrdi deka osnovaweto postrojka za izdvojuvawe polifenol, koja moè da preraboti 2.000 kilogrami komiwe, }e pretstavuva ekonomski izdràn proekt, koj moè da dobie i nova dimenzija ako se prenese na prerabotka na maslinki i na drugi rastenija.
64
12
PROgRAMA ZA KONKURENTNOST I ZA
INOVACII - EKOINOVACII
inovaciite vo ekologijata (ekoinovacii) ja odrazuvaat potrebata za odr`liv porast, koj vodi smetka za za~uvuvawe i za odrùvawe na ìvotnata sredina, za{titata od zagaduvawe i za efikasnoto koristewe na prirodnite resursi. so fondovite na ekoinovacii (Eco-Innovation), eu kofinansira proekti {to pretstavuvaat razli~na tehnika, metodi, uslugi, proizvodi, procesi ili tehnologija, koi se pokaàle kako
tehni~ki izvodlivi i uspe{ni, no poradi povrzanite rizici ne uspeale da se vovedat ili da prodrat na pazarot, a imaat golem potencijal za {iroka primena i za nivna natamo{na primena na pazarot vo evropa. Poddr{kata na vakvi ekoinovativni tehnologii treba da pridonese za otstranuvawe na pre~kite za razvoj i za {iroka primena na ekoinovacii, da se sozdade ili pro{iri pazarot za povrzani/srodni proizvodi i da se zgolemi evropskata konkurentnost na svetskite pazari.
Programa za konkurentnost i za inovacii - Ekoinovacii
66
Proektite treba da celat kon namaluvawe na vlijanieto vrz ìvotnata sredina, namaluvawe na zagaduvaweto, poefikasna upotreba na prirodnite resursi i kon podobruvawe na karakteristikite na pretprijatijata (posebno na malite i na srednite pretprijatija) vo odnos na ìvotnata sredina.
vo periodot od 2008 godina do 2013 godina na raspolagawe se staveni re~isi 200 milioni evra za kofinansirawe na proektite za ekoinovacii. eu pritoa pokriva 50% od proektnite tro{oci, drugite treba da bidat pokrieni od toj {to konkurira vo forma na kofinansirawe. za parite od fondot za ekoinovacii moàt da konkuriraat organizacii od site dràvi {to se ~lenki na eu, kako i od norve{ka, Lihten{tajn, Hrvatska, makedonija, Crna Gora, srbija, izrael, turcija i od albanija.
13
KONTAKTI
Kontakti
MINISTERSTVO ZA @IVOTNA SREDINA I ZA PROSTORNO PLANIRAWE

SEKTOR ZA SORABOTKA I ZA PROEKTNA KOORDINACIJA ul. Goce Del~ev bb (zgrada na MRTV) 1000 Skopje Telefon: 02/3251400 Faks: 02/3220165 E-po{ta: infoeko@moepp.gov.mk Veb-stranica: www.moepp.gov.mk
JAVNA USTANOVA NACIONALEN PARK PELISTER

ul. 29 Noemvri 14 7000 Bitola
68
E-po{ta: nppinfo@nppelister.org.mk Veb-stranica: www.nppelister.org.mk
JAVNA USTANOVA NACIONALEN PARK MAVROVO

Mavrovi anovi bb 1256 Mavrovi anovi E-po{ta: infopoint@npmavrovo.org.mk Veb-stranica: www.npmavrovo.org.mk
JAVNA USTANOVA NACIONALEN PARK GALIÎCA

ul. Gali~ica bb 6000 Ohrid E-po{ta: galicica@galicica.org.mk Veb-stranica: www.galicica.org.mk
KOMISIJA NA EVROPSKATA UNIJA

COMMISSION OF THE EUROPEAN UNION Rue de la Loi 200 B-1049 Brisel BELGIJA
Janez Potocnik, komesar za ìvotnata sredina

E-po{ta: janez.potocnik@ec.europa.eu
69
GENERALEN DIREKTORAT ZA @IVOTNATA SREDINA

Avenue de Beaulieu 5 B - 1049 Brisel BELGIJA
Faks: +32 (0)2 29 88 288
Kontakti
COMMUNITY PROGRAMME LIFE+

PROGRAMA NA ZAEDNICATA @IVOT+ Avenue de Beaulieu 5 B - 1049 Brisel BELGIJA Faks: +32 (0)2 29 21 787 @IVOT+ Priroda Angelo SALSI, zamenik-rakovoditel na oddel Telefon: +32 (0)2 29 69 376 E-po{ta: angelo.salsi@ec.europa.eu Joaquim CAPITAO
70
Telefon: +32 (0)2 29 59 328 E-po{ta: joaquim.capitao@ec.europa.eu @IVOT+ @ivotna sredina i ekoinovacii Herv MARTIN, zamenik-rakovoditel na oddel Telefon: +32 (0)2 29 65 444 E-po{ta: herve.martin@ec.europa.eu Anne-Louise FRIEDRICHSEN Telefon: +32 (0)2 29 91 232 E-po{ta: anne-louise.friedrichsen@ec.europa.eu
EUROPEAN ENVIRONMENTAL AGENCY

EVROPSKA AGENCIJA ZA @IVOTNA SREDINA Kongens Nytorv 6 DK-1050 Kopenhagen DANSKA Telefon: +45 (0)3336 7100 Jacqueline McGLADE, izvr{en direktor E-po{ta: Jacqueline.McGlade@eea.europe.eu
MAKEDONSKO EKOLO[KO DRU[TVO

Prof. d-r Qup~o Melovski Kuzman Josifovski Pitu 28/III-7 1256 Mavrovi anovi Telefon: 02/2403773 Faks: 02/2403772 E-po{ta: contact@mes.org.mk Veb-stranica: www.mes.org.mk
71

Zivotna Sredina Mcet

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zivotna Sredina Mcet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DA ZBORUVAME ZA

Da zboruvame za @ivotnata sreDina

DA ZBORUVAME ZA @IVOTNATA SREDINA

EKOLO[ KATA POLITIKA KAKO VRVEN PRIORITET

Ekolo{ kata politika kako vrven prioritet

EKOLO[KI AKCISKI PLAN

Ekolo{ ki akciski plan na evropskata unija

3.1. Klimatski promeni

Da zboruvame za `ivotnata sredina

3.1.1 Voobi~aeniot efekt na stakleni~ki gasovi

3.1.2. Nevoobi~aeniot efekt na gasovite {to predizvikuvaat efekt na staklena gradina

3.2. Efekti od globalnoto zatopluvawe

Da zboruvame za `ivotnata sredina

3.3 Nao|awe re{enija

Da zboruvame za `ivotnata sredina

3.4. [to pravi Evropskata unija za re{avawe na problemot?

Da zboruvame za `ivotnata sredina

3.5. [to mo`eme da napravime nie?

4.1.1. Voda za piewe

Da zboruvame za `ivotnata sredina

4.1.3. Voda za kapewe

4.1.2. Morski breg

4.2. Soo~uvawe so problemite

Da zboruvame za `ivotnata sredina

4.3. [to prezema Evropskata unija?

Da zboruvame za `ivotnata sredina

Evropskata unija raboti zaedno so svoite gra|ani

4.4. [to mo`eme da napravime nie?

5.1.1. ^ista tehnologija

Da zboruvame za ` ivotnata sredina

5.2. Reciklirawe otpad

5.2.1. Reciklirani materijali

Da zboruvame za ` ivotnata sredina

5.3. [to e toa tretman na otpadot?

KAKO ZAGADUVAAT DEPONIITE?

Vozduh Voda Po~va

Da zboruvame za ` ivotnata sredina

KAKO ZAGADUVA INCINERATOROT?

5.4. [to pravi Evropskata unija?

Da zboruvame za ` ivotnata sredina

5.5. [to mo`eme da napravime nie?

6.1. Za{tita i obnovuvawe na prirodnite ekosistemi

6.1.1. @iveali{tata vo Evropa

Da zboruvame za ` ivotnata sredina

6.1.2. Zagrozeni vidovi

6.2. O{tetuvawe na prirodnite `iveali{ta

Da zboruvame za ` ivotnata sredina

6.3. [to pravi Evropskata unija?

Da zboruvame za ` ivotnata sredina

6.4. [to mo`e da napravime nie?

KAKO RAbOTI EVROPSKATA UNIJA

Kako raboti Evropskata unija - pokazateli za ` ivotnata sredina?

- uspe{no; - prose~no; - lo{o;

[ to pravi Republika Makedonija

Primenata na zakonot za vodi e oddlo`ena za 1.1.2014 godina

PRETPRISTAPNA POMO[ - IPA

Instrument za pretpristapna pomo[ - IPA

9.1. IPA - komponenta II (Prekugrani~na sorabotka)

9.1.1 Glavni prioriteti i celi

Da zboruvame za `ivotnata sredina

9.1.1.2. Prekugrani~na sorabotka so Grcija

9.1.1.3. Prekugrani~na sorabotka so Albanija

9.1.2. Finansiski pokazateli