ZDRAVKO BLAEVI 1

Predgovor U ovoj knjizi nastojao sam na jedan jednostavan i razumnjiv nain upoz n ati, prije svega uenike i ostale zainteresirane korisnike sa tehnologijom prog ra miranja i rada sa numeriki upravljanim alatnim strojevima (CNC strojevi). Kak o k od nas nema odgovarajue literature koja detaljnije obrauje ovu problematiku ovakva knjiga je neophodna, tim vie to su deseci kola u Republici Hrvatskoj, zahvaljujui M inistarstvu prosvjete i porta, ove godine opremljeni kolskim CN C tokarilicama i g lodalicama. Svijestan sam i nekih manjkavosti udbenika i nedo reenostima zbog obim ne grae ali isto tako i to da udbenik daje jedan cjelovit pristup i osnovne upute i saznanja o tehnologiji programiranja CNC strojeva i i zradi odgovarajue dokumen tacije sa razraenim primjerima obrade. Veliku pomo d ugujem kolegi, dipl. in. stroj arstva, gosp. Ivi Sladeu iz Tehnike kole Tesla iz Zagreba koji je napravio divovski dio posla obradivi funkcije programiranj a u svojoj skripti koju je napravio za potrebe teaja iz CNC programiranja stroj eva, a koje sam podatke djelomino koristi o, pri emu mu se iskreno zahvaljujem. Knjiga je podjeljena u pet cjelina a gradiv o sam sistematizirao prema temama iz prirunika proizvoaa kolskih CNC strojeva, austr ijse tvrtke EMCO Software Description EMCO WinNC Sinumerik 810D/840D Turning(Mil ling). U prvom dijelu dao sam kratki pregled osnova programiranja, kao to su krat ki povijesni podaci, karakteristike CNC strojeva, koordinatni sustav CNC strojev a kao i podaci o kar akteristinim nul tokama stroja i koritenim alatima. U drugom d ijelu detaljnij e je opisana upravljaka jedinica stroja kao i pratei softwer. U tr eem i etvr tom dijelu opisane su kolske tokarilice EMCO Turn 55 i EMCO MILL55 sa od govaraj uim funkcijama programiranja koje prate odgovarajue vjebe. Vjebe su koncipir ane tako da je dat zadatak (tehniki crte izratka) i osnovna uputa za ispis pro gr ama sa predloenim planom rezanja a uenici sami piu program u predvien obra zac i vre simulaciju. Svi crtei napravljeni su u AutoCAD-u. U zadnjem poglavlj u nalaze se odgovarajue tablice i dijagrami za izbor pravilnih reima rada (brz ina rezanja, br oj okretaja , posmak,dubina rezanja) te detaljno razraeni primje ri izrade za tok arilicu i glodalicu sa prateom dokumentacijom, te neki ponueni primjeri za vjebu ko je mogu razraditi sami uenici. Knjiga je namijenjena prij e svega uenicima tehnikih kola strojarskog usmjerenja (Raunalni tehniar i d r.) kao i svima onima koji se ba ve programiranjem CNC strojeva u raznim tvrtkama . Ovdje se obrauju kolski CNC str ojevi ali tehnologija programiranja je ista i za velike produktivne strojeve. Za svaku korisnu sugestiju u poboljanje ove kn jige srdano se zahvaljujem. U Virovit ici, rujan 2004. Autor 2

SADRAJ 1. 1.1. 1.1.1. 1.1.2. 1.2. 1.3. 1.4. 1.4.1. 1.4.2. 1.5. 1.5.1. 1.6. 1.7. 1 .8. 1. 8.1. 1.8.2. 1.8.3. 1.8.4. 2. OSNOVE PROGRAMIRANJA Kratki povijesni razvoj CNC st rojeva i karakteristike Razlika izmeu konvencionalnih (klasinih) i CNC str ojev a Karakteristike CNC strojeva Dijagram toka programiranja Programiranje CNC stro jeva Referentne toke CNC strojeva Referentne toke EMCO tokarilice Referentne t oke EMCO glodalice Koordinatni sustav CNC strojeva Pravilo desne ruke Apsolutn i i inkrementalni koordinatni sustav Pomak nul toke Alati kod CNC strojeva Alati kod CNC tokarilice Poloaj vrha otrice alata i primjeri primjene Alati kod CNC glod alice Sustav montae alata u dra UPRAVLJAKA JEDINICA STROJA I PRIKAZ SOF TWERA 2.1. 2 .2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.6.1. 2.6.1.1. 2.6.1.2. 2.6.1.3. 2.7. 2.7.1. 2.7. 2. 2. 7.3. 2.7.4. 2.8. 2.8.1. 2.8.2. 2.8.3. 2.8.4. 2.8.5. 2.8.6. 2.9. 2.9.1. 2.9. 2. A dresno-numerika upravljaka jedinica Strojno upravljaka jedinica Horizontal no funkc ijska tipkovnica PC tipkovnica NC stroja Osnovni prozor Sinumerik 840 D Turn (Mi ll) Radna podruja Sinumerik 810D/840 D Radno podruje MACHINE JOG mod MDA mod AUTOM ATIC mod Radno podruje PARAMETAR Podaci o alatima (Tool data) R p arametri ( R pa rameter) Postavljanje podataka (Setting data) Postavljanje nul to aka (Zero offse t) Radno podruje PROGRAM Workpiaces Partprograms Subprograms (p otprogrami) Stand ard cycles (standardni ciklusi) User cycles (korisniki ciklusi ) Clipboard (meuspr emnik) Radno podruje SERVICES Uitavanje podataka (Read in data) Slanje podataka (S end data) 3

2.9.3. 2.10. Kopiranje podataka iz meuspremnika Radno podruje DIAGNOSIS 3. PROGRAM IRANJE TOKARILICE 3.1. Karakteristike CNC kolske tokarilice EMCO Turn55 3.2. Reimi rada tokarili ce 3.3. Struktura programa Sinumerik 840 D 3.4. Osnovne naredbe k od programiranj a 3.4.1. Popis glavnih funkcija G 3.4.2. Popis pomonih funkcija M 3.4.3. Popis funkcija ciklusa 3.5. Linearna gibanja G0, G1 3.5.1. vjeba 1. Linea rna gibanja 3.6. Ciklus za uzduno (popreno) tokarenje 3.7. Kruna gibanja G02, G03 3 .7.1. Programiranje poetnom tokom, krajnjom tokom i radijusom 3.7.2. Programiranje poetnom tokom, krajnjom tokom i sreditem 3.7.3. Programiranje poetnom toko m, krajnjo tokom i kutom luka 3.7.4. Programiranje poetnom tokom, meutokom i krajnjom tokom 3.7 5. Neki primjeri krunog programiranja 3.7.6. vjeba 2. K runa gibanja 3.8. Kompenzac ija polumjerom alata G40, G41, G42 3.8.1. vjeba 3. G41/G42 3.9. Tokarenje navoja 3.9.1. Narezivanje navoja G33 3.9.2. Urezivanje na voja sa kompenzacijom stezne glave 3.9.3. Urezivanje navoja bez kompenzacije ste zne glave 3.10. Kratki pregl ed ostalih naredbi 3.10.1. Vrijeme ekanja G4 3.10.2 . G25- G26 3.10.3. G95 G96 ko nstantna brzina rezanja 3.10.4. G110-112 pola rne koordinate 3.10.5. Norm - Kont 3.11. Okviri (oblici) FRAMES 3.11.1. Trans Atrans 3.11.2. Rot Arot 3.11.3. Scale Ascale 3.11.4. Mirror - Amirror 3.12. Funkcije ciklusa 3.12.1. Ciklusi za tokar enje 3.12.1.1. Groove Ciklus 93 3.12 .1.2. vjeba 4. Ciklus izrade utora Groove 3. 12.1.3. Undercut Ciklus za podr ezivanje G 94 3.12.1.4. Ciklus podrezivanja za n avoj G 96 3.12.1.5. Stock remova l Ciklus konturnog tokarenja Cycle95 3.12.1.5.1 . vjeba 5. Stock removal 3.12. 1.6. Ciklus tokarenja navoja Cycle97 3.12.1.7. Tok arenje niza navoja Cycle98 4

3.12.1.8. 3.12.2. 3.12.2.1. 3.12.2.2. 3.12.2.3. 3.12.2.4. 3.13. 3.13.1. 3.13.2. 3.14. 3.14.1. 3.14.2. 3.15. 3.15.1. 3.16. 3.17. 3.17.1. 3.17.2. 3.17.2.1. 3.17.2 .2. 3.18. 4. vjeba 6. Tokarenje navoja Ciklusi buenja Driling centering Cilus 81 Center d riling Ciklus 82 Deep hole driling Ciklus 83 Ciklus 83E Ciklus za izrad u nav oja Thread Ciklus 840 Ciklus 84 Simulacija programa Verikalne funkcijske t ipke Horizontalne funkcijske tipke Potprogram vjeba br. 7. Izrada potprograma Pro gr amiranje slobodnih kontura Korekcija mjerenje alata Grubi prikaz unoenja kore kcija Mjerenje alata Metoda dodira (Stratch method) Optika metoda mjerenja Put anj e stroja u rad PROGRAMIRANJE GLODALICE 4.1. 4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.3. 4.3.1. 4.4 . 4.4.1. 4.5. 4.6. 4.6.1. 4.6.2. 4.6.3. 4.6.4. 4.6.5. 4.6.6. 4.6.7. 4.6.8. 4.6.9 . 4.6.10. 4.6.11. 4.6.12. 4.7. 4.7.1. 4 .7.2. Karakteristike kolske CNC glodalice EMCO Mill55 Popis glavnih funkcija G Popis pomonih funkcija M Popis ciklusa Line arna gibanja G0, G1 vjeba 1.Linearna giba nja Kruna gibanja G02, G03 vjeba 2. Kruna gibanja Simulacija izrade Kratki pr egled nekih naredbi Izbor radnih povrina i su stava Apsolutni koordinatni sustav G90 Inkrementalni koordinatni sustav Odabir p omaka G94, G95 Programiranje grani ca radnog prostora Vrijeme ekanja G4 Narezivan je navoja G33 Urezivanje navoja G 63 Kompenzacija radijusa alata G40, G41, G42 P olarne koordinate G110, G111, G112 Norm/Kont vjeba br.3. Korekcija polumjerom ala ta NC Frames okviri (oblici) T rans Atrans Rot Arot 5

4.7.3. 4.7.4. 4.8. 4.8.1. 4.8.1.1. 4.8.1.2. 4.8.1.3. 4.8.1.4. 4.8.1.5. 4.8.1.6. 4.9. 4.9.1. 4.9.2. 4.9.3. 4.9.4. 4.9.5. 4.9.5.1. 4.9.5.2. 4.9.5.3. 4.9.5.4. 4.9. 5.5. 4.10. 4.10.1. 4.10.2. 4.10.3. 4.10.4. 4.11. 4.11.1. 4.12. 4.13. 4.13.1. 4. 1 4. 5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. 5.9.1. 5.9.2. 5.9.3. 5.9.4. 5 .10. 5.11. Scale Ascale Mirror Amirror CIKLUSI Ciklusi za buenje Ciklus 81 Cik lus 82 C iklus 83 Buenje (razvrtanje) ablone za izradu navoja (Hole pattern) vjeba br. 4. Ciklusi buenja Ciklusi za glodanje Face milling Ciklus 71 Contour milling Ciklus 72 Rectangular pocket Pravokutni dep Circular pocket . Kruni dep Milling pat tern ablone glodanja Slots on a circle Utori na krunici Circumf erential slots Uto ri po obodnici Elongated holes Produljeni utori Pocket 1 Kvadratni dep Pocket 2 K runi dep Ciklusi za izradu navoja Ciklus 840 Ciklu s 84 rigid taping Ciklus 90 Thr ead milling vjeba br. 5. Ciklusi glodanja Po tprogrami vjeba br. 6. Izrada potprog rama Programiranje slobodnih kontura Mje renje i korekcija alata kod glodanja Re doslijed mjerenja alata Rad na stroju DOD ATAK Pronalaenje broja okretaja Pronalae nje brzine rezanja Odreivanje broja o kretaja kod glodanja i buenja Odreivanje dubi ne rezanja i posmaka kod glodanja i buenja Odreivanje posmaka kod buenja Tablica rei ma rada kod tokarenja Tab lica reima rada kod glodanja Tablica standardnih metriki h navoja Dokumentacija programiranja Operacijski list Plan stezanja i alata Plan rezanja Ispis program a Primjer izrade kod tokarenja (EMCO) Primjer izrade kod glodanja (EMCO) 6

5.12. 5.13. 5.14. 5.15. 6. 7. Primjer izrade tehnike dokumentacije za tokarenje P rimjer izrade tehnike dokum entacije za glodanje Primjeri izrade za tokarenje Pri mjeri izrade za glodanje ZA KLJUAK LITERATURA 7

1. OSNOVE PROGRAMIRANJA 1.1. KRATKI POVIJESNI RAZVOJ CNC STROJEVA I KARAKTERISTI KE Prvi numeriki upravl jani alatni stroj napravljen je u Americi poetkom 50.-tih godina uz pomo znans tvenika MIT-a ( Massatussets Institut of Technology ). Novin a stroja je bilo uvo enje elektronikog upravljanja pomou tzv. UPRAVLJAKE JEDINICE u k ju se pro gram unosio preko buene papirne vrpce. Tadanja upravljaka jedinica je bil a ve a od samog stroja. U odnosu na konvencionalne strojeve znaajna je promjena bi l a uvoenje zasebnih istosmjernih motora za pogon glavnog vretena i suporta. Slik a 1. Prvi NC stroj U naoj zemlji tvornica PRVOMAJSKA iz Zagreba je prva nabavila nu meriki uprav ljanu konzolnu glodalicu 1969. (SHARMANN FB100 s upravljakom jedinico m DEKAMAT) , a sama je poela serijski proizvoditi numeriki upravljane strojeve od 1978. g odine (na slici 3. je prva izloena glodalica G 301 NC na zagrebakom velesa jmu 1971 god.) Sl. 2. Prva naa glodalica iz 1969.god. Sl. 3. Prva napravljena NC glodalica 8

Osnova je numerikog upravljanja, upravljanje strojem pomou unaprijed definiran og programa. PROGRAM je skup ifriranih geometrijsko-tehnoloko-funkcionalnih na redbi kojima se putem razliitih fizikih medija (papirna vrpca, kaseta, disketa ) daju up ravljakoj jedinici numeriki upravljanog stroja unaprijed zamiljene r adnje. Prve up ravljake jedinice bile su bez kompjutora i nosile su naziv NC upr avljake jedinice (Numerical Control), a budui da se program sastojao od brojak a i slova, otuda n aziv Numeriko upravljanje. Dananje upravljake jedinice gra ene su na principu koriten ja mikroprocesora, tj. malog elektronikog raunala k oje se moe programirati i time ostvariti proces numerikog upravljanja. Zbog to ga se takove upravljake jedinice z ovu CNC (Computer Numerical Control ) upravlj ake jedinice. Razlika izmeu konvenci onalnih (klasinih ) alatnih strojeva i CNC strojeva KLASINI STROJ Vretenite Skupni pogon CNC STROJ Linearni mjerni sustav Glavni pogon Zaslon Skala 0,001mm 0,01mm Trapezni navoj Ruice za upravlj. Kuglino vreteno Upravljaka jedinica Pogon po osima Postolje Postolje Sl. 4. Razlike izmeu klasinih i CNC strojeva Kao to se na sli vidi osnovne razlike izmeu ovih strojeva su u slijedeem: P ogon stroja kod klasinih strojeva radi se o skupnom pogonu tj. jedan motor po goni i glavno vreteno i os tala gibanja radnog stola, dok kod CNC strojeva postoj i jedan glavni motor za p ogon glavnog vretena a gibanje po osima ostvaruju poseb ni istosmjerni motori. U pravljanje stroja izvodi se kod klasinih strojeva ru no ili strojno preko ruica za upravljanje dok CNC strojevi imaju upravljaku je dinicu (tastatura i ekran) i rad e automatski preko programa. Mjerni sustav stroj a sastoji se od skale sa noniju som (klasini stroj) ili preciznijeg linearnog sustava mjerenja (CNC stroj). Pomak radnog stola ostvaruje se trapeznim navoje m ili kuglinim navojnim vretenom (CNC stroj). 9

Nivoi upravljanja upravljanje po toki (istovremeno kretanje samo po jednoj osi np r. operacija buenja) upravljanje po krivulji u ravnini (istovremeno kretanj e po dvjema osima) upravljanje po prostornoj krivulji (istovremeno kretanje po n ajma nje 3 osi npr. prostorno zakrivljene plohe npr. lopatice turbine) Karakteristike CNC strojeva mogunost obrade najsloenijih strojni h dijelova visoka produk velika brzina rada zbog poveanih reima rada ro busnija konstrukcija stroja bolje voenje (npr. kuglino navojno vreteno), to r ezultira veom preciznou (0.001mm) obilno odmazivanje i hlaenje alata (do 10 0 l/min i vie ) ime se produuje vijek trajanja al ata koritenje najkvalitetni jih alata sa reznim otricama od tvrdih metala i kerami ke Najnoviji strojevi su tzv. OBRADNI CENTRI koji obrauju radne predmete veoma sl o ene geometrije s visokim stupnjem tonosti. Ovi strojevi omoguuju kompletnu ob rad u radnog predmeta uz automatsku izmjenu alata ( magazin sa mehanikom rukom z a iz mjenu alata). Radni predmet ima mogunost zakretanja i pomicanja u vie smje rova. P ovezivanje vie CNC strojeva ini tzv. FLEKSIBILNI OBRADNI CENTAR sadr i nekoliko obr adnih centara povezanih sistemom transporta. Najnovije dostignue je povezivanje n iza fleksibilnih obradnih centara koje posluuju roboti. To su tvornice bez ljudi p otpuno automatizirane u kojima se postie najvea produktiv nost. Sl. 5. Obradni cen tar 10

1.2. SHEMATSKI PRIKAZ PROGRAMIRANJA TEHNIKI CRTE TVORNIKI PODACI I STANDARDI - PODA CI O STROJU - PODACI O STEZNOM ALATU TEHNOLOKI DIO TEHNIKE PRIPREME TEHNOLOKI STAND ARDI I PODLOGE -REIMI RADA -PODACI O ALATIMA TEHNOLOKA DOKUMENTACIJA - OPERACIJSKI LIST - PLAN STEZANJA - PLAN ALATA - PLAN REZANJA SLUBA ALATA - PRIPREMA ALATA MJERENJE ALATA ISPIS PROGRAMA PROGRAMIRANJE DA SIMULACIJA testiranje programa IZ RADA PRVOG KOMADA NA STROJU POTREBNE IZMJENE NE ISPRAVNA VERZIJA Sl. 6. Shematsk i prikaz programiranja SERIJSKA PROIZVODNJA Iz slike vidimo da samom programiran ju prethodi odgovarajua priprema koja se sa stoji od izrade tehnoloke dokumentacij e u tehnikoj pripremi. Pri tome moramo p rikupiti podatke o steznim i reznim alat ima, stroju i reimima rada. Programiran je i sam ispis programa slijedi nakon to s e izradi plan rezanja, koji je najva nija tehnoloka dokumentacija. Prije same izra de prvog komada na stroju vri se simulacija programa. Nakon to se izradi prvi koma d na stroju i nakon eventualni h korekcija programa pristupa se serijskoj proizv odnji. Veoma vanu ulogu ima sl uba pripreme alata koja prema tehnologiji postavlja odgovarajue alate u revolv ersku glavu i vri izmjere i podeavanje alata. 11

1.3. PROGRAMIRANJE CNC STROJEVA Proces izrade dijelova na CNC ( hr. NUAS - numer iki upravljani alatni strojevi ), kako smo vidjeli na prethodnoj shemi, sastoji se od slijedeih aktivnosti: 1. 2. 3. 4. 5. 6. razrada tehnologije i utvrivanj e re doslijeda zahvata, alata i reima rada priprema alata programiranje priprema stroj a izrada prvog komada u seriji serijska proizvodnja Veina nabrojenih aktivnosti p ostoji i kod klasinih alatnih strojeva, meutim o no to je svojstveno CNC strojevima to je PROGRAMIRANJE. PROGRAMIRANJE JE POSTUP AK PISANJA PROGRAMA PREMA UNAPRIJE D DEFINIRANOJ TEHNOLOGIJI, A MOE SE OBAVITI R UNO ILI POMOU RAUNALA. RUNO PROGRAMIRAN JE podrazumijeva ispisivanje programa od strane tehnologa runo, tj. pie se svaki r edak programa prema definiranoj t ehnologiji. PROGRAMIRANJE POMOU RAUNALA - podraz umijeva automatsko programiran je samog raunala na osnovu izabranih parametara pr ogramera kao to su dimenzije sirovca, put alata, izbor alata, reima rada itd. u po sebnim softwerima kao to su CATIA, MASTERCAM, SOLIDCAM i dr. Takoer je mogua simula cija programa i isp is samog programa u izabranim upravljakim jedinicama. Ovime s e skrauje vrijeme i smanjuju trokovi izrade programa, te je bra izrada prvog komada na stroju. U ovoj knjizi zabavit emo se samo runim programiranjem. Programiranje podrazum ijeva izradu slijedee dokumentacije: operacijski list sadri redoslij eracija radnog predmeta sa potrebnim rei mima rada i vremenima izrade plan alata za radni predmet sadri popis svih kor itenih alata za obradu prema redoslijedu kor itenja, potrebne mjere, standarde reime i korekcije plan stezanja obuhvaa osnovne g abarite radnog prostora, po loaj radnog predmeta na stroju, toke oslanjanja predme ta i mjesto stezanja te poloaj nulte toke plan rezanja je glavni dokument za ispis programa na kojem su vidljive putanje kretanja alata za svaku operaciju. Prati se put kretanja vr ha alata za od poetka do kraja obrade. Ispis programa ili krae PROGRAM je za dnji i najvaniji dokument po kojem se unose naredbe za upravljanje strojem. Raz raeni program unosi se u programski list iji mogui izgled prikazuje sl ika u p rilogu skripte. U programiranju neemo izraivati kompletnu dokumentaciju ve samo onu bitnu za ispis programa operacijski list i plan rezanja. Mogui obrasci C NC programiran ja nalaze se na kraju knjige u prilogu. 12

1.4. REFERENTNE TOKE STROJA Kod programiranja CNC strojeva potrebno je poznavat i odreene referentne, odnosno nul toke koje definiraju koordinatni sustav i sa m al at. 1.4.1 Referentne toke CNC tokarilice Sl. 7. Prikaz nul toaka kod CNC tokarilic a Kod kolske CNC tokarilice TURN 55 prilaz alata je s donje (prednje) strane pa j e koordinatni sustav i poloaj referentnih toaka kao na slici. Sl. 8. Nul toke toka rilice EMCO TURN 55 1.4.2 Referentne toke CNC glodalice W M N R B Sl. 9. Nul toke glodalice 13

W Nul toka izratka (Workpiece zero point) Toka vezana za izradak. Slobodno s e mij enja prema potrebama konstrukcije ili izrade. U ovoj toki je ishodite koo rdinatno g sustava koje je prebaeno iz toke M i ona olakava programiranje. M Strojna nul toka (Machine zero point) Pozicija ove toke se ne moe mijenjati. Odreena je od strane p roizvoaa CNC stroja. Ona je ishodite koordinatnog sus tava i od nje se proraunavaju svi pomaci alata. N Referentna toka alata (Too l mount reference point) Poetna toka od koje se mjere svi alati. Lei na osi d raa alata. Odreena strane proizvoaa i ne mo se mijenjati. je od R Referentna toka (Reference point) Toka u radnom podruju stroj a koja je de terminirana sa krajnjim prekidaima. Slui za kalibriranje mjernog sust ava i u p oetku rada sa strojem moramo dovesti alat u toku R. B - Poetna toka alata ( Begin point) Od ove toke alat poinje sa obradom i u njoj se vri izmjena alata . N e mora biti neophodno definirana. 1.5. KOORDINATNI SUSTAV Kod CNC tokarilica koo rdinatni sustav je dvoosni, tj. u osi izratka nalazi se os Z a okomito na os izr atka os X. Pozitivna os X moe bit i postavljena u jednom ili drugom smjeru to ovis i o poloaju alata odnosno revo lverske glave u odnosu na izradak (vidi sliku br. 10 ). Koordinate sa negativnim predznakom (-x, -y ) oznauju kretanje alata prema radnom predmetu, a pozitivni predznak znai odmicanje alata od radnog predmeta. Ko d CNC glodalica koordinatn i sustav je troosni X,Y,Z (vidi sliku 12) Napomena: T reba zapamtiti da se alat ( suport) uvijek giba u predmet ili u smjeru predmeta ako je koordinata negativna. Razlog zato je to tako lei u injenici da ako se pri pr ogramiranju zaboravi n egativan predznak, nee doi do sudara alata i predmeta, nego e se alat odmaknu ti od predmeta. Sl. 10. Koordinatni sustav CNC tokarilica 14

Sl.11. Koord. sustav za TURN 55 Sl. 12. Koord. sustav za MILL 55 1.5.1. Pravilo desne ruke Odreivanje pozitivnog pravca koordinatnog sustava sli jedi poloaj prsti ju desne ruke, odnosno palac pokazuje u pozitivnom smjeru os X , kaiprst u poziti vnom smjeru osi Y, dok srednji prst pokazuje pozitivni smjer osi Z. Sl.13. Pravi lo desne ruke Sl.14. Neki primjeri odreivanja osi 1.6. APSOLUTNI I INKREMENTALNI KOORDINATNI SUSTAV U procesu programiranja upotre bljavaju se dva sustava mjeren ja: APSOLUTNI I INKREMENTALNI. APSOLUTNI KS ima je dnu fiksnu nul toku u ishoditu (W), a koordinate pojedinih toaka znae udalje nost tih toaka od ishodita po vrijedno sti i predznaku. Kod INKREMENTALNOG KS m jerenja, koordinate idue toke se izraavaju u odnosu na prethodnu toku ( incr ement pomak ) gdje se nalazi koordinatni susta v. Koordinatni sustav je dakle p romjenjiv i nalazi se u poetnoj toki odakle kree g ibanje. 15

1.6.1. Izraunavanje koordinata u apsolutnom i inkrementalnom KS APSOLUTNI KOORDIN ATNI SUSTAV INKREMENTALNI KOORDINATNI SUSTAV TOKA 1 2 3 4 5 6 7-W a b c d e f Sl. 15. Izraunavanje koordinata kod glodanja Za vjebu izraunati koordinate za krivulju gibanja alata od a f X -3 0 3 3 -3 -4 0 Y 4 6 3 -3 -3 0 0 TOKA 1 2 3 4 5 6 7 X 3 3 3 0 -6 -1 4 S0 Y 4 2 -3 -6 0 3 0 S0 Uoimo da kod inkrementalnog sustava mjere nja zbroj koordinata toaka u jednom z atvorenom ciklusu jednak je nuli. Oba preth odno navedena sustava mjerenja imaju svoje prednosti i nedostatke. ee se koristi pr ogramiranje u apsolutnom koordi natnom sustavu, jer je lake za shvatiti i manja j e mogunost pogreaka. Ipak u nekim sluajevima se koristi i inkrementalni sustav kao npr. kod izrade potprogr ama o emu e biti govora kasnije. Kod izraunavanja koordina ta za tokarenje, vr ijednosti koordinata po osi X upisuju se u promjerima u apso lutnom koord. sustav u (tako je kotirano). Ispuniti do kraja tablicu za vjebu! Sl . 16. Izraunavanje koordinata kod tokarenja APSOLUTNI KOORDINATNI SUSTAV INKREMEN TALNI KOORDINATNI SUSTAV TOKA 1 2 3 4 5 6 7 8 X 30 40 Z 0 -5 TOKA 1 2 3 4 5 6 7 8 X 15 5 -5 Z 0 -5 -6 16

1.7. POMAK NUL TOKE Kod EMCO tokarilice strojna nul toka (M) lei u osi rotaci je ba ze stezne glave (amerikanera). Kako ova toka nije pogodna kao poetna tok a rada, ko ordinatni sustav je mogue promijeniti i postaviti ga na drugu povoljn iju toku u r adnom prostoru NC stroja. Kada se odredi npr. novi koordinatni sust av W na elu i zratka (vidi sliku) pozivom naredbe G54 upravljaka jedinica e au tomatski unijeti vrijednosti koordinata toke W, te se nul toka promijeni iz po zicije M (strojne nu l toke) u W (nul toku izratka). Prva naredba u programiran ju je upravo funkcija p omaka nul toke kojom se dakle premjeta koordinatni sust av u povoljniju poziciju. Sl.17. Pomak nul toke U praksi se obino kod tokarilica prvi pomak vri funkcijom G54 (G55-G57) na elo amerikanera (A) a zatim drugim funkcijama G58-G59 ili funkcijom TRANS (ATRANS) na elo obraene povrine izratka. Time se lako odreuje poloaj toke W mje enj em duine izratka. Kod glodalica pomak nul toke vri se direktno pomou G54 na izra dak ili ee pomou dvije funkcije. Prvi pomak je na elo nepomine eljust i kripca (to drugi pomak je na izradak (G58 ili TRANS) Sl.18. Pomak nul toke kod tokarilice i g lodalice A 17

1.8. ALATI KOD CNC STROJEVA Kod CNC tokarilica opremanje stroja sa razliitim al a tima je od bitne vanosti za kvalitetnu izradu. Alati su smjeteni u revolversk u gl avu prema redoslijedu izrade (vidi sliku). Alati su postavljeni tako da je s vak i drugi alat ( od ukupno 8 ) naizmjenino alat za vanjsko tokarenje ili za ob radu unutarnjih ploha, ime su jedni alati s parnim a drugi sa neparnim brojevim a. Sv akom se alatu mogu dodijeliti odgovarajui brojevi korekcija alata koji se nalaze u memorijskom mjestu stroja za korekciju dimenzija alata ( postupak unoe nja kore kcija biti e objanjeno u poglavlju x ). Pod korekcijom podrazumijeva s e vrijednos t razlike koordinata vrha otrice promatranog alata u odnosu na prvi alat ( desni no za vanjsko tokarenje ). POSTUPAK UKLANJANJA ODSTUPANJA DIMENZIJ A ALATA NAZIVA SA KOREKCIJA ALATA. Istroenost alata takoer djeluje na netonos t dimenzija pa mora mo uzeti i te korekcije u obzir. Netonost se ustanovljava mj erenjem izratka. Ozn aavanje potrebnog alata i njegove korekcije vri se na slij edei nain. Npr. T01D1 T T 01 T01D1 - alat (tool ) - 1. mjesto na revolverskoj g lavi -mjesto u memoriji ko rekcije alata br.1 Sl.19. Alati u revolverskoj glavi kod nekih tokarilica 18

1.8.1. Alati za tokarenje za kolsku CNC tokarilicu EMCO-TURN 55 SKICA ALATA OPIS A LATA Alat za zavrnu obradu - desni No. SDJCR 1210 D07 Alat za zavrnu obr adu - lij evi No. SDJCL 1210 D07 Neutralni no No. SDNCN 1210 D07 No za rezanje navoja - vanj ski max. korak 1,5 mm No. NL 1210-2 RH No za rezanje navoja - unut arnji No. NVR 10-2 RH 10 x 60 mm za unutarnji navoj 0,5-1,5 mm Motka za unutra nje tokarenje No. SDVCR 07 S10D 10 x 60 mm No za odsijecanje i izradu utora No . L150.15.15.1212-3/ M0 Ref.-Br. 260 601 260 602 260 603 260 620 260 627 260 606 264 020 Zabuiva, HSS 6, 8 mm A8, DIN 333 573 770 271 220 Set spiralnih svrdala, HSS 9 spiralnih svrdala 2 -10 mm (1 mm raspon) Spiralno s vrdlo, HSS 12mm A6Z 050 260 628 19

1.8.2. Poloaj vrha otrice alata kod tokarenja i primjeri primjene U programira nju kod definiranja alata moraju se unesti i podaci o poloaju vrha otrice alat a u od nosu na izradak (Parametar, Tooloffset, C.edge position). Vrijednosti u zagradi odnose se na alate sa prilazom alata odozdo (EMCO TURN 55) . Sl. 20. Poloaj vrha otrice alata Sl.21. Primjer1. primjene alata U prvom primjeru imamo dva alata za obradu (desni no za fino tokarenje koji p rovodi operaciju konturnog tokarenja-St ock removal sa brojem otrice 3 i no za odsijecanje sa brojem 8). U drugom primjeru uz dva spomenuta alata koristimo i n eutralni no za izradu tri mala kutna utora. Trei primjer ima jo tri nova alat a ( spiralno svrdlo sa poloajem otrice 7, buaku mo ku za unutranje tokarenj e sa poloajem otrice 2 i vanjski no za izradu navoja koji i ma poloaj otrice 8). Sl.23. Primjer3. primjene alata Sl.22. Primjer2. primjene ala ta 20

1.8.3. Primjeri primjene alata za tokarenje prema PIA - Velenje Alati koji se ko riste za obradu na CNC tokarilici Emco Turn 55 i Turn105 su karakteristika kao n a slikama iz kojih se vidi to moe obraivati pojedini no i kakav je kut prila za al ata u izradak to je vano da ne bi dolo do sudara draa alata i izratka (vidjeti primje r vj. br.5). Sl. 24. Desni no za finu obradu Sl. 25. Neutralni no Sl. 26. No za unu tarnje tokarenje (buaka motka) 21

1.8.3. Alati za glodanje SKICA ALATA OPIS ALATA Grubo glodalo za poravnavanje, H SS 40 x 20 mm, unutarnji promjer 16 mm 764 410 Ref.-Broj Vretenasto utorno glod alo, HSS prema DIN 327, oblik B 3 mm - 6 mm promjer drke 6 mm 8 mm promjer drke mm - 10 mm 12 mm - 12 mm Vretenas to glodalo za grubu obradu, HSS prema DIN 844, sh ape A 8 mm - 16 mm 764 200 76 4 301 764 306 764 308 773 100 Profilno vretenasto gl odalo, HSS 6 mm 12 mm Kutno glodalo, HSS Prema DIN 1833, oblik A 60, 16 mm, drka - 12 mm Kutno glodalo , HSS Prema DIN 1833, oblik B 45, 16x4 mm, drka - 12 mm Buaka motka a provrte 16-40 mm Drka - 15 mm NC-start svrdlo, HSS drka10 mm, kut vrha svrdla 120 7 1 010 F1Z 050 771 050 764 400 771 030 771 040 22

Zabuiva,HSS 6,8 mm A8, HSS, raspon) 9 kom 2-10 mm, (1 mm 0, 6.8 mm 6 kom 2.5 - 8.5 mm 20 271 230 781 280 260 628 573

DIN 333 Spiralno svrdlo, HSS 25 svrdala 1-13 mm, (0.5 mm raspon) Navojna svrdla, HSS 5 kom 2.5, 3 .3, 4.2, 5. Ureznici, HSS Set od pet ureznika M3 M8 781 300 771 1 770 271 220 23

1.8.4. Sustav montae alata u dra alata Montaa eonog glodala za poravnavanje u dra Mo vretenastih glodala u dra alata Konusni trn dra Distantni prsten Elastina ahura Mati a Alat Vijak 24

2. UPRAVLJAKA JEDINICA STROJA I PRIKAZ SOFTWERA Svaki CNC stroj upravlja se pomou posebnog softwera ( programa ) i upravljake jedinice. Kod EMCO CNC kolskih strojev a koristi se upravljaka jedinica SINUMER IK 840 D ili neke druge upravljake jedini ce kao to su FANUC, EMCOTRONIC, HEIDE NHAIN i dr. I softwer WinNC SINUMERIK 840D TURN ( MILL ) kao i upravljaka jedin ica (tipkovnica) ine jednu jedinstvenu cjelin u kojom se vri upravljanje stroje m. Vertikalne funkcijske tipke ( aktiviraju tre nutno ponueni zadatak na ekranu ) A dresno numerika upravljaka jedinica Horizontaln e funkcijske tipke Strojno upravljaka jedinica 2.1. Adresno numerika upravljaka jed inica Ova tipkovnica slui uglavnom za unoenje ( pisanje ) kao i za ureivanje progra ma a sastoji se od slova, brojeva, simbola i tipki za razne radnje u svezi sa t e kstom. Potvrda alarma Prikaz informacija o trenutnom nainu rada Izbor prozora ( kada j e vie radnih prozora na ekranu ) List naprijed/ nazad Kursor dolje/gore K ursor lijevo/desno Backspace brisanje unatrag 25

Tipka izbora (aktiviraj deaktiviraj) Izbor vrijednosti u tablicama ili polji ma koji su ve unaprijed definirani. Skok na kraj reda ili liste Tipka za ureivanje Ed it / Undo Tipka za unos Input Preuzima novu vrijednost, otvara i zatvara direkto rij, otvar a datoteku Shift tipka slui za unoenje manjeg simbola na tipkovnici 2.2 . Strojno upravljaka jedinica ( tipkovnica ) Sastoji ciju sa rograma 01 1x se od vie podgrupa upravljakih funkcija a slui iskljuivo za komunika strojem. SKIP preskoe i blok se nee izvriti DRY RUN ispitivanje p bez izratka (testiranje) OPT STOP zaus tavljanje programa kod naredbe M EMCO tipka Rad stroja blok po blok RESET STOP / START Zaustavljanje / izvravanje programa 26

Runo pokretanje alata po osima (moramo biti u JOG modu) -4 i +4 EMCO tipke FEED S TOP / START Zaustavljanje / pokretanje posmaka Rotacija glavnog radnog vre tena smanjivanje / 100% / poveavanje SPINDEL STOP / START Zaustavljanje / pokretanje g lavnog radnog vretena Tipke koje su aktivne sa napravama koje se mogu pridodati NC stroju. Tipka za pomak revolverske glave suporta tokarilice za jedno mjesto. Tipka za uk ljuivanje / iskljuivanje rashladne tekuine. Preklopnik naina rada Regula tor brzine posmaka od 0 120 % 27

2.3. Horizontalna funkcijska tipkovnica (slika 3.6) Direktni skok u radno podruje stroja. Povratak u menu Proirenje funkcijskih tipki Poziv osnovnog menu-a ponovn i pritisak na tipku vraa nas u prethodni meni 28

2.4. PC tipkovnica NC stroja Osim tipkovnice EMCO NC stroja mogue je koritenje sta ndardne tipkovnice za oso bno raunalo. Raspored tipki prikazan je na slici Mi Ta v rijeme rada WIN NC 32 software-a mogue je i koritenje mia. Po pozicionira nju mia je dnostrukim ili dvostrukim klikom lijeve tipke pozove se potrebna na redba. 1 * kli k lijevom tipkom znai: - prozor u izborniku je aktivan - postavlj ane kursora na odabrano polje - promjena direktorija - pritisak na horizontalne ili vertikalne funkcijske tipke - otvaranje odabrane liste - aktiviranje / deakt iviranje preki daa 2 * klik lijevom tipkom znai: - otvaranje direktorija - izbo r lista - unos vr ijednosti Klik desnom tipkom znai: - prikaz radnih podruja 29

2.5. Osnovni prozor Sinumerik 840D Turn ( Mill ) Otvaranjem programa Sinumerik 8 40D Turn (Mill) otvara se osnovni prozor za rad sa CNC strojem. Kod glodanja im a mo sve tri koordinatne osi. 1 7 2 5 9 3 4 6 8 10 10 11 10 10 12 1 Prikaz aktiv nog radnog podruja 2 Prikaz aktivnog kanala 3 Prikaz naina rada 4 Ime i putokaz od abranog programa 5 Status kanala 6 Poruke kanala 7 Status prog rama 8 Display st atusa kanala 9 Alarm sa kodom poruke 10 Radni prozori okvir a ktivnog prozora sv ijetli 11 Vertikalne funkcijske tipke 12 Horizontalne funkcijs ke tipke 30

2.6. Radna podruja Sinumerik 810D/840D Rad na Sinumerik 810D / 840D je organizira n kroz 5 podizbornika (menu-a) osnovno g izbornika koji se nazivaju radna podruja (Operating Areas) - Machine <F1> - P arameter <F2> - Program <F3> - Services <F 4> - Diagnosis <F5> Ovih pet radnih po druja se prikazuju u osnovnom izborniku u horizontalnoj liniji funkcijskih tipk i (slika). Radno podruje Machine Parameter Program Services Diagnosis Izvrne f unkcije Runo upravljanje strojem Izvrenje progr ama na izratku Ureivanje podat aka za programiranje (nul toke) i podataka o alatim a Pisanje i ureivanje progr ama Uitavanje programa i podataka Prikaz alarma i poru ka Osnovni izbornik Pritiskom na tipku u osnovnom prozoru e se pojaviti osnovni i z bornik. Tom tipkom osnovni prozor moe biti pozvan iz bilo kojeg izbornika. Pono vnim pritiskom tipke vraamo se u prethodno koriteni izbornik. Osnovni izbornik sa dri dakle horizontalne i vertikalne funkcijske tipke u kojima su sadrana ra dna po druja , odnosno moduli naina rada. Izbor pojedinog podruja i rada u nje mu mogue je provesti ili putem mia ili putem upravljake jedinice stroja (adre sno numerika jedi nica ). U radu sa miem 1x klik znai: aktivirati neki od pr ozora ili izabrati neki manu. 2x klik znai: otvoriti izbornik ( unoenje vrijed nosti ) desna tipka znai: p okazati (otvoriti ) radno podruje Horizontalne funk cijske tipke Machine <F1> Par ameter <F2> Program <F3> Services <F4> Diagnosis <F 5> Vertikalne funkcijske tip ke vezane su za prvi podizbornik Machine AUTO <F1> M DA <F2> JOG <F3> REF <F5> S ingle block <F8> 31

2.6.1. Radno podruje Machine Ovo podruje prikazuje sve funkcije i utjecajne fa kto re koji djeluju na alatni stroj i njegovo stanje. Postoje tri radna podruja: 2.6. 1.1. JOG nain rada upotrebljava se za rune operacije. Mogue ga je aktivi rati prekl opnikom naina rada i izborom pozicija U JOG modu moemo odrediti Referentnu toku str oja i izvriti pomicanje suporta stroja. Odreivanje REF toke - izabrati REF mod na p reklopniku - pritisnuti tip ke za pomicanje X,+X,-Z,+Z na strojno upravljakoj tipk ovnici - sa tipkom REF A LL (na PC tipkovnici) automatski se dolazi u REF toku koordinate REF toke mo emo pratiti u osnovnom prozoru Odreivanje pomaka nosaa alata (suporta) Postav ljanjem preklopnika u poloaj JOG mogue je pomicanje alata u svim pravcima kori tenjem tipki za pomicanje (ili Alt +F1 sa tipkovnice). Brzina pomic anja odreen a je poloajem regulatora posmaka. Ako je potrebno gibanje u brzom hodu potrebno je dva puta brzo kliknuti tipku. Odreivanje inkrementa posmaka Zbog to t onijeg pozicioniranja alata veliina p osmaka se moe mijenjati koritenjem preklopnika naina rada. INC 1 INC 10 INC 1 00 INC 1.000 INC 10.000 1/1000 mm 1/100 mm 1/10 m m 1 mm 10 mm pritiskom na tipku pritiskom na tipku pritiskom na tipku pritiskom na tipku pritiskom na tipku Promjena se moe napraviti i s tipkovnice raunala kombi nacijom tipki: Alt 0 .. 100 = 1, Alt 1 .. 101 = 10, Alt 2 .. 102 = 100, Alt 3 .. 103 = 1000,. Pritiskom na tipke za pomicanje alat e se pomaknuti u odreenom smjeru za tono odreeni pomak (inkrement). 32

Popis izbornika Machine JOG Izbornici su vezani za horizontalne i vertikalne fun kcijske tipke: Vertikalne funkcijske tipke Transformation / G function Auxiliar y function Spindles Axis feedrate Zoom actual value Actual value MCS WCS Horizon t alne funkcijske tipke Increment Abort OK <F1> <F2> <F3> <F4> <F5> <F6> <F7> <F 6> <F7> <F8> G naredbe pomone funkcije brzina okretanja vretena posmak poveanje tr enutna vr ijednost poveanje(od 0.001 do 10mm) 2.6.1.2. MDA nain rada (Manual Data Automatic) upotrebljava se za pisanje progr ama i testiranje programa blok po bl ok (slika ). Njime prebacujemo eljena giban ja preko tipkovnice kao pojedine blok ove programa u kontrolnu jedinicu. Kontroln a jedinica obrauje blok nakon pritisk a na tipku Za pokretanje programa u MDA na inu rada potrebni su isti preduvjeti k ao i kod automatskog naina rada. Popis i zbornika Machine MDA Vertikalne funkcijs ke tipke Transformation / G function Aux iliary function Spindles Axis feedrate <F4> Actual value MCS WCS Delete MDI Prog ram <F8> Horizontalne funkcijske tipke Save MDI Program Abort OK Program Control OK <F1> <F2> <F3> <F7> <F7> brisanje programa <F8> <F7> <F8> <F4> <F8> spremanje programa kontrola programa 33

2.6.1.3. AUTO nain rada u kojem se programi izvravaju potpuno automatski (slik a ) . Preduvjeti za izvoenje programa su: - program je uitan u kontrolnu jedini cu - r eferentna toka je postavljena - potrebne korekcije su napravljene (postav ljanje nul toke, korekcija alata,) - aktivirane su sigurnosne mjere (zatvorena su vrata,) Popis izbornika Machine AUTO Vertikalne funkcijske tipke Transforma tion / G fun ction Auxiliary function Spindles Axis feedrate <F4> Program sequenc e <F5> bloc k Zoom actual value Actual value Machine Work Program level / Actual block<F8> H orizontalne funkcijske tipke Program Control OK Blok search Calculate contour Ca lculate blk endpt Program level + Program level Without calculat. S earch positi on Search pointer Correct program Program overview Execution from ex t Alter ena ble Program selection Work pieces Part programs Sub programs <F3> Sta ndard cycl es User cycles Clipboard <F1> <F2> <F3> <F6> <F7> <F4> <F8> <F5> <F1> <F2> <F6> <F7> <F8> <F1> <F2> <F7> <F8> <F5> <F6> <F7> <F1> <F2> <F4> <F5> <F6> kontrola p rograma traenje bloka ispravljanje programa pregled programa 34

2.7. Radno podruje Parameter U radnom podruju Parameter mogue je upisivati i ureivat i podatke koji su potr ebni za program te izvriti korekciju alata. etiri horizonta lne funkcijske tipk e vezane za podizbornik Parameter su: Tool offset <F1> R var iables <F2> Setting dana <F3> Work offset <F4> 2.7.1. Podaci o alatu Tool offset Postavljanje alata se obavlja pritiskom na ver tikalnu funkcijsku tipku <F8> Ne w za izbor novog alata. U prozoru se pojavljuju dvije opcije: New tool edge <F3> nova otrica alata New tool <F4> novi alat Izbo rom jedne od opcija otvara se sli jedei prozor (slika ) koji nudi postojee alat e: T number broj alata u revolversko j glavi Tool type tip alata - tipovi ala ta su ponueni u listi Tipovi alata: Mill ing tools alati za glodanje Drilling tools alati za buenje Grinding tools alati z a bruenje Turning tools alat i za tokarenje Special tools specijalni alati Izbor broja alata (T number) kre e se na tokarilici EMCO PC TURN 55 od 1 do 8 Svaki tip alata (Tool type) nudi s voj novi prozor s odreenim alatima 5xx Turning tools alati za tokarenje (slik a 6.5) 500 Alati za grubo tokarenje 510 Alati za zavrne obrade 520 Alati za unu tarnje tokarenje 530 Alati za rezanje 540 Alati za izrad u navoja Po odabiru alat a (npr. T1 500 tokarski no za grubu obradu) otvara se no vi prozor u kojem se daju svi parametri alata (slika ) 35

T number Broj alata tj. pozicije u koju e biti smjeten u revolverskoj glavi D numb er Broj korekcije. Alat moe imati vie korekcijskih brojeva No. of c.ed ges broj Dnumber za alat Tool type tip alata Tool name ime alata (moe sa dati bilo kakav na ziv alata) Cuter. edge position. pozicija noa (1 - 9) Tool length comp. kompenzac ija duljine alata Geometry dimenzije radnog dijela al ata Wear devijacija od geo metrijske vrijednosti Base dimenzije drala alata Zbroj vrijednosti geometry, wear i base je ukupna vrijednost korekcije Radius co mpensation kompenzacija polumje ra alata Radius polumjer alata Vertikalne funkcijske tipke (Slika ) T no. + <F1> i T no.- <F2> - prebacuju se n a slijedei vei ili manji broj alata D no. + <F3> i D no.- <F4> - prebacuju se na slijedeu veu ili manju korekciju alata Delite <F5> brisanje alata sa list e ili brisanje korekcije alata Go to <F6> - skok na alat broj (otvara se mali pr ozori koji omoguuje taj skok) Overview <F7> - Pregled svih alata u bazi New < F8> - upis novog alata Po upisu novog alata mogue je odmah odr editi kompenzacij u alata na stroju ukljuivanjem vertikalne funkcijske tipke Dete rmine compensa. <F8> 36

Otvara se novi prozori (slika) u kojemu se upisuje referentna vrijednost kompe nza cije za os X ili Z. Mjerenje i korekcija (kompenzacija ) alata biti e objanjena u posebnom poglavl ju. 2.7.2. R parametri R parameter aritmetiki parametri R parame tri su varijable koje se mogu upotrijebiti kao proraunski parametri u programima. Oni se runo u pisuju u tablicu . Kod upravljanja Sinumerik-om 840D na raspolagan ju su 100 varijabli R parametra. Varijable od 0 do 89 su slobodne za korisnika d ok su od 90 do 99 rezervirane za EMCO. Varijable R90, R91 slue za brojanje izrada ka R90 - aktualni broj izrada ka R91 - nominalni broj izradaka Primjer: treba iz raditi 250 kom nekog izratka Postavlja se nominalni broj izradaka R91=250. Broja odbrojava od 250 do 0 i ta da daje poruku Nominal workpiece number reached - nomin alni broj izradaka je d osegnut Postavlja se nominalni broj izradaka R91=0. Post avlja se aktualni broj i zradaka R90=0. Broja odbrojava od 0 prema gore (do 250) i ne daje nikakvu poruk u Programiranje: Pozivanje brojaa u programu se provodi p rije naredbe M30 (M30-kr aj programa) sa L700 P1 (L-poziv podprograma, P-ponovi program). 37

Varijable R98, R99 slue za proraun vremena izrade R98 - aktualno vrijeme str ojne obrade (ukupno vrijeme) R99 mjerenje vremena operacija jedne operacije M7 3 poeta k mjerenja operacije M74 kraj mjerenja operacije Izmjereno vrijeme e biti u para metru R99 u formatu 6347.378 to znai 63 min., 47 s, 387 ms primjer %1 T6 D1M6 M3 S 3000 F. M73 R98 R99 M74 T7 D1 M2 2.7.3. Postavljanje podataka Setting data U pro zoru Setting data aktivne su samo vertikalne funkcijske tipke. Ovdje moemo postav iti granice radnog prostora, po smak u JOG modu, granini broj okretaja radnog vre tena, posmak u praznom hodu i poetni kut kod rezanja navoja. Working area limitat ion <F1>ogranienje radnog prostora omoguava postavljanje g ranica unutar kojih e se kretati alat. Po upisivanju vrijednosti u predviena polja aktiviranje se obavlja tipkom Napom ena: U MDA i Auto nainu rada u NC programu ogranienje radnog prostor a postaje aktivno tek nakon komande WALIMON (Working area limitation ON) JOG dat a <F2> JOG podaci JOG vrijednost posmaka posmak kod runog upravljanja u JOG nainu rada. Spindl e data <F3> podaci o vrtnji glavnog radnog vretena- amerikanera Ogr anienje broj a okretaja glavnog radnog vretena Max / Min .Vrtnja je dozvoljena sa mo unutar od abranih vrijednosti. Ogranienje okretanja vretena pomou naredbe G96 o moguuje konstantnu brzinu rezanja. 38

Feedrate DRY <F4> prazni hod Ovaj posmak se uzima kod programiranog posmaka. pra znog hoda umjesto Starting angle <F5> poetni kut kod narezivanja navoja Kod rezan ja navoja poetna pozicija vretena se daje kao poetni kut. 2.7.4. Postavljanje nul toaka stroja work offset (zero offset) Postavljanje nul toaka obavlja se naredbama G54 G57. Grubo podeavanje: Kod veine alatnih st rojeva ova veliina je osigurana pr otiv neautoriziranih promjena s kljuem. Fino podeavanje: Upotrebljava se za fine k orekcije (npr. kod korekcije zbog troenj a alata) i nije posebno osigurano protiv promjena. Ulazna veliina finog podeav anja je limitirana s 1mm Krajnje podeavanje nul toke je suma grubog i finog p odeavanja. Slika 2.7.4. prikazuje prozor za podea vanje nul toaka $P_UIFR je s istemska varijabla postavni oblik za naredbe G54. Ve rtikalne funkcijske tipke imaju slijedee znaenje: WO+<F1> i WO- <F2> odabiru traenu nul toku G54 G57 (izradak moe imati nekoliko nul toaka) Selected WO <F3> aktivira odabranu nul toku u MDA ili Auto nainu rada. Accept position <F5> omoguuje upisivan je poz icije po osi u polju za unos. 39

Reject <F7> ponitava i Save <F8> memorira nove vrijednosti Determine WO <F7> od r eivanje nul toke - otvara novi prozor (slika ) za os koja je oznaena ( na sl ici oz naena je os X). Prozor za odreivanje nul toke daje podatke o koritenom alatu: T no. broj alata, tj. pozicije D no. broj korekcije alata T type t ip alata Length dul jina alata Radius 1 polumjer alata Offset - postavljanje Koritenjem tipke selekto ra ili koritenjem mia i tipke odabiru se: - relevantni parametri duljine alata (1, 2,3) i smjer (+,-,none) - ukljuenje i s mjer polumjera alata (+,-,none) - ukljuenj e i smjer slobodno definiranog postav ljanja nul toke (+,-,none) Potvrditi unesen e podatke iz prozora sa OK. Overview <F4> otvara novi prozor s novim funkcijama (slika) Osnovni prozor daje pregled naredbi G54 G57 Settable WO <F1> postavljanj e nul toke - vraa program u prethodni prozor (slik a ) Active sett. WO <F2> aktivn a nul toka koja se postavlja - daje podatke o trenut no aktivnoj nul toki. Prikazu je se prozor sa aktualnim podacima (slika ). $P_IFRAME je sistemska varijabla po stavni oblik za aktivnu nul toku koja se p ostavlja. 40

Active progr. WO <F3> aktivna nul toka koja se programira - daje podatke o tren u tno aktivnoj nul toki. Prikazuje se prozor sa aktualnim podacima (slika ). $P_PFR AME je sistemska varijabla postavni oblik za aktivnu nul toku koja se p rogramira Sum active WO <F4> zbroj aktivnih nul toaka daje podatke o trenutno aktivnoj nu l toki. Prikazuje se prozor sa aktualnim podacima. $P_ACTFRAME je sistemska varij abla postavni oblik za zbroj aktivnih nul toaka External WO <F5> prikazuje koordi nate eksterne (vanjske) nul toke. Base WO <F6> otvara prozor u kojem je mogue podea vanje osnovne nul toke. 41

2.8. Radno podruje PROGRAM U radnom podruju Program piu se programi, ispravljaju se i njima se upravlja. Aktiviranjem horizontalne funkcijske tipke Program <F3> ot vara se prozor prema s lici. Tipovi programa su: Workpieces <F1> izradak u ovom kontekstu se smatra direkto rijem (folderom) koji ukljuuje programe ili podatke P artprograms <F2> glavni program je slijed naredbi za obradu izratka. Subprograms <F3> potprogram je pr ogram koji moe biti vie puta pozvan iz glavnog programa. Ci klusi su vrsta potp rograma. Standard cycles <F4> standardni ciklusi su potprogr ami koji se ne mog u mijenjati. Oni se izvravaju ponavljanjem koristei strojne kor ake. User cycle s <F5> korisniki ciklusi koje korisnik sam moe pisati prema svojim potrebama Clipboard <F6> - meuspremnik Tipovi file-ova i direktorija su: ime.MPF glavni program ime.SPF podprogram ime.TOA podaci o alatu ime.UFR postavljanje n ul toke / okviri ime.INI fajl za inicijalizaciju ime.COM komentar ime.DEF definic ija ko risnikih podataka i makroi ime.DIR zajedniki direktorij koji sadri programe i me.WPD direktorij izratka koji sadri programe i podatke koji pripadaju izratku ime.CLP CLIPBOARD (meuspremnik) direktorij moe sadravati sve tipove spisa i d irekt orija 42

2.8.1. Workpieces <F1> direktorij izratka otvara prozor koji omoguuje: New <F 1> - otvaranje novog direktorija -otvara prozor u kom treba upisati ime novog di re ktorija i potvrditi <F8> ili odustati <F7>. Automatski mu se pridruuje eksten zij a WPD. Copy <F2> - kopiranje direktorija pojavljuje se poruka: Copied data can b e ins erted with SK Paste Kopirani podaci se mogu umetnuti pomou funkcijske tipke P aste Paste <F3> - umetanje direktorija pojavljuje se prozor u kojem se treba upi sat i ime novog direktorija i potvrditi <F8> ili odustati <F7> Delete <F4> - bri sanje direktorija pojavljuje se prozor u kojem se treba potvr diti brisanje odab ranog direktorija<F8> ili odustati <F7>. Rename <F5> - preimenovanje direktorija pojavljuje se prozor u kojem se treba upisati novo ime direktorija i potvrditi <F8> ili odustati <F7> Alter enable <F6> - omoguiti mijenjanje oznakom X. Ako je oz naka X u koloni E nable tada se moe raditi u tom direktoriju i mijenjati sve prem a potrebi. Workp eace selection <F7> - omoguiti izbor direktorija izratka. Po upi su imena direktorija otvara se novi prozor (slika ) u koji je novom direkt oriju ukljueno ime.WPD. 43

Pritiskom na INPUT tipku ili dvostrukim klikom mia po nazivu direktorija otvara s e prozor u kojem je mogue pisati programe ime.MPF (slika ) Koritenjem vertik alnih funkcijskih tipki mogue je pisati novi program New <F1>, kopirati Copy <F 2>, um etati Paste <F3>, brisati Delite <F4>, preimenovati Rename <F5>, dozvoliti ili z abraniti mijenjanje Alter enable <F6>, birati programe Program selection < F7>, ili se vratiti u prijanji prozor Back <F8>. Po otvaranju novog programa (N ew <F1 >) upisuje se njegovo ime.MPF i otvara se slijedei prozor (slika ) Pisanj e koman di novog programa mogue je u oznaenom redu (slika ). Vertikalnim funkcijskim tipka ma mogue je umetati Paste <F1>, oznaavati blok Ma rk block <F2>, umetati blok Inse rt block <F4>, prenumerirati Renumber <F6>, zatv oriti Close <F8>, dok horizonta lne funkcijske tipke omoguuju ureivanje Edit <F 1>, skok na Go to <F2>, nai i zamij eni Find/Replace <F3>, podrka Support <F4>, te 3D ili 2D simulaciju izvravanja pro grama 3D-View <F5> ili Simulation <F6>. Simulacija programa biti e detaljno objanj ena u 3. i 4. poglavlju. 44

2.8.2. Part programs <F2> prozor za pisanje pojedinih programa: Sve naredbe koje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovom modu (slika ). 2.8.3. Subprograms <F3> prozor za koritenje postojeih podprograma te za pisa nje novih podprograma: Sve n aredbe koje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovom modu (slika ). 2.8.4. Stand ard cycles <F4> prozor za koritenje i pisanje standardnih ciklusa : Sve naredbe k oje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovom modu (slika ). 45

2.8.5. User cycles <F5> prozor za koritenje i pisanje specijalnih osobnih cik lus a esto potrebnih u radu: Sve naredbe koje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovo m modu (slika ). 2.8.6. Clipboard <F6> prozor za privremeno spremanje pojedinih programa: Sve naredbe koje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovom modu 46

2.9. Radno podruje SERVICES Ovo radno podruje se upotrebljava za uitavanje podataka (programa) i slanje po dataka preko interface COM1-COM4, kao i za printanje pod ataka (tipka PRINT) i pr ijenos podataka u disk (sa diska) preko tipke DRIVE. Za prenoenje podataka post avljanje (settings) poiljatelja (sender) i primatelja (re ciever) moraju biti is ta, inae prijenos nee raditi. Sa EMCO Win NC moete poslati p odatke samo preko interface RS 232 C User-a. 2.9.1. Uitavanje podataka (Read-in d ata) - pritisni te tipku DRIVE i izaberite npr. Floppy ( disketa) - izaberite iz vorne podatke sa tipkom RS 232 C User u DRIVE. - Pritisnite tipku DATA IN - Post aviti kursor na eljeni direktorij sa liste - Sa tipkom moete se vratiti u glavni d irektorij pritisnite tipku START(poinje uitavanje) i svi podaci bit e napisani u pr etho dno definirani direktorij - tipka STOP prekida uitavanje - samo podaci sa va lja nim nastavkom (npr. .MPF) mogu se uitati 2.9.2. Slanje podataka (send data) i zaberite podatke sa tipkom RS 232 C User u DRIVE pritisnite tipku DATA OUT mogu se poslati slijedei tipovi podataka: - Data ( podaci o alatima, R parametri, n ul toke) - Workpieces - Part programs ( glavni programi) - Subprograms (podprog ram i) - User cycles (korisniki ciklusi) - Standard cycles (Standardni ciklusi) izabr ati podatke koje elite poslati (postaviti kursor na eljeni podatak) npr. Kursor je postavljen na Workpieces. Kada pokrenete TRANSMISSION svi podaci iz Fi le-a Wor kpieces e se poslati pritisnuti INPUT i lista Workpiece-a e se pojavit i na ekranu i moe se izabrati odreeni program pritisnite tipku START pritisnit e tipku STOP 2 .9.3. Kopiranje i lijepljenje podataka iz CLIPBOARD-a U meuspremniku mogu biti po hranjeni svi tipovi podataka i mogu se sortirati u odgovarajue direktorije ( MPF, DIR,SPF i dr.) pritisnuti tipku Clipboard postaviti kursor na file u prozoru cli pboarda (donji prozor) postaviti kursor u gornji prozor (target window) 47

postaviti kursor na eljeni direktorij ( u taj direktorij e se upisati file iz clip bourda) pritisnuti tipku COPY i PASTE zadrati staro ime ili unijeti novo po tvrdi ti sa OK (file se kopira u target direktorij) 2.10. Radno podruje DIAGNOSIS Ovo p odruje prikazuje alarme i poruke u punoj formi i to: - Broj alarma (Alarm number) - Datum kada se alarm dogodio (Date) - Brisanje alarma (Delete criteria) - Opis alarma ( Text) U priruniku Software Description EMCO Win NC detaljno su opisani svi alarmi i poruke. 48

3. PROGRAMIRANJE CNC TOKARILICE U ovom poglavlju detaljnije emo se upoznati sa st rojem EMCO TURN 55 kolskom CNC tokarilicom, njenim karakteristikama, naredbama za programiranje, te emo na primjerima pokazati kako se programira. Tehnika izrade programa je naravno ista ili slina i za ostale strojeve. 3.1. Karakteristike CNC k olske tokarilice EMC O TURN 55 Sl.3.1.. Izgled Emco Turn 55 1 2 3 8 Sl. x. Glavn i dijelovi tokarilice 4 5 6 7 1 zatitni poklopac stroja 2 stezna glava amerikaner 3 glavni pogon 4 nosa alata revolverska glava 5 istosmjerni posmini motor 6 - k i 7 sigurnosna sklopka 8 elektrini dio stroja 49

Tehniki podaci stroja EMCO Turn 55 Radni prostor visina centra (izmeu sredita stezn e glave i klizaa) max. razmak izmeu centara (amerikaner konji) max. duina izratka ma x. promjer izratka k orisni popreni pomak alata korisni uzduni pomak alata Glavno vreteno otvor kro z glavno vreteno promjer stezne glave - amerikanera broj okret aja glavnog vreten a okretni moment na glavnom vretenu Pogonski motor trofazni a sinhroni motor nomi nalna brzina motora snaga motora Posmini motori radni posmak - hod brzi hod max . posmina sila Nosa alata revolverska glava broj alata ( 4 vanj ska i 4 unuta rnja ) popreni presjek vanjskih alata provrt za unutarnje alate Kon ji promjer iljka pomak iljka konus konjia Dimenzije stroja , teina visina osi rotacij e i poda ukupna duina x ukupna irina x ukupna visina ukupna teina stroja mm mm mm m m mm mm mm mm o/min Nm 65 280 215 52 48 236 16 74 120 - 4000 max. 14 o/min W mm/min mm/min N 1400 750 0-2000 2000 1000 8 12x12 10 22 35 MT1 320 840x696x395 85 mm mm mm mm mm mm kg Zbog male snage stroja i uvanja alata preporuuju se obraivati meki m aterijal i (obojeni metali Al, mesing,plastika, drvo). Ovo je edukacijski stroj i na n jemu se ne provodi proizvodnja dijelova. Tako da se preporueni reimi rada od no se iskljuivo na aluminij. U prilogu se nalazi tablica reima rada i za ostale m aterijale. 50

3.2. Odreivanje reima rada 1. brzina rezanja v [m/min ] v = D n / 1000 (1) v [m/mi n] - brzina rezanja D[mm] - romjer izratka ( alata ) S[o/min] - broj okr etaja g lavnog vretena Maksimalno dozvoljena brzina rezanja ovisi o: materijalu i zratka to je vea vrstoa materijala to je manja brzina rezanja materijalu a lata - alati sa otricama od tvrdog metala podnose vee brzine rezanja od brzore znog elika ( HSS ) vrijednosti posmaka - to je vei posmak manja je brzina rez anja dubini rezanja - to je vea dubina rezanja manja je brzina Preporuene brz ine rezanja za EMCO MILL55 a luminij ..44m/min ilavi sintetiki (plas tini) materijali 35m/min tvrdi plasti Preporueni reimi rada za aluminij kod EMCO TURN 55 - brzina rezanja za tokaren je .15 -200 m/min - brzina rezanja za odsijecanje ( utore) ..60-80 m/min - p osmak za t okarenje 0.02-0.1 mm/o - posmak za odsijecanje .0.01-0.02 mm/o 2. broj okretaj lavnog vretena - moe se izraunati iz jedna dbe (1) a ovisi promjeru izratka ( alata ) i brzine rezanja 3. posmak F Kod glodalice posmak se izraava u mm/min, a kod t okarilice u mm/o F [mm/min] =S [o/min ] x F [mm/o] ] ] Za pravilno rukovanje str ojem potrebno je p roraunati reime rada koje preporua sam proizvoa stroja ime se uva at od zatupljenja i oteenja. Postoje danas i gotovi dijagrami za izbor parametara r eima rada koji olakavaju i ubrzavaju izbor traenih parametara ( vidi slike u pril ogu). 51

3.3. Struktura programa Sinumerik 840D PROGRAM je izraz pod kojim se podrazumije va niz naredbi koje se daju upravljakoj jedinici numeriki upravljanog stroja d a bi on obavio unaprijed zamiljene radnje. Svaki program sadri programski bro j po koj em se razlikuju razliiti programi, npr. kod ove tokarilice to je broj % 01, % 13, %25 itd. Svrha je ovog broja da se identini programi, koji se esto koriste, mogu pohraniti kao potprogrami i kao takvi mogu se pozvati u glavni pr ogram, ime se p ojednostavljuje programiranje. Program se moe ralaniti na man je cjeline koje imaju svoju namjenu i podlijeu zakonitosti unutar programa. Sva ki redak programa nazi va se BLOK ili programska reenica. Blok se sastoji od RIJ EI (npr. G90) a rijei od ADRESE i pripadajue brojane vrijednosti. Tokarilica EMCO ima 5 adresa : 1. N adresa o dreuje redni br. bloka, koji se moe pisat i u jedinicama (1,2,3,4,5)ili deseticama npr. ( 10,20,30,40,50) 2. G funkcije glavne funkcije funkcije koje kazuju nain kre tanja alata ( brzi hod, radni hod) 3. Koordinate X definira veliinu pomaka alata u smjeru promjera izratka Z - pomak alata u smjeru osi izratka 4. Pomone koordinat e I,K definiraju kru no gibanje alata 5. Pomone funkcije F ( feed ) posmak, S ( sp eed ) broj ok retaja vretena, T ( tool ) alat, M pomona funkcija ( ukljuenje, iskl juenj e vretena) Red. broj Nain kretanja G Koordinate X Z N Pomone koordinate I K Po mone funkcije F,S,T,M Napomena Struktura programa se sastoji od : Broja programa Uvodnih funkcija Programskih c jelina - ovisno o programskim koracima (operacija ma) Zavretka programa Uvodne f unkcije To su naredbe koje vrijede za cijelo vrije me izvravanja programa. Naje e su to naredbe: G70 mjerni sustav u inchima ili G71 mj erni sustav u milimetri ma G90 apsolutni mjerni sustav ili G91 inkrementni mjern i sustav G54 G57 odre ene nul toke Sistemski je odreeno da su postavne vrijednosti naredbi G90 i G71 . Programske cjeline Programske cjeline smatraju se naredbe po jedinih dijelova p rograma koje su potrebne da se s nekim alatom obradi predvieni dio izratka. Zav retak programa Naredba M30 oznaava zavretak glavnog programa. 52

Pravila po kojim se piu programske reenice SINTAKSA 1. 2. 3. 4. Svaka progra mska rije ostaje pravovaljana toliko dugo dok je ne zamijenimo novom ( modalnos t funk cije) Svaka programska reenica - blok mora biti u svojem redu. Nakon izab rane gl avne funkcije slijede, po potrebi, rijei dopunskih parametara upravljanj a, jedna iza druge, uvijek odvojene najmanje jednim praznim mjestom Dozvoljeno j e pisan je komentara koji se odvajaju znakom ; (toka-zarez) 3.4. Osnovne naredbe kod prog ramiranja 3.4.1. Popis glavnih funkcija G funkcije Naziv funkcije G0 G1 G2 G3 G4 G9 G17 G18 G19 G25 G26 G33 G331 G332 G40 G41 G42 G 53 G54-G57 G63 G64 G70 G71 G 90 G91 G94 G95 G96 G97 G110 G111 Opis funkcije znaenje funkcije Brzi hod Radni ho d Kruno gibanje u smislu kaz aljke na satu Kruno gibanje suprotno kazaljci na satu Vrijeme zastoja Kruna in terpolacija kroz toku Izbor radne povrine - XY Izbor radn e povrine - XZ Izbor radne povrine - YZ Minimalno programirani radni prostor/broj okretaja radnog v retena Maksimalno programirani radni prostor/ broj okretaja ra d. vretena Nareziv anje navoja sa konstantnim korakom Urezivanje navoja Urezivan je navoja povratn o gibanje Iskljuenje kompenzacije radijusa alata Lijeva kompenz acija radijusa a lata Desna kompenzacija radijusa alata Iskljuenje pomaka nul toke Postavljanje pomak nul toke Urezivanje navoja bez sinkronizacije Mod izrade kont ure Mjern i sustav u inima Mjerni sustav u milimetrima Apsolutni mjerni sustav In krementa lni mjerni sustav Posmak u mm/min (inch/min) Posmak u mm/o (inch/o) Kon stantna b rzina rezanja Konstantna brzina rezanja iskljuena Polarna koordinata pol post avljen u zadnjoj toki u koju je stigao alat Polarna koordinata pol posta vljen u toku W ? 53

G112 G147 G148 G247 G248 G347 G348 G450/G451 Polarna koordinata pol postavljen r elativno u odnosu na zadnji pol Prilaz alat a prema predmetu pravocrtno Odmicanj e alata od predmeta pravocrtno Prilaz alata prema predmetu sa radijusom od etvrti ne krunice Odmicanje alata od predmeta sa radijusom od etvrtine krunice Prilaz alat a predmetu sa radijusom od pola kru nice Odmicanje alata od predmeta sa radijusom od pola krunice Prilaenje i odmi canje alata oko konturne toke 3.4.2. Pomone funkci je M funkcije Naziv funkcije M0 M1 M2 M2=3 M2=4 M2=5 M3 M 4 M5 M6 M8 M9 M17 M20 M21 M25 M26 M30 Opis funkcije znaenje funkcije Programi rano zaustavljanje/stop O ptimalni stop Kraj programa Rotacija alata desno Rotaci ja alata lijevo Iskljuena rotacija alata Rotacija vretena udesno ( u smislu kaz aljke na satu) Rotacija v retena u lijevo ( u smislu suprotno kazaljci na satu) Z austavljanje vretena Izm jena alata rotacija revolverske glave Ukljuenje rashl adnog sredstva Iskljuenje ra shladnog sredstva Kraj potprograma Pomicanje konji a unazad Pomicanje konjia napri jed Otvaranje eljusti kripca Zatvaranje eljus ti kripca Kraj programa 3.4.3. Ciklusi CIKLUSI BUENJA Drilling cycles Drilling ,Centering Obino bu enje Drillling, Counte rboring Buenje sa zastojem Deep hole drilling Duboko buenje Duboko buenje bez izbor a ravnine buenja sa programiranim smjerom Rigi d tapping Urezivanje navoja samo z a TURN 155 Urezivanje navoja bez izbora ra vnine sa programiranim smjerom Ureziv anje sa kompenzacijom stezne glave Borring 1 buenje buakom motkom Borring 2 Borring 3 Borring 4 Borring 5 54 Cycle 81 Cycle 82 Cycle 83 Cycle 83 E Cycle 84 Cycle 8 4 E Cycle 840 Cycle 85 Cyc le 86 Cycle 87 Cycle 88 Cycle 89

Cycle 93 Cycle 94 Cycle 95 Cycle 96 Cycle 97 Cycle 98 CIKLUSI ZA TOKARENJE Turni ng cycles Grooving cycle ciklus izrade utora Under cut cycle ciklus podrezivanja Stock removal cycle ciklus konturnog tokarenja Thread undercut cycle ciklus pod rezivanja za izradu navoja External thread ciklus izrade vanjskog i unutarnjeg n avoja Chaining of threads ciklus poveziva nja navoja 55

3.5. POZICIONIRANJE BRZIM HODOM I LINEARNO GIBANJE RADNIM POSMAKOM G 00 (G0) XZ G 01 (G1) XZF -gibanje brzim hodom - linearno gibanje radnim hodom Pozicioniranje br zim hodom jest gibanje brzinom brzog hoda iz trenutnog poloaja alata u poloaj defi niran koordinatama X, Z. Brzina brzog hoda definirana je sa mim strojem i iznosi npr. 2000 mm/min . Takav nain pozicioniranja upotrebljava se za brzi prilaz neko j toki radi smanjenja ukupnog vremena izrade. G00 funkcij a moe se koristiti samo kad se odmiemo ili primiemo predmetu obrade izvan kon ture predmeta , dakle u pozi tivnoj osi X i Z. Linearno gibanje radnim posmakom o dreuje gibanje vrha otrice al ata najkraim putem iz trenutnog u novi poloaj z adan koordinatama X,Z. Brzina radn og hoda ili kako se esto kae posmina brzina , zadana je funkcijom F . Podaci za izb or posmine brzine nalaze se u odgovaraju im prirunicima tablicama a ovise o materij alu obrade, materijalu alata, kval iteti obraene povrine i dr. G01 funkcija je najea funkcija gibanja alata i s njom se mogu izvoditi razne operacije kao npr. - uzdun o tokarenje - vanjsko i unutranje - popreno (eono ) tokarenje - vanjsko i unutranje - tokarenje kon usa - konturno ( zavrno ) tokarenje 25 5 30 N50 G0 X25 Z5 LF Sl. 3.5. Ispis bloka kod G0 i G1 naredbe N60 G1 X25 Z-30 LF Kod naredbe G1 u istom b loku moe se ako je potrebno upisati i F posmak Koord inate po X osi upisuju se u p romjerima ako programiramo u apsolutnom koordinatno m sustavu. Kod naredbe za pr avocrtno gibanje G0 ili G1 mogue je umetnuti zakoe nje ili zaobljenje. 56

Naredbe: G1 X Y CHF G1 X Y CHR G1 X Y RAD Zakoenje e biti umetnuto na kon bloka napisano. Uvijek se nalazi u G17 ravnini. Umetnuti e se si metrino u konturi kuta. Zaobljenje e se biti umetnuto nakon bloka u kojem je napisano. Uvijek se nalazi u G17 ravnini. Umetnuti e se u konturi kuta sa tangencijalnim spojem. 3.5.1. vjeba 1. Izrada programa za VRATILO 1 (funkcije G0 i G1) U slijedeoj vjebi detaljno emo opisati programiranje jednostavnog vratila koristei funkci je G0 i G1. Za izradu programa kao to smo u uvodu rekli potrebno je izraditi op eracijski list i plan r ezanja kao najvaniju dokumentaciju. Sl. 3.5.1. Crte Vratila 1 Alat emo pozvati iz r eferentne toke R koja je odmaknuta od ela obraenog pred meta za koordinatu X100, Z1 00. Prije samog programiranja nainit emo plan rada ili tzv. operacijski list, tj. tabelarno emo prikazati redoslijed operacija tok arenja, potrebne alate za pojedi nu operaciju, te reime rada. U operacijskom lis tu smo predvidjeli dva noa T2 i T4 (gruba i fina obrada). Tokarilica Emco Turn 55 nema no za grubu obradu ve se sve operacije izvode sa finim noem. 57

Neka npr. na operacijski list izgleda kao u tabelarnom prikazu na slici sa slij e deim podacima: Red. broj 1. 2. 3. Opis zahvataoperacije eono tokarenje Vanjsk o uz duno tokarenje Konturno (fino) tokarenje Alat T02 T02 T04 Posmak mm/o 0.1 0 ,1 0. 1 Broj okret. o/min 1200 1200 1600 Plan rezanja neka izgleda kao na donjoj slici . Na njemu su oznaene karakteristi ne toke gibanja vrha otrice alata (vanjski desni) , koji skida tanke slojeve m aterijala (1mm). Kod realnih (produkcionih) strojev a debljine rezanja su puno ve e. U ovoj vjebi uenik e samostalno rjeavati zadatak uz detaljne prethodne u pute. PLAN REZANJA Vratilo 1 G0, T4 G0, T2 G0, T2 Zadatak i kratka uputa za rjeenje: Nainite CNC program za VRATILO 1 . Program napiite u pred vieni obrazac za ispis programa u knjizi a nakon toga upiite ga na raunalo (vidi po glavlje 2.8 PROGRAM str. 36-38). Nakon upisa programa izvr iti simulaciju i korigi rati eventualne greke. Za sve nejasnoe obratite se nas tavniku nakon to ste prostud irali slijedee upute. 1. 2. 3. 4. proanalizirajte plan rezanja i gibanje alata od poetne toke 1 do kraja obrade pod red. brojem bloka N10 unesite funkciju G54 koja uspostavlja vezu izmeu M i W. u N 20 bloku brzim hodom otiite u R toku na koordina te X100 Z100 u N30 bloku definirajte sl ijedee pomone funkcije izbor prvog alata ( T2), mjesto za upis korekcije alat a (D1), pomonu funkciju za izbor alata (M06),s mjer okretaja (M3). 5. u N40 blok u odredite reime rada prema predvienom operacijs kom listu (S,F) 6. u N50 bloku brzim hodom dovedite alat u poetnu toku 1 za poravn avanje ela (toka se nala zi ispod konture na koordinati X32 , Z0 ) 58

7. u daljnjim blokovima eono tokarimo sporim hodom (2), odmiemo alat (3-4) i u zdun o skidamo slojeve materijala (5-10). Prvi sloj je debljine 1.5 mm, a drugi 1mm. Kada smo izvan materijala koristimo brzi hod a kada smo u materijalu i vri mo obr adu koristimo spori hod. 8. nakon to smo grubo istokarili iz toke 10 brz im hodom odlazimo na poziciju za izmjenu alata ( npr. X50 Z50), zaustavljamo gla vno vret eno (M5) i definiramo novi alat za zavrno- konturno tokarenje T04, D1, M3. 9. u z avrnim blokovima dovodimo alat T4 do toke 12 i konturno tokarimo (12 .-15) 10. na samom kraju odmiemo alat u poziciju izvan konture izratka (npr X50 Z50) i zavravam o program funkcijom M30. Red. br. bloka Funkcije programa Napomena 59

3.6. CIKLUS ZA UZDUNO (POPRENO) TOKARENJE U postupku uzdunog (poprenog) tokarenja est o se ponavljaju ciklike radnje po micanja otrice alata. Tipian ciklus sastoji se od pomicanja iz poetne toke c iklusa radi zauzimanja dubine rezanja, tokarenja uzduno g (poprenog), vraanje nazad za dubinu rezanja i povratka u poetnu toku ciklusa. Neki programi korist e funkciju ciklusa G84 za ciklino uzduno (popreno) tokarenje gdje se zadaje d ijagonalna toka ciklusa i debljina reza, dok upravljaka jedinica sama izrauna va zadnji rez da bi se postigla traena X koordinata. Primjenom G84 funkcij e zna tno se skrauje program i olakava programiranje, osobito u sluajevima tokarenj a u vie prolaza. Funkcija G84 omoguava i cikliko tokarenje konusa. Donje slik e pr ikazuju potrebne parametre za opis ove funkcije. Emco Turn 55 nema ovu funkc iju ve koristi funkciju Stock removal Ova funkcija koristi se kod npr. EMCOTRON IC T 1 CNC tokarilice. TOKARENJE CIKLIKO OKOMITIM IZLAZOM SA G00 X80.000 Z3.000 koordi nate poetne toke ( P ) G84 X50.000 Z40.000 D3=4000 F250 X, Z koordinate dijagonalne toke ciklusa ( D ) D3 debljina reza u m, F posmak u m/o CIKLIKO TOKARENJE KONUSNIM GIBANJEM SA G00 X80.000 Z3.000 G84 X50.000 Z 40.000 P2 = -25.000 D3 = 4000 F250 X ,Z koord inate dijagonalne toke ciklusa P2 duina konusa u Z pravcu D3 debljina rez a u m, F - posmak u m/o 60

3.7. KRUNA GIBANJA ALATA CNC tokarilica omoguuje tokarenje zaobljenja ( radijusa ) i prijelaznih polumje ra koristei dvije funkcije: G02 (G2) kruno gibanje u smjeru kazaljke na satu (desno) G03 (G3) kruno gibanje u smjeru suprotnom kazaljci na s atu (lijevo) Format (blok) N/ G02(G03) /X/Z/I/K X, Z koordinate ciljne (konane) to dijusa u osi X i Z I - koordinata sre dita radijusa mjerena od poetne toke A u osi X K - koordinata sredita radiju sa mjerena od poetne toke A u osi Z Predznak I ,K P ogled iz poetne toke A prema S (sredite radijusa) u +Z= +K Pog led iz poetne toke A p rema S u Z=-K Pogled iz A u S u smislu poveanja radiju sa =+I Pogled iz A u S u sm islu smanjenja radijusa =-I Koordinate sredita radij usa (krunice) programiraju se inkrementalno! Kratka uputa za programiranje G02, G03 1. dovesti no u poetnu toku 2. odrediti smjer rotacije za stranju pre dnju postavu noa G02 ili G03 (uoite da su za prednju postavu noa no ispod simetrale, obrnute funkcije vidi sliku !) 3. defi nirajte ciljne toke radijusa ( u promjeru i duini ) koordinate X,Z 4. odredite koo rdinate sredita radiju sa I, K (razmak sredita u X i Z osi) pripazite na predznak I i K Sl. X. Primjena funkcije G2/G3 61

+X +X Sl. X. Funkcije G2/G3 sa postavom noa gore/dolje Emco tokarilica nudi nekol iko razliitih naina programiranja krunih gibanja: 3 .7.1. Programiranje poetnom tokom (S -start), krajnjom tokom (E -end) i radij usom krunice (CR): Naredbe: G2 ili G0 2 / G3 ili G03 kruno gibanje u radnom hod u Moe biti zadano u pravokutnom koordina tnom sustavu kao: G2 (ili G3) X Z CR= X, Z krajnja toka (E) CR radijus krunice CR za kutove do 180, CR= - za kutove preko 180. 3.7.2. Programiranje poetnom tokom (A= P1), krajnjom tokom (B=P2) i tokom ce ntra krunice (S=Po): Naredbe: G02 ili G02 / G 3 ili G03 kruno gibanje u radnom hodu (slika 8.3.4) Moe biti zadano u pravokutnom koordinatnom sustavu kao: G2 X Z I K X, Z krajnja toka (P2) I, K koordinate centr runice (S) u inkrementnom s ustavu ili I=AC(), K=AC() u apsolutnom sustavu od radne nul toke (0) 62

3.7.3. Programiranje poetnom tokom (A=P1), krajnjom tokom (B=P2), tokom cent ra kruni ce (S=Po) i kutom krunog luka (AR): Naredbe: G02 ili G02 / G3 ili G03 kruno gibanj e u radnom hodu (slika 8.3.5) Moe biti zadano u pravokutnom koordi natnom sustavu kao: G3 X Z AR G3 I K AR X, Z krajnja toka (B) slika 8.3.4 I, K koordinate cent ce u inkreme ntnom sustavu AR kut krunog luka 3.7.4. Programiranje s poetnom tokom (A=P1), meu-tokom (M), krajnjom tokom (B=P2): Naredbe: M CIP kruno gibanje u radnom hodu (CIrcle through Points) krunica k roz toke (slika 8.3.6) Zadano je kao: CIP X .. Z.. I1=.. K1=.. X, Z krajnja toka (P2) I1, K1 koordinate meu-toke krunice 63

3.7.5. Kratki primjeri sa postavom noa odozgo NG03 X15 Z5 I0 K5 G02 X20 Z14 I4 K0 Pro raunajte koordinate I,K prema slici koristei trigonometrijske funkcije! Pri pazite na predznak I i K! 2 1 3 N G 02 X 14 Z 20 I ? K ? 4 Red. br. 1 2 3 4 Funkcija X Z I K Napomena 64

3.7.6. vjeba 2. Izrada programa za VRATILO 2 (funkcije G2,G3) Zadatak i kratk a u puta za rjeenje: Nainiti program za izradu Vratila 2 na osnovu zadanog tehn ikog cr tea i razraenog plana rezanja. Sami definirati operacijski list za alu minij na os novu dijagrama reima rada u prilogu. Za sve nejasnoe obratiti se na stavniku. Kod programiranja zaobljenih ploha sa radijusom prethodno se moramo pr ibliiti kontur i izratka koristei funkcije G0 i G01. Tek zadnjim rezom ili tzv. konturnim tokare njem kada naiemo na radijus primjenjujemo funkciju G02 ili G03 . U slijedeem primj eru pokazat emo kako se to praktino radi. Moemo koristiti i funkcije ciklusa za pri bliavanje konturi izratka ( Stock removal) o emu e biti govora kasnije. Za zavrno (k onturno) tokarenje koristiti neutralni no! Re d. broj 1. 2. 3. Opis zahvataoperac ije Alat Posmak mm/o Broj okret. o/min 65

Red. br. Funkcije programa Napomena 66

3.8. KOMPENZACIJA ( KOREKCIJA) POLUMJEROM ALATA U dosadanjim razmatranjima rada s a alatima pretpostavili smo da je vrh otrice reznog alata jedna toka, to to ustvari nije. Vrh rezne ploice izrauje se s p olumjerima zaobljenja koji su standardizira ni, npr. R 0,2 ili R 0,4. Tokari rade dakle sa zaobljenim vrhom otrice a ne s teo retskim vrhom otrice alata., odnos no samo programiranje svodi se na definiranje koordinata puta imaginarnog vrha o trice alata. U procesu tokarenja ploha paralel nih i okomitih na os rotacije, vo enje imaginarnog vrha alata ( K ) dovodi do tono g tokarenja zadane konture bez obzira na postojanje stvarnog zaobljenja vrha otri ce alata. To znai da se mo e usvojiti slijedee pravilo: Pri tokarenju ploha paralel nih i okomitih na os ro tacije nije potrebno kompenzirati polumjer vrha otrice al ata jer voenje imagin arnog vrha otrice alata daje ispravne konane dimenzije izratk a. Pri tokarenju konusnih ploha pojavljuje se odstupanje stvarne od eljene kontur e izratka ( vid i slike ). Pri krunom gibanju takoer je potrebno kompenzirati polu mjer vrha o trice alata jer stvarni vrh na zaobljenjima ostavlja viak materijala. T K S R A-B-C-D Dz Dx, D teoretski vrh otrice alata imaginarni vrh otrice alata sr edite zaobljenja vrh a otrice alata polumjer zaobljenja otrice alata putanja kretan ja alata kompenz aciju polumjera vrha alata proraunava sama upravljaka jedinica st roja Pri tokarenju konusnih i zaobljenih ploha radi djelovanja zaobljenja otrice i v oenja imaginarnog vrha dolazi do odstupanja izmeu zadanog i stvarnog profila. Zato je radi korektnog tokarenja ovih ploha nuno kompenzirati polumjer vrha ot ric e alata i izmijeniti koordinate poetnih i konanih toaka gibanja. 67

Postoje dvije funkcije za korekciju polumjera alata G41 i G42 kojima se upravlja koj jedinici stroja daju informacije o kretanju alata i izraunavanju potrebnih ko rekcija. G42 korekcija polumjerom alata desno od zadane konture G41 korekcija po lumje rom alata lijevo od zadane konture G40 iskljuenje korekcije polumjerom alat a G 42 alat se nalazi, gledano u pravcu posmaka, desno od konture rezanja G41 al at se nalazi, gledano u pravcu posmaka, lijevo od konture rezanja G41 Neka pravi la za postavljanje funkcija G41, G42 izbor funkcija G41 i G42 moe se izvriti samo uz funkcije G00 ili G01 korekcija nije djelotvorna za vrij eme promjene alata, v e se mora prije odrediti dovoljno je primijeniti kompenzac iju za zavrnu obradu, j er kod grube obrade ima jo dovoljno dodatka za obradu p reporua se izbor funkcije G41, G42 u poetnoj toki za fino konturno tokarenj e, a iskljuenje kod povratka za p romjenu alata Da bi korekcija polumjerom alata bila uspjena potrebno je unijeti p odatke u dat oteku alata (Tooloffset) o veliini polumjera R i poloaju otrice noa u o dnosu na koordinatni sustav (Cuter edge position) vidi stranicu 16. 68

3.8.1. vjeba 3. Izrada programa za VRATILO 3 (kompenzacija polumjerom alata) Za d atak: Nainite program za VRATILO 3 i u zavrnoj obradi primijenite funkciju ko rekc ije polumjerom alata . Za uzduna i konusna tokarenja u vie rezova koristit e funkc ije G1. Sami odaberite reime rada za Al i izradite operacijski list ako je ponuen plan rezanja. Red. broj 1. 2. 3. Opis zahvataoperacije Alat Posmak mm/o Broj okr et. o/min 69

Red. br. Funkcije programa Napomena 70

3.9. TOKARENJE NAVOJA (NAREZIVANJE, UREZIVANJE) Na CNC tokarilici mogu se tokari ti vanjski i unutarnji navoji, te desni i lijevi navoji. Pri tome moramo voditi rauna o poloaju poetne toke za tokarenje nav oja kao i o poloaju konane toke navoja, jeru okretanja vratila, vrsti noa (desni, lijevi ). Takoer su nam potrebni standar dni tablini podaci o samom n avoju ( korak, dubina navoja). Navoj se moe rezati kor istei funkciju G33 u je dnom bloku, gdje upravljaka jedinica sinkronizira ( usklauj e) uzduno gibanje suporta s vrtnjom glavnog vretena kako bi se ostvario eljeni usp on (korak) navo ja. ee se koristi funkcija ciklusa za tokarenje navoja (Cycle 97,98 ) koja ubr zava tokarenje i nju emo detaljno objasniti u poglavlju o ciklusima. 3 .9.1. G33 narezivanje navoja Mogue je narezati ravne, konusne i spiralne navoje. Narez ivanje navoja obavlja se odgovarajuim alatom, a obrada na istu mjeru mora se o baviti prije samog rezanja navoja. Korak K ili I mora biti odabran ovisno o p rav cu navoja (uzduno ili eono). Brzina okretanja S i posmak F nisu aktivni kod G3 3 (100%). Naredba: G33 Z K (K korak navoja, Z dubina navoja) G97 iskljuenje konsta ntne brzine rezanja 3.9.2. G63 urezivanje navoja sa kompenzacijom stezne glave N arezivanje navoja obavlja se bez sinkronizacije. Programirani S brzina okretanja vretena, F po smak i P korak navoja moraju se precizno definirati. F(mm/min) = S(o/min) x P( mm/o) Kada je na snazi naredba G63 broj okretaja i posmak su bloki rani i iznose 100%.(ne mogu se mijenjati pomou preklopnika posmaka ili tipki za p romjenu broj a okretaja glavnog vretena) Ulazak u izradak s G63 zahtjeva program iranje izlaza s G63 ali obrnutog smjera. 71

Naredba: G63 Z X F S ; urezivanje navoja Primjer: .. S200 F300 M3 ; G1 X0 Z1 ; G6 3 Z-20 F160 ; G63 Z5 M4 ; za M5 korak P=0.8 mm uz S=200 0/min kod urezivanja nav oja mora biti F=PxS F = 0.8 x 200 = 160 promjena smjera kod izlaza 3.9.3. G331 / G332 urezivanje navoja bez kompenzacije stezne glave G331 urez ivanje navoja de finira se dubinom buenja Z i korakom navoja K. G332 povratno gibanje urezivanja n avoja definira se takoer s dubinom buenja Z i korakom K, a smjer okretanja vretena se automatski mijenja. Prije pokretanja naredbe G331 mo ra se izraditi rupa s is tim mjerama, te odrediti tona pozicija odakle kree na redba. 3.10. Kratki pregled ostalih naredbi 3.10.1. G4 - vrijeme ekanja Naredba poinje nakon to se prethodna na redba u po tpunosti izvri. Naredba G4 odreuje vrijeme koje e alat biti zadran u neko j p oziciji prije nego se nastavi gibati po planiranoj putanji alata. Naredba: G 04 F2.5 ; alat e se zadrati na zadanoj poziciji 2.5 sekundi G04 S50 ; alat e se zad rati na zadanoj poziciji 50 okretaja vretena 72

3.10.2. G25, G26 odreivanje podruja rada, broja okretaja vratila Naredbama G26 / G 26 mogue je odrediti gabarite radnog prostora u kojem se alat moe gibati. Ovime se oko radnog prostora uspostavlja sigurnosni prostor u koji alat ne moe doi. Ove na redbe se programiraju u zasebnom bloku koji samo defini ra podruja rada Naredba: G25 X Z ; donja granica podruja rada stroja G26 X Z ; gornja granica podruja rada str ja Ukljuenje ili ponitenje ovih naredbi izvodi se naredbom: WALIMON (Working Area LIMitation ON) ukljueno podruje WALIMOF (Working Area LIMitation OFF) isk ljueno po druje Naredbe G25 i G26 takoer mogu odrediti donju i gornju granicu broja okretaja radnog vretena stroja. Naredba: G25 S ; najmanji broj okretaja v retena G26 S ; n ajvei broj okretaja vretena 3.10.3. G96, G97, LIMS konstantna brzina rezanja Kada je aktivna naredba G96 b rzina rotacije vretena ovisi o promjeru tokarenja. Tim e je brzina noa konstantn a na bilo kojem promjeru. Ako se tokari predmet velikih razlika u promjeru ova n aredba sprjeava velike brzine kod malih promjera. Nared ba G96 konstantna brzi na rezanja ukljuena G97 - konstantna brzina rezanja iskljue na LIMS ogranien je brzine sa aktivnom naredbom G96 G96 S100 LIMS=2500 S100 minim alni granini broj okretaja S2500 maksimalni granini broj okretaja 73

3.10.4. G110, G111, G112 polarne koordinate Kod rada u polarnim koordinatama p o zicija se odreuje pomou kuta i radijusa u odnosu na pol (referentnu toku iz koje id u polarne koordinate). Odreivanje pola: G110 pol postavljen u zadnjoj toki naredbe u koju je stigao alat G111 pol postavljen u toku definiranu pre ma aktualnoj nul toki W G112 pol postavljen relativno u odnosu na zadnji valj ani pol Pol se moe d efinirati pravokutnim ili polarnim koordinatama: X, Y, Z koordina te pola zadane u kartezijevom sustavu RP polarni radijus AP polarni kut Prim jer: ubacitisliku ! StrD29 G111 Z30 X40 postavlja pol na apsolutnu poziciju 30/ 40 G1 RP=40 AP=60 pomie alat iz prethodne pozicije na polarnu koordinatu 3.10.5. NORM / KONT - pril aenje i odmicanje od konture Ima nekoliko funkcija ko jima se pribliavamo konturi izratka (ili odlazimo od nje). Cilj je programiranj a ovih funkcija izbjegavanje kolizije (sudara) alata sa izratkom, odnosno otee nja rubova konture izratka. NOR M : Alat prilazi ravno i stoji okomito na poetnu poziciju programirani put a lata stvarni put alata sa korekcijom Ako poetna i prva pozicija nisu na istoj strani konture pojaviti e se oteenj e sa slike KONT : Alat prilazi poetnoj poziciji kruno 74

3.11. OKVIRI ( OBLICI ) FRAMES Okviri mijenjaju aktualni koordinatni sustav: T R ANS - ATRANS translacija (pomak) koordinatnog sustava ROT - AROT rotacija k oord inatnog sustava SCALE - ASCALE programirano mjerilo MIRROR - AMIRROR zrc aljenje koordinatnog sustava Okviri se programiraju u posebnim programskim reen icama i tako se izvravaju. 3.11.1. TRANS - ATRANS translacija koordinatnog sustava TRANS p omie W - nul toku G54, G55, (iz baze podataka) na novu poziciju. AT RANS prebacuje nul toku u odnosu na zadnju poziciju (G54 G55, TRANS) Format: TRANS/ATRANS XZ 3.11 .2. ROT - AROT rotacija koordinatnog sustava ROT / AROT rotira koordinate izratka oko svake osi koord. sustava X i Z ili kut RPL u odabranoj radnoj povrini. Time je omogueno jednostavno programiranje po konturama u glavnom koordinatnom sistemu te naknadno zakretanje. X, Z rotacija u stupnjevima oko izabrane osi RPL Rotati on in the PLane - rotacija po povri ni u stupnjevima Primjer: ROT X40 Z30 ili ARO T RPL=45 75

3.11.3. SCALE - ASCALE programirano mjerilo SCALE - ASCALE omoguuje postavljanje posebnog omjera za svaku os X, Y, Z. Ovi me se poveavaju ili smanjuju dimenzije i zratka produljuje se ili skrauje put anja alata Scale brie sve prethodno programir ane okvire. Primjer: SCALE/ASCALE X0.8 Z0.6 3.11.4. MIRROR - AMIRROR programiran o zrcaljenje MIRROR / AMIRROR omoguuje zrcaljenje izratka oko koordinatnih osi X i Z. Kada s e zrcali kontura automatski se mijenja smjer rotacije G2/G3 i funkci je kompenzac ije polumjerom alata G41/G42 Primjer: MIRROR X0 3.12. FUNKCIJE CIKL USA Ciklus je niz ve unaprijed odreenih radnji koje e stro j obaviti automatski. Na kon zadavanja potrebnih parametara, raunalo samo odredi optimalnu putanju alata. Tako odreeni i proraunati ciklus je u memoriji raun ala i postepeno se izvrava. Cikl usi mogu biti : - standardni - korisniki Nalaz e se pod Menu \ Programs \ Standar d cycles ili Menu \ Programs \ User cycles Poz iv ciklusa je pomou horizontalne f unkcijske tipke <F4> Support. Ciklusi se tako er mogu pozvati naredbom MCALL. 76

Standardni ciklusi su: Ciklusi za tokarenje <F2> Ciklusi za duboko buenje <F4> Ci klusi za narezivanje navoja <F5> Dok je za korisnike cikluse tipka <F6> Recompile <F7> je tipka koja omoguava i spravljanje upisanih parametara nekog ciklusa prek o njegovog menia. 3.12.1. CIKLUSI ZA TOKARENJE Aktiviranjem ciklusa za tokarenje <F2> tokarenja otvara se novi prozor koji nudi vrste Sinunerik 840D TURN nudi c ikluse za izradu ljebova (Groove cycle 93), podrezi vanje (Undercut - cycle 94, 9 6) i konturno tokarenje (Stock removal - cycle 95). 3.12.1.1. GROOVE - CYCLE 93 - Ciklus za izradu ljebova (utora) kod tokarenja <F 2> Pozivom ciklusa za izradu l jebova mogue je tokariti utore sa slike . Opis c iklusa poinje sa preglednom tabli com koja sadri naziv ciklusa i sve njegove pa rametre. Grafiki prikaz svih paramet ara aktivira se tipkom 77

Start. Point Start. Point Width Groove depth Angle Flank angle 1 Flank anle 2 +R ad./ -chamfer +Rad./ -chamfer +Rad. / -chamfer +Rad./ -chamfer Fin. allow Fin. a llow Infeed depth Dwell time Operation SPD - poetna pozicija po X-osi (bez pred znaka) SPL - poetna pozicija po Z-osi WIDG - irina utora na dnu DIAG - dubina utor a relativno od poetne pozicije (be z predznaka) STA1 - kut konusa izmeu osi rotaci je i konture izratka ANG1 - bon i kut na strani startne pozicije (bez predznaka) ANG2 - boni kut na suprotnoj s trani (bez predznaka) RCO1 - radijus+ / zakoenje- v anjskog kuta na strani start ne toke RCO2 - radijus+ / zakoenje- vanjskog kuta na suprotnoj strani RCI1 - r adijus+ / zakoenje- unutarnjeg kuta na strani startne t oke RCI1 - radijus+ / z akoenje- vanjskog kuta na suprotnoj strani FAL1 - zavrna de bljina reza kod izr ade dna utora FAL2 - zavrna debljina reza kod izrade boka uto ra IDEPL - maksima lna debljina rezanja po koraku DTB - vrijeme ekanja VARI - var ijante izrade uto ra Operation VARI su kombinacije brojeva od 01 do 18 a oznaavaj u poloaj noa (n o za odsijecanje) u odnosu na izradak. Grafiki prikaz parametara za ciklus 95 neparne varijante (5) i parne varijant e (8) 78

3.12.1.2. vjeba 4. Izrada programa za VRATILO 4 ( Ciklus izrade utora GROOVE ) Za datak: Za vratilo prema slici napisati ciklus izrade utora, definirati alat za u tor, unijeti potrebne korekcije te izvriti simulaciju. Crte je isti kao i od Vrati la 3 i iskoristiti prethodni program koji smo iskopirali u Vratilo 4. Rjeenje: ut or se izrauje sa noem za odsijecanje ( parting tool) koji ima broj T6 reimi rada za ovaj no su v = 80m/min i F 0.02mm/o potrebno je definirati dvije korek cije alat a D1 i D2, tj. oba kraja alata moraju se izmjeriti i upisati u bazu pod ataka ( no naime moe obraivati utor sa prednje ili stranje strane ) drugi mj ereni kraj mora se upisati pod D2 za isti alat (New Tool edge) no treba dovesti u poetnu toku na k oordinatu X25 Z-15 izgled ispisa ciklusa CYCLE 93 (20,-15,5 ,5,0,27,27,0,0,0,0,0 .2,0,1,3,1,05) D1 D2 79

Red. br. Funkcije programa Napomena 80

Primjer ispunjene tablice je prikazan na slici Ispis u NC programu izgleda : 3.1 2.1.3. UNDERCUT - Ciklusi za podrezivanje (udubljenje) kod tokarenja <F3> CYCLE 94 - proizvodi udubljenja u skladu s DIN 509 oblika E i F za gotove proizv ode p romjera veeg od 3 mm. (Prema DIN 76 forme A, B, C i D izrauje ciklus 96) Prema DIN 509 forma E se koristi kod samo jedne obraene povrine obodne povri ne Forma F se ko risti kada su obraene dvije povrine- obodna povrina i naslon. Opis ciklusa poinje sa preglednom tablicom koja sadri naziv ciklusa i njegove parametre. (slika 11.10) Grafiki prikaz svih parametara aktivira se tipkom 81

Start. Point Start. Point Form SPD - poetna pozicija po Xosi (bez predznaka) SPL - poetna pozicija po Zosi FORM - forma, oblik udubljenja Kod izrade udubljenja sm iju se koristiti samo alati s pozicijama 1,2,3,4. Za strojeve koji imaju alat is pred osi rotacije (EMCO PC TURN 50/55) pozicije al ata su prikazane u zagradama U bazi podataka mora biti upisan i kut ienja za odabrani alat. Ispis u NC programu izgleda : Primjer na slici 82

3.12.1.4. Ciklus za podrezivanje kod izrade navoja Ovaj ciklus - CYCLE 96 - proi zvodi udubljenja u skladu s DIN 76 oblika A, B, C i D za izradu metrikih ISO na voja dimenzija M3 do M68. Forma : A vanjski navoji B vanjski navoji kraa ve rzija C unutranji navoji D unutranji navoji kraa verzija Opis ciklusa poinje sa pregledn m tablicom koja sadri naziv ciklusa i njegove parametre. Grafiki prikaz svih param etara aktivira se tipkom Start. Point Start. Point Form DIATH - nominalni promje r navoja SPL - poetna pozicija po Zosi FORM - forma, oblik udubljenja Kod izrade udubljenja smiju se koristiti samo alati s pozicijama 1,2,3,4. U bazi podaka mor a biti upisan i kut ienja 30 za odabrani alat. Za strojeve koji i maju alat ispred o si rotacije (EMCO PC TURN 50/55) pozicije alata su prikazane u zagradama (kao ko d ciklusa 94) 83

Ispunjena tablica je prikazana na slici Ispis u NC programu izgleda : Primjer na slici 11.20 A i B : 3.12.1.5. Ciklus konturnog tokarenja Stock removal CYCLE 95 <F4> Ovo je vrlo koristan i esto koriten ciklus za automatsko skidanje slojeva mat erijala gdje stroj sam, na osnovi zadanih parametara, skida slojeve materijala d o zadane kont ure koja se posebno pie i sprema kao potprogram. Konturu je mogue na crtati i u Free Contour modu i spremiti meu potprograme. Opis ciklusa poinje sa pr eglednom tablicom koja sadri naziv ciklusa i njegove parametre. Name Infeed depth Fin. allow Fin. allow Fin. allow Feed roughing Feed roughing NPP - ime potprogr ama MID - maksimalna dubina rezanja po koraku FALZ - zavrna d ubina kod izrade po Z-osi FALX - zavrna dubina kod izrade po X-osi FAL - zavrn a dubina kod izrade pa ralelne s konturom FF1 - posmak grube obrade bez udubljiva nja FF2 - posmak grub e obrade udubljivanja 84

Feed roughing Operation Dwell time Path length FF3 - posmak zavrne obrade VARI varijante izrade utora 1 - 12 DT - vrijeme e kanja DAM - put nakon kojeg e se svak i grubi rez prekinuti zbog loma strugotine Grafiki prikaz svih parametara aktivir a se tipkom Operation VARI - varijante iz rade utora 1 - 12 Kontura se moe obradi ti: vanjskim tokarenjem (1, 2, 5, 6, 9, 10) ili unutarnjim tokarenjem (3, 4, 7, 8, 11, 12). Tokariti se moe: uzdunim gibanjem alata (1, 3, 5, 7, 9, 11) ili popreni m gibanjima alata (2, 4, 6, 8, 10, 12) Kontura se mo e tokariti: grubo (1, 2, 3, 4) fino (5, 6, 7, 8) kompletno (najprije grubo, zat im fino) (9, 10, 11, 12) Poz icija alata prije tokarenja po konturi mora biti bez kompenzacije polumjerom (sa G40) Vanjsko tokarenje: alat mora biti izvan najve eg promjera konture. Unutarnj e tokarenje: alat mora biti unutar najmanjeg promje r konture. Naini rada stroja Grubo tokarenje bez udubljenja se izvodi u radnom hodu G1 s p osmakom FF1. Grubi rezovi se ponavljaju paralelno s osi rotacije dok se ne dosti gne zavrna linija. Nakon svakog reza alat se odmie po X i Z-osi za radijus ala ta + 1 mm i vraa u br zom hodu G0. Grubo tokarenje udubljenja se izvodi u radnom hodu G1 s posmakom FF 2. Grubi rezovi se ponavljaju paralelno s linijama konture dok se ne dostigne za vrna linija. Rezanje paralelno s konturom se izvodi posma kom FF2, dok se rezanje paralelno s osi rotacije izvodi posmakom FF1. Fino tokar enje se izvodi u radno m hodu G1, G2 ili G3 s posmakom FF3. 85

Primicanje poetnoj toki je istovremeno po obje osi, dok se povratna izvode u b rzo m hodu G0. gibanja Infeed depth MID - maksimalna dubina rezanja po koraku Ukupna dubina tokarenja b iti e podijeljena s maksimalnom dubinom po rezu. Ovo je potre bno jer su stvarne dubine po rezu manje ili iste programiranim dubinama. Ako su manje treba ih opt imirati. Primjer: Ukupna dubina = 19 mm MID = 4 mm Raunalo e de finirati 5 prol aza po 3.8 mm Finishing Allowance FALZ, FALX, FAL - zavrna dubina paralelna s osima Z, X i konturom Nije potrebno definirati sve tri zavrne dubine . Nakon programiranja jedne ostal e e same biti odreene. Grubo tokarenje e se uvije k odvijati do ovih linija. P o zavretku grube obrade, ako je programirano, obavit i e se po konturi i fino t okarenje. Primjer ispunjene tablice je prikazan na sli ci Ispis u NC programu izgleda : 86

Primjer simulacije na slici 3.12.1.5.1. vjeba 5. Ciklus konturnog tokarenja Vrete na 5 Cycle 95 Zadatak: Napisati program za konturno tokarenje izratka prema slic i! Grubo tokarenje sa podrezivanjem udubljenjem Grubo tokarenje bez podrezivanja udubljenja 87

Rjeenje: Name Infeed depth Fin. allow Fin. allow Fin. allow Feed roughing Feed ro ughing Feed roughing Operation Dwell time Path length NPP - ime potprograma MI D - maksimalna dubina rezanja po koraku FALZ - zavrna dubina kod izrade po Z-os i FALX - zavrna dubina kod izrade po X-osi FAL - zavrna dubina kod izrade para lelne s konturom FF1 - posmak grube obrade bez udubljivanja FF2 - posmak grube o brad e udubljivanja FF3 - posmak zavrne obrade VARI - varijante izrade utora 1 12 DT vrijeme ekanja DAM - put nakon kojeg e se svaki grubi rez prekinuti zbog loma str ugotine KONTURA1 2 0.05 0.3 0 0.1 0.05 0.05 9 0 0 Ispis programa: G54 pomak nul toke TRANS 70 pomak nul toke na elo G0 X100 Z10 0 pozicija izmjene alata T2 D1 G96 S250 definicija alata, brzine rezanja G0 X35 Z0 pozicija alata prije ciklusa CYC LE95(KONTURA1,2,0.05,0.3,0,0.1,0.05,0.05,9, 0,0,0) ciklus konture G0 X100 Z100 pov ratak na poziciju izmjene alata M30 kraj p rograma Potprogram KONTURA1: G1 X14 Z 1 Z0 X16 Z-1 Z-14 X24 Z-16 Z-20 X14 Z-25 Z30 X30 CHR=0.5 Z 30.6 M17 poetna toka prv a toka na konturi (skoenje) ostale toke konture kraj potprograma 88

3.12.1.6. External Thread <F3> tokarenje vanjskog i unutarnjeg navoja CYCLE 97 P ozivom ciklusa 97 za izradu navoja otvara se tablica ciklusa sa njegovim parame t rima. (Slika ) Aktiviranjem tipke info prikazuje se grafiki opis ciklusa. (slika 11.51) Thread lead Thread size Start point End point Diameter 1 Diameter 2 Runin g path Runout path Thread depth Fin. allow. Infeed angle Start pt. offs PIT - ko rak navoja u mm (od 0.001 do 2000 mm) MPIT - veliina navoja u nominalno j vrijedn osti (3 za M3, 24 za M24) SPL - poetna pozicija (po Z-osi) FPL - krajn ja pozicij a (po Z-osi) DM1 - promjer navoja na poetnoj poziciji (kod SPL) DM2 promjer navoj a na krajnjoj poziciji (kod FPL) APP - put prilaenja (bez predzna ka) ROP - put o dlaenja (bez predznaka) DP - dubina navoja (bez predznaka) FAL debljina reza zavrn e obrade IANG - kut obrade navoja po koraku (0=okomit) Pozitivna vrijednost kora k obrade boka navoja po jednom boku Negativna vrijedn ost korak obrade boka navo ja naizmjenian NSP - poetna toka prvog navoja 89

Cuts Noncuts Operation No. Of threads NRC - broj prolaza noa po navoju NID - broj praznih prolaza noa po navoju VARI - nain narezivanja NUMTI - broj navoja IANG kut obrade navoja Ovim ciklusom mogu se izraivati vanjski i unutarnji navoji sa k onstantnim korak om navoja. Mogu se izraivati jednostruki ili viestruki navoji. Vie struki se i zrauju jedan po jedan. Lijevi ili desni navoji odreuju se smjerom rota cije pri je aktiviranja ciklusa. Mogue je odabrati jednaku dubinu rezanja kod sva kog pro laza noa ili jednaku povrinu skidanja materijala pri svakom prolazu noa. Op eration VARI nain narezivanja VARI odreuje vanjsko ili unutarnje tokarenje i nain n a koji e se navoj izradi ti VARI 1 2 3 4 V/U Vanjsko Unutarnje Vanjsko Unutarnje Korak Konstantna dubina Konstantni presjek Konstantna dubina Konstantni presjek Rad ciklusa navoja na stroju: - Prije izvrenja ciklusa alat mora biti pozicioni r an u poetnu toku sa G0 - Korak odreuje parametar VARI - Ponavljanje prolaza odreuje parametar NRC - Slijedei prolaz noa skida zavrnu dubinu s G33 - Zavr no tokarenje na voja e se ponavljati po parametru NID - Svaki slijedei navoj e ponavljati sve kora ke 90

No. Of threads NUMTI broj navoja Mogue je narezivati vievojni navoj. Poetak navoja se moe smjestiti bilo gdje na obodu definiranjem prvog navoja parametrom NSP. Isp unjena tablica je prikazana na slici Ispis u NC programu izgleda : Primjer: 91

3.12.1.7. Thread Chaining <F4> tokarenje niza navoja CYCLE 98 Pozivom ciklusa 98 za urezivanje navoja otvara se tablica ciklusa sa njegovim pa rametrima. (Slika ) Aktiviranjem tipke info prikazuje se grafiki opis ciklusa. (slika) Start point D iameter 1 Interm. point Diameter 2 Interm. point Diameter 3 End poi nt Diameter 4 Runing path Runout path Thread depth Fin. allow. Infeed angle Star t pt. offs Cuts Noncuts Thread lead Thread lead Thread lead Operation No. Of thr eads PO1 poetna pozicija (po Z-osi) DM1 - promjer navoja na poetnoj poziciji PO2 - prva meu pozicija (po Z-osi) DM2 - promjer navoja na prvoj meupoziciji PO3 druga meupozicij a (po Z-osi) DM3 - promjer navoja na drugoj meupoziciji PO4 zavrna pozicija (po Zosi) DM4 - promjer navoja na zavrnoj poziciji APP - put prilaenja (bez predznaka) ROP - put odlaenja (bez predznaka) TDEP - dubina nav oja (bez predznaka) FAL - du bina zavrne obrade IANG - kut obrade navoja po kora ku (0=okomit) Pozitivna vrije dnost korak obrade boka navoja po jednom boku Negativna vrijedn ost korak obrade boka navoja naizmjenian NSP - poetna aznih prolaza korak navoja 00 mm) VARI 92 tok a prvog navoja NRC - broj prolaza noa po navoju NID - broj pr noa po navoju PP1 korak navoja u mm (od 0.001 do 2000 mm) PP2 u mm (od 0.001 do 2000 mm) PP3 - kor ak navoja u mm (od 0.001 do 20 nain narezivanja NUMTI - broj navoja

Niz navoja poinje uvijek s cilindrinim navojem. Korak je okomit na navoj c kon sta ntnom presjekom strugotine. Ciklus se radi u pet radnih prolaza i jednom zavr nom . Parametri PO1, DM1, .. PO4, DM4 odreuju konturne toke niza navoja, PP1, PP2 i PP3 odreuju korak navoja dok su svi ostali parametri isti kao u ciklusu 97 Slika Isp unjena tablica je prikazana na slici Ispis u NC programu izgleda : Primjer: 93

3.12.1.8. vjeba 6. Izrada vanjskog i unutarnjeg navoja Cycle97 Zadatak: Za vrat i la prema slici napisati program za tokarenje vanjskog i unutarnjeg navoja. Kori stiti funkcije za podrezivanje prije poziva ciklusa za navoj. Operacijski list s a redoslijedom operacija i potrebnim alatima te reimima rada dan je u tablici. P rovjeriti ispravnost programa kroz simulaciju. Kratka uputa za rjeenje: za izradu vratila sa vanjskim i unutarnjim navojem pot rebno je koristiti 5 razliitih alat a - vanjski desni za skidanje slojeva do 20 x30 i izradu skoenja te vanjsko odrezi vanje - no za izradu vanjskog navoja M2 0x25 - s iralno svrdlo 12 za buenje rovrta 1 2x30 - buaka motka za proiriv anje provrta 12 na 17,29x18 i unutarnje odrezivanje - n o za tokarenje unutar njeg navoja M20 skidanje slojeva materijala na kotu 20x30 ro vesti kroz 4 rez a debljine 2x1,5mm i 2x1mm. roirivanje rovrta na nominalni romje r 17,29 ( standardni romjer za M20) rovesti kroz 3 reza debljine 2x1mm i zadnji r ez do n ominalnog romjera. za o eracije 1,2,3,6,7 koristiti funkciju za konstant nu br zinu rezanja (G97-vidi oglavlje 3.8.3.) kod oziva ciklusa za navoj rouiti p otrebne parametre i koristiti tablice za standardne navoje u prilogu. Red. broj 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Opis zahvataoperacije Vanjsko tokarenje na 20x30 Tokarenj e skoenja 1/45 Vanjs ko odrezivanje, oblik B Izrada vanjskog navoja M20x25 Buenje r ovrta 12x30 Pr oirivanje rovrta 17,29x22 Unutarnje odrezivanje, oblik D Izrada unut arnjeg n avoja M20 Alat T2 T2 T2 T4 T1 T3 T3 T5 Posmak mm/o 0.08 0.08 0.08 0.05 0.1 0.1 Broj okret. o/min v=150m/min v=150m/min v=150m/min 500 1100 v=150m/min v =150m/mi n 500 94

Vjeba 6. Vanjski navoj Red. br. 95 unkcije rograma Na omena

Vjeba 6. Unutarnji navoj Red. br. unkcije rograma Na omena 96

Izgled simulacije za vanjski navoj Izgled simulacije za unutarnji navoj 97

3.12.2. Ciklusi buenja (Dee hole drilling) O cija < 4> Dee hole drilling sadri etir i ciklusa: - Drilling centering - Cik lus 81 za buenje rupa kod tokarenja <F2> Center drilling - Ciklus 82 za buen je rupa sa vremenom ekanja na dnu rupe kod tok arenja <F3> - Deep hole drilling - Ciklus 83 za duboko buenje rupa kod tokarenja <F4> - Cycle 83E - Ciklus za bu enje rupa kod tokarenja <F5> 3.12.2.1. Drilling c entering - Ciklus 81 Opis cikl usa poinje sa preglednom tablicom koja sadri naziv ciklusa i njegove parametre . (slika ) Grafiki prikaz svih parametara aktivira se tipkom i prikazan je na slici Rectra ct (Return) plane RTP - povratna povrina (p ovrina na koju se vraa alat) Referent (Absolute) plane Safety distance Final drill ling depth (Absolute) Depth increment RFP - referentna povrina (povrina na kojoj j e nul toka W) SDIS - sigurnosno o dstojanje DP - ukupna dubina buenja DPR - povrina do koje se bui od referentn e povrine Ispunjena tablica je prikazana na slici Isp is u NC programu izgleda : Primjer: 98

3.12.2.2. Center Drilling - Ciklus 82 Opis ciklusa poinje sa preglednom tablicom koja sadri naziv ciklusa i njegove parametre. (slika ) Grafiki prikaz svih paramet ara aktivira se tipkom i prikazan je na slici Rectract (Return) plane Referent ( Absolute) plane Safety distance Final drilllin g depth (Absolute) Depth incremen t Dwell time RTP - povratna povrina (povrina na koju se vraa alat) RFP - referentna povri na (povrina na kojoj je nul toka W) SDIS - sigurnosno odstojanje DP - ukupna d ubina buenja DPR - povrina do koje se bui od referentne povrine DTB - vrijem e eka nja Ispunjena tablica je prikazana na slici Ispis u NC programu izgleda : 99

Primjer: Slika 3.12.2.3. CYCLE 83 - Ciklus za duboko buenje Kod dubokog buenja rup a svrdlo ne moe iz jednog zahvata (ulaza) napraviti ukup nu dubinu provrta. Potre bno je prekidanje rada i vaenje svrdla zbog izbacivanja strugotine, hlaenja alata i izratka. U tablici ciklusa 83 prikazani su potrebn i parametri: Slika Rectract (Return) plane Referent (Absolute) plane Safety distance Final drilllin g depth (Abs) dubina buenja RTP - povratna RFP - referentna SDIS DP ukupna povrina (povrin a u koju se vraa alat) povrina (povrina u kojoj je nul toka W) sigurnosno odstojanje (u brzom hodu G0) Depth increment Drill depth_1 dubina prvog buenja (G1) DPR - p ovrina FDEP FDPR DAM DTB DTS FRF apsolutna relativna vrijednost vrijeme vrijeme d o koje se bui od referentne povrine Depth_1, increment dubina prvog buenja (korak) Degression smanjenja koraka buenja Dwell time ekanja na dnu rupe u sekundama Dwell time Feedrate factor Operation izrade rupe ekanja prije nastavka buenja u sekunda ma faktor varijanta smanjena posmaka kod nastavka buenja VARI 100

Grafiki prikaz svih parametara aktivira se tipkom i prikazan je na slici Ispunjen a tablica je prikazana na slici Ispis u NC programu izgleda : Primjer: 3.12.2.4. CYCLE 83E - Ciklus za duboko buenje Ovaj ciklus dubokog buenja moe buiti rupe u pra vcu X i Z-osi. Prednosti ciklusa su: -nema izbora povrina -smj er buenja se moe odr editi -mogu se koristiti bune motke U tablici ciklusa 83E prikazani su potrebni p arametri: Referent (Absolute) plane Final drillling depth (Abs) Drill depth_1 De gression D well time Dwell time RFP - referentna povrina (povrina u kojoj je nul t oka W) DP - ukupna dubina b uenja FDEP - apsolutna dubina prvog buenja (G1) DAM - v rijednost smanjenja kor aka buenja DTB - vrijeme ekanja na dnu rupe u sekundama DT S - vrijeme ekanja prije nastavka buenja u sekundama 101

Operation Direct. X=0 Z=1 VARI - varijanta izrade rupe DIR - pravac (smjer) buenj a Ispunjena tablica je prikazana na slici Ispis u NC programu izgleda : Primjer: S lika 3.13. Thread ciklusi za izradu navoja Opcija <F5> Thread sadri etiri ciklu sa: - With comp chuck - Ciklus 840 za izra du navoja kod tokarenja <F1> - Rigid taping - Ciklus 84 za izradu rupa sa vremen om ekanja na dnu rupe kod tokarenja < F2> - Thread cutting - Ciklus 97 za narezi vanje navoja kod tokarenja <F3> - Thr ead chaining Ciklus 98 za narezivanje niz a navoja kod tokarenja <F4> 3.13.1. With comp. chuck - Ciklusi 840 urezivanje navoja pomou stezne glave <F1> Pozivom ciklusa 840 za urezivanje navoja otvara se tablica ciklusa sa njegovim p arametr ima. (Slika ) Aktiviranjem tipke info prikazuje se grafiki opis ciklusa. (slika ) R ectract plane Referent plane Safety distance odstojanje RTP - povratna povrina RF P - referentna povrina SDIS sigurnosno DP ukupna dubi na (povrina u koju se vraa al at) Depth, apsolute buenja Depth increment bui od referentne povrine DPR - povrina d o koje se Dwell time Direction of DTB - vrijeme ekanja na dnu rupe u sekundama SD R - smjer vratila za povrat 102

Dir. of rot. SDAC - smjer vratila po zavretku ciklusa Operation ENC - upotreba en kodera Thread lead MPIT - korak navoja u nominalnoj vrijednosti (3 za M3, 24 z a M24) Thread lead PIT - korak navoja u mm (od 0.001 do 2000 mm) Spindle Directi on for Retraction - 0 automatska promjena pravca, 3 desno, 4 lijevo ENCoder - 0 u potreba enkodera, 1 bez upotrebe enkodera Rad ciklusa navoja na stroju : - Prije izvrenja ciklusa alat mora biti pozicioniran iznad rupe - Pribliavan je rupi u br zom hodu - Urezivanje navoja do odreene dubine sa programiranom brz inom - Stanka na dnu rupe - Promjena smjera vrtnje zbog SDR - Povratak na sigurn osno odstoja nje - Odmicanje do povratne povrine u brzom hodu - Namjetanje prav ca vratila SDAC (slika ) Ispunjena tablica je prikazana na slici Ispis u NC programu izgleda : Primjer: 103

3.13.2. Rigid taping <F2> urezivanje navoja CYCLE 84 Pozivom ciklusa 84 za urezi vanje navoja otvara se tablica ciklusa sa njegovim pa rametrima. (Slika ) Aktivi ranjem tipke info prikazuje se grafiki opis ciklusa. (slika) Rectract plane koju se vraa alat) RTP - povratna povrina (povrina u RFP - referentna povrina SDIS - sigurn osno odstojanje DP - ukupna dubina buenja DPR - povrina do koje se bui od DTB vrij eme ekanja na dnu rupe u smjer vratila po zavretku korak navoja u nominalnoj Refer ent plane Safety distance Depth, apsolute Depth increment referentne povrine Dwel l time sekundama Dir. of rot. ciklusa SDAC MPIT PIT Thread lead Thread lead 2000 mm) vrijednosti (3 za M3, 24 za M24) korak navoja u mm (od 0.001 do tona pozicij a v retena u koju Spindle position Speed retr. POSS dolazi prije izvrenja ciklusa Speed SST1 SST brzina vretena kod narezivanja brzina povrata Spindle Direction After Cycle - 3 desno, 4 lijevo, 5 - stop Rad ciklusa navo ja na stroju: - Prije izvrenja ciklusa alat mora biti pozicioniran iznad rupe Pribliavanje rupi u brzom hodu - Tona pozicija vretena - Urezivanje navoja do odreene dubine sa programiran om brzinom - Stanka na dnu rupe - Promjena smjera vrtnje - Povratak na sigurnosn o odstojanje - Odmicanje do povratne povrine u b rzom hodu - Namjetanje pravca vra tila SDAC 104

Ispunjena tablica je prikazana na slici Ispis u NC programu izgleda : Primjer: S lika 105

3.14. Simulacija programa Napisani NC program se moe simulirati u 2D ( Simulation ) ili 3D (3D View) kako bi se mogla vidjeti putanja alata (2D) ili putanja alata , promjene alata, dubine rezanja i izgled gotovog predmeta (3D). Aktiviranje sim ulacije je u operativnom modu Programs te izborom odgovarajueg N C programa otvar a se novi prozor sa mogunou izbora simulacije u 2D ili 3D. Ov im programom testira se sam ispis programa korektnost ispisa i geometrija puta nje alata. Mogue greke u programu signaliziraju se u prozoru Alarm sa upisanim kodom pogreke. Simulacija ne prepoznaje tehnoloke pogreke kao npr. krivi smjer rotacije, loe izabrane reime ra da, vrijednosti korekcija alata i sl. Tipkom Simulation otvar a se prozor za sim ulaciju u 2D koji nam grafiki prikazuje aktualnu poziciju koo rdinatnog sustava, posmak (feed), alat (tool), status simulacije (Start/Reset/Si ngle), postavu sim ulacije (Settings), i zumiranje poveanje /smanjenje prikaza trajektorija putanje alata. Prikazane boje na ekranu znae slijedee: - svijetl o-zelena putanja vrha otri ce alata u radnom hodu - tamno zelena putanja ala ta u brzom hodu - uta reticule, simbol alata, sredinjica itd. - plava pomo ne crte krunog gibanja Start pokree se T ipkom simulacija, Reset vraa simulaciju na poetak a Single p okree simulaciju blok po blok ( nastavlja se sa Start). 106

Simulacija u 3D kree aktiviranjem horizontalne funkcijske tipke 3D-View <F5>. O v a simulacija daje bolju preglednost simulacije sa izgledom koritenih alata i ee se koristi. Simulaciju emo pokazati na primjeru vjebe br. 3 sa detaljnim opisom korite nih funkcijskih tipki. Otvaranjem simulacije 3D-View u prozoru se aktiviraju nov e vertikalne i horizontalne funkcijske tipke. 3.14.1. Vertikalne funkcijske tipk e daju redom slijedee parametre: 1. Pogled simulacije View <F1> omoguuje biranje p ogleda na izradak, (2D, 2D s jenano ili 3D) te presjek (bez presjeka, gornji polu presjek, donji polu presje k ili puni presjek) Takoer je mogue mijenjati i veliinu pogleda (mjerilo) od 10 100 %. 2. Postavljanje parametara simulacije Parameter <F3> daje nekoliko mogunosti: Stezanje izratka Clamping moe prikazati steznu glavu ili ne, te biti postavlj eno na automatiku (ako postoji automatsko stezanje izr atka na stroju). Takoer u simulaciji moemo prikazati konji ili ne (Tailstock visibl e) 107

Prikaz alata Tool presentation moe biti: Volume model prikazuje alat kao trodimen zionalno tijelo volumen najbolji p rikaz alata Transparent volume model prikazuj e alat prozirnim i moe sa stalno vidjeti iza alata Wire model - prikazuje alat ka o iani model (slika 9.6) No t ool representation ne prikazuje alat Rezolucija Reso lution moe biti: visoka - High, srednja Medium niska - Low. to je vea rezolucija to e biti s porija slika prikaza obrade u 3D. Najbolji prikaz simulacije je u 2D sa prikazom alata u Volume model-u. Opi parametri General omoguuju postavljenje: Otk rivanje kolizije (sudara) Colision detection koja prikazuje: Koliziju alata i iz ratka u brzom hodu Kol iziju alata i stezne glave (kripca) Koliziju dijelova alat a koji ne reu materi jal s izratkom ili steznom glavom (kripcem kod glodanja) Pozi cije od nul to ke - MCS / WCS position prikazuje simulaciju od strojne nul toke il i radne nul toke izratka. Brzine simulacije rezanja Cutting odreuje brzinu simulac ije to je brzina manja prikaz je realistiniji, ali due traje. 3. Definiranje izratk a - Workpiece <F5> - otvara prozor sa skicom sirovog izratk a (sirovca) i karakt eristinim dimenzijama. Ovdje je potrebno unijeti slijedee koordinate: 108

 Z - udaljenost nul toke izratka W od strojne nul toke M ( to je koordinata odr funkcijom G54 iz Parametar Workoffset) npr. 50 mm ( to je pomona tok a A) udaljen ost od toke W ( A ) do poetne povrine izratka npr. 0 mm ova n am kota kazuje da se pomona toka A nalazi na poetnoj povrini izratka Z - uda ljenost od nul toke izratka W (A) do ela izratka (sirovca) npr. 71 mm ovom kotom i funkcijom TRANS Z70 prebaci li smo toku W na elo izratka 1 mm je dod atak za obradu koji smo skinuli eonim toka renjem promjer izratka npr. 30 mm Z - udaljenost od ela izratka (sirovca) do ela el justi amerikanera npr. 55 m m ova kota nam kazuje koliko duboko je sirovac u elju stima amerikanera Simulaciju smo mogli provesti i sa drugaijom postavom kota siro vca. Neka je npr . na sirovac duine 80 mm a elimo nul toku W prebaciti direktno na el o izrat ka. U ovom sluaju funkcija G54 ima koordinatu Z130 (Parametar Workoffset) a o stale kote su kao na slici. Neka na sirovac ima koordinate kao na slijedeoj s lici. Analizirajmo te koordin ate i utvrdimo eventualne nepravilnosti u kotiranj u ! 109

Iz analize koordinata vidimo da je na izradak dug 150mm, promjera 22mm i da vir i 110 mm van povrine eljusti amerikanera a poloaj nul toke je 10mm ispred e ljusti to ije dobro. Ispravnije je da je koordinata 50 = 0, to bi znailo da je izradak dug 1 00mm a toka W bi se nalazila na poetnoj povrini izratka pa bi sa funkcijom TRANS mo gli prebaciti toku W na elo izratka. Morali bi promijeni ti i koordinatu 110 na np r. 80 to znai da je izradak 20 mm duboko u eljustima amerikanera. Ovim primjerom po kazali smo da je itekako vano postaviti ispravne koordinate za pravilno provoenje simulacije. Kod upisivanja vrijednosti ovih k oordinata treba voditi rauna da li je izabrana funkcija MCS ili WCS position. 4. Definiranje alata - Tools <F6> omo guuje odreivanje alata koji e obraivati predmet Tipkama odaberi alat Take tool <F4> ili obrii alat Remove tool <F5> dodjeljuj e se alat pojedinom drau alata (Toolholde r) u revolverskoj glavi . Po odabiru svih potrebnih alata kod izabranog programa potrebno je potvrditi oda bir funkcijskom tipkom OK. Prva slika predstavlja tab licu odabira alata kod CNC tokarilice EMCO Turn55 a dr uga kod EMCO Turn105. Uoim o da je kod druge tokarilice puno vei izbor alata. U dra sa parnim brojevima ubacuj emo alate za vanjska tokarenja a alati za unuta rnja tokarenja i buenja imaju nep aran broj. 3.14.2. Horizontalne funkcijske tipke Ureivanje NC programa Edit <F1> vraa 3D - prozor u prozor za ureivanje NC p rograma kako bi se napravile potrebne korekcije. Pokretanje simulacije NC progra ma Start simulaciju NC programa. <F5> pokree kontinuiranu 110

 Ponitavanje simulacija NC programa Reset <F6> zaustavlja NC program i vraa g a na poetni blok kako bi se ponovo, od poetka, mogao simulirati. Blok po blok prikaziva nje NC programa Single <F7> pokree simulaciju NC programa i izvrava ju postepeno k ako se pritie tipka Start. Prikaz simulacije vjebe br.3. . Poravnavanje ela Uzduna to karenja skidanje slojeva prema planu rezanja (vidi sliku na strani x ) Konturno zavrno tokarenje (ovdje smo koristili funkciju korekcije polumjerom alata G 41) 1 11

3.15. Potprogrami Potprogrami su dijelovi glavnog programa koji se moraju vie put a ponoviti. Ukol iko imamo na izratku vie istovrsnih ( jednakih) operacija ( npr. profilni utor ) potprogramom se isprogramira jedna operacija i po potrebi se po zove vie puta u glavnom programu. Na taj nain ubrzava se programiranje jer se potp rogram pie samo jednom a moemo ga primijeniti po volji vie puta ne samo na jednom i zratk u ve i na drugim dijelovima. Potprogrami se piu u posebnim blokovima (Progra ms / Subprograms) i imaju svoja imena po kojima ih se poziva a takoer i broj izvr enja potprograma ( P ). Piu se inkrementalno a zavravaju sa funkcijom M17. Pr imje r: U 150-toj naredbi na poziciji X10, Y10 pozvan je potprogram PERO koji e se izv r iti 5 puta (P5) Koristei naredbu P svaki potprogram se moe izvriti vie puta (maksim alno 99 puta). Sl.x Grafiki prikaz koritenja potprograma Vea primjena potprograma j e kod glodanja pa emo to tamo podrobnije objasniti. Potprogram se moe pozvati i na redbom MCALL + ime.potprograma. Tada e se izvra vati iza svakog bloka (NC programs ke reenice) glavnog programa. Opoziv izvrenj a potprograma je samo naredbom MCALL. Struktura poziva potprograma Mogue je pozvati do 9 nivoa potprograma. Ciklusi s e smatraju jednom vrstom potprograma i njih je mogue pozvati i u devetom nivou po tprograma. Znai da ukupno teoretski postoji deset razina potprogramiranja ( vidi donju sliku! ) Sl. x Nivoi potprograma 112

3.15.1. Vj.7. Izrada potprograma Zadatak: Za izradak prema slici kod kojega je n apravljen program i izvrena simulacija, nakon analize, nacrtati (skicirati) izr adak sa potrebnim kotama te odgovoriti na slijedea pitanja: 1. Koliko ima alata u programu i kako se zovu? 2. to znai funkcija G96 u bloku N40? 3. Zato smo u bloku N90-N100 stavili funkciju G42? 4. U kojem bloku smo pozvali funkciju pot program a i kako se zove? 5. Zato smo poslije poziva potprograma stavili funkcij u G90? 1 13

3.16. Programiranje slobodnih kontura (Free contour programming) U ovom modu mog ue je nacrtati konturu izratka, koja mora imati svoj naziv, i po hraniti je kao p otprogram (Subprogram) te je po potrebi pozvati i ugraditi u gla vni program. Ak o je kontura nacrtana nije potrebno posebno pisati potprogram kon ture jer je on automatski napisan samim crtanjem. Ovaj mod se najvie primjenjuj e kod ciklusa t okarenja konture ( Stock removal). Aktiviranjem opcije Support New contour otvar a se prozor sa slike Prozor je po dijeljen u tri podruja 1. Programirani elementi konture 2. Grafiki prikaz prog ramiranih elemenata 3. Prozor za programiranje 1 2 3 Aktiviranjem tipke info prikazuje se grafiki aktivna programirana vrijednost. P rimjer crtanja slobodne konture Zadatak: Potrebno je nacrtati konturu prema sli ci u Free contuor modu i izvriti simulaciju izrade. 114

Odreivanje poetne toke (Starting point) Najprije se odreuje poetna toka od akle kree tanje. To je obino ishodite koordinatnog sustava i toka na sredi njici sa eone strane izratka. Vrijednosti koordinata se upisuju u apsolutnom i znosu (G90). Prozor z a programiranje nudi i izbor radne povrine G17, G18 ili G1 9. Kod tokarenja ravni na crtanja je G18. Opcijom DIAMON upisujemo koordinate po X osi u promjerima, a DIAMOFF daje koordinate u radijusima. Takoer se odreuje i nain prilaza startnoj toki sa G0 ili G1. U prozor Free input upisujemo proiz voljno eljene podatke kao npr. posmak i sl. Odabirom Starting point X i Y koord inate startne pozicije te njih ovim potvrivanjem Accept element <F8>, otvara se novi prozor koji nam omoguuje dal jnje crtanje. U prvom dijelu prozora dodan je element Start Point (SP) koji defi nira startnu toku. Ona se moe preprogramirat i (dodijeliti nove koordinate X i Y) dvostrukim klikom na tipku mia. Vertikal nim funkcijskim tipkama odreujemo smjer crt anja slijedeeg elementa: Straight verticaly - pravocrtno vertikalno <F2> Straight horizontaly - pravocrtn o horizontalno <F3> Straight any - pravocrtno bilo gdje (kosine) <F4> Circle - k runice <F5> Continue - nastavi <F6> Abort - poniti <F7> Accept - prihvati <F8> Crtanje vertikalne crte Straight vertical Crtamo vertikal nu crtu duine 20 mm. Za vrijeme prijelaza na slijedei element moemo izabrati opciju skoenja ili c rte zaobljenja postojee (Chamfer/radius/undercut FS .1mm) 115

Crtanje horizontalne crte Straight horizontal Horizontalna crta zavrava sa to kom Z-10 mm. Prihvaanjem ove kote (Accept element) automatski se crta skoenje od 1/45 mm. Skoenje smo mogli nacrtati i opcijom Straight any (kosa crta) nako n vertikal ne crte duine 18 i koordinate slijedee toke Z-1, X20 Crtanje krunice luka -Circle Ko d crtanja krunog luka potrebno je unijeti koo rdinate radijusa luka R12, te koord inate konane toke luka Z-20, X30. Koordinat e sredinje toke luka (K, I) se automatsk i proraunaju. Ukoliko luk nije pravil no orijentiran popravljamo ga funkcijskom t ipkom Alternative (promjena smjera ro tacije) Dialog select i prihvaamo sa Dialog accept. Grafiki prikaz funkcije vidi se u novom prozoru po aktiviranju tipke info Kontura se zavrava sa funkcijskom tipkom Accept element a tipkom Accept vraamo se ponovo u editor za crtanje. Postojea kontura moe se mijenjati (modificirat i) sa f unkcijskom tipkom Recompile. Za vrijeme ovog procesa kursor editora mora biti po zicioniran unutar konture. 116

Kosa crta Straight any - Odabirom <F4> crta se kosina. X i Y koordinate se upi s uju u apsolutnoj vrijednosti. Mogue je upisivanje inkrementnih vrijednost nako n aktiviranja tipke Alternative <F2>. Automatski se ispisuje vrijednost kuta 1. Tr ans to next element je opcija prijelaza na slijedei element. Mogunosti su: F S zak oenje ili R radijus. Pojavljuje se element SA - Straight Anywere u pro zoru progr amiranih elemenata konture. Grafiki prikaz funkcije vidi se u novom prozoru po ak tiviranju tipke info Po zavrenom programiranju u Free contour opciji dobiva se goto va kontura po koj oj e ii obrada (slika). Zatvaranjem crtanja konture (Close) moemo vidjeti isp is potprograma konture. Free contour zavrava sa naredbom M17 - znai d a je pisa n za potprograme. Brisanjem naredbe M17 moe se koristiti kao dio glavno g progra ma. 117

Da bi nacrtanu konturu simulirali moramo otvoriti novi program (Workpeace/Progra m editor) ,dati naziv programu (npr. Stockrem1) napisati program i u funkciji S t ock removal (Cycle95) napisati naziv potprograma (kont1) i traene parametre kon ture. 118

3.17. Korekcije alata / Mjerenje alata Korekcije alata i unoenje mjera alata u me morijsko mjesto raunala je vrlo bitno za pravilno izvrenje obrade na samom s troju . Da nemamo ove podatke o alatima dolo bi do sudara alata sa izratkom jer su alat i razliite duine i oblika a u programu se prati samo vrh otrice alata. Ovim problem om mjerenja i podeavanja alata u revolversku glavu bavi se posebna sluba pri tehnik oj pripremi proizvodnje. Komande u programu, kako smo ve vid jeli, za poziv potre bnog alata sa njegovim mjerama korekcijama vri se pomou funkcija : T132000 broj ala ta u revolverskoj glavi D19 - broj korekcije alat a mjesto u memoriji gdje se nal aze podaci o korekciji alata (korekcije duine alata L1, L2, L3 radijus alata) Za m jerenje korekcije alata mjerodavna je ref erentna nul toka N koja se kod veine CNC tokarilica nalazi na elu revolverske glave na diobenom promjeru. Kao to smo rekli mjeri se vrh otrice alata po osi X (L1) do toke N, udaljenost vrha alata po osi Z do toke N (L2) i kod buaki h alata (npr. spiralno svrdlo ) duina alata unosi se pod L3. (vidi sliku x) L1 Podaci o radijusu zaobljenja vrha alata vani su kada se ko risti funkcija kompen zacije alata G41/G42. L2 U ovisnosti o tipu alata ( buaki al ati ili alati za tokarenje ) mora se unijet i u memorijsko mjesto alata i poloaj vrha otrice u odnosu na izradak (Cutter p osition vidi stranicu x). Brojevi u zag radi odnose se na tokarilice sa poloaj em alata odozdo (sa prednje strane izratka ). Tipovi buakih alata Tipovi alata za tokarenje 200 spiralno svrdlo (twist drill) 500 no za grubo tokarenje 205 vrsto sv rdlo (solid drill) (roughing tool) 210 bua motka (boring bar) 510 no za fino tokarenje 220 zabuiva (center drill) (finishing tool) 230 konusni up uta (countersink) 520 no za urezivanje 231 konusno svrdlo (co nterbore) ( cut in tool) 240 ureznik za normalne navoje (tap for regular threads ) 530 no za odsijecanje 241 ureznik za fine navoje (tap for fine threads) (cut-o ff to ol) 242 ureznik za Withworthove navoje 540 no za narezivanje navoja (thread tool) 250 razvrta (reamer) 119

3.17.1. Grubi prikaz unoenja korekcija alata Sve vrijednosti o odreenom alatu upis uju se u bazu podataka za odabrani alat T pod Parameter, Tool offset. Detaljni o pis odreenih parametara alata kao i opis vertikalnih funkcijskih tipki moete nai u poglavlju 1.7. Radno podruje PARAME TER na stranici X. 3.17.2. Mjerenje alata Pos toje dvije osnovne metode mjerenja alata: 1. Metoda do dira (Stratch method) 2. Metoda mjerenja pomou optikog ureaja Osnovne mjerne veliine alata su kod tokarenja X PF, tj. radijalna udaljenost vrha otrice do re ferentne toke F(N) po osi X i ZPF, tj. aksijalna udaljenost vrha alata do toke F(N) po Z osi. Kod glodanja vana je sa mo korekcija po visini alata, tj. velii na ZPF. 120

3.17.2.1. Metoda dodira (Stratch method) Ova metoda bazira se na dodiru izratka poznatog promjera vrhom otrice alata, pri emu se mogu proraunati traene kore kcije u po osi X (L1= XPF) i po osi Z (L2=ZPF). Prethodno se mora referentna to ka alata N(F) dovesti u toku W (elo izratka). Vidi slike! Smjer korekcije dobi je se pogle dom od ref. toke F prema vrhu alata pa ako je smjer prema negativnoj osi korekcij a je negativna i obrnuto. Redoslijed rada mjerenja alata kod metode dodira 1. uvr stimo izradak u steznu g lavu sa obraenim elom i tono izmjerenim promjerom 2. doved emo elo revolversk e glave na elo izratka ime se toka F dovodi u toku W po Z osi. Pri tome izra dak miruje. U JOG modu reduciramo posmak na 1% a izmeu izratka i diska revolver ske glave ubacujemo list papira. Primiemo elo revolverske glave do izrat ka dok papir ne zapne. 3. oitamo i zabiljeimo aktualnu Z poziciju (npr. 120 = 40+8 0) 4. odmaknemo revolversku glavu od izratka i pozovemo prvi alat koji emo mjerit i (npr. desni no za fino tokarenje) alat zarotiramo u poziciju izrade pomou tipke za rotiranje revolverske glave na upravljakoj jedinici stroja. 5. dovedim o vrh alata na elo izratka, ubacimo papir, reduciramo posmak. 6. pozovemo regis tar ala ta ( radno podruje Parameter/ Tool offset) i izaberemo eljeni alat i ko rekciju sa funkcijskim tipkama T no, D no.. 7. za buake alate postavmo kurso r na Geometry L3, za alate za tokarenje na Geometry L2. 121

8. pritisnemo tipku Determine compensation. 9. u okviru Reference dimensions postavi mo os na Z. 10. unesimo vrijednost iz toke 3 kao Reference value. 11. prenesemo kor ekciju u polje L2 (os Z) pritiskom na tipku Calculacion ( Includ e) i OK ime raunalo rorauna vrijednost korekcije ( npr. 120 135,13 = -15 ,13) 12. pomaknemo vrh alata na vanjski promjer izratka; ubacimo papir, reducira mo posmak. 13. za alate za tokarenje postavimo kursor na Geometry L1. 14. u okvi ru Reference dimensions post avimo os na X. 15. unesimo promjer izratka kao ref erentnu vrijednost ( Referenc e value = 40). 16. prenesemo vrijednost korekcije u polje X (L1) pritiskom na ti pku Calculation i OK. 17. unesimo u okvir za di jalog Tool offset preostale podatke (radijus, kut ienja, poziciju vrha otric e) 18. zarotiramo slijedei alat u poziciju m erenja, izaberemo T i D broj i po novimo mjerenje od koraka 5, i tako za sve ala te. 3.17.2.2. Redoslijed rada mjerenja alata sa optikim ureajem Ovo je ei i pre cizni ji nain mjerenja pomou posebnog optikog ureaja. On je razliit za razli ite strojeve. vdje je izbjegnut dodir alata sa izratkom a sam alat se vidi u u veanom mjerilu ( zrcalna slika alata). Za mjerenje se koristi poseban etalon (re ference tool) iji se vrh dovodi u sredite koordinatnog sustava. U principu ovo je isti nain mjerenj a kao i metoda dodira. Poz. Ref. Alata npr. X=5,324 mm Z=214,848mm 1. namjestimo o ptiki ureaj u rad ni prostor stroja tako da moemo izmjeriti mjerne toke vrha etalona i mjernih a lata ( vrh optike cijevi je udaljen od vrha etalona cca 80 mm). 2. uv rstimo et alon u poziciju 1 revolverske glave (duina etalona za TURN 55 iznosi 30 mm, a z a TURN 105 iznosi 22 mm) 3. zarotiramo revolversku glavu sa etalonom u poloaj z a mjerenje. 4. namjestimo vrh etalona u ishodite koordinatnog sustava opt ike ( reduciramo posmak pomou preklopnika za posmak upravljake jedinice). Koordina te vrha etalona su X,Z (vidi sliku). Objekti u optici su zrcalne slike u osima X i Z. 5. u menu-u Parameter - Tooloffset - Determine compensa unijeti u X i Z referentn vrijednosti aktualne pozicije vrha etalona (Z vrijednost = duina etalona ). 122

6. zarotiramo revolversku glavu i namjestimo vrh prvog mjerenog alata (npr.T2) u ishodite koordinatnog sustava optike ( JOG, umetnuti papir ispod alata, reduci r ati posmak). 7. pozovemo registar alata Tooloffset (npr.T2 D1) i pozicioniram o ku rsor na os X,Z. U prozoru Determine compensa izaberemo osi X,Z i pritisnem o Includ e. 8. uvrstimo slijedei alat u revolversku glavu i ponovimo mjerenja kao kod pretho dnog alata. 3.18. Putanje stroja u rad To je zadnja faza u progr amiranju. Nakon izrade samog programa , simulacije, popravljanja eventualnih gre aka u samom prog ramu i podeavanja alata u revolversku glavu sa unoenjem u ra unalo stroja potrebnih korekcija alata, pristupa se izradi predmeta na samom str oju. Postoje odreeni p reduvjeti da bi se moglo raditi na stroju: Nul toka iz ratka W mora se izmjeriti i unijeti u raunalo (Parameter/Workoffset/ G54-G57) Alati koriteni alati iz progra ma moraju se izmjeriti i unijeti u registar alata (Tooloffset). Alati moraju bit i u odgovarajuim poloaju u revolverskoj gl avi prema tehnologiji. Referentna toka R mora se doi u referentnu toku po svim osima kako bi se uspostavio sustav mjerenja . Stroj mora biti spreman z a operaciju, izradak sigurno stegnut u amerikaner, s vi pokretni dijelovi (npr. k ljuevi za stezanje i sl.) uklonjeni iz radnog prosto ra kako bi se izbjegao mogu i sudar, vrata stroja zatvorena. Alarm nijedan signal alarma ne smije biti aktivan 1. Izbor programa za rad na stroju Horizontalnom f unkcijskim tipkom Prog ram ulazimo u radno podruje rada sa programima. Izaberemo e ljeni program koji elimo izraditi na stroju Workpeaces/Part programs/Subprograms o znaimo eljeni program i otvorimo ga (PROGRAM OVERVIEW), te pritisnemo vertikalnu t ipku PROGRA M SELECTION(1). Ime programa pojavit e se u desnom gornjem prozoru (2 ). Da bi s e mogao izabrati program mora to biti omogueno funkcijskom tipkom ALTE R ENABLE i znakom X uz program (3). Prelaskom u radno podruje stroja MACHINE i u AUTO mo d (4) pojavit e se izabrani program u donjem lijevom prozoru ekrana (5). Vidi d onje slike! 2 1 4 3 5 123

3. Pokretanje, zaustavljanje programa izabrati program za rad na stroju ukljuiti u radnom podruju Machine automatski mod (Automatic mode) pritisnuti tipku Start n a upravljakoj jedinici zaustaviti program sa tipkom Stop, nastaviti sa Start prek inuti program sa Reset Mogue poruke kod pokretanja programa - Emergency stop acti ve pritisnuta crven a sigurnosna sklopka - Alarm active with stop alarm zaustavl ja izvoenje progr ama - M0/M01 active programirano zaustavljanje izvoenja programa , ponovno pok retanje sa Start - Block ended in SBL mode zavrena izrada bloka u p ojedinano m blok modu , ponovno pokretanje sa Start - NC stop active program se z austavl ja sa tipkom Stop a ponovno pokree sa Start - Read in enable missing aktu alni blok se jo ne izvrava zbog promjene alata i sl. - Feedrate enable missing a k tualni blok se ne izvrava jer nije jo postignuta programirana brzina i sl. Dwel ti me active izvrenje programa je zaustavljeno zbog programiranog vremena ekanja - Fe edrate override to 0% - preklopnik za posmak je na 0% - Nc block in corect progr amska greka - Block search active svi blokovi e se prvo simuli tati a tek od oznaen og bloka poet e strojna izrada (Block search istraivan je bloka omoguava pokretanje programa unaprijed do potrebnog bloka i strojni nastavak) 4. Kontrola programa pritisnuti tipku PROGRAM CONTROL - izabrati eljenu funkc iju sa tipkama kursora gore-dolje na adresno numerikoj upravljakoj jedinici aktivirati (deaktivirati) iza branu funkciju sa tipkom - SKIP Skip block kada je ukljuena ova funkcija svi blok ovi koji su oznaeni nee se izvriti kod izr ade programa - DRAY Dray run feedrate pr ogramska funkcija za testiranje prog rama bez stegnutog izratka. Svi blokovi sa programiranim posmakom (G1,G2,G3,G33 ) izvrit e se sa postavljenim posmakom u Dray run u. Vreteno se ne okree. ROV brzi hod se preskae (override) - SBL1 (SBL2) zausta vljanje izrade nakon svakog pojedinanog bloka, nastavak izrade sa Start - M01 pro gramirano zausta vljanje sa aktivnom funkcijom M01, nastavljanje sa Start. - DRF dodatni inkrem entalni pomak nul toke pomou elektroninog runog kotaa - PRT progra ano testiranje bez pomaka osi 124

4. PROGRAMIRANJE CNC GLODALICE Programiranje emo uvjebavati na kolskoj CNC gl odali ci EMCO PC MILL 55. To je najmanja glodalica koja nije predviena za proizv odnju , ve iskljuivo slui za vjebanje. Zato se i ovdje, kao i kod CNC tokari lice, ne radi sa elinim materijalima, ve je materijal izratka aluminij, ime se uvaju alati od troe ja. Reimi rada za Al , kao i za ostale materijale, mog u se pronai u dodatku ovog udbenika. 4.1. Karakteristike kolske CNC glodalice EMCO PC MILL 55 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 125

1 zatitni poklopac EM 2 elektrini dio stroja 3 glavna sigurnosna sklopka 4 ruica uvrenje alata 5 vretenite stroja za prihvat alata 6 krip ac za uvrenje izratka o osi Y 8 kliza po osi Z 9 radni stol ( os X ) 10 korani ist osmjerni motor po X o si 11 zatitna vrata protiv strugotine Tehniki podaci stroja EMCO Mill 55 Radni pro stor Uzduni pomak ( X-os) Popreni pomak (Y-os) Vertikalni pomak (Z-os ) Efektivni pomak po visini (Z-os) Udaljenost ela vretena po visini (vertikalno glodanje) Uda ljenost ela vretena (horizontalno glodanje) Radni stol glodalice Povrina radnog st ola (Lx D) Maksimalno optereenje radnog stola irina 2 T- uto ra Razmak T-utora Gla vno vreteno Promjer leaja vretena Vrsta leaja Uvrenje alata Raspon eljusti strojnog pca Pogon glavnog vretena A. C. Motor (asinhr oni) Snaga motora Nominalna brzina motora Raspon brzine Maksimalni okretni momen t Maksimalni promjer buenja u Al u Maksimalni promjer navoja u Al -u Posmini motori Korana rezolucija Radni posmak u X/Y/Z osi Brzi hod Maksimalna posmina sila u X/Y/Z Dimenzije stroja , teina ukup na duina x ukupna irina x ukupna vi sina ukupna teina stroja Buka na stroju mm mm m m mm mm mm mm kg mm mm mm 190 125 190 120 30-220 82-272 420x125 10 11 90 35 Kuglin i valjni runo 60 mm W o/min o/min Nm mm mm m mm/min mm/min N mm kg dB 500/700 1400 100-3500 8 10 M6x15 0,5 0-2000 2000 800/800/1000 840x865x816 160 7 0 Pre orueni r eimi rada za Aluminij, te sintetike materijale (plastika) nalaze se u tablicama u Prilogu na kraju knjige. 126

4.2. 1. Popis glavnih funkcija G funkcije Naziv funkcije G0 G1 G2 G3 G4 G9 G17 G 18 G19 G25 G26 G33 G331 G332 G40 G41 G42 G 53 G54-G57 G60 G63 G64 G70 G71 G90 G9 1 G94 G95 G96 G97 G110 G111 G112 G147 G148 G247 G248 G347 G348 G450/G451 Opis fu nkcije znaenje funkcije Brzi hod Radni hod Kruno gibanje u smislu kaz aljke na sat u Kruno gibanje suprotno kazaljci na satu Vrijeme zastoja Zaustavlj anje vretena ne modalno Izbor radne povrine - XY Izbor radne povrine - XZ Iz bor radne povrine YZ Minimalno programirani radni prostor/broj okretaja radno g vretena Maksimaln o programirani radni prostor/ broj okretaja rad. vretena Nare zivanje navoja sa konstantnim korakom Urezivanje navoja Urezivanje navoja povr atno gibanje Iskljue nje kompenzacije radijusa alata Lijeva kompenzacija radijus a alata Desna kompen zacija radijusa alata Iskljuenje pomaka nul toke Postavlja nje pomak nul toke Zaust avljanje vretena - modalno Urezivanje navoja bez sink ronizacije Mod izrade kont ure Mjerni sustav u inima Mjerni sustav u milimetrima Apsolutni mjerni sustav Ink rementalni mjerni sustav Posmak u mm/min (inch/min) Posmak u mm/o (inch/o) Konst antna brzina rezanja ukljuena Konstantna brzina rez anja iskljuena Polarna koordin ata - pol postavljen u zadnjoj toki u koju je st igao alat Polarna koordinata pol postavljen u toku W ? Polarna koordinata p ol postavljen relativno u odnosu na z adnji pol Prilaz alata prema predmetu pravo crtno Odmicanje alata od predmeta pr avocrtno Prilaz alata prema predmetu sa radi jusom od etvrtine krunice Odmicanje a lata od predmeta sa radijusom od etvrtin e krunice Prilaz alata predmetu sa radiju som od pola krunice Odmicanje alata o d predmeta sa radijusom od pola krunice Pril aenje i odmicanje alata oko kontur ne toke 127

4.2.2. Pomone funkcije M funkcije Naziv funkcije M0 M1 M2 M3 M4 M5 M6 M8 M9 M 10 M11 M17 M25 M26 M27 M30 M70 M71 M72 Opis funkcije znaenje funkcije Program irano zaustavljanje/stop Optimalni stop Kraj programa Rotacija vretena udesno ( u smis lu kazaljke na satu) Rotacija vretena u lijevo ( u smislu suprotno kazaljc i na satu) Zaustavljanje vretena Izmjena alata Ukljuenje rashladnog sredstva Is kljuenj e rashladnog sredstva Ukljuenje diobene glave Iskljuenje diobene glave Kraj potpro grama Otvaranje eljusti kripca Zatvaranje eljusti kripca Zakreta nje diobene glave K raj programa Pozicioniranje glavnog vretena Automatsko zatvar anje vrata Automat sko otvaranje vrata 4.2.3. Ciklusi CIKLUS Cycle 71 Cycle 72 Cycle 81 Cycle 82 Cy cle 83 Cycle 84 Cycl e 840 Cycle 85 Cycle 86 Cycle 87 Cycle 88 Cycle 89 Cycle 90 HOLES 1 HOLES 2 LONG HOLE POCKET 1 POCKET 2 POCKET 3 POCKET 4 SLOT 1 SLOT 2 ZNAE NJE CIKLUSA Face mil ling eono glodanje Contour milling Konturno glodanje Drillin g ,Centering Obino buenje Drillling, Counterboring Buenje sa zastojem Deep hole dri lling Duboko buenje Rigid tapping Urezivanje navoja Urezivanje sa kompenzacijom s tezne glave Borring 1 buenje buakom motkom Borring 2 Borring 3 Borring 4 B orring 5 Thread cutting narezivanje navoja Row of hole with MCALL buenje u redu sa MCALL Circle of holes with MCALL buenje provrta po krunici Longholes on a circle duboki provrti na krunici Rectangular pocket pravokutni dep C ircular pocket kruni dep Rec angular pocket pravokutni dep Circular pocke t kruni dep Slots on a circle utori n krunici Circular slots utori na obodnici krunice 128

4.3. Linearna gibanja G0 i G01 G0 ili G00 - linearno (pravocrtno) gibanje u brzo m hodu. Koristi se kada se nalazimo sa alatom izvan radnog predmeta u pozitivno j osi Z i iznad tzv. sigurnosne ravnine. Time se spreava sudar alata i izratka. M oe biti zadano u pravokutnom koordinatnom sustavu kao: G0 X - gibanje po prav cu G 0 X Y - gibanje u ravnini G0 X Y Z - gibanje u prostoru ili u polarnom sustavu: G0 AP RP AP Angle Polar - polarni kut RP Radius Polar - polarni radijus G1 ili G01 - li nearno (pravocrtno) gibanje u radom hodu Koristi se kada vrimo o bradu, tj. ulazi mo alatom u materijal. Alata se giba linearno (pravocrtno) sa ra dnim posmakom k oji je desetak puta manji od posmaka u brzom hodu. Moe biti zada no u pravokutnom koordinatnom sustavu kao: G1 X - gibanje po pravcu G1 X Y gibanje u ravnini - giba nje u prostoru G1 X Y Z ili u polarnom sustavu kao. G 1 AP RP AP Angle Polar - polar i kut RP Radius Polar polarni radijus Kod naredbe G1 u istom bloku moe se ako je potrebno upisati i F - posmak 129

Kod naredbe za pravocrtno gibanje G0 ili G1 mogue je umetnuti zakoenje ili zao blj enje. Naredbe: G1 X Y CHF G1 X Y CHR G1 X Y RND Zakoenje e biti um etnuto nakon em je napisano. Uvijek se nalazi u G17 ravnini. Umetnuti e se simetrino u konturi ugla. Zaobljenje e se biti umetnuto nakon bloka u k ojem je napisano. Uvijek se n alazi u G17 ravnini. Umetnuti e se u konturi ugla sa tangencijalnim spojem. Zaobl jenje e se umetati kod svih slijedeih kontura d ok se ne poniti naredbom RNDM=0 4.3 .1. vjeba 1. Linearna gibanja G0 i G1 Zadatak: Nainiti plan rezanja za eon o glodan je ploe dimenzije 100x60x20 mm i buenje 3 provrta prema tehnikom crte u. Napisati pr ogram izrade i simulirati program. Predvidjeti pravilne reime ra da za Al u ovisn osti o debljini rezanja i promjeru alata. U ovom primjeru emo d etaljnije objasni ti sam postupak izrade tehnike dokumentacije i pisanja program a. 130

Rjeenje: Iz analize tehnikog crtea zakljuujemo da e nam biti potrebno 2 ala ta. Prvim alatom T01eonim glodalom 40, poravnat emo elo i izraditi utor 20x2 x60, a drugim al atom T02 spiralnim svrdlom 6 izbuit emo 3 provrta. Prvi kor ak je izrada tehnike dok umentacije od koje je najvanija operacijski list i pla n rezanja. U operacijskom listu, kako smo nauili, opisuju se operacije, tj. red oslijed zahvata na izratku od poetka do kraja obrade. Takoer se izabiru potreb ni alati za obradu pojedine op eracije kao i reimi rada. Plan rezanja nam grafi ki prikazuje putanje alta pri obr adi pojedine operacije. Sve karakteristine to ke promjene putanje alata moraju se iskotirati. Red. broj 10. 20. 30. 40. Opis z ahvataoperacije Stezanje izratka u strojni kripac eono glodanje Glodanje utora 20x2 x60 Buenje 3x6 Alat Posmak mm/min F 70 30 400 Broj okretaja o/min S 350 350 2400 kripac eono glodalo T01 T01 Spiralno svrdlo 6 T02 Reimi rada uzeti su za Al iz tablica u prilogu ( provjeriti izbor rei ma za S i F ). PLAN REZANJA Poravnavanje ela i izrada utora Nakon to smo izradili operacijs ki list pristupamo razradi plana rezanja. Neka na plan rezanja izgleda kao na s lici 4.4.2. U planu se osim putanje promjene alata u karakteristinim toka ma uc rtavaju i nul toka izratka W ( polaaj toke W odreujemo sami na osnovu zadani h kota i izgleda izratka ) kao i toka promjene alata B. Nul toka promjene alat a moe se i ispustiti ali je poeljno da se i ona definira. U planu se takoer o dreuje sig urnosna ravnina SR koja odreuje vrstu gibanja (G0 ili G01). Za jedno stavne opera cije gdje su vidljive promjene alata (npr. buenje) nije potrebno cr tati plan rez anja jer se to vidi na tehnikom crteu. 131

Ispis programa u simulaciji Zadatak 1. Na temelju ispisa analizirati pojedine bl okove to znae i upisati de taljno u obrascu Ispis Programa pod napomenom znaenje po jedinih blokova. Zadatak 2. Analizirati sliku 3D View /Workpiece i dimenzije izr atka i odgovoriti gdje se nalazi toka W? to znai funkcija TRANS? 132

Vjeba 1. Linearna gibanja - Ispis programa Red. br. 10 Funkcije programa G54 Napo mena Pomak nul toke na elo nepomine eljusti kripca 133

4.4. Kruna gibanja G2 / G3 G2 kruno gibanje u radnom hodu u smjeru kazaljke na sat u G3 kruno gibanje u ra dnom hodu obrnutom od smjera kazaljke na satu Postoji nek oliko naina krunog pr ogramiranja. 1. Programiranje s poetnom tokom (A), krajnjom tok om (B) i radij usom krunice (R) G2 ili G02 / G3 ili G03 kruno gibanje u radnom hod u Moe biti zadano u pravokut nom koordinatnom sustavu kao: G2 (ili G3) X Y Z CR= X, Y, Z krajnja toka (B) CR radijus krunice CR=+ za kutove do 180, CR=- z a kutove pre ko 180. Puni krug ne moe se programirati sa CR. ili u polarnom sustavu: G2 (ili G3 ) AP RP AP Angle Polar krajnja toka polarnog kuta (B) RP Radius Polar - polarni r dijus je i radijus krunice Poetna toka (A) je mjesto gdje se alat nalazi u trenutku poziva funkcije G2/G3 . 2. Programiranje s poetnom tokom (A), krajnjom tokom (B) i tokom sredita kr unice (S): G02 ili G02 / G3 ili G03 kruno gibanje u radnom hodu Moe biti zada no u pravokutnom koordinatnom sustavu kao: G2 X Y Z I J K X, Y, Z krajnj oka (B) slika 4.4.2. u apsolutnom sustavu od radne nul toke (0) I, J, K koordinate sredita krunice (S) u inkrementnom sustavu I=AC(), J=AC(), K=AC() 134

3. Programiranje s poetnom tokom (A), krajnjom tokom (B), tokom sredita kru nice (S) kutom krunog luka (AR): G02 ili G02 / G3 ili G03 kruno gibanje u radnom hodu Moe b iti zadano u pravoku tnom koordinatnom sustavu kao: G3 X Y Z AR G3 I J K AR X, Y, Z nja toka (B) I, J, K koordinate sredita krunice u inkrementno m sustavu AR kut krun g luka Ne moe se programirati puni krug. Na slici su prikazane naredbe G2 i G3 u razliitim ravninama G17 (XY), G18 (XZ), i G19 (YZ). 4. Programiranje s poetnom toko m (A), meu-tokom (M), krajnjom tokom (B): CIP kruno gibanje u radnom hodu (CIrcle th rough Points) krunica kroz toke Z adano je kao: CIP X.. Y.. Z.. I1=.. J1=.. K1=.. X, Y, Z krajnja toka (B) I1, J1, K1 koordinate meu-toke krunice M 135

5. Spiralna interpolacija kruno gibanje u radnom hodu krunica se spiralno sput a Sp iralna interpolacija odreeni broj koraka Zadano je kao: G2 X.. Y.. Z.. I.. J.. K. . TURN= G3 X.. Y.. Z.. CR=.. TURN= G2 AP .. RP.. TURN= G2 X.. Y.. Z.. AR.. TURN= X, Y, Z krajnja toka (B) I, J, K koordinate sredita krunice CR, radijus krunice AR polarni kut i radijus krunice TURN broj ponavljanja od 0-9 99 4.4.1. vjeba 2. Kruna gibanja G2/G3 Zadatak: Za izradak prema slici i ponueni plan rezanja napisat i Operacijski list i Program te izvriti simulaciju. Potreb no je izraunati koordin ate karakteristinih toaka iz geometrije izratka! 136

Rjeenje: Operacijski list Red. broj 10. 20. 30. Opis zahvataoperacije Stezanje iz ratka u strojni kripac Alat Posmak mm/min F Broj okretaja o/min S kripac Vjeba 2. K runa gibanja - Ispis programa Red. br. N10 N20 N30 N40 N50 N60 N70 N80 N90 N100 N 110 N120 N130 N140 N150 N160 N170 N180 N190 N200 N210 N220 N230 N240 N250 N260 N 270 N280 N300 N310 N320 Funkcije programa Napomena 137

138

4.5. Simulacija izrade Slino kao i kod tokarenja simulacija se poziva iz operativ nog podruja rada PRO GRAMS i otvaranjem jednog od programa iz Workpiece/Part prog rams/Subprogramskli kom na tipku Simulation (2D simulacija) ili 3D View (3D simul acija). Simulaciju u 3D objasnit emo detaljnije na primjeru vjebe broj 2. Otvorimo program Vj2G2G 3 i kliknemo na 3D View. Da bi simulaciju pokrenuli horizontalno m tipkom Start m oramo prethodno u radnom podruju Parameter izabrati potrebnu nul toku Settab le work offset (G 54) i potrebne alate za na izradak Settable tooloff set. Nak on toga popunjavamo tablice redom koristei vertikalne funkcijske tipke: View nain pogleda na izradak Parameter nain stezanja, prezentacija alata, rez oluc ija, prikaz sudara i brzine simulacije Workpiece potrebne kote koje def iniraju v eliinu izratka i poloaj nul toke W u odnosu na strojnu toku M Too l izbor alata za zradu izabranog programa (broj alata za simulaciju moramo us kladiti sa brojem a lata iz programa). U naem primjeru slike popunjenih parameta ra simulacije su sli jedee: 139

Uoimo da je u simulaciji u prikazu 3D View/Workpiece stezanje izratka nacrtano po osi X (est sluaj kod veih glodalica) a na naoj glodalici stezanje izratka u eljusti je po osi Y. Koordinate toke W moraju se uskladiti sa koordinatama iz baze podata ka Settable workoffset. 140

4.6. Kratki pregled nekih naredbi 4.6.1. Izbor radnih povrina i sustava Kod NC pr ogramiranja mogue je biranje ra dne povrine u kojoj e se izvoditi obrada. Najea radna povrina obrade kod g lodanja je G17 XY povrina, dok je kod tokarenja G18 XZ povrina Naredbe: G17 naredba za rad u XY ravnini G18 naredba za rad u XZ ravnini G19 na redba za r ad u YZ ravnini Osim radne povrine mogue je biranje sustava u kojem se program ira. To moe biti G90 apsolutni koordinatni sustav ili G91 - inkrementni ( slij edni, lanani) sustav . 4.6.2. Apsolutni koordinatni sustav Sve mjere i udalj enosti ostalih toaka mjere se od jedne poetne toke u prostoru. Poetna toka - NUL toka - je mjerodavna i za putanju alata. Svi putovi alata su takoer mjereni od te toke. Ako na po etku NC programa nije upisana naredba G90, program e to uzeti kao vodeu vrijed nost bez obzira to nije napisana i raditi e u apsolutnom sustavu. G90 nared b a za rad u apsolutnom sustavu Udaljenosti toaka sa slike 4.6.2 su: A (10,15) B (20,35) C (30,35) 10 mm po osi X, 15 mm po osi Y od NUL toke 20 mm po osi X, 35 m m po osi Y od NUL toke 30 mm po osi X, 36 mm po osi Y od NUL toke Apsolutni sustav ima JEDNU nepromjenjivu referentnu NUL toku 4.6.3 . Inkrementni koordinatni sust av Mjere i udaljenosti jedne toke mjere se od druge toke. Poetna toka - NUL toka - je mjerodavna samo za prvu toku (sl ika 4.6.3). Zato se sustav zove inkrementni (pr irast) ili slijedni ili lanani. Kako se alat giba od jedne toke prema drugoj tako toka do koje stigne postaje NUL toka slijedeeg gibanja. Kod rada u inkrementnom sus tavu potrebno je napisa ti naredbu G91. Mogue je prelaziti iz jednog sustava u dr ugi koliko god je puta potrebno. 141

G91 naredba za rad u inkrementnom sustavu Udaljenosti toaka sa slike 4.6.3 (k oja je ista kao i slika 4.6.2) su: A (10,15) 10 mm po osi X, 15 mm po osi Y od N UL toke B (10,20) 10 mm po osi X, 20 mm po osi Y od toke A C (10, 0) 10 mm po osi X, 0 mm po osi Y od toke B Inkrementni sustav ima onoliko referentnih toak a koliko ima daljnjih naredbi pozicioniranja tj. svaka operacija ima za referent nu toku ( poetnu toku) zadnju poziciju prethodne operacije. 4.6.4. Odabir posm aka Naredbama G94 i G95 mogue je mijenjati posmak. G94 naredba za posmak u mm /min glavna prim jena kod glodanja G95 naredba za posmak i mm/okretu glavna primjena kod tokarenj a 4.6.5. Programiranje granica radnog prostora i ogranien je brzine vrtnje vreten a G25 X Y Z - donja granica radnog prostora G26 X Y Z - gornja granica radnog prostor Ove funkcije ograniavaju radni prostor u ko jem je mogue kretanja alata. Funkcije se ukljuuju sistemskom varijablom WALIMO N, odnosno iskljuuju sa varijablom WALIM OF. Ovime se oko radnog prostora uspost avlja sigurnosni prostor u koji alat ne moe doi. Ove naredbe se programiraju u zasebnom bloku koji samo definira podruja ra da. G25 S - najmanji broj okretaj a vretena G26 S - najvei dozvoljeni broj okretaja vretena 4.6.6. G4 - vrijeme ekanja Naredba poinje kada se prethodna naredba u pot punosti izradi. Naredba G 4 odreuje vrijeme koje e alat biti zadran u nekoj pozicij i prije nego se nast avi gibati po planiranoj putanji alata. Grafiki prikaz na sl ici 4.6.6. Primjer: G04 F2.5 ; alat e se zadrati na zadanoj poziciji 2.5 sekundi G 04 S50 ; alat e se zadrati na zadanoj poziciji 50 okretaja vretena 142

4.6.7. G33 narezivanje navoja Narezivanje navoja obavlja se odgovarajuim alat om nakon prethodne obrade (npr. izrada rupe odgovarajuih dimenzija). Korak K mo ra b iti odabran takav da Grafiki prikaz na slici 4.6.7. Primjer: G33 Z K (K korak navoj a, Z dubina navoja) 4.6.8. G63 urezivanje navoja sa kompenzacijom stezne glave N arezivanje navoja obavlja se bez sinkronizacije. Programirani S brzina okretanja vretena, F po smak i P korak navoja moraju se precizno definirati. F(mm/min) = S(o/min) x P( mm/o) Kada je na snazi naredba G63 broj okretaja i posmak su bloki rani i iznose 100%. Ulazak u izradak s G63 zahtjeva programiranje izlaza s G63 a li obrnutog sm jera. Grafiki prikaz na slici 4.6.8. Primjer: .. S200 F300 M3 ; G1 X50 Y30 ; G63 Z-20 F160 ; G63 Z5 M4 ; za M5 korak P=0.8 mm uz S=200 0/min kod ur ezivanja navoja mora biti F=PxS F = 0.8 x 200 = 160 promjena smjera kod izlaza 4 .6.9. G40, G41, G42, polumjerom alata) G450, G451 kompenzacija radijusa alata (ko rekcija Putanja alata odvija se tako da se naredbama prati kontura izratka a os rotacije vrha alata proraunava upravljaka jedinica. Kompenzaciju radijusa alata ob avlj aju slijedee naredbe: G41 - lijeva kompenzacija alata G42 - desna kompenzaci ja alata G40 - bez kompenzacije alata 143

Ovim naredbama alat se odmie u lijevu stranu (G41) ili desnu (G42) od smjera pu t anje dane NC naredbom, za veliinu radijusa iz baze podataka alata, u odnosu na ko nturu. U slijedeoj vjebi pokazati emo kako se to praktino radi. Kod obrad e kutova i vrhova koriste se naredbe G450 alat oko vrha putuje po luku radijusa polumjera alata G451 alat oko vrh a slobodno putuje po putanji udaljenoj za polumjer alata 4.6.10. G110, G111, G11 2 polarne koordinate Kod rada u polarnim koordinatama p ozicija se odreuje pom ou kuta i radijusa u odnosu na pol (referentnu toku iz koje idu polarne koordi nate). Odreivanje pola: G110 pol postavljen u zadnjoj toki nare dbe u koju je stigao alat G111 pol postavljen u toku definiranu prema aktualnoj n ul toki W G112 pol postavljen relativno u odnosu na zadnji valjani pol Pol se moe def inirati pravokutnim ili polarnim koordinatama: X, Y, Z koordinate pola zadan e u Kartezijevom sustavu RP polarni radijus AP polarni kut Primjer: G111 X30 Y 4 0 G1 RP50 AP60 144

4.6.11. NORM / KONT - prilaenje i odmicanje od konture NORM : Alat prilazi ravno i stoji okomito na poetnu poziciju Ako poetna i prva pozicija nisu na istoj strani konture pojaviti e se oteenj e kao na slici KONT : Alat prilazi poetnoj poziciji kr uno kao da je programiran naredbom G451 Realna putanja alata sa korekcijom Progra mirana putanja alata 4.6.12. vjeba 3. Korekcija polumjerom alata Zadatak: Prema c rteu plana rezanja , izraditi program za konturno glodanje plo e. Koriteni alat je promjera 20mm. U simulaciji za Mill 55 nema alata promjera 20 mm pa koristiti al at promjera 16mm. Uputa: Kao to smo nauili postoje dvije funkcije za korekciju ala ta radijusom G41 i G42. Ove funkcije nam omoguuju prog ramiranje toaka na samoj ko nturi izratka, dok raunalo samo proraunava sredit e osi alata na bazi zadanog radij usa alata. Mi dakle u programu piemo koordinat e konturnih toaka 1,2,3 a raunalo vod i alat po tokama 1,2,3 Koritenjem ovih unkcija program se ne mijenja iako koristimo alat drugog promjera . Dubi na rezanja neka bude 1mm. Funkcije G41/G42 postavlj aju se odmah na poetku progr ama i vrijede skroz do njihovog iskljuenja funkicijom G40. 145

146

Vjeba 3. Korekcija polumjerom alata - Ispis programa Red. br. N10 N20 N30 N40 N50 N60 N70 N80 N90 N100 N110 N120 N130 N140 N150 N160 N170 N180 N190 N200 N210 N22 0 N230 N240 N250 N260 N270 N280 N300 N310 N320 Funkcije programa Napomena 4.7. N C Frames oblici - okviri Oblici mijenjaju aktualni koordinatni sistem: TRANS - A TRANS promjena koordina tnog sistema ROT - AROT programirana rotacija SCALE - AS CALE programirano mj erilo MIRROR - AMIRROR programirano zrcaljenje Oblici se pr ogramiraju u posebn im programskim reenicama i tako se izvravaju. 147

4.7.1. TRANS - ATRANS promjena koordinatnog sistema TRANS pomie W - nul toku G54, G55, (iz baze podataka) na novu poziciju. AT RANS prebacuje nul toku u odnosu na zadnju poziciju (G54 G55, TRANS) 4.7.2. ROT - AROT programirana rotacija ROT / A ROT rotira koordinate izratka u odabranoj radnoj povrini. Time je urama u glavnom koordinatnom sistemu u stupnjevima oko izabrane osi RPL i u stupnjevima Primjer : ROT Z30 ili oko svake osi sistema X, Y i Z ili kut RPL omogueno jednostavno pro gramiranje po kont te naknadno zakretanje. X, Y, Z rotacija Rotation in the PLan e - rotacija po povrin AROT RPL45 4.7.3. SCALE - ASCALE programirano mjerilo SCALE - ASCALE omoguuje postavlj anje posebnog omjera (faktor mjerila) za svaku os X, Y, Z. Ovime se poveavaju i li sma njuju dimenzije izratka produljuje se ili skrauje putanja alata 148

4.7.4. MIRROR - AMIRROR programirano zrcaljenje Naredba MIRROR / AMIRROR omogu uj e zrcaljenje izratka oko koordinatnih osi X, Y, Z. Kontura 1 se programira u pot programu. Daljnje 3 konture programiraju zrcaljenjem. Pomak nul toke G54 je u sre dini izratka. Ova naredba je korisna kod glodanja kalupa. se 4.8. Ciklusi Ciklus je niz ve unaprijed odreenih radnji koje e stroj obaviti automatski. N akon zadava nja potrebnih parametara, raunalo samo odredi optimalnu putanju alat a. Tako odree ni i proraunati ciklus je u memoriji raunala i postepeno se izvr ava. Ciklusi mogu biti : - standardni - korisniki Nalaze se pod Menu \ Program s \ Standard cycles ili Menu \ Programs \User cycles Poziv ciklusa je pomou hor izontalne funkcijske tipke <F4> Support. Ciklusi se takoer mogu pozvati naredbo m MCALL. Standardni ci klusu su: Ciklusi za buenje <F3> Ciklusi za glodanje <F4> Ciklusi za narezivanje navoja <F5> Dok je za korisnike cikluse tipka <F6> Recompile <F7> je tipka koja p arametara nekog ciklusa preko njegovog menia. omoguava ispravljanje upisanih 149

4.8.1.Ciklusi za buenje Aktiviranjem ciklusa za buenje <F3> se novi prozor koji nu di vrste buenja (sli ka 4.8.1.) otvara Sinunerik 840D nudi cikluse za buenje (CYCL E 81 - 82), duboko buenje(CYCLE 83) i izbuivanje (CYCLE 85 89), te za ablone izrade rupa (Hole pattern Hole 1 i Hole2) 4.8.1.1. CYCLE 81 - Ciklus za buenje rupa (Dr illing centering <F2>) Pozivom cik lusa za buenje rupa mogue je izraivati uvrte, na vrte provrte. Opis ciklusa po inje sa preglednom tablicom koja sadri naziv ciklusa i sve njegove parametre, isto kao i kod tokarenja. ili Rectract (Return) plane Referent (Absolute) plane Safety distance Final drilllin g depth (Absolute) Dept h increment RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna p ovrin a (povrina u kojoj je nul toka W) SDIS - sigurnosno odstojanje (u brzom hodu G 0) DP - ukupna dubina buenja DPR - povrina do koje se bui od referentne povr ine G rafiki prikaz svih parametara aktivira se tipkom Ispunjena tablica je prikazana n a slici Primjer: Ispis u NC programu izgleda : 150

4.8.1.2. CYCLE 82 - Ciklus za buenje rupa <F3> sa programiranim zadravanjem na dnu rupe (Center driling) Pozivom ovog ciklusa za buenje mogue zadrati svrdl o na dnu rupe odreeno vrijeme. (Slika 4.8.1.2.) Tablica ciklusa 82. za razliku od ciklusa 81. ima dodanu vrijednost vremena DTB u sekundama koliko se svrdlo mora zadrati n a dnu rupe. Rectract (Return) plane Referent (Absolute) plane Safety distance Fi nal drillling depth (Absolute) Depth increment Dwell time RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RF P - referentna povrina (povrina u kojoj je nul toka W) SDIS - sigurnosno odst ojanje (u brzom hodu G0) DP - ukupna dubina buenja DPR - povrina do koje se bu i od referentne povrine DTB - vrijeme ekanja na dnu rupe u s ekundama (G4) Primjer ispunjene tablice i prikaz simulacije Ispis u NC programu izgleda : 151

4.8.1.3. CYCLE g buenja rupa rupe. Potrebno hlaenja alata 83 - Ciklus za duboko buenje <F4> (Deep hole driling) Kod duboko svrdlo ne moe iz jednog zahvata (ulaza) napraviti ukupnu dubinu je prekidanje rada i vaenje svrdla zbog izbacivanja strugotine, i obratka. U tablici ciklusa 83 prikazani su potre bni parametri: Rectract (Return) plane Referent (Absolute) plane Safety distance Final drilllin g depth (Abs) Depth increment Drill depth_1 Depth_1, increment Degression Dwell time Dwell time Feedrate factor Operation RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a (povrina u kojoj je nul toka W) SDIS - sigur nosno odstojanje (u brzom hodu G 0) DP - ukupna dubina buenja DPR - povrina do koj e se bui od referentne povr ine FDEP - apsolutna dubina prvog buenja (G1) FDPR - re lativna dubina prvog bu enja (korak) DAM vrijednost smanjenja koraka buenja DTB vrijeme ekanja na dnu rupe u sekundama DTS - vrijeme ekanja prije nastavka buenja u sekundama FR F - faktor smanjena posmaka kod nastavka buenja VARI varijanta izra de rupe 152

Primjer ciklusa i izgleda simulacije 4.8.1.4. Buenje (razvrtanje) <F1> - to je za vrna obrada ve postojeeg provrta sa alatom razvrtaem koji skida tek nekoliko desetin ki mm kako bi se dobio prov rt u toleranciji. Postoji pet naina razvrtanja, odnos no proirivanja provrta. 1 . 2. 3. 4. 5. Boring 1 Boring 2 Boring 3 Boring 4 Borin g 5 buenje ciklus 85 <F1 > buenje ciklus 86 <F2> buenje ciklus 87 <F3> buenje ciklus 88 <F4> buenje c iklus 89 <F5> Boring 1 i Boring 5 su slini ciklusu CYCLE82 1. Bo ring 1 - buenje ciklus 85 Iz borom horizontalne funkcijske tipke <F1> otvara se t ablica ciklusa 85 Boring 1 sa parametrima koji moraju biti zadani kako bi se izr adio provrt. 153

Rectract plane Referent plane Safety distance Final drillling depth Depth increm ent Dwell time Feedrate Retraction feed RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) SDIS sigurnosno odstojanje (do ove povrine u brzom hodu ) DP - ukupna dubina buenja (do ove povrine u radnom hod u G1) DPR - povrina do koje se bui od referentne povrine D TB - vrijeme ekanj a na dnu rupe u sekundama (G4) FFR - posmak ulaza svrdla nije iz programa, mora se unijeti u ciklus RFF - posmak kod izlaza svrdla iz rupe, mo ra se unijeti u ci klus Primjer ispunjene tablice i ispisa programa 2. Boring 2 - buenje Ciklus 86 Izborom horizontalne funkcijske tipke <F2> otvar a se tablica ciklusa 86 Boring 2 sa parametrima koji moraju biti zadani kako b i se izradio p rovrt. Aktiviranjem tipke info prikazuje se grafiki opis ciklus a (slika ). Dozvolj eno je koritenje samo glave za izbuivanje. Rectract plane RTP - povratna povrina (p ovrina u koju se vraa alat) Referent plane RFP - referentna povrina (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) Safety distance SDIS - sigurnosno odstojanje (do ove povrin e u brzom hodu G0) Final dr illling depth DP - ukupna dubina buenja Depth increme nt DPR - povrina do koje se bui od referentne povrine Dwell time DTB - vrijeme ekanj a na dnu rupe u se kundama Direction of rotation SDIR - smjer rotacije alata 3 C W, 4 - CCW Retrac t path RPA - pomak skidanja materijala po osi X (inkrementno) Retract path RPO pomak skidanja materijala po osi Y (inkrementno) Retract path R PAP - pomak skid anja materijala po osi Z (inkrementno) Spindle position POSS tona pozicija vr etena kod zaustavljanja 154

3. Boring 3 - buenje ciklus 87 Izborom horizontalne funkcijske tipke <F3> otvar a se tablica ciklusa 87 Boring 3 sa parametrima koji moraju biti zadani kako b i se izradio provrt. Aktiviranjem tipke info prikazuje se grafiki opis ciklus a (slik a ). Rectract plane RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) Referent p lane RFP - referentna povrina (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) Safety distanc e SDIS - sigurnosno odstojanje (do ove povrine u brzom hodu G0) Final dr illling depth DP - ukupna dubina buenja Depth increment DPR - povrina do koje se bui od ref erentne povrine Direction of rotation SDIR - smjer rotacije alata 3 CW, 4 - CCW 4 . Boring 4 - buenje ciklus 88 Rectract plane RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) Referent plane RFP - referentna povrina (povrina u kojoj se nalazi n ul toka W) Safety distance SDIS - sigurnosno odstojanje (do ove povrine u brzom ho du G0) Final dr illling depth DP - ukupna dubina buenja Depth increment DPR - pov rina do koje se bui od referentne povrine Dwell time DTB - vrijeme ekanja na dnu rup e u se kundama Direction of rotation SDIR - smjer rotacije alata 3 CW, 4 - CCW 1 55

5. Boring 5 - buenje ciklus 89 Izborom horizontalne funkcijske tipke <F5> otvar a se tablica ciklusa 89 Boring 5 sa parametrima koji moraju biti zadani kako b i se izradio provrt. slika Opis parametara: Rectract plane Referent plane Safety d istance Final drillling d epth Depth increment Dwell time RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a (povrina u kojoj se nalazi n ul toka W) SDIS - sigurnosno odstojanje (do ove povrine u brzom hodu ) DP - ukupna dubina buenja (do ove povrine u radnom hod u G1) DPR - povrina do koje se bui od re ferentne povrine DTB - vrijeme ekanj a na dnu rupe u sekundama (G4) 4.8.1.5. ablone za izradu rupa (Hole pattern) Iz slike vidljivo je da se vertik alnom funkcijsk om tipkom <F6> moe pozvati ciklus koji pomae pri izradi rupa Ho le pattern. Pod ov om opcijom nalaze se dva ciklusa: 1. HOLES1 izrada rupa u re dovima 2. HOLES2 iz rada rupa u krugovima 1. Row of holes - izrada rupa u redov ima HOLES1 Pozivom c iklusa izradu rupa u redovima <F1> aktivira se pregledna tab lica koja sadri nazi v ciklusa i sve njegove parametre. (slika) Referent point Referent point Angle D istance Distance Number SPCA - udaljenost poetne toke od Nul toke po apscisi (osi X ) SPCO - udaljenos t poetne toke od Nul toke po ordinati (os Y) STA1 - kut nagiba o si reda rupa prema osi X FDIS - udaljenost prve rupe od ishodita (inkrementalno) DBH - udalj enost izmeu rupa (inkrementalno) NUM -broj rupa 156

Kod programiranja reda rupa koristi se modalni poziv MCALL. Primjer: MCALL CYCLE S81 HOLES1 (10,10,45,10,10,5) MCALL 2. Circle of holes izrada rupa u krugovima HOLES2 Pozivom ciklusa izradu rupa u krugovima <F2> aktivira se pregledna tablic a koja sadri naziv ciklusa i sve nje gove parametre. (slika ) Center point CPA udaljenost sredita krunice od Nul toke po apscisi (osi X) Center point CPO - udalje nost sredita krunice od Nul toke po ordinati (os Y) Radius RAD - radijus krunice po kojoj se izrauju rupe Start angle STA1 - poetni kut pozicije prve rupe mjereno od osi X Incr. angle INDA - kut izmeu rupa Number NUM -broj rupa Kod programiranja r eda rupa koristi se modalni poziv MCALL. Primjer: MCALL CYCLES81 HOLES1 (10,10,4 5,10,10,5) MCALL 157

4.8.1.6. Vjeba br. 4 Ciklusi buenja Zadatak: Nainiti program izrade za plo u u kojoj se nalaze razliiti provrti prema slici. Za sve provrte koristiti potr ebne funkc ije ciklusa. Napraviti Operacijski list, izabrati alate i reime rada te simulirat i program izrade i popraviti eventualne greke. Uputa: Za izradu ove buake ploe potre bno je sedam alata. glodalo za poravnanj e 40 -T1 poravnanje ploe spiralno svrdlo 5 T2 buenje za navoj 2xM6 ure znik M6 T3 spiralno svrdlo 6 T4 ciklus buenja HOL 5x6 spiralno sv rdlo 8 T5 ciklus dubokog buenja HOLES 1 3x8 (2puta) spiralno svrd 0 T6 buenje sredinje rupe buaka motka T7 proirivanje sredinje rupe na 15 Kor iki prikaz pojedinih ciklusa sa potrebnim parametrima iz tablica. Prije buenja por avnati gornju povrinu (elo) ploe glodalom za poravnanje pro mjera 40 mm. 158

Operacijski list Red. broj 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. Vjeba 4. Ciklusi buenja - I spis programa Opis zahvataoperacije Alat Posmak mm/min F Broj okretaja o/min S R ed. br. N10 N20 N30 N40 N50 N60 N70 N80 N90 N100 N110 N120 N130 N140 N150 N160 N 170 N180 N190 N200 N210 N220 N230 N240 N250 N260 N270 N280 N300 N310 N320 Funkci je programa Napomena 159

160

4.9. Ciklusi za glodanje otvara izbornik: Ciklusi za glodanje <F4> ije su opcije: <F1> Face milling eono glodanje <F2> Contour milling glodanje po konturi <F 3> R ectangular pocket pravokutni dep <F4> Circular pocket okrugli dep <F5> Milling pat tern ablone glodanja 4.9.1. Face milling eono glodanje Ciklus eonog glodanja (porav navanja) ne sa dri kompenzaciju alata, tj duljina i irina ciklusa su u odnosu na o s rotacije alata. Mogue je glodati bilo koju pravokutnu povrinu. Pozivom ciklusa 7 1 za e ono glodanje otvara se tablica ciklusa sa njegovim parametrima. Aktiviranj em tip ke info prikazuje se grafiki opis ciklusa. Rectract plane RTP - povratna pov rina (povrina u koju se vraa alat) Referent plane RFP - referentna povrina (povrina u kojoj se nalazi nul toka W ) Safety distance SDIS sigurnosno odstojanje Depth, a psolute DP - ukupna dubina buenja Referent point PA - poetna toka apsolutna po apci si X os Referent po int PO - poetna toka apsolutna po ordinati Y os 161

Lenght Lenght Angle Infeed depth Infeed width Retraction path Final allowance Fe edrate surface Operation Retraction path Varijante obrade su: LENG - duljina pr avokutnika po apscisi X os WID - duljina pravokutnika po ordi nati Y os STA - ku t izmeu X-osi izratka i X-osi pravokutnika ciklusa MID - ma ksimalna dubina rezan ja po koraku MIDA - maksimalna irina rezanja po koraku FDP - povratni pomak na po vrinu po Y-osi (inkrementni) FALD - strojno doputenje o brade po dubini (inkrement no) FFP1 - posmak eone obrade VARI - varijanta eone obrade (slika 11.28) FDP1 - po vratni pomak na povrinu po X-osi (inkrementni) Prvi broj varijante (slike a, b, c i d) 1 - paralelno s X-osi u jednom pravcu 2 - paralelno s Y-osi u jednom pravc u 3 - paralelno s X-osi s promjenom pravca 4 - paralelno s Y-osi s promjenom pra vca Drugi broj varijante 1 postepeno ienje slojeva 2 zavrno skidanje sloja P rimjer ispisa u CNC programu izgleda : Cycle71(RTP,RFP,SDIS,DP,PA,PO,LENG,WID,ST A,MID, MIDA,FDP,FALD,FFP1,VARI, FDP1) CYCLE71(10,0,2,-6,0,0,60,40,10,2,10,5,0,400 ,31,2 ) 162

4.9.2. Contour milling glodanje po konturi Ciklus konturnog glodanja sadri ko mpe nzaciju alata pomou naredbi G41 ili G42. Pozivom ciklusa 72 za konturno glod anje otvara se tablica ciklusa sa njegovim parametrima. Aktiviranjem tipke info prikaz uje se grafiki opis ciklusa. Name Rectract plane Referent plane Safety distance D epth, apsolute Infeed depth Final allowance Final allowance Feedrate surface Fee drate depth Operation Operat ion Approch path KNAM - ime potprograma konture RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrina (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) SDIS sigurnosno odstojanje DP - ukupna dubina buenja MID - maksimalna dubina rezanj a po koraku FAL - strojno doputenje obrade po boku FALD - strojno doputenje ob rade po dubini FFP1 - posmak eone obrade FFD - posmak po dubini ulaza alata VAR I - varijanta eone obrade RL - varijanta smjera prolaz a G41 ili G42 AS1 prila z alata konturi Pojedinane brojke imaju znaenje: 1 pravocr tni pomak, 2 polukruni pomak, 3 kvadrant Desetice imaju znaenje: 0 prilaz konturi u ravnini, 1 prilaz ko nturi u prostoru 163

Length, radius LP1 / LP2 LP1 duina puta prilaza (po pravcu) ili radijus krune puta nje LP2 duina puta odmicanja alata (po pravcu) ili radijus krune putanje odmicanja ( ove vrijednosti moraju biti >0) Retraction feedrate Retraction path FF3 - pov ratni posmak alata ( ako nije programiran uzima se posmak od G1) AS2 odmicanje a lata od konture Primjer: G54 TRANS Z20 T1 D1 M6 (glodalo 16) S2500 F400 M3 G0 X50 Y50 Z50 Z3 Cy cle72(kontura1,2,0,1,-4,4,0,0,250,100,11,41,2,5,0,2,5) G0 Z40 M30 P otprogram kontura1 G1 X50 Y44 X94 RNDM=6 Y6 X6 Y44 X50 RNDM=0 M17 164

4.9.3. Rectangular pocket pravokutni dep Depom se naziva svaki ukopani zatvoreni u tor u predmetu koji ne izlazi iz vanjs ke konture predmeta. Pozivom ciklusa za i zradu pravokutnog depa POCKET3 otvara se tablica ciklusa sa njegovim parametrima. Aktiviranjem tipke in o prikazuje se gra iki opis ciklusa. Rectract plane Referent plane Safety distance Depth, apsolute Pocket lenght Pock et width Corner radius Referent point Referent point Angle Infeed depth Final al lowance Final allowan ce Feedrate surface Feedrate depth Mill direction Operation Infeed width Rough. dim Rough. dim Rough. dim Radius, angle RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) SDIS - s igurnosno odstojanje DP - uku pna dubina buenja LENG - duljina utora po apscisi X os WID - irina utora po ordinati Y os CRAD - radijus u kutu utora PA - toka sredit a utora - apsolutn a po apcisi X os PO - toka sredita utora apsolutna po ordinati Y os STA kut izmeu X-osi utora i X-osi sustava MID - maksimalna dubina rezanja po koraku FAL - strojno doputenje obrade po boku FALD - strojno doputenje obrade po dub ini (inkrementno) FFP1 - posmak eone obrade FFD - posmak po dubini ulaza alat a CDIR - smijer obrade G2 ili G3 VARI - varijanta eone obrade (slika 11.28) MIDA - maksimalna irina rezanja po koraku AP1 - osnovna (gruba) mjera utora po dulji n i AP2 - osnovna (gruba) mjera utora po irini AD - osnovna (gruba) mjera utora po dubini RAD1 - radijus , kut zakrivljenja 165

Infeed depth incr DP1 - dubina koraka kod ulaza po zakrivljenju 4.9.4. Circular pocket kruni dep Pozivom ciklusa za izradu krunog depa POC KET4 otvara se tablica ci klusa sa njegovim parametrima. Aktiviranjem tipke info prikazuje se grafiki opis c iklusa. Rectract plane Referent plane Safety distance Depth, apsolute Pocket rad ius Refe rent point Referent point Infeed depth Final allowance Final allowance Feedrate surface Feedrate depth Mill direction Operation Infeed width Rough. dim Rough. d im Radius, angle Infeed depth incr RTP - povratna povrina (povrina u koj u se vraa alat) RFP - referentna povrin a (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) SDI S - sigurnosno odstojanje DP - uku pna dubina buenja PRAD - radijus krunog utora P A - toka sredita utora - apso lutna po apcisi X os PO - toka sredita utora apsolutna po ordinati Y os MI D - maksimalna dubina rezanja po koraku FAL - strojno dopute nje obrade po boku FALD - strojno doputenje obrade po dubini (inkrementno) FFP1 posmak eone obr ade FFD - posmak po dubini ulaza alata CDIR - smijer obrade G2 i li G3 VARI - var ijanta eone obrade (slika 11.28) MIDA - maksimalna irina rezanja po koraku AP1 - osnovna (gruba) mjera utora po duljini AD - osnovna (gruba) mjer a utora po du bini RAD1 - radijus , kut zakrivljenja DP1 - dubina koraka kod ula za p 166

4.9.5. Milling pattern ablone glodanja Opcija izbora ablona za glodanje Mill ing p attern nudi pet razliitih naina izrade utora: Slots on a circle utori na krunici Ci rcumferential slots utori po obodnici Elongated hole produljeni utori POCKET1 PO CKET2 4.9.5.1. Slots on a circle utori na krunici Pozivom ciklusa za izradu utora p o krunici SLOT1 otvara se tablica ciklusa sa njegovim parametrima. Aktiviranje m tipke info prikazuje se grafiki opis ciklusa. Rectract plane Referent plane Safet y distance Slot depth RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - re ferentna povrin a (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) SDIS - sigurnosno odstojan je DP - uku pna dubina utora 167

Depth increment Number Slot lenght Groove width Center point Center point Radius Start angle Increment angle Feedrate depth Feedrate surface Infeed depth Mill d irection Final allowance Operation Infeed depth Feed finish Speed DPR - dubina koraka kod ulaza po zakrivljenju NUM - broj utora LENG - duljina ut ora WID - iri na utora CPA - toka sredita krunice utora po X osi CPO - toka sredita krunice utora p Y osi RAD - radijus unutarnje krunice utora STA - po etni kutu utora INDA - kut i zmeu utora FFD - posmak po dubini ulaza alata FFP1 - posmak eone obrade MID - maks imalna dubina rezanja po koraku CDIR - smjer ob rade G2 ili G3 FAL - strojno dop utenje obrade po boku VARI - varijanta eone ob rade MIDF - maksimalna zavrna dubina rezanja FFD - posmak kod zavrne obrade SS F - brzina vretena kod zavrne obrade CD IR - smjer obrade 2 u smjeru kazaljke sata 3 obrnuto od kazaljke sata VARI - v a rijanta eone obrade 0 gruba pa fina obrada 1 gruba obrada do zavrne 2 samo fi na z avrna obrada Simulacija ciklusa SLOT1 Primjer 1 ispisa u NC programu izgled a : P rimjer 2 168

4.9.5.2. Circumferential slots utori po obodnici Pozivom ciklusa za izradu utora po obodnici SLOT2 otvara se tablica ciklusa sa n jegovim parametrima. Aktiviran jem tipke info prikazuje se grafiki opis ciklusa. Rectract plane Referent plane Saf ety distance Slot depth Depth increment Number Angle Groove width Center point C enter point Radius Start angle Increment angle Feedrate depth Feedrate surface I nfeed depth Mill direction Final allowance Oper ation Infeed depth Feed finish S peed RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) SDIS - sigurnosno odstojanje DP - uku pna d ubina utora DPR - dubina koraka kod ulaza po zakrivljenju NUM - broj utora AFSL - kut duljine utora WID - irina utora CPA - toka sredita krunice utora po X osi CPO - toka sredita krunice utora po Y osi RAD - radijus unutarnje kr unice utora STA1 poetni kutu utora INDA - kut izmeu utora FFD - posmak po d ubini ulaza alata FFP1 - posmak eone obrade MID - maksimalna dubina rezanja po koraku CDIR - smijer obra de G2 ili G3 FAL - strojno doputenje obrade po boku VA RI - varijanta eone obrade MIDF - maksimalna zavrna dubina rezanja FFP2 - posm ak kod zavrne obrade SSF - brz ina vretena kod zavrne obrade 169

Simulacija ciklusa SLOT2 Primjer ispisa u NC programu izgleda : Primjer 170

4.9.5.3. Elongated hole produljeni utori Pozivom ciklusa za izradu utora po obod nici LONGHOLE otvara se tablica ciklusa s a njegovim parametrima. Rectract plane Referent plane Safety distance El. holee depth Depth increment Nu mber Hole len ght Center point Center point Radius Start angle Increment angle Fe edrate depth Feedrate surface Infeed depth RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) SDIS - sigurnosno odstojanje DP - uku pna dubina utora DPR - dubina koraka kod ulaza po zakrivlje nju NUM - broj utora LENG - duljina utora CPA - toka sredita krunice utora po X osi CPO - toka sr edita krunice utora po Y osi RAD - radijus unutarnje krunice utora ST A1 - po etni kutu utora INDA - kut izmeu utora FFD - posmak po dubini ulaza alata FFP1 - posmak eone obrade MID - maksimalna dubina rezanja po koraku Kod ovih utor a irina utora je jednaka promjeru alata Simulacija ciklusa LONGHOLE Ispis u NC pr ogramu izgleda : 171

Primjer 2 4.9.5.4. POCKET1 kvadratni dep Pozivom ciklusa za izradu kvadratnog depa POC KET1 otvara se tablica ciklusa sa njegovim parametrima. Aktiviranjem tipke i nfo prikazuje se grafiki opis ciklusa. Rectract plane Referent plane Safety distan ce Depth, apsolute Depth, increment P ocket lenght Pocket width Corner radius RT P - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) SDIS - sigurnosno odstojanje DP - uku pna dubina b uenja DPR - dubina buenja relativna prema referentnoj povrini LEN G - duljina utora po apscisi X os WID - irina utora po ordinati Y os CRAD radijus u kutu utora 172

Referent point Referent point Angle Feedrate depth Feedrate surface Infeed depth Mill direction Final allowance Operation Infeed depth Feed finish Speed obrade CPA - toka sredita utora - apsolutna po apcisi X os CPO - toka sredita uto ra apsolu tna po ordinati Y os STA1 - kut izmeu X-osi utora i X-osi sustava FF D - posmak p o dubini ulaza alata FFP1 - posmak eone obrade MID - maksimalna dub ina rezanja p o koraku CDIR - smjer obrade G2 ili G3 FAL - strojno doputenje obr ade po boku VA RI - varijanta eone obrade MIDF - maksimalna zavrna dubina rezan ja FFP2 - posmak kod zavrne obrade SSF - brzina vretena kod zavrne Simulacija ciklusa POCKET Primje r ispisa u NC programu izgleda : 4.9.5.5. POCKET2 kruni dep Pozivom ciklusa za izr adu krunog depa POCKET2 otvara se tablica ciklusa sa nje govim parametrima. Aktivi ranjem tipke info prikazuje se grafiki opis cikusa. Rectract plane Referent plane S afety distance Depth, apsolute Depth, increment P ocket radius Referent point Re ferent point Feedrate depth RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RF P - referentna povrin a (povrina u kojoj se nalazi nul toka W) SDIS - sigurnosno od stojanje DP - uku pna dubina buenja DPR - dubina buenja relativna prema referentno j povrini PRA D - radius utora CPA - toka sredita utora - apsolutna po apcisi X os CPO - t oka sredita utora apsolutna po ordinati Y os FFD - posmak po dubini ulaza al ata 173

Feedrate surface Infeed depth Mill direction Final allowance Operation Infeed de pth rezanja FFP1 - posmak eone obrade MID - maksimalna dubina rezanja po koraku CDIR - smje r obrade G2 ili G3 FAL - strojno doputenje obrade po boku VARI - vari janta eon e obrade MIDF - maksimalna zavrna dubina FFP2 - posmak kod zavrne obrade SSF brzina vretena kod zavrne obrade Feed finish Speed Simulacija ciklusa POCKET2 Primjer ispisa u NC programu izgleda : 4.10. Ciklusi za izradu navoja Kod softw are-a SINUMERIK 840D postoje tri naina izrade navoja: With comp chuck <F1> Rigid taping <F2> Thread milling <F3> 4.10.1. With comp chuck <F1> urezivanje navoja p omou stezne glava builice amer ikaner CYCLE 840 Pozivom ciklusa 840 za urezivanje navoja otvara se tablica cikl usa sa njegovim parametrima. Aktiviranjem tipke inf o prikazuje se grafiki opis ciklusa. 174

Rectract plane Referent plane Safety distance Depth, apsolute Depth increment Dw ell time Direction of Dir. of rot. Operation Thread lead Thread lead RTP - povr atna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a SDIS - sigurnos no odstojanje DP - ukupna dubina buenja DPR - povrina do koje se bui od referentne povrine DTB - vrijeme ekanja na dnu rupe u sekundama SD R - smjer vratila za povra t SDAC - smjer vratila po zavretku ciklusa ENC - upot reba enkodera MPIT - korak navoja u nominalnoj vrijednosti (3 za M3, 24 za M24) PIT - korak navoja u mm (od 0.001 do 2000 mm) Spindle Direction for Retraction - 0 automatska promjena pravc a, 3 desno, 4 lijevo ENCoder - 0 ipotreba enkodera, 1 bez upotrebe enkodera Rad ciklusa n avoja na stroju: - Prije izvrenja ciklusa alat mora biti pozicioniran i znad rup e - Pribliavanje rupi u brzom hodu - Urezivanje navoja do odreene dubine sa pr ogramiranom brzinom - Stanka na dnu rupe - Promjena smjera vrtnje zbog SDR - Pov ratak na sigurnosno odstojanje - Odmicanje do povratne povrine u brzom hod u - N amjetanje pravca vratila SDAC 175

4.10.2. Rigid taping <F2> urezivanje navoja CYCLE 84 Pozivom ciklusa 84 za urezi vanje navoja otvara se tablica ciklusa sa njegovim pa rametrima. Aktiviranjem ti pke info prikazuje se grafiki opis ciklusa. Rectract plane Referent plane Safety di stance Depth, apsolute Depth increment Dw ell time Dir. of rot. Thread lead Thre ad lead Spindle position Speed retr. RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a SDIS - sigurnosno odstojanje DP - ukupna dubina buenja DPR - povrina do koje se bui od referentne povrine DTB - vrijeme ekanja na dnu rupe u sekundama SD AC - smjer vratila po zavretku ciklusa MPIT - korak navoja u nominalnoj vrijedn osti (3 za M3, 24 za M24) PIT - korak navoja u mm (od 0.001 do 2000 mm) POSS - t ona pozicija vretena u koju dolazi prije izvrenja ciklusa Spe ed SST - brzina v retena kod narezivanja SST1 - brzina povrata Spindle Direction for Retraction - 3 desno, 4 lijevo, 5 - stop ENCoder - 0 ipotreba enkodera, 1 b ez upotrebe enkodera Rad ciklusa navoja na stroju: - Pr ije izvrenja ciklusa alat mora biti pozicioniran iznad rupe - Pribliavanje rup i u brzom hodu - Tona pozici ja vretena - Urezivanje navoja do odreene dubine s a programiranom brzinom - Stan ka na dnu rupe - Promjena smjera vrtnje - Povratak na sigurnosno odstojanje - Od micanje do povratne povrine u brzom hodu - Namje tanje pravca vratila SDAC Primjer ispisa u NC programu izgleda npr: 176

4.10.3. Thread milling <F3> glodanje navoja CYCLE 90 Pozivom ciklusa 90 za urezi vanje navoja otvara se tablica ciklusa sa njegovim pa rametrima. Aktiviranjem ti pke info prikazuje se grafiki opis ciklusa. Rectract plane Referent plane Safety di stance Depth, apsolute Depth increment No minal diameter Core-h diameter Dwell t ime Dir. of rot. Thread lead Thread lead S pindle position Speed Speed retr. RTP - povratna povrina (povrina u koju se vraa alat) RFP - referentna povrin a SDIS - s igurnosno odstojanje DP - ukupna dubina buenja DPR - povrina do koje se bui od refe rentne povrine DIATH - vanjski promjer za unutarnje i vanjske n avoje KDIAM - van jski promjer za unutarnje i vanjske navoje DTB - vrijeme ekanj a na dnu rupe u se kundama SDAC - smjer vratila po zavretku ciklusa MPIT - korak navoja u nominalnoj vrijednosti (3 za M3, 24 za M24) PIT - korak navoja u mm (o d 0.001 do 2000 mm) POSS - tona pozicija vretena u koju dolazi prije izvrenja ciklusa SST - brzina vr etena kod narezivanja SST1 - brzina povrata Spindle Direction for Retraction - 3 desno, 4 lijevo, 5 - stop ENCoder - 0 ipotreba enkodera, 1 bez upotrebe enkoder a Rad ciklusa navoja na stroju: - Pr ije izvrenja ciklusa alat mora biti pozicion iran iznad rupe - Pribliavanje rup i u brzom hodu - Tona pozicija vretena - Ureziv anje navoja do odreene dubine s a programiranom brzinom - Stanka na dnu rupe - Pr omjena smjera vrtnje - Povratak na sigurnosno odstojanje - Odmicanje do povratne povrine u brzom hodu 177

Namjetanje pravca vratila SDAC 4.10.4. vjeba 5. Ciklusi glodanja Zadatak: Na osnov i crtea ploe sa utorima na pisati program za izradu, ako su dubine svih utora (depo va) jednake 4mm. Izvri ti simulaciju programa. Za sve oblike utora koristiti funk cije ciklusa glodanja. Uputa: Analizom slike zakljuujemo: - postoji 6 razliitih op eracija ciklusa glo danja 1. glodanje konture (Cycle 72) 2. utori na krunici (SLO T1) 3. kruni utor i (SLOT2) 4. kruni dep (POCKET2 ili POCKET4) 5. pravokutni dep (PO CKET1 ili P OCKET3) 6. paralelni dui utor (LONGHOLE) - koristimo 2 alata, npr. T7 (vretenas to glodalo 8) za operacije 1,4,5 i T8 (vretenasto glodalo 3) za operaci je 2,3,6. 178

- za 4 paralelna utora koristimo unkciju ciklusa LONGHOLE sa parametrima NUM=1, RAD=0,STA1=0.Za svaki utor moramo postaviti drugaije parametre poetne toke. Vjeba br . 5. Ciklusi glodanja Red. br. N10 N20 N30 N40 N50 N60 N70 N80 N90 N100 N110 N12 0 N130 N140 N150 N160 N170 N180 N190 N200 N210 N220 N230 N240 N250 N260 N270 N28 0 N300 Funkcije programa Napomena 179

4. 11. Potprogrami Potprogrami su, kao to smo vidjeli kod tokarenja, dijelovi gla vnog programa koj i se mogu vie puta ponoviti i umetnuti u glavni program. Piu se odvojeno ( na kraju glavnog programa) u posebnim blokovima (Programs / Subprogra ms), imaju svo j naziv, a pozivaju se u glavni program naredbom P. Broj uz slovo P znai broj i zvrenja potprograma u glavnom programu. Potprogram zavrava naredbom M17. Ovakvim nainom programiranja , kada se ponavljaju odreene operacije, znatno s e ubrzava programiranje. Na slijedeem primjeru detaljno emo objasniti kako se t o radi. 4.11.1. vjeba br. 6 Izrada potprograma Zadatak: Na osnovi tehnikog crtea, nap isati potprogram za izradu ploevine. Koristiti funkcije potprograma i funkcije c iklusa HOLES 1 za izradu provrta. Izradu provrta napisati u nekoliko varijanti i izvriti simulaciju. Dati e se mogua rjeenja a potrebna je detaljna analiza programa i opis pojedinih blokova pod napomenom u programskom listu. 180

Uputa: prvo izraditi 2 slova M dubine 3mm u prvoj varijanti izrade provrta koris titi fu nkciju ciklusa HOLES1 i modalni poziv MCALL. Dubina svih provrta neka bu de 12 mm . Za buenje koristiti vretenasto glodalo 8 mm ( vidi str. x) u drugoj var ijant i izraditi potprogram za buenje provrta 8 po redovima u treoj varijanti izrad iti potprogram za buenje provrta 8 u stupcima 1. varijanta izrade utora 181

2. varijanta izrade utora po redovima 3. varijanta izrade utora po stupcima 182

Vjeba 6. Izrada potprograma - Ispis programa Red. br. 10 Funkcije programa G54 Na pomena Pomak nul toke na elo nepomine eljusti kripca 183

4. 12. Programiranje slobodnih kontura (Free contour programming) Aktiviranjem o pcije Support New contour otvara se prozor sa slike. Prozor je p odijeljen u tri podruja. 1. Programirani elementi konture 2. Grafiki prikaz pr ogramiranih elemen ata 3. Prozor za programiranje Aktiviranjem tipke info prika zuje se grafiki aktivn a programirana vrijednost. 1 2 3 Odreivanje poetne pozicije (startne toke) Upisivan jem vrijednosti konture naj prije se odreuje startna toka. Vrijednosti se upisuju u apsolutnom iznosu (p rogramiranje pod G90). Prozor za programiranje nudi i izb or radne povrina G17, G18 ili G19. Takoer se odreuje i nain prilaza startnoj toki G0 ili G1. Odabirom Starting point X i Y (koordinate startne pozicije) te njihovim potvrivanjem Accept element <F8>, o tvara se novi prozor U prvom dijelu prozora d odan je element Start Point koji de finira startnu toku. Ona se moe preprogramirat i (dodijeliti nove koordinate X i Y) dvostrukim klikom na desnu tipku mia. 184

Vertikalnim funkcijskim tipkama odreujemo smjer slijedeeg elementa: Straight verti caly - pravocrtno vertikalno <F2> Straight horizontaly - pravocrtno hori zontaln o <F3> Straight any - pravocrtno bilo gdje (kosine) <F4> Circle - kru nice <F5> C ontinue - nastavi <F6> Abort - poniti <F7> Accept - prihvati <F8> Neka na izradak koji elimo nacrtati u ovom modu ima izgled srca prema sli ci. Nakon definiranja p oetne toke (koordinate X50, Y10) pristupa se crtanju kose c rte. KOSA CRTA - Odabi rom <F4> crta se kosina. X i Y koordinate se upisuju u aps olutnoj vrijednosti. Mogue je upisivanje inkrementnih vrijednost nakon aktivira nja tipke Alternative <F2>. Automatski se ispisuje vrijednost kuta 1. Trans to n ext element je opcija prijelaza na slijedei element. Mogunosti su: FS zakoe nje ili R radijus. Pojavljuje se element SA - Straight Anywere U prozor Free in put dozvoljeno je pisanje dod atnih dopunskih parametara (npr posmak,). Grafiki prikaz funkcije vidi se u novom prozoru po aktiviranju tipke info Slijedei element crtanja je kruni luk koji se crta pozivom opcije Circle. KRU NICA - Odabirom <F5> crta se krunica odnosno luk. Mogue je upisati R radijus , X i Y koordinate toke u koju se treba doi te I i J koordin ate sredita krun ice Takoer se nudi opcija Trans to next element prijelaz na slijed ei element s a mogunostima: FS zakoenje ili R radijus. 185

Grafiki prikaz funkcije vidi se u novom prozoru po aktiviranju tipke info Pre ma pr ikazu za kose linije i krunice odvija se i programiranje ostalih elemenata . Po z avrenom programiranju u Free contour opciji dobiva se gotova kontura po koj oj e ii obrada. Nakon prihvaanja izgleda konture tipkom Accept program se vra a u editor. Free contour zavrava sa naredbom M17 - znai da je pisan za podprograme. Brisan je m naredbe M17 moe se koristiti kao dio glavnog programa. Zatvaranjem crtanja kont ure (Close) moemo vidjeti ispis potprograma konture. Izvriti simulaciju iz rade na crtane konture! (vidi str.X) 186

4.13. Odreivanje nul toke (W) kod glodalice Kod rada na stroju jedna od prvih radn ji, kako smo nauili (vidi poglavlje 3.18. ), je definiranje nul toke izratka u kom e se nalazi sredite koordinatnog susta va. Ta toka se smjeta na samom izratku prema potrebi a ovisi o geometriji izra tka. Kod simetrinih izradaka toka W je obino u s redini izratka a kod nesimetr inih, toka W se nalazi obino u donjem lijevom kutu iz ratka. Funkcijom G54(G55 -G57) najee prebacujemo toku M (strojna nul toka) na elo nep mine eljust i kripca (pomona toka A vidi sl. 17), a zatim nekom od funkcija pomaka ( 58 -G59) ili TRANAS (ATRANS) na traenu poziciju na samom izratku. Ovaj zadnji pom a k se programski napie. Npr. N10 G54 definiramo poloaj nul toke na elu nepo mine e sti kripca (podaci o koordinatama pomone toke A nalaze se u regist ru za nul toke Pa rameter/Workoffset) N20 G58 X50 Y-30 Z5 - ovim blokom prebac ujemo nul toku na po voljniju Ili N20 TRANS X50 Y-30 Z5 poziciju na samom izratk u radi lakeg pisanja programa G54 G58 Sam postupak odreivanja pomone nul toke A pomou kutnog senzora (eta lona) sas toji se u slijedeem: 1. postaviti etalon za mjerenje nul toke u vretenite str oja i ukljuiti vrtnju (max 500 o/min napisati program za brzinu u MIDI modu) 2. sa preklopnikom u JOG modu pribliiti vrh senzora do nepomine eljusti krip ca po Xosi ( reducirati posmak INC10 ) 3. kada se pomini dio senzora potpuno ce ntrino v rti (procjena) zabiljeimo koordinatu X u registar za nul toku G54(Wor koffset). Pr i tom moramo oduzeti polumjer vrha senzora (2mm). 187

4. na slian nain dovodimo vrh senzora i dodirujemo drugu nepominu eljust kr ipca po o si Y i upisujemo koordinatu u registar za nul toku G54 (Workoffset) 5. koordinatu po osi Z najlake i najtonije emo dobiti tako da sa elom glavnog vretena (bez vrtnje ) dodirnemo gornju eljust kripca (toku N dovodimo u toku A). Pri tome reduciramo pos mak i postavimo ispod ela glavnog vretena papir pa k ad se on zaglavi oitamo koord inatu po osi Z. Ova koordinata moe nam posluiti i za mjerenje alata na taj nain da postavimo alat u vretenite stroja pa vrhom alata (bez vrtnje) dodirnemo gornju ne pominu eljust kripca. Razlika izmeu trenutne koordinate vrha alata i visine kripca (o s Z toke A) je traena korekcija alata koja se upisuje u registar za alate (T oolof fset). U slijedeem poglavlju objasnit u kako se mjere alati pomou kompar atora ili senzora za mjerenje. 4.14. Mjerenje i korekcija alata kod glodanja Sve to je u ree no za mjerenje i korekciju alata kod tokarenja vrijedi i za glo danje. Kod gloda nja je postupak mjerenja neto jednostavniji jer se mjeri samo v isina otrice alata po osi Z do referentne toke alata F(N). Podaci o izmjerenim alatima unose se u b azu podataka pod Parameter/Tooloffset. Izgled i opis funkci jskih tipki za Toolo ffset nalaze se na stranici X. Za planirani rad moraju se odabrati potrebni alat i te se u bazu podataka alata t rebaju upisati potrebne dimenzije. elo alata ja o d referentne toke draa alat a N udaljeno za duljinu +Z i time se dobiva korektivna toka P. (slika ) Alat je definiran i svojim polumjerom R. Vrijednosti duljine Z i polumjera R upisuju se u bazu podataka za odabrani alat T (slika) pod Parameter , Tool offset 188

Smjer duine korekcije L1 Smjer korekcije alata ovisi o aktivnoj ravnini glodanj a G17-G19. G17 glavna primjena za vertikalno glodanje (Mill 55, Mill105..) L1 u Z osi R u XY ravnini G18 glavna primjena za horizontalno glodanje i kada se koris ti kutna glava L1 u Y osi R u ZX ravnini G19 rad sa kutnom glavom L1 u X osi R u YZ ravnini 4.13.1. Redoslijed mjerenja alata 1. uvrstiti na radni stol senzor za mjerenje (1) ili komparator ( mjernu uru) 2. izabrati JOG mod 3. dovesti elo vre tenita (F) na senzor/mjernu uru, postaviti kazaljku komp aratora na 0. 4. pozvati registar alata Parameter/Tooloffset 5. pritisnuti funk cijsku tipku DETERMINE CO MPENSA 6. u polju Reference izabrati os Z 7. prihvati ti poziciju ela vretenita sa O K 1 189

8. unesti vrijednost Length 1 u polje Reference dimensions kao reference valu e(poz. ela vretenita) 9. postaviti u vretenite alat koji e se mjeriti, npr. T1 10. dovesti vrh alata (P) na senzor ili ticalo komparatora. Pozicionirati ku rsor na Length 1 (kontrolirati T broj alata u Tooloffset) 11. pritisnuti Determ ine compensa, iz abrati os Z i pritisnuti OK. Duina alata je spremljena pod L1. 12. izabrati slije dei alat koji e se mjeriti (T2) i ponoviti radnje od koraka 10. i tako za sve alat e. 4.14. Rad na stroju, izbor programa, kontrola programa Sve to je reeno za radn je vezane za samu izradu na stroju kod tokarenja, vrijedi i za glodanje (vidi st ranice 123-124). Kod strojne izrade potrebno je prvo prekontrolirati (testirati ) program pomou Dry run feedrate i bez izratka. Naroitu panju posvetiti prav ilnom iz boru reima rada. 190

14.15. Testiranje stroja DRY RUN mod Nakon grafike simulacije gdje provjerava mo korektnost ispisa programa, moramo testirati program u Dry run modu, tj. bez izr atka sa reduciranim posmakom i bez rotacije glavnog vretena. Ovim testiranjem pr ovjeravamo: - da li je nul toka (W) korektno programirana G54 - da li su a lati d obro izabrani i izmjereni - da li se promjena alata zbiva dovoljno daleko od izr atka 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. izabrati AUTO mod izabrati odgovarajui program (broj pr ograma) ukljuiti Dry run mod ukljuiti SBL (Single Block) mod preklopni k za posmak staviti na nula startati sa prvim blokom prebaciti preklopnik na mal i posmak ( vraajui preklopnik na 0 moemo izbjei kritine situacije 8. startat i sa slijedeim blok m i opetovano kontrolirati pomake alata Ovaj test uvelike izbjegava mogue pogreke i ozbiljna oteenja na samom stroju ili alatu u sluaju sudara. 14. 16. Testiranje st roja u SBL modu Nakon testiranja u Dry run modu jo se neke stvari moraju provjeri ti: - da li je brzina vrtnje i smjer vrtnje korektno prog ramirana - da li su za dovoljavajue programirani pomaci alata - da li se pojavlj uju odstupanja konture zbog otrice alata Ovi zahtjevi se provjeravaju u automat skom modu sa uvrenim izratk om i radu sa pojedinanim blokovima Upozorenje: Dr y run mora se iskljuiti u kontro li programa (PROGRAMME CONTROL) 1. preklopnik n a Automatski mod (AUTO) 2. provj eriti program koji se testira (broj, naziv) 3. u kljuiti na upravljakoj jedinici S ingle Block 4. staviti preklopnik za posmak n a nula 5. startati sa prvim progra mskom blokom 6. postaviti preklopnik na malu v rijednost posmaka (6-10%) 7. prov jeravati korektnost programiranja brzine vrtnje i pomaka Ovakav nain provjere gar antira uspjeno putanje programa u automatsk om modu bez bojazni od oteenja. Tako rad e i profesionakci! 191

5. DODATAK U ovom poglavlju dat e se neke smjernice za izbor reima rada (tabli ce) , za Al kao i za druge materijale. Takoer e se dati tablice za izbor Metri kog navo ja (vanjski i unutarnji ), jer su nam ti podaci potrebni za pravilan izb or para metara kod izrade navoja. Tu e se nai i drugi korisni podaci za samo pr ogramiranj e (predloena dokumentacija za CNC programiranje, izraeni kompletni p rimjeri za to karenje i glodanje, kao i ponueni primjeri izrade). 192

5.1. Pronalaenje broja okretaja PRIMJER Poznato: promjer izratka .D = 5 0 brzina a .. v = 150 m/min Trai se: broj okretaja gl. vretena ..S =1300 o/min Brzina rezanja (m/min) Promjer izratka D (mm) Promjer izratka naravno moeno i izraunati iz osnov ne fo rmule v=Dn/1000 193

5.2. Pronalaenje brzine rezanja v (mm/min) PRIMJER Poznato: Broj okretaja gl. vre tena . S=1700o/min osmak =0.06 mm/o Trai se: osmak ... = cca.100mm/min Pos mm/min Broj okretaja glavnog vretena (o/min) 194

5.3. Odreivanje broja okretaja kod glodanja i buenja PRIMJER Poznato: romjer alata . D = 8 brzina rezanja v = 44 m/min Tr ai se: broj okretaja gl. vretena S=1750 Broj okretaja (o/min) Promjer alata ( mm) 195

5.4. Odreivanje dubine rezanja i osmaka kod glodanja PRIMJER Poznato: materi jal izratka .. Torradur B romjer glodala .. D=12 mm osmak =7 0 mm/min Trai s PRIMJER Poznato: materijal i zratka ..elik za automate 9S20 promjer glodala D=32mm dubina rezanja . . t = 0.5 mm Trai se: osmak .. u mm/min osmak ( mm/min ) Rjeenje: dubina rezanja t = 6 mm osmak 196 = 50 mm/min Dubina rezanja t ( mm ) za elike za automate 9S20 Dubina rezanja t ( mm ) za Al ( Torradur B )

5.5. Odreivanje posmaka kod buenja PRIMJER Poznato: materijal izratka .. Torradur B promjer svrdla D = 9 m m Trai se: osmak = 150 mm/min 197

5.6. Tablica reima rada kod tokarenja 198

5.7. Tablice reima rada kod glodanja 199

200

5.8. Tablica standardnih metrikih navoja 201

5.9. Dokumentacija CNC programiranja Na slijedeim stranicama nalaze se obrasci za CNC programiranje. To su predloeni obrasci prema EMCO-u a naravno da se mogu kor istiti i drugi slini obrasci prilagoeni dotinoj tvrtki ili ustanovi. Za p otrebe kol a ova dokumentacija je sasvim zadovoljavajua. U njoj se nalaze: OPER ACIJSKI LIST , PLAN STEZANJA I PLAN ALATA (to je jedan obrazac a moe se i razdvo jiti), te ISP IS PROGRAMA (CNC PROGRAM). 202

CNC-PRIMJERI Red. Br. TEHNIKA KOLA VIROVITICA OPERACIJSKI LIST OPIS OPERACIJE - ZA HVATA Stezanje izratka ALAT BILJEKE 10. Ime i prezime: Razred, k.god. 203

CNCPRIMJERI Naziv izratka: STROJ EMCO TURN 55 TEHNIKA KOLA VIROVITICA Plan stezanj a i plan alata SIROVAC Materijal Aluminij Tip Oznaka Skraenica Al Dimenzije Biljek e Nulta toka izratka Broj steznog STEZNI ALAT alata 1 - glavno vreteno 2 - amerik aner 3 - eljusti 4 - sirovac R - rererentna L= D= Trans = T1 Broj kor. T2 Broj ko r. l1 l2 Rad. alata: Poz. alata: S (o/min): F (mm/o): Tvrdi metal: T3 Broj kor. Tvrdi met al: T4 l1 l2 Rad. alata: Poz. alata: S (o/min): F (mm/o): Broj kor. AL ATI l1 l2 Rad. alata: Poz. alata: S (o/min): F (mm/o): Tvrdi metal: T5 Broj kor. Tvrdi met al: T6 l1 l2 Rad. alata: Poz. alata: S (o/min): F (mm/o): Broj kor. l 1 l2 Rad. alata: Poz. alata: S (o/min): F (mm/o): Tvrdi metal: Ime: Tvrdi metal: l1 l2 Rad. alata: Poz. alata: S (o/min): F (mm/o): 204

CNC-PRIMJERI Naziv izratka: CNC PROGRAM FUNKCIJE PROGRAMA NAPOMENA Red. br. blok a Ime i prezime List 1 / 205

5.10. Primjer izrade tehnike dokumentacije kod tokarenja (EMCO) 5.10.1. Tehnik i c rte izratka 206

5.10.2. Operacijski list prvo stezanje pomak nul toke ogranienje brzine eono tokare nje grubo/fino tokarenje konture 05 tokarenje utora 06 odsijecanje (sa smanjenje m brzine) 07 kraj programa 01 02 03 04 Vidi slike u poglavlju 1.8.2. ! 207

5.10.3. Plan stezanja I i alata 208

5.10.4. CNC program za prvo stezanje stezanje 209

5.10.5. Operacijski list za drugo stezanje pomak nul toke ogranienje brzine duboko buenje grubo/fino unutranje tokarenj e ciklusa 05 zavrno konturno tokarenje vanjsk o 06 narezivanje vanjskog navoja u ciklusu 07 zavretak programa 01 02 03 04 Vidi slike u poglavlju 1.8.2. ! 210

5.10.6. Plan stezanja II i plan alata 211

5.10.7. CNC program za II stezanje 212

213

5.11. Primjer izrade tehnike dokumentacije kod glodanja (EMCO) 5. 11.1. Tehnik i c rte dijela Poklopac sa navojem (Screw Cap) Materijal: AlCu Pb Bi F38 Dimenzije si rovca: 50x50x15 214

5.11.2. Operacijski list redoslijed proizvodnje 01. 02. 03. 04. 05. 06. 07. 08. Facing poravnanje T1D1 Roughing outside Vanjska obrada T1D1 Roughing inside Unut arnja obrada provrta T2D2 Chamfer thread Zakoenje vanjskog ruba (navoja ) T3D3 Ch amfer inside Zakoenje unutarnjeg provrta T3D3 Thread milling Gloda nje navoja T4D 4 Centering chamfer Oznaivanje provrta T5D5 Drilling Buenje T6D6 215

5.11.3. Plan rezanja (Machining steps) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Facing poravnanje Roughing outside Vanjska obrada Roughing inside Unutarnj a obrada provrta Chamf er thread Zakoenje vanjskog ruba (navoja) Chamfer insid e Zakoenje unutarnjeg prov rta Thread milling Glodanje navoja Centering cham fer Oznaivanje provrta Drilling - Buenje 216

5.11.4. Plan alata T1 glodalo za poravnanje 40x20 T2 vretenasto glodalo za utor 10 T3 kutno glodalo za skoenje 8x16 T4 glodalo za narezivanje navoja 16x2 T5 NC star t svrdlo 10 T6 spiralno svrdlo 6 217

5.11.4. Plan stezanja i alata 218

5.11.5. CNC program ispis programa CNC-PRIMJERI Naziv izratka: EMCO CNC PROGRAM NAPOMENA Poziv pomaka nul toke (pomona toka A) Programirana nul toka (sredin a izrat ka) Poziv prvog alata, izraunavanje korekcije Reimi rada za prvu operac iju, ukljue nje vrtnje Brzi hod, poetna toka za prvu operaciju 01 operacija poravnavanje ela (0 .5 mm) POKLOPAC S NAVOJEM Red. br. bloka N05 N10 N15 N20 N25 N30 N35 N40 N45 N50 N55 N60 N65 N70 N75 N80 N 85 N90 N95 N100 N105 N110 N120 N125 N130 N135 N140 N1 45 N150 N155 N160 N165 M170 M175 N180 N185 N190 FUNKCIJE PROGRAMA G54 G58 X25 Y25 Z9.5 T1 D1 S1990 F500 M3 G0 X-47 Y-20 Z5 Z0 G 1 X47 G0 X15 G1 X-47 G0 Y0 L100 P7 G0 Z50 M0 T2 D2 S2000 F180 M3 G0 X0 Y0 Z2 02 operacija Vanjska obrada - Potp rogram Poloaj za izmjenu alata Programirani stop runa izmjena alata Poziv drugog a lata, izraunavanje korekcije Reimi r ada za drugu operaciju, ukljuenje vrtnje 03 op eracija Unutarnja obrada provrt a - ciklus G0 Z50 M0 T3 D3 S2200 F600 M3 G0 X27 Y0 Z2 G1 G41 X20 G2 X20 Y0 I-20 J0 G0 G40 X 27 Z2 X0 Y0 Z-1 G1 G41 X-12 G3 X-12 Y0 I12 J0 G0 G40 X0 Y0 Z60 M0 T4 D4 S2400 F2 40 M3 G0 X29 Y0 Z2 Z-5 04 operacija Glodanje skoenja Zauzimanje pozicije skoenja za navoj Korekcija polumjerom alata - lijeva Kruno gibanje u smislu kazaljke na satu Iskljuenje korekcije radijusom 05 operacija Zakoenje unutarnjeg provrta Poetak glodanja unutranjeg skoenja Kruno giba nje suprotno kazaljci na satu 06 operacija glodanje navoja Zauzimanje pozicije z a navoj brzi hod 219

Red broj bloka N200 N205 N210 N215 N220 N225 N230 N235 N240 N245 N250 N255 N260 N265 N270 N275 FUNKCIJE PROGRAMA G2 X18.774 Y0 Z-7 I-18.774 J0 G0 G40 X29 Z60 M0 T5 D5 S2100 F1 70 M3 G0 X0 Y0 Z2 NAPOMENA opis funkcija Glodnje navoja kruna int erpolacija sa pomakom koraka navoja po treoj osi 07 operacija oznaavanje provrta ciklus Zauzimanje pozicije alata za ciklus buenja Poziv ciklusa 81, parametri bue nja 08 operacija - buenje G0 Z50 M0 T6 D6 S1900 F160 M3 G0 X0 Y0 Z2 G0 X60 Y30 Z5 0 M30 L 100 Poziv ciklusa za buenje 83, jedan prolaz Kraj programa Broj potprogra ma Inkreme ntalni pomak po osi Z sa programiranim posmakom Opis konture u apsolu tnim koordi natama Kruno gibanje po konturi Iskljuenje korekcije radijusom Kraj po tprogram a N5 N10 N15 N20 N25 G91 G0 S1600 M3 Z-1.143 G90 G1 G41 X-20 F200 G2 X20 Y0 I20 J0 F350 G0 G40 X-46 M17 220

Zakljuak U ovom kratkom teaju iz programiranja CNC strojeva date su osnovne upute kako p ristupiti ovoj problematici i to sve moramo znati da bi uspjeno napisali ne ki program a takoer i izradili predmet na samom stroju. Kao to se moglo vidjeti i z udbenika to nije ni malo lak posao i moramo poznavati dosta funkcija i pojmov a a naroito sam stroj i njegove mogunosti, jer na osnovi stroja izabrat emo p raviln e i preporuene reime rada, to je vrlo bitno, kako bi sauvali sam alat i dobili traenu kvalitetu obrade. Naroitu pozornost treba dati pravilnom izbor u alata i izradi kvalitetnog plana rezanja kako bi to bre izvrili obradu, jer je danas uteda u vremen u temeljni pokazatelj produktivnoti. No za to treba vel iko iskustvo programera i poznavanja tehnologinosti materijala. Na cilj je pri je svega usmjeriti uenike na pravilno razmiljanje prilikom izrade dokumentacij e programiranja. Nijedan progr am nije dovoljno dobar da nebi mogao biti jo bolj i. Za kvalitetno izvoenje vjebi n aravno mora se dobro savladati programiranje kao i upravljaka jedinica stroja. Za stroj moemo ii tek kad smo izvrili simu laciju, popravili eventualne greke, izmjeri li alate i poloaj nul toke te kad smo izabrali provjerene reime rada, jer to je gar ancija da neemo otetiti stro j i alat. Uvjet za uspjean rad je potpuno razumijevanj e programa! Puno sree i zadovoljstva u radu eli vam autor! 221

Literatura 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10 . 11. Dokumentacija od proizvoaa strojeva EMCO Software Description EMCO Win NC SI NU MERIK 810D/840D Turning Software Description EMCO Win NC SINUMERIK 810D/840D Mil ling Machine Description Emco Consept Turn 55 Machine Description Emco Mill 55 E mco Win 3D View Turning Emco Win 3D View Milling CNC programme package Emco Turn 55 CNC programme package Emco Mill 55 Ivo Slade CNC tokarenje EMCO PC TUR N 105 skripta Ivo Slade - CNC tokarenje EMCO PC MILL 105 skripta Buckharrt S chn eck und Theo Jeske Numerisch gesteuertes Spanen Europa Fachbuchreihe 1997 . Abra movi, Cvjetianin, Dill, urina : Tehnologija obrade numeriki upravljani m tokarilicam a, kolska knjiga, Zagreb A. evra: Obrada metala II Ganik, Vodeni k: Projektiranje t ehnolokih procesa, Tehnika knjiga, Zagreb CNC frezanje(gloda nje) PIA d.o.o. Velen je CNC tokarenje PIA d.o.o. Velenje Tabellenbuch Metall Europa Fachbuchreihe Pro spekti i katalozi NU strojeva i alata raznih prizvoa a 222