Milos Crnjanski Seobe (Sumatrizam)

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.
Tina BRAI (Kotor)
UDK 821.163.4.09 Crnjanski M. POETIKA (ANTI)SUMATRAIZMA U ROMANU SEOBE MILOA CRNJANSKOG

Milo Crnjanski je kroz znakovnost diskursa Seoba prikazao svoj pjesniki program sumatraizam. Sumatraizam nije zanos trenutka, ve preokupacija individue i stvar sposobnosti prilagoavanja. Predstavlja nunost postojanja u ovjeku, jer veze spolja samo su refleksije onog to je uspostavljeno unutar due. Sumatraizam, dakle, postaje i predstavlja povezanost svih kontradikcija u svijetu i ovjeku u jedinstveni apsolut. Takva ljepota razliitosti obnavlja se iz sebe same i traje dok traje ovjek osloboen temporalnosti.
Uvod Nov duh u knjievnosti, konstituisan prevashodno za vrijeme i poslije Prvog svjetskog rata, doveo je pod sumnju mnoge stare vrijednosti. Predratna i posleratna knjievnost odnose se meusobno kao stari i novi duh stvaranja. U 20. v. to je bio najjai talas optekulturnog, pa i knjievnog osporavanja, odbacivanja i obrauna sa tradicionalnim. Jedan od najistaknutijih pobornika novog, prevratnog duha u srpskoj knjievnosti je Milo Crnjanski. Crnjanski u Danu beskompromisno klie: Neemo nositi vie pariske pesnike eire, ostaviemo aleksandrince i metafore gospodi pesnicima po Ministarstvima. Neemo vie biti nacionalni pevajui Duanovu bradu crvenu kao Barba-rosina, u nae pesme ui e borovi umesto hrizantema, oranice mesto crnih klavira a mesto srdaca profesora kucae srca hiljade jednakih lica ljudi. Mi emo da bacimo nau duu protiv lai1. Za Crnjanskog novo je ne samo uslov pjevanja nego i
1
Radovan Vukovi, Poetika hrvatskog i srpskog ekspresionizma, Svjetlost, Sarajevo, 1979, str. 193.
367
Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog
samog ivljenja (il nek i nas, i pesme, i Itaku, i sve / avo nosi - kae se u Prologu). Ipak, on je zadrao puni respekt za individualna ostvarenja predratnih pisaca, ali se kritiki okomio na nain koritenja stare tehnike i pjesniku ideologiju u djelima njihovih poslijeratnih epigona. Crnjanski zahtijeva ekspresiju due u pjesnikim ostvarenjima nove generacije pjesnika, slobodni stih, antired i novu osjeajnost, jednom rijeju, slobodnu ekspresiju osloboenu naslijeenih pjesnikih kanona. Tei smanjivanju razlika meu knjievnim anrovima, premoenju dubokih razlika izmeu poezije i proze, ukidanju nekih ritmikih ogranienja u stihu, i stvaranju nove sintakse. Prozaizacija stiha i poetizacija proze omoguavaju mu da izradi zajedniku podlogu za poetski i prozni tekst. Snaan pokret avangarde, naroito ekspresionistike struje, dovodi, kod ovog pisca, osim u poeziji, do unoenja novih knjievnih postupaka unutar proze. Postupak parcelacije reenice, ponavljanja reeninih nizova (tehnika stiha), zapoinje u Dnevniku o arnojeviu i kulminira u Seobama, a nastavlja u Drugoj knjizi Seoba i Romanu o Londonu. Meutim, postoje razlike u sintaksikoj strukturi Dnevnika o arnojeviu i Seobama s jedne, i Romana o Londonu s druge strane. Rani Crnjanski, bio je otri reformista prozne strukture. Tu akcenat stavlja u potpunosti na novo moderno, gdje ekspresiju izraza dovodi do vrhunca i daje svoj pjesniki program - sumatraizam. Pozni Crnjanski stvara Roman o Londonu, prvi veliki kosmopolitski roman u srpskoj knjievnosti, koji se tematski nastavlja na ranija djela. Ovo je tradicionalan roman sa elementima modernog, pa se na taj nain, niu asocijacije unutar sjeanja na nekadanji sumatraizam, od kojeg su ostale samo mrvice, sitne veze, pa i one gotovo pokidane, usmjerene ka negativnoj konotaciji i simbolikoj negaciji ranijih iskustava. Iezli svijet egzaltacije vie se ne moe dosegnuti, mada je u romanu prisutan svojom odsutnou i poremeenou nekada postojeeg. Ipak, prouavajui cjelokupno djelo M.Crnjanskog, bipolarnost sumatraizma vidna je i u njegovoj prvoj fazi stvaralatva, na to e se u ovom radu staviti poseban akcenat. Nain stvaralatva Miloa Crnjanskog povezan je sa njegovim ivotom. Do odlaska u London bio je vatreni pjesnik optimizma, buran i buntovan, a od odlaska pesimistian i povinovan sudbini. Djela Crnjanskog moemo posmatrati kao emu tri ravni: 1) ravan prostora sree: Sumatra, Rosija, Alpi, visoki vrhovi Urala, Serbia, Beograd, Fruka gora; beskrajni plavi krug, zvijezda, nebo, snijeg i led na visinama, sjaj, 368
bistra voda, daljina, kronje drvea, vazduh, Sunce; labud, jang; 2) ravan svakodnevice: neutralna, bezlina stvarnost koja tee u vremenu, starenje, smrt; 3.) Galicijska bojita, bolesnika postelja, Petar Raji i ostala ljudska municija - topovska hrana, London kao moderni Vavilon, mrak, podzemna eljeznica i zemaljski pakao; komoran... Ovim je data gruba klasifikacija knjievnog ostvarenja Miloa Crnjanskog. Prostor sree egzistira u posjedu simbola Sjevernjae, u nadi i epifaniji, izvan smrti pojedinca i prolaznosti. On postoji u Nebu, i vezama ovjeka i prirode (sumatraizam). Prostor pada (podzemlja) je saputnik plave zvijezde koja svojom pojavom postaje muitelj onih koji se ka njoj kreu, a stii ju ne mogu2. Ravan svakodnevnice (po Dadiu) dio je koji dijeli svijet Utopije: Novu Serbiu, Hiperboreju, Rosiju, Beograd, sve ono to pripada prostoru sree od onog pridruenog ravni Podzemlja: od Austro-Ugarske, Galicije, Londona. Svakodnevnica ne opominje, ona guta neprimjetno. Sjevernjaa postaje fantazmagorija pod kojom se odigrava tragedija. Semantika i poetika naslova Naslov djela obuhvaa semantiki prostor i raznovrsnost moguih veza izmeu smisaonih elemenata kodiranih u njemu. To je prostor koji se nalazi izvan jezika i njegovih granica3. Naslov je prvi, najoptiji znak djela, uspostavljen prema onome to ini sadraj tih znakova i prema odnosu izmeu statikih i dinamikih elemenata u datom smisaonom prostoru. U naslovima djela Miloa Crnjanskog primjeuje se izrazita prevalencija toponima. Na taj nain obuhvaen je prostor djela i odnosi uspostavljeni u njemu kao i postupak na koji su elementi iz spoljanjeg svijeta u njega preneeni. Kod Crnjanskog to su toponimski naslovi, npr. Sumatra, Strailovo, Serbia, ili Lirika Itake, Roman o Londonu, Ljubav u Toskani, Pisma iz Njemake, Pisma iz Pariza, Lament nad Beogradom; pa i naslovi kojima se ukazuje na dinamizovane prostore - Seobe. Vezujui naslov za intertekstualni nivo, primjeuje se postojanje dva mogua znaenja tog geografskog pojma ili dinamiziranog prostora. Prvo se odnosi
Jeromonah Jovan ulibrk, Crno sunce, i oko njega krug, Matica srpska, Beograd, 1991, str. 31. 3 Mila Stojni, Semantika i poetika naslova u delima M.Crnjanskog, Knievna re, Beograd, 1972, str.13.
2
369
na stvarno prostorno znaenje tog pojma, a drugo se dobija u kontekstu knjievnog ostvarenja i ono nikad nije identino prvom. Naslovni toponim pjesme Sumatra oznaka je za daleko ostrvo u Indoneziji. Meutim, u samom diskursu pjesme nema niti jednog direktnog i konkretnog elementa vezanog za sam naziv pjesme. On kao da lebdi nad pjesnikom tvorevinom. Na taj nain eliminisana je asocijacija na istorijsko-geografski pojam. Sumatra ima konotaciju netaknute prirode, raja na zemlji, svojevrsne Arkadije s Istoka. Ona postaje apstraktni topos po kome lirski subjekat luta u potrazi za smislom postojanja, vezujui svoju svijest za drevne civilizacije, za istonjaku nirvanu koja se izdie kao stariji hronotop od Itake! U pjesmi se javlja jo jedan toponim - Ural u ijem se podtekstu krije antiki mit o prikovanom Prometeju koji svojim mukama iskupljuje svoj dar ovjeku i plaa cijenu za opteljudsku tenju da se priblii bogovima. U podtekstu pjesme Strailovo, iji je naslov takoe hronotop, italac e nai Branka Radievia. Ovaj toponim je u neraskidivoj vezi sa pomenutom pjesmom. Zato, vezujui se za romantizam, nailazimo na gorku sentimentalnost rastanka, preranih umiranja, lutanja i vraanja, gubljenja i traenja na prostoru gdje se ine ludosti kojima nema lijeka, pa je najbolje prosto utati i sakriti muku i stid, a kad doe da mora da se rikne, onda bolje prsnuti u smej, nego briznuti u pla4. Semantika naslova romana Seobe vezuje se za semantiku ravan drugih djela M. Crnjanskog. I ovaj naslov u sebi nosi znaenje prostorne udaljenosti. Ta udaljenost je ivotna tenja ovjeka da dosegne neto to bi znailo ispunjenje i opravdanje za njegovo vojevanje ili lutanje na zemlji; ali i njegovu kob, ili, bolje rei, kob naroda da negdje drugo postoji neki sretni prostor, drugaiji svijet, nov predio, oaza spokojstva. To je svijet kontemplacije i mira, svijet slobode, svijet drukiji od realnosti koja guta svojim nitavilom i besmislom. Dakle, to je utopijsko mjesto koje nudi kosmiku povezanost i mir s egzistencijom. Meutim, ako obratimo panju na taj stalni put kojim idu junaci romana, primijetit emo i dva vida postojanja migracija tj. dva tipa seoba. Seobe su objekivne, stvarne, fizike, u kojima se naao srpski narod u slavonsko-podunavskom polku 1774. g. pod vostvom Vuka Isakovia (istorijska linost). Interesantno je da prije M. Crnjanskog niko nije stavio ovoliki akcenat na seobe iz sredine
4
Isidora Sekuli, Nemiri u naoj knjievnosti, SKG, knj. 6, 1922, str. 27.
370
18. v., pa ni pisao o jo poznatijim, velikim seobama iz 1690. predvoene patrijarhom Aresenijem III arnojeviem koje su oba puta vodile sobom Srbe iz Ugarske, podanike i vojne najamnike Marije Terezije, koji su bjeali preko Save ispred turskog nasilja i pustoenja. Ipak, o seobama pisali su Arsenije arnojevi u Poslanicama, ore Brankovi u Hronikama, o njima kazivali Arsenije Jovanovi akabenta, Partenije Pavlovi, a prije svega Simeon Pievi. ak ni narodna (usmena) knievnost nije o tim dogaajima ostavila naroite pjesme i dr. umotvorine. Iz Pievievih Memoara kao prototeksta, Crnjanski crpi tematsku grau za svoj roman, i u istorijski, okvirni tok zbivanja unosi jednu novu, unutranju dimenziju koja vezuje ili ne vezuje odnose pojedinca sa sredinom u kojoj jeste i sa samim sobom. Da je u pitanju samo ovaj vid seoba, sudbina Vuka Isakovia bila bi samo jedna od sudbina lica koja se snalaze ili ne snalaze u ivotu, bez obzira na to da li njegovom krivicom ili sticajem traginih okolnosti. Migracije su po Crnjanskom jedan od najstranijih poziva. Ali Vuk Isakovi i pored injenice da je ratnik tueg naroda, orue za top, u sebi nosi osjeanje duhovne, unutranje emigracije, jer kao sumatraista zbunjeno je buntovan, sanjar, zaljubljen u rumene, daleke pejsae i udno postavljene veze, samo njemu jasne i poznate. On, to vie sebe podsjea da je ovjek bez otadbine, to je stalno na putu u sebi sa novim ili sve jaim snovima o srei. Realna putovanja su preludiji za duhovna putovanja, ka nekoj zvezdi, ivoj ili mrtvoj, u sebi i van sebe5. Vuk Isakovi je u seobi jer vjeruje da je sadanjost prelazna faza, neto kao zemaljsko istilite da bi se dosegla svijetla budunost, tj. zemlja u kojoj vjeruje da e nai sreu. Ne naavi je, odlazi jedinim moguim putem - iluzijom iz Haosa u svoju jo tako daleku Itaku - Rusiju. Vuk Isakovi je Srbin, kanjen lutanjem, seobom, premjetanjem u prostoru, emigracijom, beskunitvom. To je nevoljno, gotovo prisilno izgnanstvo, zbog drutvene i ekonomske situacije, u Maarsku, Austriju, Njemaku, gdje boj bije sa svojim slavonsko-podunavskim pukom za tu raun i za tuu vjeru, nadajui se vrsto da je to samo jedna etapa u njegovom odisejstvu da bi i sami na kraju bili nagraeni. Rusija je ovdje predmet sanjarenja, simbol budunosti, zvezda vodilja. Vuk Isakovi je lik koji ima vjeru u nov ivot; ali isto tako u trenucima oaja izazvanim realnim ogorenjem postaje nihilistiki, asocijalni lik moderne usamljenosti i razoarenja. On, kao dua bez stalnog stanita, odbija proces enkulturacije
5
Slavko Leovac, Poezija i tradicija, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1995, str. 14.
371
i kulturne transmisije. To je naroito snano prikazano u sceni tenje peujskog biskupa da ga pokatolii, to predstavlja i jedan vid ucjene: sjaj je u katolicizmu... Zar hoe da na sebe natovare patnju, kojoj nikad kraja biti nee, seobu dua svojih, ne samo dece svoje, promenu venu, koja e kao kre u grobu do veka da im grize meso s kostiju, dok god budu u ovoj zemlji, iz koje ih vie pustiti nee?6 Osjea krizu identiteta, zato mu se i suprotstavlja: Uplaen i raaloen, klonu, i pokua da zabauri sve na taj nain, da je poricao sve... jer uzaludno je sve, prah, smert, sueta suetstva...prazdne rei...a kad se umire, umire se kao pas i konj... Due nema...kao to ni Boga nema...ivimo uzalud...prah...smert...prazdne rei (157). Meutim, dio tog procesa enkulturacije deava se ispod nivoa svjesnog miljenja. Zato i dolazi do paradoksa miljenja i delanja (npr. eli stalno stanite a ne vraa se iz rata; ne eli prihvatiti tuu vjeru, ali eli zvanje; eli da bude sa vitemberkom princezom, ali ne pokuava konkretno nita sam...). Ove Vukove migracije iz i u sebe, kao i (ne)prihvaanje tue kulture i obiaja takoe su vid njegovog ukljuenja i iskljuenja u svijet koji jeste i svijet koji bi mogao da bude, predstavljaju sumatraistiku viziju reda i antireda. Putovanja ovjekova potreba za seobama ujedno je i njegova potreba za kretanjem. Putovanja mu omoguavaju vei kontakt sa onim to je izvan njega, ali i bolju komunikaciju sa samim sobom. Stalni nagon za pokretom ukida granicu izmeu svetova racionalne jave i onog drugog sveta objektivnog ivota, a u sumatraizam se uklapa kao univerzalija7. Pojedinac, Srbin u ovom sluaju, je kao putnik - zastupnik razoaranog i u stalnoj borbi za samoodranjem uznemirenog naroda, koji sve gore spoznaje tragiku svog poloaja i poloaja svog naroda. Zato, ovdje rije srbuvati na ukrajinskom jeziku, pored osnovnog znaenja , ima i znaenje sluiti 8. U ovakvom
Milo Crnjanski, Seobe, Prosveta, 1966, str. 155-156. U daljem tekstu, iz tehnikih razloga, pored citata e se u zagradama samo navoditi stranica sa koje su preuzeti. 7 eljko Bojovi, Sumatraizam Miloa Crnjanskog, Rad, Biblioteka Dijalog, Beograd, 1995, str. 33. 8 Duan J. Popovi, Problemi Vojvodine, I, Knjievna re, Beograd, 1925, str. 68.
6
372
etimolokom prevodu rijei Srbi osjea se duboko nesretan i istinit trag. Zato su putovanja nuna da se izae iz tmine i nesree to se ne moe pronai stalno stanite na kojem e pojedinac pustiti svoje korijenje. Spomenut emo i korijen hebrejske rijei ishak, to znai on se smije. Smijeh je dinamina radnja, to je u paralelizmu sa dinamikom nacionalne kretnje. Na tom putu naao se i na junak Vuk Isakovi, ije prezime evocira biblijsku priu o Isaku (u Prvoj Mojsijevoj knjizi), gdje se kae da ga je njegov otac Avram umalo ubio i prinio kao rtvu Jahveu koji je to sprijeio, ali na taj nain iskuao Avramovu odanost. Dakle, ovdje bi rtva znaila posrednika za ostvarenje veze izmeu ljudi i bogova. To je veza koja predstavlja povezanost ovjeka sa onim to je iznad njega i to vlada njegovom sudbinom (na taj nain se fenomen rtve uklapa u sumatraizam). Obred rtvovanja djece vezan je sa Isakovim imenom, pa se i u Seobama oivljava u porodinoj tragediji onih koji to ime nose. Vuk Isakovi gubi enu Dafinu i tree dijete, i time simbolizuje drutvenu rtvu koju prinosi za srpski nacion i svoj bolji ivot. Osim eljenih putovanja ima i onih neeljenih, uslovljenih potrebom ovjeka da stalno mijenja mjesto traei bolje: Raala je decu, seljakala se, ali ne znajui nikad ni kuda e, ni zato. (197), Aranelu Isakoviu inio se ivot njegove porodice i rodbine, pa i tog ostalog sveta to se...selio...kao pravo ludilo. (199), Sve to nije ilo ni po njegovoj elji, ni po njegovoj volji. (143), Otii nekud i iveti bezbrino, odvesti i njih da ive negde lako, prijatno, inilo se Vuku Isakoviu tako mogue. Negde je moralo biti neto svetlo, znaajno, pa treba otii tamo. (215), Negde mora biti lakeg ivota... Odseliti se treba zato, otii nekuda, smiriti se negde...iveti po svojoj volji, bez ove strane zbrke, idui za svojim ivotom, za koji se bee rodio. (356) Meutim, ni ovdje ove dvije bipolarnosti istog pojma ne moemo tumaiti kao neto zaista suprotno, kao neto to iskljuuje jedno drugo. Jer, sumatraistika vizija putovanja namee uzajamnu njihovu uslovljenost. To znai da pojedinac u istom trenutku eli putovati, taj nagon je stalno u njemu (i kad ratovi zavre), a putovanje je i neto to je nametnuto: Ipak, da je Vuk Isakovi bio kod kue, on se ne bi bio gadio nje (197), Eto, pomisli, dovoljno je odseliti se iz jednog mesta pa da sve to ostavlja bude kao i da nije bilo (131). Dakle, putovanja, bilo eljena ili ne, remete ve postojee veze meu ljudima i stvarima, dok ih s druge strane grade. 373
S obzirom na to da postoje ova dva pokreta za putovanjem, postoje i spoljanji i unutranji razlozi za njim. Spoljanji su prividni uzroci, u ovom sluaju - nematina i rat. Oni mogu biti naporni jer su neeljeni pa u ovjeku stvaraju utisak besmisla i bezumlja: Seobe mu behu dosadile (130), nemir se nije stiavao (354), Morao je svaki as da ide onamo kuda nije hteo (142). Kretanje moe imati negativnu konotaciju u trenutku kad se, npr. puk rasputa, pa skoro polovina njih, ne mogavi da zaspi, razbegla se tako, po mraku, nekuda prema gradu...da kradu... Odoe i ne ostade za njima nita. Nita. (136) Kretanje jedan veliki i nepopravljivi apsurd. Ali, po unutranjoj zakonitosti sumatraizma, ovjek je spaen jer je i sam nosilac osjeanja vjeite tenje za akcijom, pa putovanje nosi sa sobom pravu sutinu ivota. Na taj nain se disparatnosti izmeu dva razliita shvatanja i doivljaja kretanja gotovo dodiruju i teku kao paralelni tokovi. U snu ili u stanju polusna se esto putuje, pa su snovi i putovanja vrsto vezani jedno za drugo. I evokacija uspomena je jedan od vidova putovanja. Kao to je mladost aktivnija u procesu premjetanja i stalnog kretanja od starosti jer je ovjek eljan interesantnih doivljaja; tako je starost rezime onog to je prolo ili se, pak, moglo dogoditi. Na taj nain odlazak u razmiljanje predstavlja vid imaginarnog putovanja, vezu s arhetipskim: Veza sa mrtvim ocem; bio je to mir, spokojstvo, a sve to oko njega bee, na svetu, areno, ludo, bezumno i besmisleno. (142), I dok se sve drugo vrtelo oko njega i bez reda i bez smisla zbrkano, te njegove misli na oca...su sve dovodile u red, rasporedile, smirile. (144), ili imaginarna veza prostorno udaljenog Vuka i Dafine: tada jo, trajala je meu njima neka veza tajanstvene slasti, to bee nevidljiva i nedokuiva. (186)
San i halucinacije Roman Seobe poinje buenjem, izlaskom iz sna glavnog junaka Vuka Isakovia, a zavrava njegovim uspavljivanjem, ulaskom u san. ivot u djelo Crnjanskog ulazi na dva naina: kao java i kao san9. Na okvirima prstenaste kompozicije fabule, Vuk Isakovi spava. Ovim
9 10
Petar Dadi, Prostori sree u delu Miloa Crnjanskog, Nolit, Beograd, 1976, str.117. Boris Uspenski, Poetika kompozicije. Semiotika ikone, Nolit, Beograd, 1979, str.203.
374
je ograen zaseban knjievni prostor10. Knjievni svijet se konstruie postojanjem izvjesnih granica koje ga odvajaju od neknjievnog. Na tim mjestima istaknut je prelazak izmeu jave i sna: Tup udar kopita... kao pod zemljom, uje se jednako, u blizini, pod snom. esto buenje...ga obuhvata, prolazi kao neko ljuljanje u toj pomrini... Ne razlikuje tamu oko sebe i tamu u sebi. Pri tom, za taj tili as, dok opet ne usni, ta sve ne ugleda u polusnu. (119,120), I dok mu se, u dui, kao u beskrajnom plavom krugu, jednako ponavljahu misli o odlasku, o odlasku nekud, u Rusiju,...dotle mu je zaspalom prvi put opet kod kue, u telu drhtalo, kao neka zvezda, poslednje zrno nekadanje mladosti. (360) Isakovievo opaanje je tokom itavog romana dinamizirano i na taj nain se otkriva postojanje jednog njegovog posebnog stanja, izmeu jave i sna, sa oima stalno fiksiranim za nebo. San usred jave javlja mu se i unutar oivjelog pejsaa. To je jedan oblik epifanije, jer Vuk Isakovi se tu ne kree, ve je dinamika percepcije postignuta njegovom unutranjom promjenom take gledita. U takvim okolnostima san je akcija i ima primat nad realnim. U polusnu on vidi: Reku to pod bregom umi, ispunivi svu no. Po razlivenim vodama, u rupama i jarugama, meseine. Trsku prozora i krova sa koje kaplje nebrojeno kapljica, kap po kap. Oblake, to se kotrljaju sve nanie. Nepregledne vrhove, vrbake, pune iblja. (120) A kad se zaljulja opet u san, zapaljen i pun nekih plamenova, tumba se u nekom arenilu u nepregledne daljine, u nedogledne visine i bezdanu dubinu, dok ga kia, to kroz trsku prokinjava, ne probudi. Tada, pomuenom sveu prvo zauje lave pasa i poj petlova da odmah zatim irom, u mraku otvori oi i ne vidi nita, ali mu se uini kao da vidi, u visini beskrajan, plavi krug. I u njemu zvezdu. (120). San unosi novu dimenziju, novi prostor. Beskrajni plavi krug sa zvijezdom Vuk Isakovi je vidio, prema tome, pri samom ulasku u roman, i zatim, pri samom izlasku iz romana. To je san o svom osloboenju, san kao putokaz, vodi, on prethodi novootkrivenoj stvarnosti. To je san o budunosti, san obmana, ulazak u jedan unutranje-odbrambeni svijet. San je bijeg od rune savjesti pa je Vuk po ceo dan spavao, pod kolima (284) Ali, on ne samo da predstavlja bijeg od jave, nego i njenu evalaciju, jer stvarnost je samo omama ljudskih oiju. On predstavlja, osim potrebe, ovjekov mehanizam da se odbrani i zatiti od zla. Na taj nain postaje sumatraistika veza ovjeka i onog to mora biti, nezavisno od njegove volje. Tako je postavljen dualizam dobro-zlo, ili san-java, pri emu su san i java dva svijeta ovjekova, dok pomijeani esto stvaraju halucinacije. Tu 375
su san i java povezani; a ako se ivot shvati kao san, onda se misli na onaj vii ivot, ivot sumatraistikih veza. Ovdje se krije ekspirovska misao da je ivot od sna satkan. ivot i san su izjednaeni, ne razlikuju se vie (kao kod Borhesa). Krug i zvijezda se, zapravo, ukazuju tano na rubovima gdje se java sa snom granii. San-polusan ne biva samo vien ve i doivljen. U trenutku kada se glavni lik sasvim probudi i izae iz kue na obali Dunava gdje je se enom proveo posljednju no, plavi krug i zvijezda nestaju iz njegovog pogleda: Iza obora, nad strminom, vide zbilja nepregledne vrbake i ritine, u ogromnom, mutnom, kinom svitanju, ali ne beskrajni, plavi krug. Ni u njemu zvezdu, kao u snu. (123) I Aranelu Isakoviu se javlja zvijezda u trenutku kada Dafina izdie: kaou snu, i on je nad njom video, van sebe od straha i alosti, plave krugove i u njima zvezdu. (320) San ne donosu uvijek sreu, ve se preko njega reflektuju i stalne preokupacije junaka: Probueniz svog sna, iz sna koji mu traje ve vie od desetinu godina, iz sna u kome je nemoan i uzaludan, ali jasno vidan i shvatljiv samom sebi. (254) Ali, u tom ratu i ludilu on sanja i da udaje ker i despota Stefana tiljanovia (261), svog sveca. Istaknimo i to da su Vuk Isakovi i njegov puk esto u pijanom stanju, ili u stanju slinom pijanstvu: I ne samo on, ve i njegovi oficiri, pa ak i vojnici osetie neto to ih injae lomnima, tako da su se gegali posle bitaka, kao kroz san. (255) Pijanstvo je i od veernjeg vazduha (313). Arkadije, Vukov sluga, je stalno pijan od alosti da e moda kogod iz puka poginuti, njemu se smre i uini da sanja, videv koliko se zlo dogaa (248). I puk pije: Stasiti, crveni, u svojoj ohanoj opremi, kosmati, puni srebra, krstei se sa tri prsta,prisustvovahu misi, opijeni, kao bunikom, nebesnim pesmama orgulja i hora, mirisom tamjana, zbrkom latinskih rei i aneoskim izrazom lepih deaka (150), Pri kraju slube bili su potpuno umorni, neveseli i kao omaijani. utahu i meu sobom ne govorahu ni rei. Prooe parkkao sablasti (151). U toj omaijanosti se krije zamka zapadnog ovjeka da ih na taj nain pridobije i unijati. Zapravo, iskoriteno je psihiko stanje Srba, umornih od rata i seoba, s namjerom da se odnarode i otue. U tim trenucima je potreban san, ili neto kao san, da se prihvati u negativnim iskustvima, tj. usred jave takvog iskustva. Zato, Vuk Isakovi pije da ne slua, u svojoj ljutoj tuzi i saaljenju nad sobom i svojim narodom, pije jer vjeruje da ga pie titi od realnosti: Isakovi se rei, po uzoru bratovljevom, da napije sebe. 376
(156) Alkohol, pomuena svijest, pritisak biskupa, ljepota noi i prirode, nataloena nesrea ine da njegovo psihiko stanje, poslije rascjepkanog govora, punog razoarenja i boli, doe do katarzikog pranjenja pa zaplaka (157). Sanjaju i drugi likovi u romanu. Dafina, po posljednjem odlasku mua na vojnu i njenom preseljenju kod djevera, postaje uznemirena jer ima zle snove, da joj se mu javlja, kao mrtvac, u stranom obliku aba, zveri, i pacova (170). Poslije provedene noi sa Aranelom u stanju bunila: Iznemogloj od bdenja, umornoj i bednoj, uplaenoj i zamiljenoj, uinilo joj se da je zaspala, ba kada ugleda, pod prozorom kako joj ide po vodi mu, sav obliven krvlju i mokar; neobueni i neoeljani Vuk Isakovi, sa ogromnom batinom u ruci, koja je dopirala do tavanice (181). Ovdje je enska preokupacija i briga transponovana u san. Percepcija je pomuena i kada je sasvim ve budna: Probudila se, kad joj je dever tiho odkrinuo vrata. Za jedan trenutak ona ga vide, kao da je bio zakoraio u vis, u vratima, koja postadoe vidna (181). Do Dafininih halucinacija dolazi usljed njene usamljenosti (svaki Crnjanskov lik je melanholino usamljen), i usljed samog poloaja ene u neumoljivo patrijarhalnom drutvu. Vaspitavana da bude moralna i ena trpilac, ona poputa nagonima iz dosade, postaje brakolomnica, i postaje za sebe bedan stvor, igraka, stvar u kui (186), plakala je nad samom sobom...alila je sebe neizmerno (182). U preziru sebe same, zaokupljena ostaje svojom nesreom u toj sredini gdje vlada nematina, samoa i boletina (197). Paradoks je unutar ovjekove kontradiktornosti miljenja i djelanja. Dafini se zbog disparatnosti u vaspitanju i onog to je uinjela, kao i zbog nesretne spoznaje da moe biti sretna i da moe uivati, stvara tjeskobna borba u dui. Jer, ona stvar, stvar je bila, a sva ta ljubav prema njoj, zar nije bila kao neka razonoda te dvojice? (197) Zato se u svakom normalnom ivotnom trenutku u njoj stvaraju halucinantne slike koje donose napetost i neizdrivost zbog takvog psihikog stanja. Otvorivi irom oi, ona tek sad vide da se nije za vremena spasla iz mraka, koji je bee opkolio, a kojeg se tako uasno plaila, Sa oima koje su htele da joj ispadnu iz onih kapaka, ona primeti kako joj se beo arav, sa pei, pribliuje sve blie...U isti mah, oseti da neko stoji iza zavese, u mraku; vide kako se iz pomrine pojavljuje jedna ruka...primeti i drugu, koja joj bee zaobila sa lea i koja je hvatala i gnjeila njene haljine na zidu, razbacavi ih po tlu. Vrisnuvi... ona pred zavesom spazi i trbuh, ogroman trbuh svoga mua, njegova usta i oi i nos, ceo njegov lik na belom aravu, krvav, sa preklanim grkljanom, 377
i crni klobuk, to je lebdeo nad tom glavom (192,193). Privienja nastaju usljed sukoba u njoj, podsvjesnog pokajanja, straha, izdanog morala koji je gui. U snu, dalje, dolazi do nadrealistike eterizacije materijalnog, pa su pred njenim oima tekla i nebesa (194), a oruje je lebdelo u zraku (288). I Aranelu Isakoviu se u sluajevima vezanim za njegov odnos prema Dafini javljaju halucinacije kao u paklu (164), nekako kao u snu (178). Beogradski grad i areni, turski trg, konji to se u vodi dave, velika i plava njegova kua, blato i mree, lae i vrela, okreena pe, kovitlahu se vie puta oko njegove glave, ali su svaki put nestajali u potpunoj tiini tople izbe i u polumraku, u kom se ona videla jasno, kod prozora (180). S druge strane, Dafina se Aranelu u jednom trenutku javlja i kao vjetica: pri samoj pomisli da je odbije, ona se dizala pred njim, strana kao neka vetica, pretei, tako da mu je ivot postajao mrzak, im bi se setio da ona moe i kukati i prekoravati (297). Dakle, i san sa sobom nosi i lijepe i rune vizije, to dokazuje postojanje sumatraizma unutar njega - kao sposobnosti prilagoavanja, ali i njegovo nalije - u svom odsustvu. U njemu je paradoks kao i u ivotu; jer ivot se u romanu odvija otegnuto, jednolino i sporo, a ve u drugom trenu predstavlja se kao brzotean i prolazan, ba kao u snu. Sujevjerje i fatum Veza ovjeka i apriornih sila, onih koje su mu i danas ostale logiki neobjanjive, mo neeg ili nekog ko upravlja njegovom sudbinom reflektuje se kao preokupacija da se objasni, dokui ili jednostavno kao neto to ne da mira: kroz snove i halucinacije (npr. Vukov odnos sa davno umrlim ocem, Dafinin strah od posljedica svog nemorala i njena briga za ivot mua koji je na vojni...), ali i kroz sujevjerje neprosvijeenog ovjeka koji vjeruje da je zlo otjelotvoreno u neemu to kua njegove namjere pa ih ovaj treba nastojati izbjei. Ta energija arhetipskog u ovjeku stvara iskrivljenu sliku realnog. Realna slika izvan, ini da se unutar njega javlja znak koji najee daje u taki gledita negativnu konotaciju (minusprisustvo sumatraizma). Vuk Isakovi pred odlazak na vojnu obalio je anak osveene vodice i bosiljka s kojim je trebala ena da ga pokropi (123) za sreu. Ovdje uoavamo paralelizam sakralnog, onog to pripisuje vjera, ali i onog arhetipskog, sujevjernog - da to nije dobar znak pred put 378
i da se nita dobro ne moe u buduoj radnji oekivati. Disparatnost se ogleda u tome to vjera iskljuuje postojanje sujevjerja, jer ono predstavlja grijeh. Meutim, ono je u ovjeku toliko jako, gotovo kao i hrianska vjera. Zatim, niu se dogaaji sa negativnom konotacijom. Kad su se Vuk i Aranel pozdravili, Vuk uskoi u kola, prosuvi mlaem brojanice po blatu (128). Ovaj znak, predskazanje, praeno je narodnim obiajem da pri odlasku nastade takvo ipanje, kuknjava i dreka,...lelekanje i jaukanje ena (124). Ovome slijedi obiaj da se pjeva i sviraju gusle otegnuto, nariui jer mnogi izgiboe i jer se mnogi porazboljevae (260). Na taj nain ne stvara se spokoj u njihovoj dui, ve nov i estok nespokoj, pa odlazak donosi jezivu tiinu. Arhetipsko i nesvjesno sujevjerje, koje je i starozavjetno, ukorijenjeno duboko u ovjekovu psihu, olieno je u odnosu spram lijepe, putene ene. Tu se ena gleda kao otjelotvoreno zlo koje u mukarcu izaziva iskuenje i nespokoj. Pa, Aranel vide da mu je u kuu (brat) doveo avola (162), ...posle tih mirnih dana...poe initi, u kui bratovljevoj, zlo (163), odnos njen prema deveru...bio (je) prilino nadzemaljski (170), Ruke svoje,... putala je da mu se kraj vrata provlae, klize, previjaju kao zmije (171). Motiv sudbine Aranela Isakovia nije interpoliran sluajno, jer on je trgovac, realist, ali ve u sljedeem trenutku zaljubljen, rtva sudbine, igraka u rukama nekih nevidljivih i monih sila, uvia da se to s njim poigrao neki skriveni, zli bog i da postoji jedna oblast u koju on sa svom svojom umenou i snalaljivou ne moe da izmeni nita11. Sluaj komedijant, taj zli volebnik, ini uzaludnim svaki ovjekov trud da uini neto po svome i dri ga vrsto u svojim rukama. Sva sila i trgovaka mo data mu je samo zato da bi mu je sudbina na kraju pretvorila u prah i nita. Sva njegova umjenost i vjetina nisu ga mogli spasiti od zlog udesa. Ljepota ene se, pak, ovdje shvata kao fatalnost, nemilosrdna, apsurdna sila; pa su Aranel i Dafina oslikani kao crne senke na zidu (178). A, ovjekova obmana je u tome da vjeruje da se ona moe dosei bez iijeg znanja, kao u snu. I, naroito, bez ikakve nesree (172). Motivacija u pripovijedanju biva opravdana Dafininim halucinacijama pa joj se mu nou javlja letei na belom aravu (169), a Vuk mora dobiti znak koji ne umije rastumaiti jer jedan zec pretra mu preko puta (175). Spomenut emo i narodno vjerovanje da ena koja raa erke postaje runa, jer ove
Nikola Miloevi, Zidanica na pesku. Knjievnost i metafizika, Slovo ljubve, Beograd, 1978, str.222-223.
11
379
ispijaju majinu ljepotu dok je trudna: lepotica na glasu, prolepala se jo vie, u prvoj godini braka...ona je posle poroaja slabila i runjala, postajala tiha, a okrutna... (121-122). Osjeaj malenkosti i bespomonosti esto je prisutan unutar likova Seoba. Vuk Isakovi osjea koliko pripada drugome, nekome to ga ovako arenog i nadodoljenog vodi tamo-amo, zajedno sa tom vojskom... (207), pa je bio poverovao plau i leleku, pri odlasku, i slutio da e mu ovo biti poslednji odlazak i da e u ovom ratu umreti (208). Iako Vuk na kraju ne gine, to dokazuje nerealnost predskazanja i osjeaja, ovdje se akcenat stavlja na nekog ko bi mogao predstavljati posrednika za postojanjem sudbine, fortune, ili, jo prije, fatuma u znaenju kobi. Vuk Isakovi uvide da mu je ivot proao i da ga vie popraviti ne moe, kao ni nisku sudbinu svih tih, koji su bili poli sa njim i koji se sad vraaju, u svoje barutine i blatita (356), Sve to nije ilo ni po njegovoj elji, ni po njegovoj volji (143). Sudbini obino posrednik biva neastivi, Mefisto, avo prozirnosti (hipotetiki avo) koji ima mogunost upravljanja i modeliranja, neopaenog djelanja i oblikovanja situacija, reflektujui se u junakovoj linosti kao doivljaj, san, fantazija: Trzajui se na konju, koji je neprestano bacao glavu, i, uplaen od neeg, ustupao unazad, Isakovi opet oseti tu telesnu slast pred napad... (263). Pripovjedake situacije unutar romana: deskripcije, motivacioni tokovi, dramski sudari, postupci junaka, komunikacije (dodue poremeene), meusobni odnosi, veze i sudbine proete su simbolikom prisustva Neastivog, koji je neodreeno imenovan, prisutan i naznaen, ali ne i opisan, otjelotvoren, konkretan. On predstavlja neto to je neminovno prisutno jer je dio ivota, ali koji ujedno smeta i ometa sumatraizam unutar tog ivota. Ovakva antisumatraistika vizija zna biti i aluzivno otjelotvorena, ali u tom sluaju ne opasnija od drugih konkretnih pojava. Baron Berenklau prikazan je kao stara baba, bojali su ga se kao neke vetice. Imao je grozne ruke, od samih kostiju, kojima ih je hvatao, a oblaio se skoro iskljuivo u crnu svilu i zlatom izvezen somot... (244). Vizija Neastivog javlja se i u trenutku kada se Dafini u smrtnom ropcu priini kao da je vrag uao u kuu (290). A kad je umrla nad glavu joj stavljaju bezbroj venaca od glavica luka i kukuruza (325). Uz to, smijeh je, po vjerovanju, avolja manifestacija, pa su ljudi Dafinu zbog njenog smijeha mrzeli...i straili je se. Njenog osmeha (167). Narodne prie i uvjerenost u njihovu istinitost gradiraju psihika 380
stanja pojedinca, pa se sve zaogre velom mistifikacije neobjanjivog. Pria se o udnovatim dogaajima koji su se desili dolaskom Dafine u kuu: kako su konji hteli da udave Aranela Isakovia, tiskajui se oko njega i punei mu usta svojim grivama dok se davio; kako su neke bube i mravi pojeli ruku slukinje, koja je gospou Dafinu obino eljala, i kako se, po kui, behu namnoile zmije, to su se naroito kotile pod njenom posteljom. Uostalom, Ananija je bio tvrdo uveren da e ona izlaziti iz groba i hodati po selu (330). U percepciji ljudi dolazi do konkretizacije apstraktnih fenomena, pa oni vide Dafinin duh koji kvari vodu, tamani stoku i ara, u grudi i u trbuhe, bolesti koje nisu mogle da se protumae (330). Toj optoj pomahnitalosti stavlja se akcenat na no kad je meseina... ona se pojavi jaui na jarmovima, penjui se na dudove. Neko je vide kako ui na ermu,... bela i velika (331). Atmosfera i deavanja su usklaeni i do ludosti narodne gradirani, pa se poe priati i o pojavi vampira-Dafine u iji grob, kao kulminaciju svoje gluposti, zabijaju glogov kolac. Ali, i pored Ananijevog sujevjerja koje bi trebalo da se tu svri, provlaei se kroz plot, ekao ga je meutim opet vrag, zakaivi ga gunjem za plot... (335). S druge strane, Arkadijeva ena Stana, i sama vjerujui u vukodlake i vampire, u podzemna i natprirodna bia, u samrtnom strahu upada u blato i davi se sa ludim privienjem da joj se mu bee digao iz vode i iz smrti beo, kao mlad bagrem...Ona ga je traila okom na mestu gde ga nije bilo, i inilo joj se da ga vidi tamo, gde ga tada nije bilo (337), ...u svom samrtnikom strahu i mislima, (ga je) samo naslutila, kao neki davni miris, samo u priini ugledala, kao neku davno prolu sen (338). Arkadijev duh se na kraju gotovo izjednaava u viziji njegove ene i samog pripovjedaa, pa ga i italac vidi kako hoda talom guui i tepajui milim reima, koje je izgovarao kroz nos, konjima, preko oranica, nevidljiv i neznan, providan i lak, kao dim posle bitaka (339). Motiv sata, uneen u udno okruenje tuine, ogroman, sa gvozdenim skazaljkama, koji je neprekidno kripao, u kom se neto, meu uatima, neprestano kidalo...svojim neshvatljivim, velikim brojevima, nafarbanim u belom krugu... (138) doprinosi atmosferi mistinosti. Jer, prolaznost koja svaki tren otkucava u krugu tj. ponavlja se kao neto to je vjeno spram ovjekovog tronog ivota, pod velom je zle, negativne oznake - sat je gvozden, a gvoe je avolov znak12. To je i logino,
J. Chevalier & A. Gheerbrant, Rjenik simbola, Matica Hrvatska, Zagreb, 1989, str. 197.
12
381
jer u svakom ovjeku se stvara osjeaj strave i straha to mu jednog dana ipak mora doi kraj. Tako se motiv sata i prolaznosti jo jednom pominje u trenutku kada se Vuk poslije trideset godina ponovo susree s Princezom Majkom, zagledan u tu nakazu... pred jednim velikim, drvenim satom (232). Igra i bajka Pokazali smo kako je sudbina makrokosmika igra sa ovjekom koji svoju mikrokozminu auru brani snovima, neurotinim i psihotinim privienjima, i fantazmagorinim doivljajima. ivotna igra je opklada na intuiciju ili logiku, ili, pak, na ivot ili smrt. Junaci Seoba najee odstupaju od logike, oslanjajui se i uivajui u onom to je apriori, u zaumnoj igri gestova. Vuk Isakovi uiva milujui ericu... kao neki ostareo medved, sav nakinuren, poe u kolima pred detetom da skae i mumla i igra. Dete poe da ga miluje rukama, hvatajui ga za srebrne kianke na klobuku, smejui se, kroz pla (128). Ova nijema igra Vuka Isakovia i erke unosi Vuka u ono njegovo posebno stanje, pa je kao nastavljao da spava, a graktanje vrana, sluao je kao kroz san (129). Za razliku od Vuka, njegova ena Dafina nema uspostavljenu vezu sa sopstvenom djecom, ona ubrzo uvide da nema ta toj deci da govori, niti ima zato da ih gleda. Posmatrajui ih, uinie joj se blesava i tua (190), jer bee joj ao da su obe devojice i da e i one, kad budu kao i ona, ene, toliko patiti (196). Ali, iako sumatraistike igre nema izmeu Dafine i njenih erki, izmeu nje i Aranela danima traje jedna posebna nijema igra. Njihova fizika i psihika stremljenja se gotovo ulivaju, razlivaju i ogledaju kroz promene u unutarnjem naponu jednog lika...u promenama unutarnjeg napona drugog lika13. U ovom odnosu Dafina se slui svojim tijelom, pa to je meu likovima napetost vea, u tekstu su ponavljanja sve uestalija: Pri njenom pokretu sav bi drhtao (161), Sve ee dodirivae joj ruke, kosu, plea, pa i pas (163), Pred njim, pre svega, utala je.... (170), Za njega nije bio onaj kikot... Za njega je ona imala i drugi glas, i drugi pogled, celo jedno drugo bie, Stopalom svojim, koje se njemu inilo kao u snanog anela, Obilazila ga je hodom svojim snanim... Ruke svoje, koje nikada nije spustila jo na njegov vrat... Grudi svoje
Novica Petkovi, Dva srpska romana (studija o Seobama), Knjievna zadruga, Beograd, str. 253.
13
382
prinosila mu je tako blizu... (171). Dramski naboj u ulozi je konstrukcije teksta, koji se na taj nain pribliava poetskom kazivanju. Igra psihofizikih nagona doprinosi pripovjedaevoj igri i sumatraistikim stvaranjem veza izmeu poezije i proze. Kocka, taj vjerni avolji pratilac, dovodi u iskuenje Vuka Isakovia, pa je zaneen ljepotom vitemberke princeze, kockajui se, svako vee skoro, pri njenom stolu...morao da naui da igra i igrao je vrlo dobro (225). Ovakva igra unutar igre koja se iz retrospekcije nastavlja hronoloki, pa Vuk nekada omaijan ljepotom Princeze Majke, sada, poslije trideset godina vidi je opet. Kulminacuja je postignuta refleksijom ogledala, pa joj on govori toliko ste se promenili i toliko ste ostareli, Vuk Isakovi je bio tim nespretniji to je u ogledalu, pred kojim je stojala, video samoga sebe (231). Ogledalo kao motiv ima funkciju pokazivanja nekog drugog svijeta, u koje se odraava ivot iza ogledala - jer ono to se vidi sada, preslikava se kao dvojnik - nekad. Na ovaj nain ogledalo se pojavljuje kao upadljiv i nezaobilazan dio dekora. Igra ogledalom javlja se u romanu u cilju oneobiavanja junakove percepcije pa se sree i u primjerima: Vukovog ogledanja - Isakovi je stojao dugo pred velikim ogledalom i gledao irok oiljak rane, na desnom ramenu...kao i svoje debele, oputene obraze (141); izgleda puka koji Neko vreme, u blesku ogledala, njima se uini kao da sede na nebesima, meu zvezdama, na sjajnim mlenim putevima, njihajui se lako (237); ili Dafinina percepcija koja kroz prozor posmatra stada na obali, koja su se ogledala, glavake, u vodi (287) i kada eli pred smrt pogledati sebe, pa zaiska da joj se prinese ogledalo, ono isto ogledalo, okovano u okvir od gvozdenog cvea (291). Pria o novoj Serbiji izmiljena je u svojoj osnovi ali motivisana da junaka ispuni zadovoljstvom, na neki nain prerasta u bajku o obeanoj zemlji Rusiji: U Rusiji bie mu svakako bolje! (350) Sutina bajke i jeste prieljkivanje, pa joj pisac daje karakter individualne zablude koja postoji iskljuivo radi utopijskog zadovoljenja mate. I ode rado, uveren da je to sve bedno i nitavno, a da je ono to ga u ratu eka, silovito i svetlo i moe da se zavri neim divnim, i za njega, i za sve te njegove ljude (268). Utopijsko prieljkivanje gubi svoje iluzivno obiljeje kada poinje da se odnosi na stvarnost. Takva tragikominost u uzaludnosti djelanja moe se uporediti sa crtom donkihotstva. Usamljenost postaje stalni pratilac junaka, ali ba paradoksalno tome, u ostrvu samoe stvaraju se nesluene veze univerzalne komunikacije sumatraizma. 383
I ratni odnosi su predstavljeni u znaku igre. A u svoj toj gunguli ni vojska nee uestvovati, nego samo jedna gomila ludaka i nesretnika, koji i nisu nizato drugo tu (241). Ratna igra nije nita drugo nego neto zbrkano i udno pa dobija konotaciju bajkovitog, nestvarnog, jer trebali su da se biju sa raznim narodima, da se premetaju u razne zemlje, to su imale tako udnovato podneblje, udnovate vode i ume i jo udnovatije obiaje (321), a sve se dogaa kao u...pozoritu (240). Dakle, ono to se deava zbilja, dato je kao odbljesak igre, jer igra je sastavni dio ivotnih zbivanja; ona se zaista deava i ima svoj poseban ivot. U takvoj igri ovjek je samo akter ali ne i njen kreator. On postaje lutka u pozoritu lutaka, a njegovo saznanje (zbog toga) je ambivalentno, jer je bolno, ali mu je i priroeno14. Ovaj svijet predstavlja ono jedino to je ovjeku na raspolaganju. Na ovaj nain uspostavljena je veza ivota i igre, tj. veza koja mora biti izmeu igre vieg i nieg reda, jer rat vodi jednu surovu igru viih sila koje vladaju meu ljudima, igru neminovnu dok je dobra i zla u ljudima, jer ta igra je oivotvorenje vie, kosmoloke, borbe dobra i zla, svjetlosti i tame15. Rat i komunikacije Zlokobna igra prerasta u pravu nesreu srpskog naciona. Kada se kae: Vi Srbi najradije birate posao vojniki (145), tada ratni pohodi gube svoju primarnu, ekonomsku i egzistencijalnu uzronost, i dobijaju psiholoko obiljeje snanog osloboenja neke divlje, elementarne energije16. Na taj nain uzrok rata biva samo zlo u ovjeku, ono nagonsko, instinktivno, ono arhetipsko, ivotinjsko, koje ga tjera u odreenim uslovima da potisne svoju svijest i razum. Rat-sila postaje velika ludorija (Dnevnik o arnojeviu) koja dovodi do pijanstva jednog celog naroda (Kod Hiperborejaca). Tu su pokidane veze ovjeka i zajednice pa dolazi do nepovjerenja, izolacije individue, otuenja, nerazumijevanja i nezainteresovanosti, opte otupljenosti. Obezlienjem rata se stvara pogodno tlo da ovjek postane animalizovano i bezlino bie, ime se istie izopaenost opte, meusobne (ne)komunikacije: poto im nisu znali jezik, oni su im govorili mumlanjem, jaukanjem, rikanjem i rzanjem
Milo Lompar, Apolonovi putokazi, Slubeni list SCG, Beograd, 2004, str. 160. eljko Bojovi, Sumatraizam Miloa Crnjanskog, Rad, Biblioteka Dijalog, Beograd, 1995, str. 75. 16 Isto, str. 11.
14 15
384
(137), Drei se na okupu, sve jedan do drugog, oni su se klanjali, smeili...gotovi da pobegnu (235). Neartikulisani glasovi i naivna mimika, pa i po koje mehaniki izgovoreno vivat (146, 265) akcentuju s jedne strane nerazumijevanje dva razliita naroda pa i odsustvo te potrebe, a s druge strane uspostavlja se sumatraistika veza istog naroda tj. nespojivih ljudskih karaktera u jednom istorijskom trenutku. Frazama, vojnim usklicima i poklicima, praznim obeanjima, stvoreno je pogodno tlo da se mogu garantovati mnoga prava a da se istovremeno ne ostvari nita. Vuk Isakovi je svjestan toga ali do kraja ostaje omamljen i zaveden, jer se svaki neistiniti iskaz moe besramno transformisati u privid istine. Tako la neprekidno evoluira. Pozdravi i vojni melodini uzvici (npr. Vivat Maria Terezija!), sadrani su u jedva dvije, tri rijei da bi se lake zapamtili. Osim to je takav govor lako usvojiti, lako prodire i automatski se ugrauje u svijest, a zbog svoje zvanine forme izaziva strahopotovanje. Ovakav odnos izaziva tekoe u komuniciranju s ljudima. Ali, to mu je cilj i svrsishodnost. To je jezik koji istovremeno smiruje i plai, daje priliku i unitava nadu. Ljudi su kroz (ne)komunikaciju preklapanja jezikih kodova odljueni, i opet na neki nain povezani kao podreeni i nadreeni, gonjeni i gonioci, dakle povezani su prividom prava. Komunikacija, u pravom smislu te rijei, svedena je na minimum, automatizovana je. Minus-prisustvo ive rijei dovodi do njene prozirnosti to komunikaciju ini gotovo nestvarnom i formalizovanom. U itavom romanu, osim nekoliko usklika na njemakom i to ironino iskrivljenom, postoji samo jedan redukovani dijalog, bolje rei monolog, gotovo unutranji, kada Vuk Isakovi bunca peujskom biskupu o prolaznosti, besmislu, Rusiji i pravoslavlju. Nihilistiki stav jeste u tome da nije mogue saznanje o smislu egzistencije (praeno negacijom tog smisla), pa Vuk postaje ovjek bez ikakve elje da dalje ivi (353). Ovakvo utrnue osjeaja nalazimo kod openhauera i stavu da se sama ideja spasenja nalazi u mistikoj ekstazi, u umrtvljenju sebe, u preziranju ivota i sviju njihovih dobara, u duevnom miru bezeljnosti-bezvoljnosti17. Ali, kako je Vuk Isakovi ovjek prirode, to mu ne dozvoljava da srne u pad svoje linosti. Unoenjem elemenata ruskoslovenskog jezika odaje se utisak onog to je prolo, onog za to se ovjek hvata kao za svoje tlo, onog to mijenja
17
W. Windelband, Povijest filozofije, Zagreb, 1978, knj. 2, str. 201.
385
neto u ovjeku i daje mu dodatnu mekou, sjetu, toplinu, njenost. Ovaj jezik ima posebnu, duhovnu vezu sa likom Vuka Isakovia i posebnu simboliku vezanu za postupak melodizacije i semantike samog konteksta i dubinske strukture djela. Odsustvo ovjenosti gura prisustvo ovjeka u nulti znak, pa vojnike teraju po svetu kao stoku i kolju (202). I ime Vuk je naziv divljai pa je on kao medved (ali uva jazbinu). Epizoda ibanja Sekule, koji je time kanjen zbog silovanja, dobija karakter grotesknog paradoksa. Njegov animalni poriv potisnut je kolektivnom animalizacijom onih koji treba u tom momentu da predstavljaju ljude. Suci ine da onaj koji je pogrijeio i koji je kanjen biva od njih samih toliko masakriran da mu kasnije nisu mogli razaznati ni nos, ni usta, ni oi, ni ui (149). Bizarnost te slike podrazumeva zaprepaujuu blizinu u kojoj se nalaze, u ivotu ljudskom, tragedija i komedija, a ta blizina jeste: groteskna istina, fantastian doivljaj, koji nije, nimalo, prijatan18. Dakle, prepreke nisu samo u disparatnosti jezikih kodova zbog kojih se ljudi ne razumiju, ve i u promjeni unutar njih samih. Oni su kao kurjaci (136) pa pevahu viui, a koraahukao hajka gladnih pasa, koje vode, pritegnute na lancu u lov (132), s noem u zubima (247) za vrijeme bitke obasjani plamenom, ljudi u travi priinjavahu (se) kao zveri (211). Puk u trenucima kada je bez vrste ruke dobija najvie elemente odsustva ljudskog. Stalna potreba i naviknutost da bude usmjeravan i voen, ini da se kree dalje kao stado i da die prainu kao stoka (201). I lik Vuka Isakovia je animalizovan. On je kao neki ostareo medved pa skae i mumla (128), on je sa medveom snagom (182). Dafini se javlja u stranom obliku aba, zveri, i pacova (170). Jedan komesar iz romana je kao uran, crven u licu i zelen u potiljku (144). Rat mijenja i osjeaje meu ljudima pa kad je Vuk Isakovi poao prvi put na vojnu, Dafina prvi put oseti da je on gleda kao i neku stvar u kui... (185). A Vuk Isakovi emu ih (narod) nikada nije mogao nauiti, toliko ih je uio i nabijanju zidova kraj barutina i vrbaka, gde su oni radije stanovali u granju i iblju, pod drveem, pa i po zemunicama i kolibama (214). Obezliavanje ljudskog u tipiziranju puka se nastavlja i u primjeru: Za njih nije trebao da brine; ni za njinu hranu, ni za njinu obuu. Spavali su mu u blatu... Niti su znali zato ratuju, niti su ga pitali o tome, niti je morao to
18
Milo Lompar, Apolonovi putokazi, Slubeni list SCG, Beograd, 2004, str. 166.
386
da objanjava (242). Mada je Vuk esto govorio puku o velikomueniku caru Lazaru (259) da ne zaborave ko su, naivni primitivizam nomadaratnika oslikan je i iz take gledita stranca barona Berenklau koji im je pronikao u duu: Njemu ne samo da nisu bili pljakai, neobuzdani i razbludni, ve naprotiv, injahu mu se smireni i smerni, ozbiljni i skoro tuni (243). Meutim ivotinjski poriv nije samo u puku ve i u svakom ovjeku ukljuenom u takvu stihiju, pa ovaj, zapadni, kulturni ovjek cijeni to su se oni tukli grozno. Oni su klali. Hvatali za grudi, obarali i klali, zadirui rukom u grkljane, cepajui koe i meso kao krpe, prebijajui pukom rebra, ruke i kolena, razbijajui temena kao tikve (243). Zbog ovako postignutog cinizma prema ovjeku od primjera u itaocima se prema puku javlja jedino osjeanje aljenja a ne osude. Pa, kad puk izgine u ratu, biva poreen sa zimom koja je dola, zavejan... postade, tako, nevidljiv i skoro neujan (341), kao neko strailo na snegu (344), kao gomila bolesnika (346). Homo duplex Snovi i uda, fantazije, sujevjerje, narodni obiaji, igra i rat, motivisani su u kompoziciju romana paradigmom nonsensa. To dovodi do razgraivanja junakovog lika na nekoliko komponenti. Antilogika nastala kao posljedica bjeanja lika iz realnosti dovodi do nadrealistikih udvajanja i cjepkanja unutar linosti. Lini ivot u romanu nadgraen je upadanjem u egzistencijalno autsajderstvo dodirnuto mreom nemoi, gubitka i praznine. Samoobmana se stvara iz potrebe da se uestvuje, pa i stvara neto bolje radi ega vrijedi ivjeti u vremenu zla. Zato ovjek M. Crnjanskog postavlja ideju ili apsolut sopstvenom ivotu, to jeste borba protiv epohalnog i egzistencijalnog nihilizma. to je osjeaj praznine i uzaludnosti vei, to je unoenje u svijet sumatraizma vei i veza sa njim jaa. Bunt, zaprepatenje, uenje nad onim to vidi - jeste njegov znak disparatnosti unutar njega samog. Rat stvara u ovjeku osjeaj onoga to mora biti, ali i onoga to je sasvim odvojeno od njega. Oba segmenta ispunjavaju, pripadaju i ine taj ivot. Dvojstvo unutar linosti izaziva osjeaj da se dio lika neumitno seli na mesto sa kojeg moe samo samo da posmatra sebe, da postaje objekt
19
Isto, str. 231.
387
sopstvenih misli, da je odvojen od svake izuzetnosti19. Sve je to prolo tako besmisleno da se Vuku Isakoviu inilo jednako kao da postoje dva Vuka Isakovia: jedan koji jae, urla, mae sabljom, gazi reke, tri po gunguli i puca iz pitolja...dok ubijeni padaju i ostaju na zemlji; i drugi koji mirno, kao senka, koraa kraj njega i gleda i uti (252); Videv se opet kao u dva lica, on je prolazio u mislima sav svoj ivot, proivevi, tako, nekoliko mirnih dana... u nekom polubudnom stanju (260); ili, pak, primjer gdje V. Isakovi na svoja ratna djela gleda oamueno i neurotizovano, gotovo do ravnodunosti obamrlo: Ponien,... preao je Rajnu posmatrajui svoja dela kao da ih neko drugi ini, gazei meu leinama... kao u snu (270). Drugi koji se javlja uvijek kao u snu (san je veza ta dva svijeta, medijum komunikacije izmeu ovjeka i njegovog dvojnika), u svakoj kritinoj situaciji, gospodar je situacije i daje joj jednu viu, nadrealnu, metafiziku dimenziju. Postoje dva stanja, jednom kojem tei i drugi u kojem jeste i koje odlikuje duboka bol20. Stanjem ataraksije, lik Vuka Isakovia dospijeva u stanje duevnog mira i spokojstva, zatienosti od oluja sveta - to se postie nezavisnou oveka od spoljnjeg sveta, kao i savlaivanjem afekata, udnji, strasti21. Na taj nain uspostavljena je ravnotea i harmonija sebe sa sobom i sebe sa svijetom. U toj neusaglaenosti u junaku se javlja osjeaj lakoe, on postaje eterizovan, pa se stie utisak nejednakosti njegovog fizikog i psihikog stanja: on ceo takav, podbuo, teak, kao bure, postajao je lak kao perce (142), Umoran i prazan, bio je lak, kao i da nije imao tela...oseti se topal, a ne teak, kao i da ne jae, kao i da ne postoji, u tom nevidljivom vetru, koji ga je pratio s lea (355). Ovom stanju je u paraleli postavljena taka gledita, postupkom oneobiavanja: Raaloen, i u kolima, on je toliko se bio zaneo svojim mislima da mu se inilo, katkad, da vidi samog sebe kako lei na senu i kako ga voze. injae mu se da sedi sam sebi do nogu, pod visokim jelama, i vidi svoje ogromne izme i utegnute butine, kao i razdrljene, kosmate grudi, ipke koulje i srebrne gajtane, kao i visee, debele obraze i pljosnat nos. inilo mu se da gleda u svoje velike, podbule ukaste oi, sa takicama kraj zenica i da vidi i crni svoj ogrta kojim je bio zagrnut. inilo mu se kao da samog sebe razgovara (209-210). Na ovakvo dematerijalizovano stanje nisu imuni ni ostali likovi
Milo Crnjanski, Antologija kineske lirike i pesme starog Japana, Narodna biblioteka Srbije, Bg., 1990, str. XXIV. 21 Petar Dadi, Kritike i ogledi, Srpska knjievna zadruga, Beograd,1973, str. 277.
20
388
romana. U eterizovanom pejsau gdje meu kolutovima zvezda, plavih, ljubiastih i utih...su tekla i nebesa (194), deavaju se promjene u Dafini: ona oseti, kako sve to to joj ula raspinje, raste u vis, kao neto bestelesno i toliko krasno, da htede zadivljeno da otvori oi i pogleda, ta je, ali klonu polako u nesvesticu (230), ona vidi Aranela kao da je bio zakoraio...u vis, u vratima (181). I puku se u tom posebnom trenutku uini kao da sede na nebesima, meu zvezdama, na sjajnim mlenim putevima, njihajui se lako (237). Aranelu se, takoe, zaljubivi se u Dafinu, javlja novo otkrovenje - sumatraistika veza racionalne jave i neke skrivene metafizike: Postojao je pak jedan drugi ivot, nevidljiv i neshvatljiv izgleda, u kome on nije mogao da uredi ni najmanje sitnice, a ipak je sve zajedno bilo tako sjajno, kao ta meseina na putu, pred kolima, to se kao konci mrsila od neba do zemlje i od zemlje do neba. U tom ivotu, iako se sve dogaalo po nekoj bezumnoj, iznenaujuoj neoekivanosti, treperilo je sve od zvezdanih oblika dogaaja, koji su bili izvanredni i za telo i za duu (318). On pored Dafinine postelje osjea kao da se uznosi na nebo (177), kao uznesen, oseti da lebdi svojim jo katkad ukoenim udovima (178). Pa, i duh umrlog Arkadija dobija nematerijalno stanje, postaje nevidljiv i neznan, providan i lak, kao dim posle bitaka (339). Simboli eterinosti i materijalnosti utkani su u doivljaj svijeta likova to im omoguava da se ne uprljaju zemaljskim gadostima i niskostima. Uzdizanje kao put ka vrijednosti veoma se esto srozava sa eterinih visina u ateistiku racionalnu prozranost, dobijajui pragmatinu konotaciju. Ovo i ono je gotovo izjednaeno, razlike svedene na minimum. To je filozofska podjela na fenomenom i noumenom, tj. na fenomenalni i noumenalni svet, od kojih je prvi spoljnji, neposredno dat naim ulima, dok se drugi tek milju uspostavlja22.
Smrt Sumatraistiku vezu dvojnika i samog naela dvojstva, nalazimo osim u odnosima ovjek-on sam, ovjek-ovjek, ovjek-priroda, ovjeksredina, ovjek-san, i u odnosu poimanja ivota i smrti. Dua ovjeka koji
Novica Petkovi, Dva srpska romana (studija o Seobama), Knjievna zadruga, Beograd, str. 186.
22
389
sanja, po primitivnom vjerovanju, naputa tijelo i luta da bi se kasnije u njega opet vratila. Ali, prilikom umiranja dvojnici se ne sastanu vie nikad. Meutim, dua stvara sumatraistiku vezu izmeu umrlog i ivih, tj. onog subjektivnog, osjeanog i objektivnog ivota: U isti mah, skoro bez ikakve razlike, mogao je (Vuk I.) biti i u ovom svetu, sa visokim trvama, sa zelenim, brdima, u ovoj praznoj ulici, po kojoj su ubijeni leali kao lutke arene, ali i u onom drugom svetu, u tiini, meu mrtvima (282). Crnjanski je svoje junake odvikavao od smrti i privikavao ih na prolaznost23. Oni su davno bili navikli na sve to i...vie nita nije bilo udno (134). Smrt nije samo komedija, ve je - uprkos zastraujuoj obuhvatnosti - dosadna, jer je nebitna24. Ona je sila onemoguavanja, pa se kod junaka javlja stav povlaenja. Meutim, u trenutku kad je smrt ve izvjesna, Dafina panino ponavlja: Umreu, umreu! (127), plae nad samom sobom (183) i htede da skoi od uasa i da vrisne (289). U toj panici javlja se i nemirenje sa prolaznou, nemoi, prazninom, gubitkom: ona nikako nije verovala da joj se blii smrt i da je to njeno sedenje kod prozora, lagano umiranje, upornim utanjem verovala je da e je lekari spasti i da e se oporaviti (196). Stalna elja za nepominim i neprolaznim (200) biva esto zamijenjena osjeanjem da je sve uzalud (198), a da se ivi besmisleno nit zna zato, nit kroto (250). Vuk Isakovi poslije Dafinine smrti osjea razoarano da izmeu njih nema veza, da je ona umrla sasvim nezavisno od njegovog ivota, pa je mislio da e onda i on propasti, odleteti jaukom nekud glavake, u vodu, razdraen, oajan, osramoen, prevaren... (300). Zbog osjeanja krivice to na ivot ne moe uticati i to se ono to jeste ne moe promijeniti, nastaje u Vuku Isakoviu esto apatino stanje u kojem je on bez ikakve elje da dalje ivi (353). Smjena ravnodunosti prema sopstvenom ivotu i stalne panike da se ni na to ne moe uticati, dovodi do stvaranja unutranje sumatraistike dimenzije u ovjeku pa se sam sebi ini kao neko ko je sanjao straan san (344). Motivi starosti i zaborava javljaju se kao dio (anti)sumatraistike vizije. Kada Vuk Isakovi poslije trideset godina vidi Princezu Majku poinje je izbjegavati: Razlika izmeu one koje se seao i ove sad, bee tako uasna, da je celo vee iao po dvorani razrogaenih oiju i kao bezuman, oajan to je i ovo morao da preturi preko glave, elei
eljko Bojovi, Sumatraizam Miloa Crnjanskog, Rad, Biblioteka Dijalog, Beograd, 1995, str. 44. 24 Milo Lompar, Apolonovi putokazi, Slubeni list SCG, Beograd, 2004, str. 165.
23
390
neprestano da se sve to, to pre, svri (238). Ovdje se u junakovoj svijesti kao slika razvija materijalizacija prolaznosti uoena na ljudskom licu. Takve metamorfoze postoje i one su stalne kao to je ljudski ivot konstantan kao takav. Sumatraistika povezanost prolog i sadanjeg smrt ini jo jaom (primjer je Vukov odnos prema mrtvom ocu), a evokacija uspomena i zaborav su posrednici, niti te veze. Dakle, ivot i smrt, prolost i sadanjost, vezani su sumatraistikom vezom - sjeanjem, dok je nalije te veze - zaborav. I ova dva aspekta imaju svoju pozitivnu i negativnu komponentu.
Ljubav i eros U Seobama prisutan je lajtmotiv (moemo istai da je to i lutajui motiv) ljubavi, predstavljen u svim svojim vidovima i nalijima (misli se na ljubav izmeu mukarca i ene). Sukob morala i nemorala, ljubavi i strasti, esto iskljuuje jedno drugo. Izmeu Vuka i Dafine postoji jedan poseban odnos, kao da ona njemu pripada, a on neemu nadzemaljskom. Dafina ga je uvijek eljna: Njen zagrljaj, njeni bezumni napadi, njeni dugi, neumorni prsti...Njeni poljupci, plahi i ludi (122), ona ga je voljela arom, ljubili su se... stiskali se i stezali svaki as, ona je sva podnadula od neprekidnih ljubavnih noi, neprospavanih i ogorenih. Sva uplakana i uplaena da joj se nee vratiti, ljubila je mua, bez stida i nesito (164), dok je za njega to pakao, on se nabusito branio (122). Dafina i pred smrt pita za njega inilo joj se da bi sama njegova prisutnost bila dovoljna da njenu smrt...olaka (290). Ona je zaljubljena u Vuka. Kada se udala za njega udisala je tada mlada ena, prvi put, svog mua, kao otrovana (120). Poneena je njegovom ljepotom, snagom i sretnim poetkom braka. Odnos u braku se mijenja zbog Vukovih drugih preokupacija (rat rui u Vuku taj odnos), pa kakvog je to uopte imalo smisla to mu ona bee ena (187). Mada, i tada jo, trajala je meu njima neka veza tajanstvene slasti, to bee nevidljiva i nedokuiva (186). Pad ljubavi u Dafini nastaje kao posljedica nesretnog poloaja ene u poremeenoj sredini i vremenu. ini joj se da je ljubav tako bedna (188), a prazan ivot i dosada, elela je da se to dogodi, prosto, od dosade, zbog praznine u kojoj, bezdanoj, injae joj se katkad da visi glavake (174), otvaraju put ka smrtnom grijehu 391
- njenom seksualnom odnosu sa djeverom. I tada Dafina voli svog mua a ne Aranela, ali u odsutnosti mua u djeveru vidi neto muevo. Za itavo vrijeme tog odnosa ona misli samo na to da ispuni svoj ivot, da ga proivi u potpunosti, eljna ovozemaljskog ivota i uivanja, eljna ljubavi (293). Ali, u tome joj smeta osjeaj grie savjesti zbog poinjenog grijeha i strah da od samoe, bedno ostajanje i ekanje sad na jednog, sad na drugog, zbog ega se osjea da je kao neka razonoda te dvojice (197). Odsustvo ljubavi snahe prema djeveru oponirano je istinskom prisutnosti ljubavi djevera prema snahi. Gradiranje osjeaja Aranela Isakovia pema Dafini ilo je od obine elje za ispunjenjem strasti zbog koje je drhtao, beao kao...od napasti (161) do elje kako bi je uvao, kako bi je svud sa sobom vodio, kako bi je odevao (162) jer to bee ena kakvu nikada nije video (167). Zato, zbog osjeaja prave ljubavi, pred njenu smrt osjea se kao izbezumljen (294), kao lud mislei da ona smatra njega za uzrok svoje nesree (295). Otvara se pitanje da li je grjena ljubav za druge, grjena zaista, i za onog koji voli. Nemoral je duhovni ili fiziki. Akt koita moe biti sam sebi svrha, pa mu ovjek ne moe odoljeti, ili se preko njega zadovoljavaju neki nedostaci (sluaj gospoe Dafine). Nemoral, kao u sluaju Aranela, paradoksalan je po svojoj prirodi. On sadri kao i moral toliko topline u sebi i njenosti da se pribliava pojmu istote. Aranela je ovakva ljubav oplemenila, Naviknut na razvrat...zavole svoju snahu pred njenu smrt, jednim istim i otrim oseanjem od kojeg se otimao i o kome dotle nije imao ni pojma. Prepirui se i sam sa sobom, oseti da se u njemu zbiva neto to pre nije znao da se moe zbiti (297). Zato je on strahovito iznenaen (326) kad ona umre. Ba u takvom trenutku, prvi put, nimalo sluajno, Aranel vidi zvijezdu - to je u romanu njegov privilegovan trenutak, metafiziki kvalitet, jer postaje jasno da Aranel nikad nee ostvariti svoju elju. On je pojaan slikom u kojoj se sadri aluzija na kaluerovo metanisanje, pa je Aranelova bol dok dri mrtvu Dafinu u naruje ljuljajui se nad njom kao monah koji se previja nad kocem u zemlji (319). Uas i tragiku ima ova Aranelova ljubav jer u sebi nosi i grijeh i slast. Smrt joj daje posebnu jainu i veliinu. Zato, otjelotvoreni nemoral kao preljuba, makar mu razlog bio opravdan kao u sluaju Dafine, mora biti kanjen. Dok je tijelo ene s jedne strane pripovjeda ubio, s druge strane titi muko tijelo koje je takoe po stranim zemljama bilo razvratno (Vuk Isakovi), pa i duu jer ne pade mu na um da pomisli da ga ena, kod kue, vara (175). Ovim je kompoziciona motivacija opravdana, jer ena je tokom itavog romana u patrijarhalnom drutvu oliena kao 392
stvar, krpa. Jedinstvo tog kontraprincipa u patrijarhalnom nasljeu, iskazana je i kroz dva tipa komunikacije: kosmoloku i zemaljsku. Kosmoloki vid komunikacije je pretravanje zeca preko puta (narodno tumaenje za znak nesree). Zemaljska (ne)komunikacija izmeu Vuka i Dafine ostvarena je preko zeca (aluzija na nain parenja) i simbolizuje pomamnu elju za tjelesnim uitkom25. Jedan vid komunikacije deava se i u odnosu ispred i iza prozora. Prisustvo tijela i svijest o njemu sublimirana je u onoj taki u prostoru koju obiljeava prozor. Prozor je granica izmeu tela kao koitusa i tela kao enje26. Vitemberka princeza nagnuta nad prozorom isputa lani iz ruku, tako da on moe da se slobodno nagne nad njom, ne bi li primetio lani u travi (228). Erotski naboj se deava tu, kod prozora, koji je bio uzan, pa se Vuk Isakovi pribi uz zid, da ne bi doao u dodir sa njenim telom (228). Lani iza prozora, igra strasti, povod je za dodir njihovih tijela. Do prozora strast se obuzdava, ali princeza nadajui se...da vidi dole, u travi, izgubljeni nakit, ona se previjae i najzad pokri lice rukama, osetivi kako se i on nae nad nju i kako drhti (230). Dakle, oni prelaze granicu oznaenu prozorom, stid i suzdravanje su ukinuti, pa se u samom tijelu javlja osjeaj odvajanja od njega samog, ukida se misao o njemu kao granici ka sebi. Zato, princeza oseti, kako sve to to joj ula raspinje, raste uvis, kao neto bestelesno i toliko krasno (230). I iznemogloj Dafini se javlja u snovienju mu pod prozorom, ona dane provodi kod prozora (195). Meutim, tijelo se ne zaustavlja pred prozorom i dolazi do ina koitusa. Moe se rei da su likovi Miloa Crnjanskog na prelazu izmeu moralnosti i nemoralnosti. U njihovim karakterima su sjedinjena oba ova antipoda. Ovakva sublimacija uslovljena je eljom tih ljudi za pravom ljubavlju, ali i njihovom nemoi da je... ostvare, to ih vodi u ostvarenje manje-vie nemoralne ljubavi da bi kako-tako zadovoljili svoju istu i iskrenu elju27. Zato je ovako shvaena ljubav neto vie od bestidne pohote i daje joj metafiziku dimenziju. Ljubav je snaga i veza koja vodi iz egzoterinog u ezoterini svijet sumatraizma.
eljko Bojovi, Sumatraizam Miloa Crnjanskog, Rad, Biblioteka Dijalog, Beograd, 1995, str. 89. 26 Milo Lompar, Apolonovi putokazi, Slubeni list SCG, Beograd, 2004, str. 199-200. 27 eljko Bojovi, Sumatraizam Miloa Crnjanskog, Rad, Biblioteka Dijalog, Beograd, 1995, str. 90.
25
393
Praelementi Materijalni svijet se sastoji iz praelemenata: zemlje, vode, vazduha i vatre. Ovi oblici i njihove razliite forme ine okruenje kojim se junaci Seoba kreu. Svaki zemljani oblik je u negativnom odnosu spram Isakovia i slavonsko-podunavskog puka: zemlja je tamna, nevidljiva i kiovita (119). Stanite puka je kraj groblja (133), to nije civilizovano mjesto, ve kopahu rupe da legnu (133). Nemirenje sa postojeom situacijom i tenja za boljim ivotom ogleda se u trenutku kad Vuk Isakovi, dok je na vojni, bee sebi podigao kolibu od vrbovog prua i trske, ali je u nju morao da se zavlai etvoronoke (260). Kua kao znak ima negativnu konotaciju svoje primarne uloge - zatite. Iz tog razloga postoje seobe, ovjek trai bolje stanite. Kontrastna je slika zemlje u kojoj su stanovali Srbi iroka, barovita, sa maglama i vruim isparenjem, sa zemunicama i oborima u blatu i slika nove zemlje, zapadne, koja je sva zelena i hladna, tamnih uma, sa proplancima nad kojima je nebo treperilo... (205). Meutim, i meu Srbima, izdvaja se kua Aranela Isakovia: Ofarbana plavo i uto, diui se nad okolnim, slamnim krovovima, ispod nekih zgarita i aneva, na kojima se videla izdaleka, meu vrbama (158). Kua na osami, opkoljena dubokim jarkovima (159), izdie se izgledom nad sredinom u kojoj jeste. Ona djeluje kao jedino utoite u okruenju, pa se ini kao laa, velika i zaostala u blatu (159). Ako je kua kao laa onda svojim nalijem aludira na stalna putovanja i seobe. Iako zaglavljena stoji na jednom mjestu, ovakvo poreenje podsjea na vjeitu spremnost za pokret i promjenu sredine. Meutim sumatraistiki pad ovakve, jedine kue koja na to zaista slii (za razliku od ostalih koje su zemunice), biva u trenutku kada se u njoj desi grijeh. Pa, iako ih niko ne vidi, izmeu etiri zida, i sve ono ega se napolju bojao (A. Isakovi), nije ni postojalo, pa je smeo da ini to hoe (179), iako je prostor jo uvijek odijeljen: Napolju je zavijao vetar, pun lavea pasa, i umela je voda... Unutra je bilo toplo i tako tiho (180), iako se Dafina ba vezala za ovu kuu jer je htela da se spase iz tih veitih bara, ostrva, blatita (183); paralelno sa Dafininim i Aranelovim grijehom i kua na strani okrenutoj put rijeke propada. Zemlja i voda najee skupa daju svoje supstrate - blato, movare, glib i trule, koji se provlae romanom kao lajtmotiv u konotaciji antisumatraizma: Magloviti vrbaci isparavaju... umi i huji barutina iza 394
mraka... Reka mutna je i neprohodna (119), Aranela Isakovia kad se davi izvlae sveg ulepljenog blatom (176). Voda - tenost je element koji se u svojim razliitim vidovima najee javlja. Njeno prisustvo jeste simbol... postojanosti... izvor ivota, sredstvo oienja i sredite obnavljanja28. U romanu je epifanijski interpoliran itav jedan esej o vodi, rijeci. Voda se javlja kao jin i jang. Simbolika sadri princip suprotnosti: Jang je nebo, aktivnost, pozitivno, muko, vrsto, jako, svetlo i dr.; jin je zemlja, pasivnost, negativno, ensko, popustljivo, slabo, tamno, i dr.29. Suprotnost je na polju stvarno - eteristiko. Ovdje je rijeka i izvor zadovoljstva i mogue sree, i izvor uasa i pada. Ona jedina ima pravo na to. Rijeka je voda, voda je i rijeka Dunav, i ivot, i rijeka Stix, i smrt: Na jednu stranu je nedokuivo, kamo se ne moe, a na drugu neumitna konina, kamo se mora - ka crnom bezdanu30. Dakle, na vodi i s njom u vezi, u romanu se odigravaju dogaaji koji su povezani sa ljudskim sudbinama. Na vodi (rijeci) je i njihovo stanite: ta se kua bee zarila u obalu Dunava (158). Tu se i poslovi zavravaju, pa Aranel najradije trgovae na vodi (161). Voda kao fluid neprekidnog proticanja, sumatraistiki je uklopljen u ostale segmente romana (seobe, putovanja, ratove...). Ona postaje medijum komunikacije ovjeka sa optou... Putem tog medijuma krenue (Crnjanski) od pojedinane sudbine svog junaka do opteljudskog fatuma31. Aranel se davi u hladnoj vodi (176) u kojoj mu se ini da tone... glavake... kroz tamu (177). Dunav je i putokaz kojim ide slavonsko-podunavski polk, koji nestaje nekud, u oblake (321), i u svom imenu nosi prokletstvo rijeke koja guta tijela srpskog naciona. On je i veza onih blinjih to su ostali u svojim zemunicama i onih koji su poli na vojnu. Rijeka je taka njihovog dodira, kontakta i stalnog podsjeanja jednih na druge. Ona je veza i u njihovim mislima, asocijacijama, njihova konstantna preokupacija. Dafina poslije preljube sa Aranelom ima osjeaj da samo jedna sitnica jo treba pa da se, sa te na izgled mirne povrine strmoglave u tu mutnu reku, urlikom i
28 29 30
D.K.Kuper, Ilustrovana enciklopedija tradicionalnih simbola, Beograd, 1986, str. 226. Don Blofeld, JI ING Knjiga promene, Deje novine, Gornji Milanovac, 1982, str. 45.
Jeromonah Jovan ulibrk, Crno sunce, i oko njega krug, Matica srpska, Beograd, 1991, str. 25. 31 eljko Bojovi, Sumatraizam Miloa Crnjanskog, Rad, Biblioteka Dijalog, Beograd, 1995, str. 27.
395
silom (174,175). Ona je vezana za rijeku realno i metafiziki. Stalno provodi vrijeme uz reetku prozora, pod kojim je neprekidno prolazio um vode, to je oticala (178), utala je... kod prozora, nad vodom (195). Voda je utjeha, ima magijsku mo duevnog smirenja, jedina stalnost u njenom ivotu, jer ostavljae je svud samu, na vodi (185). Voda je vezana i za bolest: ljudi mu se poee razboljevati, od vode (208). Tenost je i krv. U ratu je sve zaliveno krvlju (235). Dafina umire u lokvi krvi jer je iz nje dve nedelje oticala krv dok kroz prozor gleda od jutra do mraka tok reke (194). Ovim, uspostavljena je veza i paralelizam proticanja rijeke, krvarenja iz utrobe i prolaznosti ivota. I suze su tenost, kao voda, pa je Dafina plakala nad samom sobom (183). Ali, oponent tome su njene oi u ijoj tuzi je sadrana ljepota, one su kao da se stie na obalu dubokog, modrog mora (167). Voda donosi i odnosi, poklanja i vraa ivote. Ona je simbolika rijeka Stix koja spaja i razdvaja svijet jave i svijet makrokozma. Oznaava prolaznost, ali ne treba smetnuti s uma openhauerovu misao da je najvea srea ovjekova prolaznost (smrtnost). Supstrati vode djeluju i odozgo iz vazduha u vidu kie, oblaka, magle i snijega, sve u ulozi poremeaja sumatraistikih veza. Izazivaju melanholiju, tmurna raspoloenja, potitenost i sputavaju vidike. Iako iz vazduha mogu izbijati negativni supstrati vode, pa je sivo nebo, mutno, pred kiu (276); on je ipak najistiji i najtajanstveniji praelement. U povlatenim prostorima uvijek je ist, plav svod (135), beskrajno plavetnilo (134), blistav vazduh (159), na dnu neba, bilo se otvorilo veliko plavetnilo (191), nad junacima se sijalo nebo sasvim bistro i sasvim bledoplavo (216). U liku vazduha utkani su prostori o kojima likovi sanjaju. On daje ivotu ono to ga ini podnoljivijim i moguim. Zagledanost u nebo ija se prozirnost i istota granie sa prazninom, vidiku prua druge znakove koji ga ispunjavaju. Ve naziv prve glave je Beskrajni, plavi krug. U njemu zvezda (119). Nebeski svod je oznaen beskrajem i zvijezdom koja ima konotaciju i simboliku ideala, stremljenja, sna kojem tee likovi Seoba, ali ga nikad ne dosegnu. Ba u tom nedosezanju je kakljiva ljepota, jer ono to je dosegnuto prestaje biti privlano. Zato, ovjek u djelu M. Crnjanskog mora ostati bez svoje zvijezde. Dua Vuka Isakovia poredi se sa nebeskim beskrajem, pa mu se, u dui, kao u beskrajnom krugu, jednako ponavljahu misli o odlasku, odlasku nekud, u Rusiju; a kao pokreta uvodi se znak zvijezde, dotle mu je, zaspalom prvi put opet kod kue, u telu drhtalo, kao neka zvezda, poslednje zrno nekadanje mladosti (360). Rusija predstavlja rastojanje koje se nikad ne smanjuje, ali saznanje o uzaludnosti ne sprjeava 396
Vuka da misli o budunosti. Vezanost due za nebo i ono to je nebesno, je ono to je liku potrebno kao spas, zvezdana taka uma (359) nad haosom koji vlada realnou: Od sveg ivota, razmiljajui, ostadoe mu svetle u pameti i sad, samo one sjajne, iste zvezde (272). Zagledan u bezdanu visinu nad sobom (273), on oslukuje neki apat, kroz to zvezdano nebo, koji bi mu aputao o neprolaznoj njegovoj odreenosti da predvodi svoj puk (275). Melanholini i usamljeni lik je stalno (u pozitivnom znaenju) okrenut budunosti ili prolosti gdje su svetle, samo one iste zvezde (355), a nebesa plava, vidna, visoka i zvezdana (316). Sadanjost je bezdan i ona je samo veza izmeu onog svijetlog to je bilo i onog u to se vjeruje da e biti. U Aranelovoj percepciji Dafinine oi sadre ove znakove: Ona ga gledae svojim lepim, modrim oima boje istog, zimskog, veernjeg neba, mirno, kao da su se nad njima sjale zvezde (172). Zvijezde i njen veliki, plavi pogled (326) jo jednom zaista vidi u trenutku kad je gubi: on je nad njom video...plave krugove, i u njima zvezdu (320). Zbog elje za Dafinom, kao i brat mu Vuk, Aranel postaje vazduni Odisej, pa gledajui je osetio (se) kao da se uznosi na nebo (177). U trenutku izvrnute percepcije, kad upada u rijeku i davi se, njemu u oima ostade samo nebo (176). Nebo i zvijezde mogu biti i samo dio pejsaa, prirode, ali i tada imaju funkciju sumatraistike veze sa likovima romana: Nebo je nad njima dugo...ostajalo svetlo, zasuto bledim, ali krupnim zvezdama, to su pred zoru postajale sitne, ali sjajne i ustreptale (212). I elemenat vatre je provuen romanom. Ona gori dok se puk bori kao vjerni pratilac bitaka, ali ona gori i u krvi junaka - pokree ih da ive, ali biva i njihova kob. Osim zvijezde, itavim djelom se provlae i simboli Sunca i Mjeseca. Sunce, isto, sjajno, uto, javlja se u onim posebnim stanjima junaka kao dio sumatraistike veze mikrokozma sa makrokozmom. Sunce znai penjanje, svjetlost, nadu, ljepotu, ivot, snagu...Vuk Isakovi se osjea uzvieno i uje zvuke kao kroz san u trenutku kad je bilo negde, bezmerno daleko, ali ogromno, Sunce (129); U moru trave, obasjane Suncem, opkopi i zidne varoi, zasaene drveem, lebdeli su mu pred oima svako jutro (262). I Aranel Isakovi primjeuje Sunce: dok su (ga) vodili u kuu, sa visokog drvenog trema, spazi u daljini reku i Sunce (311). Meutim, Dafina u svom samrtnikom ropcu ne vidi ljepotu Sunca i svjetlost, u njoj ona nestaje i biva zamijenjena tmurnim osjeanjem praznine: Sjaj Sunca ne vide kako se razliva sa brda...koje bee navikla 397
da posmatra, sedei kod prozora (287). Dakle, njena vezanost za sunevu svjetlost postojala je, ali je sada dio prolosti - pad sumatraizma u Dafini. Kao to Sunce djeluje bar na trenutak pozitivno na junake Seoba i njihovu duu, tako i Mjesec, kao prefinjen poetski znak, ima umirujue dejstvo. Opis prirode u noi priprema kulisu za dalja deavanja: Meseina, jasna, bela kao inje, popadala je bila naroito na voke, koje su se sve vie videle to je no bila tamnija (137). Ljepota mjeseine u ovjeku stvara utisak prelaska i ulaza u drugi svijet, paralelan ovom realnom: pa samo gleda veeri i vrtove, divne esme i vanredne lepotice, zanosne, mirisne... dovoljno je samo ispruiti ruku, meu tim meseinom obasjanim ogledalima (237). Ona prua mogunost i pomae slavonskopodunavskom puku, Vuk Isakovi spavao je danju, a marirao nou, pri punom Mesecu (219). Ali, ona i smeta: u meseini, posle ponoi, morali su da lee nepomino, da se ne bi odali, diui jedan drugome u blatnjave opanke i otre noeve, ne miui glavom (256). Mjesec ima hipnotiko dejstvo na ovjeiju duu, tada se gubi kontrola nad sobom. On opija, ima vezu sa onim u ovjeku, pa se Aranelu inilo u pijanstvu tako divno privienje, pa je potom utonuo jo jednom u maglovito bezumlje, vozei se kao u raj kolima, prema poljanama u meseini (315). Dafina gubei vezu sa sobom i ivotom, gubi i osjeaj za djelovanje mjeseine: Nije se budila ni kad nesta s neba i srebrni deo Meseca, koji je... od rane zore kod prozora, naroito rado zaticala u plavetnilu (287). Romantiarski simbol Mjeseca ukazuje na njegovu polarnost i dvostruku usmjerenost. On je sjedinjujui simbol to daje izraaj dvopolnosti arhetipa32. Dakle, dva lica okrenuta su jedno prema drugom. Kao to opija i sladi duu, tako moe postati i najtamniji od svih simbola - crni Mjesec, pomaga zla s licem dobrog. Takav je portret Marije Terezije, koja plijeni svojom ljepotom, ali i surovou: U jednom oku pak, Marija, sa golom, lepom nogom, stavi na zmiju i na Mesec (154). Takva je i slika tajanstvenosti koju mjeseina stvara: Kad je Mesec iziao na ulicu, ceo se grad najeio od straha (150), i mistinosti koju pojaava sujevjerje: Sa sekirom i kocem, Ananija provue se kroz plot, im se meseina javi (333).
32
Carl Gustav Jung, Psihologija i alkemija, Naprijed, Zagreb, 1984, str. 485.
398
Religija (anti)sumatraizma Crnjanski je u svojim knjievnim likovima stvorio plodnu vezu izmeu magije i viestruke asocijativne imaginacije. Asocijativna veza ili povezanost fiziki i prostorno nedodirljivih, udaljenih predmeta, bia i pojava, stavljena je u poetsku magijsku ravan u kojoj svi imenovani elementi estetsko-poetskog niza participiraju33, ostvarujui tako jedno duhovno srodstvo. Distanciranju ulnih i duhovnih vrijednosti zbog spoljanje, egzistencijalne eksploatacije linosti, suprotstavlja se ezoterina otvorenost duhovnih, eterino-spiritualnih prostora koji vode neprekidnom samouzdizanju due i samoprevazilaenju materijalnog i zemaljskog u subjektu. To mreoliko povezivanje magijskog, psiholokog i emotivnog sa postojeim i bivstvujuim, omoguava psihiko preivljavanje. Sumatraizam i njegova negacija kao nepotpunost i nefunkcionalnost religije Crnjanskog poiva na azijskoj, budistikoj osnovi sinhroniciteta kao principa akauzalnih veza svjesne, individualno-psiholoke ravni i nesvjesne, religijske ravni strukture likova Seoba. Ljubav i vezanost junaka za prirodu koju u svojoj dui miluju, grle, na koje utie samo poneki udesni detalj drveta, cvijeta, ptice, pejsaa, godinjeg doba, vezuje se za bezgraninu, budistiku ljubav i mijeanje svog bia sa prirodom. Vezanost ovjeka za prirodu, ije korijene nalazimo kod Bodlera u njegovom eterizmu, pa i jo ranije u budistikoj tradiciji i prije dodira Crnjanskog sa haikai poezijom, ali sa ijim dodirima je doivljaj prirode postao jo intenzivniji, jai. Na taj nain oblici iz prirode ne samo da imaju totemski poasno mjesto, ve gotovo i jedino istinski vrijedonosno mjesto u dui likova Miloa Crnjanskog. Umjesto slasti i strasti tei se miru i spokoju. Tome doprinosi prizma prelamanja i doivljaja unutar likova Mjeseca i mjeseine, vode na zemlji i zvijezde nad njom. Uz neke slinosti sa budistikim putnikom i skitaem, po brdima i poljima, Crnjanskov lutalica ima i sve crte slovenskog zanesenjaka koji plovi i lebdi nad rekama i oblacima34.
Zoran Gluevi, Magijsko-utopijska horizontala i zvezdano-eterina vertikala, Prosveta, Beograd, str. 29. 34 Milo Crnjanski, Antologija kineske lirike i pesme starog Japana, Narodna biblioteka Srbije, Bg, 1990, str. XVIII.
33
399
Simbolizacija se nastavlja i kroz godinja doba, usljed uslovljenosti mikrokozmikog makrokozmikim. Proljeem zapoinje i zavrava roman (paralela sa prstenastom kompozicijom), i najdue traje (tok romana je tu najvie zaustavljen). Ono unosi novu svjetlost u ivote. Javlja se elja da se jo jednom ode na vojnu i okua srea za budui ivot. Ono je praeno svijetlim simbolima sunanog i istog jutra, pa je topal, proljeni dan, u kojem se izdie red visokih jablanova (129). Pominju se golubovi (159), vrapci (278), laste (274), konji (276), rode (158), beli oblaci bagremova (163). Vuk u Dafininoj percepciji izgleda lep kao jelen u proletnom sutonu (187-188). U evokaciji prolosti, strast i zaljubljenost Vuka i vitemberke princeze deava se u ovom godinjem dobu. Ali, ni ono kao potpuna ljepota ne traje vjeno. Kao znak s negativnom konotacijom uveden je motiv graktanja jata vrana (121), ptica zloslutnica, pa i stalno prisutnih bara i magle. ak je i brijeg koji ima uvijek znaenje sretnog prostranstva uprljan, pa je on blatnjav breg (125). A tok reke je u paralelizmu postavljen sa Dafininim oticanjem krvi (194). Na samom kraju, takoe je proljee prikazano kao bipolarno godinje doba: rijeka je mutna, stanite je jo uvijek blato, ak i Vuk Isakovi osjea da u tim barutinama, nema nikakvog smisla, ni veze (348) i uvia svoj konani pad da mu se polkovniki in nikad... dati nee (350). Ali, s druge strane, Rusija jo uvijek ne gubi sjaj ideala, i Vuk osjea u sebi mo da proklija i nadnese nova bia nad vremena i nebesa (360). Vuk Isakovi koji se vrati s vojne nema istu ulogu kao onaj koji je na nju poao: u beskrajnom kruenju, on je onaj koji jo samo treba da nasljedniku u lutanju preda plavu zvijezdu, san o Rusiji kojom zvijezda vlada35. Proljee je, kao i ivot, igra stapanja i rastapanja koje se kree u jednom krugu i uliva se jedno u drugo kao budistiki princip jina i janga. Proljee je prikazano kao najvea varka - magla, blato, snijeg kopni, razdvajanje blinjih titi. Pravo proljee zapravo i ne dolazi. Ono ostaje tamo daleko gdje Vuk Isakovi nikad stii nee. Ljeto i jesen su gotovo spojeni. Unose jo veu tragikomediju u njihove ivote. Teak zadah ljeta koje je puno boja i cvjetanja, pijanstvo od veernjeg vazduha (313), vezuje se za nagone i ivotinjsku prirodu ovjeka (Aranel i Dafina - kraj romanse zbog njene bolesti i smrti, trule usljed sue - trule u utrobi). Jesen je u romanu najprisutnija. Ona se
Jeromonah Jovan ulibrk, Crno sunce, i oko njega krug, Matica srpska, Beograd, 1991, str. 24.
35
400
provlai i kroz druga godinja doba ne dajui im da se realizuju u svojoj punoi. Ona je stalna, prisutna tokom itave godine, a ostala godinja doba se samo ine da poslije nje dolaze, tee ilama junaka, kroz vazduh i osjeaje - u trenucima njihovog sumatraistikog pada. To je vrijeme i toplih i hladnih dana, sunanih i kiovitih, vrijeme otupljenosti, pa ona i bee ranije dola nego inae, ispunjena boleu, brigama i mukama (284), i tada Vuk doznaje da mu je ena, gospoa Dafina, umrla (285). Zima je vezana za bijelu boju - boju snijega, pa i boju Rusije, magiju bijele noi. Puk je mnogo patio, od meava i cie zime (340), i zavejan... postade, tako, nevidljiv i skoro neujan (341). Ali, misao o Rusiji znai neto svetlo, znaajno (355), pa treba otii u tu bezgraninu, zavejanu Rusiju (356). Motiv leda je sumatraistiko-hiperborejska enja za istotom i nevinou, mirom i hladnoom kao zamrzavanjem i fiksacijom da odri ovaj emocionalni osjeaj nepromjenjenim. Sretna prostranstva obrazuju sloj metafizikih kvaliteta i javljaju se kao kristalizacioni centri kvalitativnih cjelina (Ingarden). Dakle, ove dvije zime, u dva razliita kraja svijeta, sa razliitim gleditima, djeluju kao pad i uspon sumatraizma. Posredstvom imaginacije Vuk Isakovi zamjenjuje represivnu stvarnost za stvarnost drukijeg tipa, zbog ega dolazi do lakog osvajanja prostora koji djeluje na njegovo metafiziko ulo, pa ima utisak da je uao u drugi svet (124) lak kao perce (142). Percepcija prostora data je kroz taku prelamanja u Vukovoj svijesti, istie se da je njihao u neko nisko bunje (129). Prijedlozi iza i pred takoe odvajaju prostor: Nesrea kao je bila ostala iza njega, pred njim je bila samo ta daljina (130). Deavanja romana vezana su uz vodu (142). Pregradu u prostoru oznaava voda, rijeka, pa III glava romana nosi naziv: Dan i no, proticala je iroka, ustajala reka... u njoj njena sen (158) ukazujui na dubinu koja se nalazi unutar rijeke kao drugi prostor, ali i dubinu znaenja, simboliku dva prostora. I vrata postaju prostorni odjel, Dafina vidi Aranela kao da je bio zakoraio, u vis, u vratima, koja postadoe vidna (181). Stapanje prirode i lika u postoru istaknut je u trenutku kada je Vuku Isakoviu potreban bijeg. Zbog prie o katolianstvu: Otvorie, irom, vrata, koja su dozvolila da uu meu njih, iz vrta, i bokori jorgovana, i bagremovi, i kestenovi, a da se priblie plava brda i trepue zvezde (154). Opaajna aktivnost lika mijenja izgled prirode koja dobija personifikovan, pokretan izgled (kretanje pejsaa). Priroda kao pokreta, kao terapeutsko svojstvo na duu Vukovu, oslikana je nadrealistikom percepcijom lika usljed 401
bola u stomaku (uzrok subjektivnog doivljaja): Videvi iz kola, nad visokim brdima, kako prolaze oblaci, uini mu se da se slivaju dole (208). Opijenost prirodom je toliko snana, reflektuje najsnanije osjeanje u ovjeku: ist sjaj plavog neba ukoio mu je oi, tako da je ostajao dugo, nepomino, zagledan (213) - osjeanje produenog sumatraizma. Dok poput eherezadine prie ili Askine igre spektakl u prirodi traje, traje i fascinacija u Vuku Isakoviu. Sumatraistika veza ovjeka i prirode ostvarena egzibicionistikim osvajanjem prostora i oduevljenje zbog toga omoguava liku da u seanju osjeti miris jelovih uma (209), zbog osjeanja ispunjenosti uje apat kroz zvezdano nebo (275). Priroda postaje mjesto gdje je samoobmana mogua pa postaje vidljivo nevidljivo, a nevidljivo vidljivo (210). Unutar prostora mogu je i pad sumatraizma pa Vuk Isakovi usljed osjeanja praznine u sebi ne primeuje voke ta su bile zarasle itave bregove, sa kojih su kao mirisna kia ve poeli da padaju cvetii (221). Eterina, pozitivna simbolika ivotinjskog svijeta vidno je utkana u priu. Primjeuje se srodnost i povezanost naroito Vuka Isakovia sa stvorenjima nebeskog bestijara. Najvie pomenut u romanu i nosilac odreene simbolike je konj. Konj u tradicionalnom vjerovanju sadri dvostrukost: javlja se i kao ivotinja mraka i pakla, jer smrt jae na surom konju (simbol bjekstva od vremena), i kao suneva ivotinja ime je htonski karakter potisnut. Vuk Isakovi gaji ljubav prema konjima i njihovoj brzini, ustrom osvajanju prostora (konji su brzonoga stvorenja iz pievog sumatraistikog svjetlosno-eterikog bestijara, na relaciji zemlja-vazduh). Osjeanje eterinosi javlja se u trenutku kada Vuk razmilja o Rusiji. Ova zemlja mu se ini kao jedna velika, nepregledna, zelena poljana, po kojoj e jahati (142). Njega zahvata mudrost i spokojstvo, mir kada jaui ma kud (144) odlazi u svoje prostore sree. Ono to povezuje njega sa konjima je lakoa osvajanja prostora pa otud osjeanje dematerijalizacije, ali i neki drugi, zaumni jezik svojstven i znan samo njemu: oseti se topal, a ne teak, kao i da ne jae, kao i da ne postoji, u tom nevidljivom vetru (355). Ovome je suprotstavljeno hriansko razumijevanje patnje: U svetu ima tako mnogo zla i patnje zbog toga to se u osnovi sveta nalazi sloboda. A u slobodi je dostojanstvo sveta i dostojanstvo oveka. Zlo i patnja mogu se izbei samo po cenu odricanja od slobode. Tada bi svet mogao biti
Nikola Berajev, Ruska religijska filozofija i F. M. Dostojevski, Knievna re, Beograd, 1982, str. 288.
36
402
prinudno savren i srean. Ali on bi tada bio lien svoje bogolikosti. A ta bogolikost je pre svega u slobodi36. Sloboda je u utrnuu osjeanja i postizanju meditativnog stanja u kojem ovjek ne misli ni o emu drugom nego o svom spokoju i spoju sa prirodom. Konj je pomono sredstvo u tom spajanju. Konji su uvijek pokraj ljudi, i dok ovi spavaju (212). Oni su neto vie od obinih ivotinja, u kontrastu postavljeni spram slike ratne pustoi, u tom paklu...pred mirnim konjima (282). Veza s konjima moe prerasti i u sarkastiki pad u propast, obiljeavajui na taj nain duevnu putanju junakovog neizbjenog sloma. U sluaju kad se Aranel davi u rijeci pria se: kako su konji hteli da udave Aranela Isakovia, tiskajui se oko njega i punei mu usta svojim grivama dok se davio (330). Ovakav pad se osjea kao vei i traginiji stoga to je prethodno pozitivna simbolika ovog bestijara data kao elan ka visinama, realnim ili simbolinim. Manje istaknut u romanu je motiv labuda. On bi trebao predstavljati najsvjetlije olienje duhovnih stremljenja ka visokim, istim prostranstvima jednog ekstazno-eterikog postojanja. (Treba spomenuti jo jednu simboliku labuda po kojoj se ispod bijelog perja krije crno meso. Preplitanja krajnosti opet su prisutna - dobro i zlo, lijepo i runo ne postoje zasebno, jedno ne iskljuuje drugo). Lae arene, ofarbane lie na drvene labudove, ali sa previjenim guama i irokim trbuhom (143). Slino poreenje je u reenici: ta se kua bee zarila u obalu Dunava, meu mnogim drvenim, arenim labudovima, ajkama sa izvijenim vratom (158). Simboliku medvjeda ve smo spomenuli. S jedne strane on oznaava teinu, tromost, pa je Vuk Isakovi uporeen s njim odvratan, kao neki medved u smradnoj peini (188). S druge strane Vuk se kao medvjed igra s erkicom to predstavlja pozitivnu stranu sumatraizma. Uvoenje motiva golubova, takoe, ne predstavlja pojedinosti koje su samo dio dekora pejsaa, ve ima simboliku komponentu. Oni su u ulaz, nizak i pun golubova od Aranelove kue u kojoj e biti smjetena Dafina; kada ga izvlae iz Dunava u kojem se umalo nije udavio uz lepranje golubova (177) dok ga Dafina eka u kui; i u trenutku kada Dafinu sprovode u kovegu, a Aranel Isakovi, pod nekim krovom punim golubova obrati na sebe panju (325-326). Golubovi su smjeteni iznad Aranelove glave u trenucima kada postoji neka vrsta veze Dafine i njega. Oni ulaze u saglasnost sa nebeskom modrinom u Dafininim oima: njene oi bile su mu jo u pameti. Veliki plavi pogled njen, ... koji je svetleo nad njom i koji nije gubio svoj modar sjaj u njegovoj dui (327). 403
Veza golubovi-oi-nebo u simbolikom nizu imaju opravdanu motivaciju: golubija boja slina je boji zimskog neba i Dafininih oiju; golubovi su ptice nebeskog prostranstva; oni simbolizuju ljubav; nalaze se uvijek iznad kunog ulaza, gdje je i nebo, gdje su i uprte Dafinine oi. Ovakvo metonimiko povezivanje sreemo i na mjestu Vukovog epifanijskog raspoloenja u zvjezdanoj noi, u tami krovova to su u dubini bili puni golubova i lasta, osjea da mora da ima neeg nebesnog za njega (274). Dakle, i ovdje postoji simbolika veza izmeu golubova (ptica) i zvjezdanih nebesa. Nastojanje likova da iz mranih raspoloenja pronau neku novu svjetlost doprinosi i uvoenje sakralne flore. U trenucima duhovnih otkrovenja zaboravljaju rat, griu savjesti zbog nemorala, egzistencijalni jad, i pamte brijegove sa bagremovima, jablanovima, jorgovanima, vrbama (148,158), topolama (143). Brijeg stoji na razmeu dva svijeta. Vezuje se za rijeku: Reka to pod bregom umi (120), obronak brega i pod njim Dunav (121), pod bregom...ta se kua bee zarila u obalu Dunava (158). Brijeg je i utoite, Vuk Isakovi je na bregu bio podigao krov (143), u varoi koja je pred njima, u bregu, bila nepomina (280). To je granica ne toliko ezoterinog svijeta sumatraistikih veza koliko svijeta racionalne jave. Bagremovi ulaze iz egzoterinog u ezoterini svijet pojedinca.Vuk Isakovi osjea da kroz vrata ulaze bagremovi (154). Oni se osjeaju u noi pod mjeseinom: Bagremovi su mirisali i bube zujale svu no (218). U najeoj borbi u ratu, Vuk vide na dnu vidika red bagremova i voaka (276). I Arkadijev duh se poredi sa bagremom: Bee se digao iz vode i iz smrti, kao mlad bagrem (337). Poreenje s bagremom prerasta u metonimiju i daje bagremu simboliku zagrobne biljke - veze dvaju svjetova. Bagrem slui metanisanju monaha pa se ovaj baca na tvrd kolac od mladog bagrema (309), pa na neki nain je u slubi vjere. Ima trenutaka kada pad sumatraizma u Vuku dovodi do toga da ovaj ne primjeuje plavo bagrenje (221). Na Vuka jako utie kao posrednik u stanje egzaltacije i miris jorgovana: Odnekuda je dopirao miris jorgovana i meseina jednog fenjera (150), a bokori jorgovana (154) ulaze kroz vrata kada Vuk sjedi kod peujskog biskupa (spoj sumatraizma i antisumatraizma). Jablanovi se takoe pominju u odreenoj funkciji. Vuk Isakovi 404
zaustavlja kola kod jednog reda visokih jablanova (129), on ostavlja enu i djecu pred polazak na vojnu meu jablanovima (142). Oni podsjeaju na Isakovie (Druga knjiga Seoba), dostojanstvene, ali nepomine. Dug je red jablanova, duga su i putovanja; ali oni stoje tu gdje jesu pa tu i putaju svoje korijenje. Sumatraistiki semantiki znaci su i boje. Funkcija odreene boje je medijum nekih viih komunikacija. U Seobama su to najee svjetlosni efekti, igre sjenki, konstantnost nekih boja. Najee se pominju uta i plava, to zapravo predstavlja simbolike oponente. Kua Aranela Isakovia ofarbana (je) plavo i uto (158), dakle sadri ovo (anti)sumatraistiko dvojstvo. Percepcija lika je vezana za bezdan utu... tamnu... mranu i ledenu (176). Aranel je ut lik smjeten u plav kaftan (181). erka Vuka i Dafine je sa utim oima (190). Rijeka je mutna i uta (191). Ono zemaljsko, trono, s negativnom konotacijom ima utu boju, boju bolesti, nitavnosti. Plava boja je boja ekspresionizma, i vezana za pozitivnu konotaciju, pa je nalazimo u Dafininim oima boje mutne zimskog neba (315) (veza ovjeka i prirode), i nebu koje je plavo i svetlo (212) pa je tu ist sjaj plavog neba (213), beskrajni (je) plavi krug (119), zvijezde su sjajne, iste...i srebrne (272). este su igre sjenki pa je prijatna hladovina (208), a Senke stvari bile su ogromne (178); kao i kontrasta bijele i crne boje. Dafina gledana Aranelovom takom gledita je uvek bleda (161), ona ima divno, belo telo (200) na beloj postelji (178); dok su ona i Aranel skupa crne senke... na zidu (178), a puk zbog nehigijene prate crne muice (202).
Pripovjedaki postupak Ono to u Seobama iziskuje naroitu panju jesu znaci interpunkcije, nain oblikovanja i upotrebe reenica. Sumatraistika vizija utkana je u kompozicionu strukturu romana. Roman ima prstenastu kompoziciju to ukazuje na zatvorenost narativne strukture, ali ne u potpunosti (Vukovo buenje iz sna i uspavljivanje pri povratku). Prpovijedanje je u Er-form, to glavnog junaka udaljava od naratora i pribliava tekst klasinom romanesknom 405
oblikovanju ljudskih sudbina. Meutim, narator je esto priblien junaku, pa nerijetko i izjednaen s njim kao alter ego junaka. To je uspostavljeno naroito minus-prisustvom ive rijei (u romanu nema pravog dijaloga). Pripovjeda posebno u prvoj i posljednjoj glavi ne samo da ponavlja sintagme, reenice, ve i cijele pasuse, to za roman kao proznu vrstu nije uobiajeno, npr.: Tako je, godine 1744, u prolee, Vuk Isakovi poao na vojnu (131) i Tako se 1745, u poetku leta, Vuk Isakovi vratio sa vojne (360). Primjeuje se da ponavljanja sadre i momenat obrtanja tj. promijenjen je smjer zbivanja. Primjeri su i da je Vuk Isakovi mirno iao u rat (130), a na kraju vraao se iz rata (354); ili, na poetku se eli Dafine osloboditi, a na kraju je pored njega Ananijeva ki. Igra unutar reeninih nizova se nastavlja metatetikim i inverzivnim mijenjanjem reda rijei ili izostavljanjem zareza, ili se pak ponavljaju samo djelovi reenica pa ih ne moemo nazvati doslovnim. Interpunkcija, u svojstvu estetskog i znaenjskog, predstavlja unoenje nereda u izvjesnu, logikom i sintaksom ogranienu strukturu. Ona, iako pomono sredstvo unutar same semantike, ima velike mogunosti. Uoljivo je da zarezi imaju melodijsku funkciju, to prozu ini bliom prozodiji, tj. Crnjanski prozaista koristi tehniku Crnjanskog liriara. Upotreba zareza kao signala za naroit razmjetaj sintaksikih pauza, postponiranja determinativa, nije samo na nivou melodijske ritmizacije, ve punktuiranje izraza predstavlja dio ritminog, semantikog pomjeranja i premjetanja: Vuk Isakovi bee otiao, a za njim nestaju i slike njenog prolog ivota, ve mutne, i sva ona brda to ih ne vide poslednji put, na rastanku s njime (198). Jezike jedinice ralanjene su kao u stihovima. Kao to se ima udan osjeaj lebdenja u zraku, tako je i pripovedanje ostalo bez teita kao jedan udni ritam37. Parcelacija reenice dovodi do stvaranja novih intonacija i akcenata na polju jezikih jedinica. Stvara se posebna semantika jezikih elemenata koji ne bi bili do te mjere primijeeni bez njihove akcentuacije zarezom. Postponiranje determinativa stvara neobian sklop unutar reenice: Bilo joj je ravnoduno da li e to, na neki nain, doznati ak i mu, tamo, negde, daleko, u svetu (191), ili parcelacija reenice: Decu je bila dala slukinjama; samo pred muem drala ih je na krilu. Sa osmehom. (167) Ovakvo koritenje jezika je ogranak sumatraizma, jer se sumatraizam ili eterinost s jedne strane prenosi na kontekst i semantiku direktno, a s druge, proima oblik, tj. motivacijom osloboenja pjesnikog jezika na ritmiki
37
Milo Lompar, Apolonovi putokazi, Slubeni list SCG, Beograd, 2004, str. 212.
406
preureenu reenicu labave strukture prenijetu iz stiha u prozu. U govorne nizove proze utkane su ritmike jedinice, to dovodi do prozaizacije poezije i poetizacije proze38. Vri se zbliavanje stiha i proze, lirike i romana, pa roman ima jak lirski naboj. anrovska razlika je donekle ponitena, kao da je dekanonizovana, uvedena u minus-postupak (J.M.Lotman), lirsko se uvodi u itaoevo vidno polje. Sintaksa lirike, s jakom ritmikointoniranom konfiguracijom, s raspodjelom i razmijetanjem jezikih jedinica unutar same reenice, uneena je u prozu i roman. I sami naslovi izdvojeni zasebno, kao pjesnika cjelina, sadre simboliku sumatraizma na kompozicionom i znaenjskom nivou. Emotivno i poetsko prethode misaonom i metafizikom. Iako nisu odijeljeni, ve komplementarni, melodijski i emotivni sloj podreeni su poetskoj dimenziji. Zakljuak ivot kao sluaj komedijant uinio je roman koljkom to uva biser, a nas daruje mogunou da pod svetlom pre...taj biser brusimo do savrenstva39. Ovaj biser-roman ukazuje na ranog Crnjanskog koji kroz prizmu prelamanja u junacima tei nebeskim visinama i borealnoj svjetlosti, uzvienoj ideji, ija ar jeste ba u tome to ostaje samo nasluena ali ne i ostvarena. Vuk Isakovi iako ideal nije dosegao u potpunosti, jer ideal predstavlja simbol nedostinosti, ipak je ostvario sebe - uspostavio novu zaviajnost za narod koji se odvojio od matice. A u zrnu mladosti sadrane su estice zvjezdane svjetlosti koje zrae u i za budunost. Kroz znakovnost koja ini sumatraistiko vienje, pisac je ponudio jedan nain izlaza iz situacija koje smetaju psihi da se izbori sa stvarnou (nametnutim ivotom) na putu dostizanja svog cilja. Sumatraizam postaje univerzalija u knjievnom opusu Miloa Crnjanskog. To nije zanos jednog trenutka, nego permanentna preokupacija40 i stvar sposobnosti prilagoavanja. Predstavlja nunost postojanja u ovjeku, jer veze spolja samo su refleksije onog to je uspostavljeno unutar due. Zato, te bi veze trebale predstavljati pozitivne, opte komunikacije disparatnih spojeva.
Novica Petkovi, Roman Miloa Crnjanskog, Knjievna re, 6, br. 91, 25. decembar 1977, str. 13. 39 Isto, str. 13 40 eljko Bojovi, Sumatraizam Miloa Crnjanskog, Rad, Biblioteka Dijalog, Beograd, 1995, str. 34.
38
407
Meutim, kako sumatraizam ini ideju apstraktnih veza, on sa sobom nosi i negativnu konotaciju sebe samog kao sopstveno nalije. Elemente antisumatraizma ili sumatraistikog pada nalazimo u Seobama, mada ovaj roman, u globalu, predstavlja njegov uspon. Kao takav, on djeluje katarzino jer vri emocionalnu egzaltaciju i pranjenje (spokoj usljed optimistikog kraja). Sumatraizam, dakle, predstavlja povezanost svih kontradikcija u svijetu i ovjeku u jedinstveni apsolut. Takva ljepota razliitosti obnavlja se iz sebe same i traje dok traje ovjek osloboen temporalnosti. U momentu apsurdnosti stvara se neophodna inverzija u liku i iznenaenje u itaocu (postupak oneobiavanja). Na taj nain uspostavljene veze postaju istovremeno i ovjekova sloboda tj. njegova misao o njoj. Jer, osloboen ovjek stvarnih preokupacija, problema i ironino-grotesknih spoljanjih faktora, u udnji za mirom i spokojem, postaje zaista dematerijalizovan i eterian u svojoj nezavisnosti i zatienosti od oluja sveta. Tina BRAI THE POETICS OF (ANTI)SUMATRISM IN CRNJANSKIS NOVEL THE MIGRATION Summary Milo Crnjanski presented his poetical programme- sumatrism through semiotic quality of discourse in his work Seobe. He also offered to us, readers, a way out of the situations which disrupt a soul to win over reality (imposed life) on its way to achieving its goal. Sumatrism is not a momentary rapture, but the preoccupation of an individual and a matter of ability to adapt. Its existence in a man is necessary, because relations from the outside are only the reflection of what is established inside ones soul. Sumatrism, becomes and presents connection of all contradictions in the world, as well as in a man, in a unique absolute. Such beauty of diversity is renewed within itself and lasts until a man freed from temporality exists.
408
Literatura
Bahtin, Mihail: Rije u romanu, studija, Moskva, 1975. Bojovi, eljko: Sumatraizam Miloa Crnjanskog, Rad, Beograd, 1995. Crnjanski, Milo: Antologija kineske lirike i pesme starog Japana, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1990. Crnjanski, Milo: Poezija, Prosveta, Beograd, 1966. Crnjanski, Milo: Seobe I, Prosveta, Beograd, 1966. ulibrk, Jovan: Crno sunce, i oko njega krug, Matica srpska, Beograd, 1991. Delez, il; Gatari, Feliks: Kafka, prevela Slavica Mileti, Novi Sad, 1998. D.K.Kuper: Ilustrovana enciklopedija tradicionalnih simbola, Nolit, Beograd, 1986. Dadi, Petar: Kritike i ogledi, SKZ, Beograd, 1973. Dadi, Petar: Prostori sree u delu Crnjanskog, Nolit, Beograd, 1976. J. Chevalier & A.Gheerbrant: Rjenik simbola, Matica hrvatska, Zagreb, 1989. Knjievno delo Miloa Crnjanskog, Zbornik radova, Institut za knjievnost i umetnost, Beograd, 1972. Koljevi, Nikola: Klasici srpskog pesnitva, Prosveta, Beograd, 1987. Leovac, Slavko: Poezija i tradicija, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1995. Lompar, Milo: Apolonovi putokazi(eseji o Crnjanskom), Slubeni list SCG, Bg, 2004. Lompar, Milo: Crnjanski i Mesfistofel, o skrivenoj figuri Romana o Londonu, Filip Vinji, Beograd, 2000. Miloevi, Nikola: Knjievnost i metafizika, Zidanica na pesku II, Filip Vinji, Bg, 1996. Miloevi, Nikola: Metafiziki vid stvaralatva Miloa Crnjanskog, Duga, Beograd, 1966. Miloevi, Nikola: Roman Miloa Crnjanskog, Srpska knjievna zadruga, 1970. Miloevi, Nikola: Zidanica na pesku, Knjievnost i metafizika, Slovo ljubve, Bg, 1978. Petkovi, Novica: Dva srpska romana(studija o Seobama), Knjievna zadruga, Beograd, 1988. Petkovi, Novica: Lirske epifanije Miloa Crnjanskog, Srpska knjievna zadruga, Beograd,1996. Petrov, Aleksandar: Poezija Crnjanskog i srpsko pesnitvo, Nolit, Beograd, 1988. Popovi, Milenko: Crnjanski izmeu dva sveta, Knjievna zadruga Dragani, Beograd, 1984. Popovi, Radovan: ivot Miloa Crnjanskog, Prosveta, Beograd, 1980.
409
Razgovori, Ispunio sam svoju sudbinu, Milo Crnjanski, priredio Zoran Avramovi, Narodna knjiga, Beograd, 1971. Renik knjievnih termina, Nolit, Beograd, 1985. kreb, Zdenko & Stama, Ante: Uvod u knjievnost, Grafiki zavod Hrvatske, Zagreb, 1983. Teorijsko-estetiki pristup knjievnom delu Miloa Crnjanskog, Zbornik radova, Instinut za knjievnost i umetnost, Beograd, 1997. Tomaevski, Boris Viktorovi: Teorija knjievnosti, prevod M.Kaanina, Kultura, Bg, 1985. Uspenski, Boris: Poetika kompozicije i semiotika ikone, Nolit, Beograd, 1979. Vukovi, Radovan: Poetika hrvatskog i srpskog ekspresionizma, Svjetlost, Sarajevo, 1979.
410

Milos Crnjanski Seobe (Sumatrizam)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Milos Crnjanski Seobe (Sumatrizam)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina BRAI (Kotor)

UDK 821.163.4.09 Crnjanski M. POETIKA (ANTI)SUMATRAIZMA U ROMANU SEOBE MILOA CRNJANSKOG

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

W. Windelband, Povijest filozofije, Zagreb, 1978, knj. 2, str. 201.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Isto, str. 231.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

LINGUA MONTENEGRINA 1/2008.

Tina Brai: Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloa Crnjanskog

You might also like