Crna Gora 1.

Trini potencijal i dostignuti stepen razvijenosti turizma u Crnoj

Gori
Ako se turizam posmatra kao 'industrija resursa', onda se za Crnu Goru moe rei da su oni znaajni i da sa tog aspekta pruaju niz konkurentskih prednosti. Meutim, mnogi resursi i atrakcije, s jedne strane, nisu iskoriteni ili razvijeni do maksimuma a, s druge, ima i onih kojima je potrebna rehabilitacija, zatita i paljiviji razvoj. Primorje je, a procjene su da e i biti ubudue, glavni elemenat crnogorske turistike privrede. Meutim, njen plani proizvod, sam za sebe, nije visoko konkurentan i teko da moe izvui zemlju iz postojeeg statusa arter destinacije sa paket-aranmanima kao dominantnim proizvodom, koja privlai nii i srednji sloj turista. Glavne perspektive za znaajnu transformaciju lee u kombinovanju primorskog elementa sa planinskim lokalitetima na sjeveru zemlje i sa visokim stepenom privlanosti prirodnog i kulturnog diverziteta, koncentrisanim na malom prostoru. Postoji nekoliko jedinstvenih atrakcija, kao to su Boka Kotorska (najjuniji fjord Evrope i jedini na Mediteranu); Skadarsko jezero (drugo po veliini jezero u Evropi i najvee stanite ptica); kanjon rijeke Tare (drugi po dubini kanjon u svijetu, iza Grand Canyon Colorado); i Ulcinj (jedna od malog broja preostalih velikih, relativno netaknutih pjeanih plaa na Jadranskom moru). etiri nacionalna parka, koji ine 6.6% teritorije Crne Gore: Durmitor, Biogradska Gora, Loven i Skadarsko jezero, od kojih je NP Durmitor uvrten 1980. godine na listu Svjetske prirodne batine, sami po sebi predstavljaju posebne biogeografske vrijednosti. Zatim, tu je i nekoliko relativno poznatih destinacija i kapaciteta (Sveti Stefan, Zdravstveni centar Igalo), neke atraktivne istorijske lokacije, grad Kotor, koji pripada UNESCO-ovoj Svjetskoj kulturnoj batini, zatim prestonica Cetinje, kao i lako dostupne atrakcije preko granice (npr. Dubrovnik). Takoe, prisustvo heterogene kulture na malom prostoru: slovensko-pravoslavne, venecijansko-hazburko-katolike i osmanskoislamske, nedovoljno je iskoriteno u turistike svrhe. Dakle, postoje nesporne perspektive za dobro planirani turistiki razvoj koncentrisan na ovih nekoliko ogranienih resursa velike vrijednosti, ali istovremeno i veliki rizik da, u odsustvu snane posveenosti drave da iskoristi te vrijednosti, moe doi do njihovog unitenja i devastacije u bliskoj budunosti kroz neplanski, loe realizovan razvoj turizma i druge negativne uticaje (npr. zagaenost i lov na Skadarskom jezeru). Potom, nekontrolisana turistika tranja moe dovesti do kontraindikacija izmeu

turistike koncentracije i stepena nosivosti prirodnih i infrastrukturnih resursa, pojave poznate pod nazivom 'carrying capacity' 1. Treba imati u vidu da je u meunarodnom turizmu dolo do promjena vrijednosti i turista oekuje dobar vizuelni utisak, aktivan odmor, kvalitet i doivljaj. Meutim, svi evidentni potencijali u Crnoj Gori nisu ni izbliza stavljeni u tu funkciju. Uz uvaavanje napora koji su uinjeni posljednjih godina, plae sa nerijeenim otpadnim vodama i dosta smea esto su prepune kupaa, nacionalni parkovi bez dovoljno oznaka, sanitarnih vorova i osmiljenih aktivnosti za turiste, gradovi 'spomenici kulture' Kotor i Cetinje sa neadekvatnim arhitektonskim rijeenjima, koja treba da potenciraju njihove ambijentalne vrijednosti. Ukratko, boravak turista na destinaciji jo uvijek nije kreiran na nain da moe da obezbijedi respektabilnu satisfakciju potroaa razliitih preferencija, kao i adekvatnu valorizaciju prirodnih potencijala. Iako se poloaj Crne Gore u odnosu na glavne izvore turistike tranje u Evropi moe smatrati relativno nepovoljnim, ipak stoje i sljedee prednosti: izlaz na jadranskomediteranski region prua mogunost razvoja meunarodnog turizma; kontinentalni dio predstavlja optimalnu vezu sa zemljama srednje i istone Evrope; tranzitni znaaj je porastao uspostavljanjem dravne granice prema Hrvatskoj i otvaranjem prema Albaniji, ali prije svega prema junoj Italiji. Jedan od kljunih faktora turistikog razvoja je kako destinaciju uiniti dostupnom, brzo, udobno i uza to nie trokove. S obzirom na svoj geografski poloaj i dosadanji ekonomski razvoj, Crna Gora ima relativno ograniene saobraajne kapacitete. Oni obuhvataju: putnu mreu od 1800 km2, od ega veinu ine magistralni putevi (47%); dvije eljeznike pruge, (Bar prema Beogradu i Podgorica - Niki); dva aerodroma za meunarodni saobraaj (Podgorica i Tivat) i dvije aktivne luke (Bar i Kotor), kao i Budvu za jahting turizam. Kako udaljenost glavnih emitivnih trita zapadne Evrope iznosi oko 1000 km, ona predstavlja tipinu avio ili arter destinaciju. Ova karakteristika bitno determinie kanale prodaje i upuuje na turoperatore kao glavne generatore tranje. Tome u prilog ide i injenica da je putna mrea jo uvijek nedovoljno izgraena, posebno magistralni putni pravci prema glavnim tritima ka sjeveru: Srbiji, zemljama istone i srednje Evrope, posebno ka Rusiji, ekoj, Slovakoj i Maarskoj i, sa druge strane, putnim pravcem uz Jadransku obalu prema zemljama zapadne Evrope. Stoga dolazak automobilom nije ba pogodan to se tie utroka vremena i komfora. Zadnjih godina vidni su napori na osavremenjavanju putne mree. Tako je 2004. godine puten u promet tunel Sozina, koji je za 25 km skratio i modernizovao put
1

Vidjeti vie o pojavi 'carrying capacity' u Cooper, C., & oth., 1993, str. 94

Podgorica - Bar; 2007. godine zavrena je rekonstrukcija tunela Vrmac, a izgraena je trea kolovozna traka na vie kritinih mjesta na magistralnom putu Podgorica Cetinje - Budva, kao i du Jadranske magistrale. Trenutno su u izgradnji putevi Mateevo Kolain i Risan - abljak. Takoe, u glavnom gradu Podgorici znatno je unaprijeena saobraajna infrastruktura izgradnjom modernih saobraajnica, kao i tri mosta, to je znaajno poboljalo saobraaj, ali kljuni problem za Podgoricu, kao i sve primorske gradove i naselja, i dalje ostaje nerijeeno pitanje parkiralita, koje stvara probleme u organizaciji ivota grada tokom itave godine, a da ne govorimo u turistikoj sezoni. Da je razvoj u Crnoj Gori nezaustavljivo krenuo, govori i politika 'otvorenog neba', koju je drava uvela 2005. godine, kao i izgradnja i renoviranje pristaninih zgrada na aerodromima Podgorica i Tivat, to je znaajno doprinijelo pruanju kvalitetnijeg servisa putnika i obezbijedilo dva moderna granina prelaza u crnogorskim vazdunim lukama. Ova dva aerodroma u 2006. godini servisirala su preko 850.0002 putnika. Meutim, ono to je neophodno uraditi da bi se obezbijedio vei promet i olakao dolazak turista na primorje je opremanje aerodroma Tivat za nono slijetanje, s obzirom na veliki pritisak arter letova u ljetnjem periodu, a u najavi je i dolazak niskobudetnih avio kompanija, koje po pravilu koriste jeftinije slotove u ranim jutarnjim i veernjim satima.3 Vei promet arter letova prema Crnoj Gori moe se oekivati tek poslije izgradnje dovoljnog broja smjetajnih kapaciteta. Turisti iz srednje Evrope (eke, Slovake, Poljske i Maarske) u malom broju koriste avio prevoz, ali bi se u budunosti mogao oekivati i njihov porast.4 Kad je rije o dostupnosti vazdunim putem, potrebno je pomenuti i funkciju dubrovakog aerodroma ilipi u servisiranju turista usmjerenih na Crnu Goru. U vrijeme ex Yu, zbog nedovoljnih smjetajnih kapaciteta u Crnoj Gori, turoperatori su esto spajali kontingente Dubrovnika i Crne Gore u junu regiju, to je u osnovi sniavalo cijenu paket aranmana za obje destinacije, a hotelijerima popunjavalo kapacitete. Korienje

Aerodrom Podgorica i Aerodrom Tivat, Godinji izvjetaji, 2006. Dolazak ovih kompanija e biti od velikog znaaja za meunarodni turistiki promet, s obzirom na to da su cijene na redovnim letovima kako domae avio kompanije Montenegro airlines, zatim JAT-a i drugih kompanija enormno visoke, to Crnu Goru kao turistiku destinaciju ini nekonkurentnom u poreenju sa destinacijama koje nude sline turistike sadraje. Drava je dosad, titei domicilnu avio kompaniju Montenegro airlines, u stvari smanjivala avio i turistiki promet, kao i udarala na standard sopstvenih graana. 4 Masterplan turizma Crne Gore, 2001. str. 88
3

dubrovakog aerodroma za destinaciju Crna Gora britanski turoperatori su nastavili 2000. godine, poslije prekida izazvanog ratnim zbivanjima. Kad je u pitanju pomorska saobraajna infrastruktura, ona je u Crnoj Gori prilino nerazvijena, sa pretenim korienjem zastarjelih trajekata koje bi trebalo modernizovati. Iz Bara saobraaju trajektne veze sa Barijem, Ankonom i Draem. Modernizacija terminala u barskoj luci je od prioritetnog znaaja za pruanje kvalitetnijih usluga turistima. U skladu sa Strategijom razvoja saobraaja,5 koja je donijeta 2007. godine, u narednih 10 godina predvia se realizacija 25 projekata iz oblasti saobraaja: po etiri iz eljeznikog i pomorskog saobraaja, 16 iz drumskog i jednog iz avio-saobraaja. Za realizaciju ovih projekata bie neophodno obezbjediti izmeu 1,44 i 2,80 mld. eura, to predstavlja visok iznos i za vee i jae ekonomije od crnogorske. Dio ovih sredstava obezbijedie se iz budetskih sredstava, ukljuujui i privatizacione prihode, a vei dio bie finansiran kreditima meunarodnih finansijskih institucija. to skorija realizacija ovih projekata je od esencijalne vanosti za razvoj turizma u Crnoj Gori, jer treba da obezbijede veu i sigurnost u saobraaju. Pored toga, ovi projekti treba da rijee i veu dostupnost turistima i domaem stanovnitvu trenutno slabo dostupnih podruja Crne Gore. Prioritet je dat izgradnji puta od Bara do granice sa Srbijom i jadransko - jonskoj magistrali, kao i rekonstrukciji i modernizaciji eljeznike pruge Bar - Beograd, za koju e biti obijezbijeen kredit u iznosu od 60 mil. eura od EIB i EBRD.6 Osim ovog, od velikog znaaja za razvoj turizma su i neki drugi planirani projekti, kao to je izgradnja puta Podgorica - Mateevo i Pluine - epan Polje. to se tie telekomunikacionih veza, u Crnoj Gori posluju dva GSM operatera, Promonte i Monet, koji obezbjeuju dobru povezanost sa evropskim i drugim zemljama, a GSM signalom pokrivaju 97% teritorije zemlje. U toku turistike sezone imaju vrlo ive marketinke aktivnosti kako bi pridobili to vie potroaa meu turistima. Ono to ostaje kao problem je visoka cijena impulsa, koja e se vjerovatno rjeavati postepeno veom konkurencijom u ovoj oblasti. Odnedavno se ukljuio i trei operater, m:tel. Komunalna infrastruktura predstavlja najloije rijeenu infrastrukturu u Crnoj Gori, a to je veoma znaajan preduslov za kvalitetno servisiranje turista na destinaciji. I pored dovoljne koliine prirodnih izvora vode, vode u rijekama i jezerima, vodosnabdijevanje predstavlja kljuni problem u veini primorskih optina, koje su esto na reimu restrikcija u ljetnjim mjesecima, to je neprihvatljivo sa stanovita turizma.7
5 6

CBCG, Godinji izvjetaj glavnog ekonomiste, 2006. Ibid 7 Posebno izraeno u Herceg Novom, koji se prije rata djelimino snabdijevao vodom sa izvorita Plat u Hrvatskoj,

Vodovodne instalacije su zastarjele, te uzrokuju velike gubitke, a veoma je izraen i problem ilegalnog troenja vode, to jo vie usloava situaciju. U tom smislu, u septembru 2006. godine crnogorska vlada je donijela odluku o prihvatanju trajnog rjeenja snabdijevanja primorja vodom zahvatanjem vode iz Skadarskog jezera. Ova investicija, vrijedna 60 miliona eura, bie finansirana kreditnim aranmanom sa Svjetskom bankom i EBRD-om. Nedostatak vode i elektrine energije momentalno utiu i na turiste i na destinaciju, dok se nerijeena pitanja odvoda otpadnih voda i smea primjeuju tek nakon dueg perioda i ogledaju se u kontaminaciji vode, prenatrpanosti smeem i slino. Svi ovi problemi su veoma vidni u Crnoj Gori, a neophodni za trajno rjeavanje su odvod otpadnih voda i smea, o emu je izvrena analiza u Master planu i rjeenja ovog pitanja se oekuju vrlo brzo. Deficit elektrine energije je takoe evidentan, jer proizvodnja elektrine energije nije pratila potrebe narasle potronje. Za rjeavanje ovog pitanja postoji vie opcija, kao izgradnja hidroenergetskog sistema na Morai, izgradnja mree manjih hidroocentrala za koje postoje zainteresovani investitori, a preferira se dravno-privatno partnerstvo kao osnovni model finansiranja. Veoma vaan trini element su i smjetajni kapaciteti, koji predstavljaju osnovu za razvoj turizma. Crna Gora raspolae sa ukupno 131.000 leaja, od ega je 32,30% u osnovnim vidovima smjetaja (hoteli i srodni objekti) i 67,70% u komplementarnim vidovima smjetaja (dopunskim).8 Radi se o nepovoljnoj strukturi, posebno kad se ima u vidu da konkurentske zemlje kao panija (48,2%)9 i Grka (60,8%)10 imaju mnogo bolji odnos u korist osnovnog smjetaja. to se tie stanja hotelskog smjetaja, analiza Ministarstva turizma i zatite ivotne sredine i procjena OSCE-a pokazale su da po pitanju opremljenosti, ureenosti i prilagoenosti tritu, usljed nedovoljnog odravanja i obnavljanja u proteklih 10-15 godina, samo 1000-3000 postojeih kapaciteta moe biti prihvatljivo za zapadna turistika trita.11 Ostali kapaciteti su u slinom stanju, izuzev privatnog smjetaja, u koji se ipak vie ulagalo, kako u odravanje, tako i u izgradnju novih objekata. Proces unapreenja i usaglaavanja hotelsko-ugostiteljskih kapaciteta i privatnog smjetaja sa savremenim zahtjevima trita u pogledu kvaliteta, komfora i usluga zapoeo

to je i sada nastavljeno u odreenoj mjeri i pod posebnim uslovima. Horwath & Horwath, Poslovanje hotelijerstva u Crnoj Gori, 2006. 9 Unkovi, S., Zeevi, B., 2004, str. 283 10 Ibid, str. 319 11 Master plan, 2001, str. 93
8

je 2003. godine donoenjem regulative o klasifikaciji i kategorizaciji ovih objekata.12 Akcija Ministarstva turizma i zatite ivotne sredine, poreske uprave i optina zapoeta 2005. godine 'Registrujte smjetaj koja je imala za cilj pojednostavljenje procedure registracije privatnog smjetaja, dala je vidne rezultate. 13 Kad su u pitanju ugostiteljski objekti kao restorani razliitih tipova, nacionalni, kao i inostranih kuhinja, kafei, pabovi i slini objekti, moe se rei da je Crna Gora relativno dobro pokrivena ovim sadrajima. Oni su uglavnom u privatnom vlasnitvu i novijeg su datuma izgradnje. Prema analizi Horwath Consulting,14 hotelski kapaciteti pokazuju rast za 78,8% u periodu 1989/2006, to je ohrabrujui pokazatelj i rezultat investicija u posljednjih nekoliko godina. Od 2001. do kraja 2006. godine privatizovano je ukupno 24 hotela i etiri drutva putem prodaje paketa akcija, a investicije su ve krajem 2006. godine premaile 200 miliona eura.15 Po kvalitetu se istiu hoteli sa 5 zvijezdica: hotel Splendid u Beiima i hotel Bianca u Kolainu. Znaajan je i ugovor o dugogodinjem zakupu i ulaganju u hotel Sveti Stefan, kao i u hotel Miloer i hotel Kraljiina plaa, poznatog hotelskog lanca Aman Resorts, ije se putanje u rad poslije rekonstrukcije i izgradnje oekuje u toku 2008. i/ili 2009. godine. Oekuje se da bi ovi hoteli trebalo da budu meu najluksuznijim objektima na Mediteranu, to e znatno poveati kvalitet ponude, kao i unaprijediti brend crnogorskog turizma.16 Jedna od vanijih transakcija, bila je i kupovina vojnog remontnog zavoda 'Arsenal' u Tivtu od strane kanadske kompanije 'PM Securities', gdje je najavljeno investiranje u vrijednosti od 500 miliona eura, i to u projekt izgradnje marine kapaciteta oko 675 sidrita, uglavnom za plovila duine 8-25 metara, ali i ona duine preko 100 metara, kao i kapaciteta za odravanje tih plovila. U sklopu kompleksa najavljeno je otvaranje novih hotela, kazina, prodavnica, restorana, klinika, supermarketa i ostalih sadraja.

12

Anketiranja gostiju realizovana od strane meunarodnih hotelskih kompanija pokazala su da komfor i oprema soba i kupatila ostavljaju trajniji utisak na goste nego bilo koji drugi prostor hotela, CIM, 2003. 13 Kampanja je doprinijela da se preko 24.000 soba, odnosno skoro 50.000 kreveta uvede u tokove legalnog poslovanja. Procjenjuje se da je u 2005. godini prihod ostvaren po osnovu poreza i doprinosa iznosio oko 400.000 eura. 14 Poslovanje hotelijerstva u Crnoj Gori, 2006. 15 CBCG, 2006. 16 Vidjeti detaljnije u taki 6.3.2.

Najvei potencijal za 'green-field' investicije postoji na crnogorskom primorju u oblasti Ade Bojane, Valdanosa, Velike plae, Rta Kobila, Buljarice, ali i na podruju hercegnovske rivijere, preteno na poluostrvu Lutica. Strani investitori pokazali su interes i za izgradnju golf terena u neposrednoj blizini Skadarskog jezera. Meutim, najvee interesovanje za 'green-field' investicije ipak postoji za ve renomirana turistika mjesta poput Budve i Beia. Za investicije na budvanskoj rivijeri zainteresovani su vlasnici velikih lanaca hotela kao to je Meriot, koji su najavili skoru izgradnju hotela u Beiima. Znaajan razvoj kojim je krenula Crna Gora podrazumijeva i poboljanje kadrovske strukture na svim nivoima. Kad je turizam u pitanju, sa sigurnou se moe rei da nedostaju struni, savremeno obrazovani kadrovi kako u menaderskim strukturama, tako i u proizvodno-uslunom sektoru. Veliki je nedostatak za dalji razvoj, posebno inostranog turizma, nepoznavanje stranih jezika i informativnih tehnologija, bez ega je teko zamisliti postizanje vee efikasnosti u poslovanju, njegove odrivosti i kontrole. Moemo zakljuiti da je sadanja turistika pozicija Crne Gore jo uvijek slaba sa obiljejima snanog razvoja: jo uvijek nedostaje finansijski kapital, nedovoljno je diversifikovan turistiki proizvod i nedovoljni i neodgovarajui smjetajni kapaciteti, neadekvatna kadrovska osposobljenost, kao i nerazvijenost saobraajne i komunalne infrastrukture. Turistiki promet je sa gotovo 11 miliona sa kraja 80-ih,17 pao na skoro 6 miliona 2006. godine18. Emitivna trita su se restrukturirala, sa naglaskom na Rusiju, eku, Slovaku19 i Njemaku. Sezona 2006. godine pokazala je pozitivne tendencije produenja, a najave za podsezonu 2007. su jo optimistinije, ali i dalje s teitem na jeftinim smjetajnim kapacitetima. Zarade turistike industrije su i dalje niske, sa niskim stepenom popunjenosti kapaciteta. Turistiki imid se znatno poboljao sa osamostaljenjem drave i preduzetim investicijama i marketinkim aktivnostima. U analizi 'ivotnog ciklusa' Crne Gore kao turistike destinacije, ini se vrlo prihvatljivim Uskokovievo20 razmiljanje da je teko argumentovano tvrditi u kojoj se 'ivotnoj fazi' nalazi njen turistiki proizvod. Stoga se generalno moe rei da se turizam u Crnoj Gori nalazi u 'razvojnoj fazi' sa prisutnim gotovo svim ostalim fazama ciklusa. Naime, u sjevernom, planinskom dijelu moe se rei da je taj rast u inicijalnoj fazi istraivanja i uvoenja, u budvanskom regionu i uim jezgrima u primorju u fazi zrelosti, u manjim turistikim centrima (Igalo, Budva - centar, Ulcinj - centar,
17 18

19 20

Ministarstvo turizma Crne Gore, 1992. Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine Crne Gore, 2006. Detaljnije u IV dijelu, taka 1.1. Uskokovi, B., 2000, str. 123

Sutomore) u fazi stagnacije, s realnom ocjenom da se ni jedno podruje ne nalazi u fazi opadanja, ne raunajui generalno zaostajanje razvoja izazvano problemima raspada bive Jugoslavije i njegovim posljedicama.

1.1. Crna Gora na meunarodnom turistikom tritu

Uvoenjem Sankcija Savjeta bezbjednosti UN 1992. godine dolazi do prekida turistikih kretanja, prestaje angaman inostranih turoperatora koji su do tog vremena bili glavni prodajni kanal i generatori inostrane turistike tranje u Crnoj Gori. Glavna inostrana trita bila su njemako, britansko i italijansko. Glavni njemaki turperatori: TUI, Neckermann, Yugotours Frankfurt, ITS Kaufhof, Hetzel Reizen; britanski: Yugotours London, Phoenix Holidays, Thomson Holidays; italijanski: Album Viaggi; skandinavski: Yugotours Stocholm, Fritidsresor; holandski: YU Amsterdam, Holland International, Arke Reizen; francuski: Fram i Club Mediteranne i dr. Najbolje godine u turizmu Crne Gore, 1987, ostvareno je 3,8 miliona inostranih noenja, od ega je 2,1 milion ili 55%.21 realizovano posredstvom turoperatora. Godine 2006. u organizovanom prometu, putem turoperatora, ostvareno je 71%22 inostranih noenja (samo u hotelskom smjetaju), to govori u prilog tezi da su turoperatori kljuni faktori u otvaranju destinacije i njenom povratku na ire evropsko trite, kao i da su u Crnoj Gori danas dominantni. Istovremeno, to predstavlja i prijetnju kontrolora veinskog dijela turistikog trita. Kao to smo u dijelu III, taka 2.5.3. vidjeli, u Hrvatskoj je 2006. godine udio prodaje putem turoperatora bio znatno nii i iznosio je 38,8 %, sa prisutnom tendencijom pada u odnosu na prethodnu godinu za 1,76%. Poslije raspada bive Jugoslavije i formiranja zasebnih drava (izuzimajui dravnu zajednicu Srbija i Crna Gora) i postepenog relaksiranja od perioda sankcija pa do dolaska prvih turoperatera trebalo je da proe vie godina. Osnovni problem u tom vremenu bio je distribucija informacija do potroaa, dok je prodaja bila vezana za rad tada domaih turoperatora i agencija iz okruenja Srbije, Makedonije, Bosne i Hercegovine, neto kasnije iz Slovenije, i za individualnu prodaju. Drugim rijeima, u tom vremenu dolo je do prekida meunarodnih kanala turistike prodaje (iskljuujui trita bive YU). Samim tim nije postojao ni turistiki prodajni materijal, a to su broure i katalozi sa konkretnim ponudama paket aranmana, koji su inae glavni ' prozor ' prema potroaima.
21
22

Statistiki godinjak Crne Gore, 1988. Horwath & Horwath, Poslovanje hotelijerstva u Crnoj Gori, 2006.

Crnogorski turizam je na meunarodnom turistikom tritu u to vrijeme predstavljan jedino kroz optu informativno-propagandna djelatnost koju je organizovala drava posredstvom Turistike organizacije Crne Gore, dok su aktivnosti hotelijera i drugih uesnika privrede bile minorne. Moe se rei da su marketinke aktivnosti tada nadmaivale kvalitet turistikog proizvoda, koji je bio slab po itavoj privrednoj strukturi i nije bio konkurentan, to bi se moglo shvatiti kao kontraproduktivno. Meutim, mada bi odnos turistikog proizvoda i promotivnih strategija koje pomau u kreiranju njegovog imida trebalo da bude uravnoteen, tada je jedino agresivna promotivna funkcija mogla da odri kontakte sa inostranim tritima i tako pokae da je destinacija turistiki iva. Kreiranje novog imida je investicija na dugi rok. Tako je 1992. godine, neposredno pred uvoenje sankcija, najpre ustanovljen logotip, znak ili ime crnogorskog turizma pod nazivom 'Montenegro', koji je zajedno sa ostalim brojnim propagandnim sredstvima znatno doprinio ponovnom pribliavanju destinacije 'Montenegro', svijesti novih potroaa na ino-tritima. Takoe, udaranje temelja informativnopropagandne infrastrukture u Crnoj Gori bilo je od znaaja i za stvaranje pozitivnog odnosa prema turizmu meu domicilnim stanovnitvom. Ili, kako Uskokovi kae: ''Logotip 'Montenegro' je ve postao prepoznatljiva robna marka za niz kvalitetnih proizvoda sa ovog podruja (suveniri, alkoholna pia, tekstilni proizvodi i sl.)''23. S obzirom na veu fleksibilnost i mogunost lakeg prilagoavanja promjenama na tritu dobavljaa ili pak zahtjeva potroaa, na trite Crne Gore prvo su se vratili manji turoperatori. Njihov dolazak u takvoj situaciji bio je u funkciji oporavka destinacije. Jedan od potencirajuih faktora inostranih turista u to vrijeme bila je njihova sigurnost, mada je u itavom periodu krize zemlja bila bezbjednija od mnogih tada razvijenih turistikih destinacija, koje su esto potresane teroristikim napadima (kao Turska, Egipat i sl.). Meutim, ovdje se radi o snanom psiholokom efektu koji je nastao kao posljedica ratnih prilika u okruenju i politike nestabilnosti, kao i kreiranja globalne medijske slike o samoj zemlji i narodu kao 'ratnikom', to svakako ne ide u korak sa turizmom. Razbijanje predrasuda po ovom osnovu je proces, a najbolje se rjeava 'ivom rijeju' - 'world of mouth' turista, koji prenose svoje dobre impresije i preporuke svojim kolegama, prijateljima, roacima. U tu svrhu uloga turoperatora-inicijatora kao vjesnika novih turistikih 'pohoda' na destinaciju od velikog je znaaja. Meutim, na otvaranje trita moe da se rauna tek dolaskom velikih organizatora putovanja. Tako se ozbiljniji povratak organizovanog turistikog prometa
23

Uskokovi, B., 2000, str. 172

u Crnu Goru dogodio 1996. godine, kada je Nekermann Crnu Goru ponovo uveo u svoj katalog. TUI je to uradio tek 2000. godine, od kada su, moe se rei, turoperatori u zapadnoj Evropi poeli ponovo da raunaju na Crnu Goru kao turistiku destinaciju. Prisustvo vodeih turoperatora, odnosno njihov brend, predstavlja garant dodatne sigurnosti, koju trae mnogi putnici da bi isprobali neku novu destinaciju. Na samom poetku faze repozicioniranja na evropskom turistikom tritu dolo je do izmjene strukture uea inostranih trita za Crnu Goru. Promjene izvora inoturistikog prometa nastale u periodu '87-'97-'06. prikazane su u Tabeli br. 4.1. Tabela br. 4.1. Izvori inostranog turistikog prometa Naziv zemlje Njemaka Velika Britanija eka i Slovaka Rusija Zemlje ex-YU Ostale zemlje Ukupno 1987 1.627 599 388 149 1.001 3.764 % 43 16 10 4 27 100 1997 10 23 138 162 94 427 % 2 5 32 39 22 100 Ind.97/87 2006 0.6 6 9 142 78 311 453 531 373 1.888 % 8 4 16 24 28 20 100 %06/87 9 13 80 304 37 -

Izvor: Statistiki godinjak Jugoslavije 1998; Statistiki bilten 2/89, Beograd; Ministarstvo turizma Crne Gore, Bilten, 2006. Kao to se iz tabele vidi, zemlje koje su bile vodee u ranijem periodu, Njemaka i Velika Britanija, ostvaruju slab rast. Uza zemlje ex-Yu, Rusija ostvaruje visok indeks rasta, 2006. godine ostvarila je indeks 304 u odnosu na baznu 1987. godinu, koji je realno jo vii, jer su u bazni podatak uraunate sve zemlje biveg SSSR-a. Crna Gora je u 2006. godini ostvarila turistiki promet od 952.000 turista i 6 miliona noenja, to je u poreenju sa zlatnom godinom crnogorskog turizma 87. znailo ostvarenje od tek 55,55%.24 Istovremeno, to znai da je Crna Gora 2006. godine uestvovala sa oko 0,71% u ukupnom meunarodnom turistikom prometu.

24

1987. godine u Crnoj Gori je ostvareno 10,8 miliona noenja turista, Statistiki godinjak Crne Gore.

Ostvaren je prihod od turizma u iznosu od 322,3 mil. eura, to predstavlja poveanje za 23,5% u odnosu na isti period 2005. godine.25 Ako posmatramo pripadnost gostiju po osnovnim emitivnim regionima, na turiste iz drava lanica Evropske unije otpada oko 50% od ukupnog broja turista u Crnoj Gori, a na ostale evropske i neevropske zemlje dodatnih 13%. Zemlje bive Jugoslavije zastupljene su sa 19%, a Rusija i ostale zemlje biveg Sovjetskog Saveza 18%. Zahvaljujui prosjenom godinjem rastu broja turista od gotovo 50% od 2000. godine naovamo, Rusija je postala ubjedljivo vodea u smislu apsolutnog broja turista, nadmaujui Bosnu i Hercegovinu 2005. godine. Najvei doprinos rastu broja turista iz Rusije lei u injenici da su Rusi kljuni akteri na polju direktnih investicija (FDI). Sa investicijama koje se dosad procjenjuju na 2 milijarde $, oni dominiraju velikim dijelom ekonomije. Na treem mjestu, sa izvjesnim zaostatkom iza vodee dvije, nalazi se eka Republika, koju prati, to moda donekle predstavlja iznenaenje, Albanija, koja je pokazala najsnaniji rast od svih vodeih trita u proteklih est godina. Ostala znaajna trita rasta ukljuuju Italiju, sa porastom od 55% u odnosu na 2000. godinu, to je preteno rezultat dolaska organizovanih grupa kockara arter letovima Montenegro Airlinesa, vikendom, u periodu vansezone u hotel Maestral; zatim Francuska, koja pokazuje rast od 57%; i Velika Britanija, 67%. Meutim, apsolutne cifre su i dalje ostale skromne, osim Makedonije, koja pokazuje dobar rast. Prema procjenama WTTC-a, oekuje se da e zapadne zemlje, zajedno sa Rusijom, generisati najvei broj novih turista na krai rok. Prosjena duina boravka u Crnoj Gori 2006. godine iznosila je 5,8 dana, a kod sva tri vodea trita - Rusije, Bosne i Hercegovine i eke Republike, premaivala je prosjek. Iako je vjerovatno da e prosjena duina boravka tokom ljetnjeg odmora ostati oko sedam dana, oekivano poveanje kraih odmora, pogotovo sa pojavom niskobudetnih kompanija, moglo bi dovesti do skraenja prosjene duine boravka, pogotovo van glavne turistike sezone. ('short brake' ture). Rangiranje stranih turista po broju noenja veoma je slino rangiranju po broju turista, sa izuzetkom Italije, koja je po ovom osnovu ispala sa liste prvih deset, gdje je zamjenjuje Slovaka; zatim slijede Albanija, Makedonija i Slovenija, iji turisti biljee krae zadravanje u Crnoj Gori. Kad je u pitanju vremenska strukturiranost turistike tranje u Crnoj Gori, ona je i dalje visoko sezonalna. pic ljetnje sezone i dalje ine mjeseci jul i avgust, kada se realizuje vie od 59% ukupnog broja noenja i 51% broja turista.
25

Ministarstvo turizma Crne Gore, Bilten br. 57, decembar 2006.

Na zimske mjesece, pak, od oktobra do marta, otpada skromnih 7% noenja i 13% turista. Prosjena duina boravka tokom ovih mjeseci je svega 1-2 dana, dok ukupna prosjena duina boravka iznosi 6 dana. Turizam je u Crnoj Gori u skorije vrijeme pokazao snaan razvoj u apsolutnim pokazateljima, i relativno u odnosu na privredu u cjelini, a za budunost se projektuje jo bri rast. Bez obzira na to to neke oblasti, kao to smo naprijed vidjeli, izazivaju zabrinutost, referentne prognoze WTTC-a za sektor putovanja i turizma Crne Gore su, npr., u 2006. godini premaene, pa je ostvaren vii rast u turizmu od projektovanog za 10,2%,26 a u 2007. godini, prema TSR, procjenjuje se da e ira ekonomija generisana turizmom doprinijeti 20,7% BDP-u Crne Gore, nasuprot 10,9 BDP-a sektora putovanja i turizma u EU, to bi trebalo da obezbijedi 28.900 novih radnih mjesta, a predstavlja 18,7% ukupne zaposlenosti (11,8 u EU).27 Prognozira se da e tokom narednih 10 godina uee sektora putovanja i turizma u Crnoj Gori u BDP-u godinje rasti po stopi od 7,1%, u odnosu na samo 2,8% u EU, odnosno da e do 2017. godine dostii procenat od 27,1% BDP-a. Rast ukupne turistike tranje se, za isti period, projektuje na 8,6% godinje, u odnosu na 3,3% na nivou cijele EU. Prema ovim prognozama, godinji rast Crne Gore zaostajae samo za prognoziranim za Kinu (9,1%), ali e premaiti Indiju (7,9%). Oekuje se da e Hrvatska, koja je prema WTTC-u jedina meu prvih deset rangirana evropska zemlja uz Crnu Goru, biti na etvrtom mjestu, sa godinjom stopom od 7,8%.28 Period oporavka koji za Crnu Goru traje prilino dugo, kako smo govorili u prethodnoj taki, zbog niza internih ogranienja, a kad su u pitanju eksterni faktori, pored raznovrsnih globalnih trendova, drave Crna Gora i Srbija jo uvijek imaju i ogranienje vezano za putovanja svojih graana u inostranstvo, odnosno jo uvijek nisu dospjele na 'Bijelu listu'.29 ak se zadnjih godina ulaskom nekih zemalja u Evropsku uniju ova situacija i usloila, potrebom uvoenja viza za putovanje naih graana i za zemlje gdje to ranije nije bila obaveza (kao, npr., Grku, Italiju, Maarsku, Bugarsku). Crna Gora je bila jedna od posljednjih (odnosno, po automatizmu, Srbija je bila posljednja) koja je stekla nezavisnost na referendumu odranom 21. 05. 2006. godine. Tokom 2006. godine najavljene su odreene relaksirajue mjere prema odreenim segmentima graana (studenti, poslovna putovanja, putovanja u sluaju bolesti i sl.).
26 27 28 29

CBCG, 2006. WTTC/Oxford Economics, 2007. Ibid Uvoenjem embarga Savjeta bezbjednosti UN juna 1992. godine tadanja drava Savezna Republika Jugoslavija skinuta je sa tzv.'Bijele liste'.

Oigledno je da je ovakvo stanje imalo za posljedicu zaostajanje razvoja u svakom pogledu, pa i ogranienje turistikih kretanja

1.2. Razvijenost turoperatora i turistikih agencija u Crnoj Gori

U Crnoj Gori Zakon o turizmu od 2002. godine prepoznaje status turistike agencije-organizatora putovanja i turistike agencije - posrednika,30 koje obuhvataju i posao organizovanja putovanja, posredovanja i sve druge poslove turistikih agencija, s tim to organizator putovanja mora da posjeduje dodatno i licencu za obavljanje tih poslova. Ovu licencu, koju izdaje nadleno ministarstvo za poslove turizma, posjeduje ukupno 65 turistikih agencija.31 Meutim, kako Zakon kao obavezne uslove koje organizator putovanja treba da ispuni da bi dobio licencu za rad, propisuje finansijsku-obavezu jemstva i ostale uslove koji su uglavnom tehnike prirode, to smo miljenja da: prvo, zakonodavac nije propisao uslove kojima obavezuje organizatora putovanja da zaista proizvede odreeni dio programa (a ne da samo vri preprodaju programa drugih, kao to je to najee sluaj) i, drugo, da turoperatori 'outgoing' imaju obavezu da odreeni obim tih aranmana realizuju u inostranstvu (kao to to propisuju pravila britanske ABTE, na primjer), jer organizovati turistike aranmane za domae, crnogorsko trite, nema ekonomskog smisla,32 ime se zalazi u svrhu donoenja ovog propisa uopte; tree, da praksa pokazuje da se registrovana preduzea preteno bave receptivom, odnosno 'incoming' poslovima. Oigledno je da je zakonodavac postavio vrlo fleksibilne norme u ovoj fazi razvoja agencijskog poslovanja. Ovakvi profili turistkih agencija rezultat su realne tranje koja postoji na ovom turistikom tritu. Stoga smatramo da klasinih organizatora putovanja u Crnoj Gori kao lidera u prodajnom kanalu jo uvijek nema, a da je rad domaih turoperatora tek na poetku. Postoje turistike agencije koje objedinjuju vie usluga i prodaju ih, npr., kao jednodnevne izlete ili krae ture, u trajanju od nekoliko dana. Njihov dalji razvoj, po naem minjenju, trebalo bi da bude usmjeren na iznalaenje marketinkih 'nia' na tritu, diversifikaciju turistike ponude, graenje partnerstava sa njihovim proizvoaima, na organizovanje i plasiranje na trite, bilo direktno (putem e-prodajnih kanala i na samoj destinaciji posredstvom sopstvene agentske mree) ili indirektno, putem posrednika (turoperatora i turistikih
30
31 32

Statistiki godinjak Crne Gore, 1988. godine. Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine, 2007. Prvo, zato to se radi o malom tritu i , drugo, to jo uvijek na domaem tritu na ovom stepenu ekonomskog razvoja ne postoji tranja za ovakvom vrstom ponude.

agencija, preteno u inostranstvu). Na ovaj nain bi postepeno dolo do stvaranja uslova za evoluciju, od klasinog modela prodaje proizvoa/potroa u vie, sloenije forme vertikalnog integrisanja i strateke alijanse. Takoe, diversifikacija turistike ponude mogla bi da pomogne i u produenju turistike sezone, a na dui rok u prevoenje turizma u cjelogodinju privrednu granu. U ovom procesu veoma bitan elemenat novih strategija poslovanja trebalo bi da bude rad na prikupljanju relevantnih podataka i informacija vezano za mogunosti pruanja usluga turistima na destinaciji, stoga to ovakva baza objektivno trenutno ne postoji jer se destinacija razvija, a sa njom i novi, inovativni programi, za koje realno u Crnoj Gori postoji ogroman potencijal.33 Oni preduzetnici koji, prvo, budu imali neophodne kapacitete da podre ovakve projekte razvoja i, drugo, da ih objedine i uine dostupnim potroaima, imaju perspektivu ukljuivanja u savremene turistike tokove. Ovo je potrebno sa aspekta sadanjih potroaa koji, u traganju za novim iskustvima, ele da metodom DIY kreiraju za sebe turistiki aranman, a sa druge strane, turoperatori i turistike agencije bez dobre informativne baze o raspoloivim proizvodima i uslugama, kao i o preferencijama potroaa, ne mogu raunati na ukljuivanje u inovativni turistiki lanac vrijednosti. Za razliku od prakse u evropskom turizmu, kao i zemalja u okruenju, kao to je Hrvatska, a odnedavno i Srbija, gdje je glavno strukturno obiljeje turistike privrede povezivanje, bilo razliitim oblicima partnerstava, bilo horizontalnim integrisanjem u zemlji i prekogranino,34 crnogorske turistike agencije jo uvijek pate od nedostatka meusobnog strukturnog povezivanja, kako u okviru iste brane, tako i vertikalnih integracija sa drugim uesnicima u formiranju turistikog proizvoda. Ovakvo stanje najvjerovatnije je odraz malog trita, ali s obzirom na sve izraeniju potrebu za diversifikovanjem turistikih usluga, umreavanje postaje prerogativ daljeg rasta i razvoja i u crnogorskom turizmu. Integracije u turistikoj privredi u Crnoj Gori poele su preteno u hotelijerstvu (primjer Iberostar hotelskog lanca), o kome emo detaljnije govoriti u djelu strukturnog povezivanja u okviru grane. esto se kao poetna, ali i zavrna taka u distributivnom lancu organizatora putovanja na destinaciji, nalaze razliiti oblici turistikih agencija, 'ground handler'-i, koje turistika zakonodavstva i praksa razliitih zemalja formuliu na razliite naine. Dok u veini mediteranskih zemalja na destinaciji posluju razliiti oblici turistikih agencija i/ili turoperatora, u zavisnosti od vrste poslovanja: Ground Tour Operator,
33 34

Detaljnije o trinim ansama i perspektivama razvoja videti u IV dijelu u taki 1.3. Primjer prekograninog povezivanja je integracija Jolly tours, Beograd, i najvee 'on-line' hrvatske turistike agencije adriatica-net.

Incoming Tour Operator, Domestic Tour Operator, Local Tour Operator, Destination Tour Operator, ili Incoming Tourism Agent, Organised Excursion Operators, Destination Management Companies, dotle zakonodavstvo okolnih zemalja, kao Hrvatske, na primjer, razlikuje vie vrsta agencija i turoperatora, to definie njihov ID cod,35 ili Srbija, koja definie 'putnike, odnosno turistike agencije' kao firme koje se u osnovi bave organizovanjem putovanja i poslovima posredovanja.36 Moe se rei da u Srbiji trenutno pravih 'incoming agencija' ima manje, to vjerovatno odraava trenutne potrebe u zemlji za ovom vrstom poslovanja. Za razliku od Srbije, gdje dominantnu ulogu imaju 'outgoing turistike agencije', u Crnoj Gori se najvei dio agencija bavi upravo 'incoming' poslovima. Nekoliko veih agencija, kao to su Adriatic Express, Alfa Tours, Globtour,37 zastupnici su velikih njemakih turoperatora, gdje u njihovo ime i za njihov raun obavljaju pripremne radnje za kupovinu kapaciteta od dobavljaa, servisiraju goste od dolaska do odlaska, realizuju lokalne ture, kontroliu kvalitet destinacijskog servisa, organizuju studijska putovanja novinara i ritejlera kao svojevrsne 'edukativne' ali i 'inspekcijske grupe', daju savjete turoperatoru vezano za itinerere i usluge na destinaciji, kao to su preporuka za novi hotel, avio prevoz, muzej, rekreativne aktivnosti, kulturne sadraje i njihove cijene. Analiza pokazuje da je uloga inostranih turoperatora u turistikoj privredi Crne Gore u ovom vremenu repozicioniranja na evropsko turistiko trite veoma jaka, i da su oni praktino kreatori tog trita, imajui u vidu injenicu da je Crna Gora dominantna avio destinacija, a da hotelijeri jo uvijek nemaju kapacitet, ni struni, ni finansijski, ni organizacioni, da se sami time bave. Umjesto toga, oni se oslanjaju na inostrane turoperatore i postaju zavisni od njih, a ovi nastoje da sniavanjem cijena smjetaja ostvare svoj profit. Stoga se ocjenjuje da hotelijeri jo uvijek ne predstavljaju 'aktivni' faktor u kreiranju prodajne politike na destinaciji, to se smatra limitirajuim faktorom u ovoj fazi razvoja. Jasno, u saradnji sa 'velikima', nema ba mnogo izbora, a svaka promjena na emitivnom tritu odraava se na destinaciju.
35

U zavisnosti od vrste, odnosno kombinacije poslova kojima se bave (turoperatoski, ritejlerski, servisne informacije) i mogu biti obiljeeni slovima A,B i C, ili njihovom kombinacijom. 36 Koji za to posjeduju licencu i u obavezi je da poloi garanciju od 5.000$ na ime eventualne isplate putniku za neizvrenu ili djelimino izvrenu uslugu, obuhvaenu turistikim putovanjem, Zakon o turizmu, 'Sl.glasnik RS', br. 35/94 i 48/99. Takoe, u okviru YUTA, Nacionalne asocijacije turistikih agencija, one su grupisane u 16 kategorija, u zavisnosti od tipa turistike usluge koju pruaju. www.yuta.co.yu 37 Adriatic Express zastupa TUI/preko hrvatske agencije Guliver Travel and Trade, koja je dio TUI; Alfa tours Necermann, Globtour ITS.

Tako se, npr., ukupni pad britanskog trita paket-aranmana trenutno osjea i u Crnoj Gori. U Crnoj Gori djeluje vie strukovnih organizacija koje direktno ili indirektno daju potporu poslovanju turistikih agencija. To je prije svega CUTA - Crnogorsko udruenje turistikih agencija, zatim optinska udruenja turistikih agencija,38 Udruenje hotelijera i restoratera Crne Gore, Mha - Udruenje hotela Crne Gore i nedavno osnovano Udruenje turistikih radnika Crne Gore, koje objedinjava navedene asocijacije. Strateki cilj ovih organizacija je izgradnja modernog i institucijalizovanog sistema razmjene informacija i iskustava u oblasti turistikih agencija, turoperatora, hotelijera i turizma uopte, kao i poboljanje poslovnih okvira za vlasnike malih i srednjih hotela. Uz pomo partnera i relevantnih institucija osmiljavaju se sopstveni programi i radi na razvoju jedinstvene ponude Crne Gore, uz podravanje meusobne i prekogranine saradnje preduzea. Inae organizovanje veine ovih udruenja potpomogle su meunarodne organizacije, kao GTZ (Njemako drutvo za tehniku saradnju).

1.3. Ocjena trinih ansi u perspektivnom razvoju turizma Crne Gore

Polazei od promjena u svjetskom ekonomskom poretku i s tim u vezi restruktuiranja bogatstava i dohotka i glavnih megatrendova u razvoju turizma, prije svega globalizacije, razvoja informacionih tehnologija i tehnologija transportnih sredstava, fragmentacije trita, diversifikacije turistikih proizvoda i trenda prilagoenosti turistikih usluga kupcu, kao i potrebe zatite ivotne sredine, trine anse tuizma Crne Gore treba posmatrati kroz prilagoavanje njenih raspoloivih resursa navedenim determinantama. Uoena usmjerenja turistikih tokova prema toplim morima i planinskim centrima, u kontekstu aktivnog odmora i ouvanja zdravlja i vitalnosti, kao i krupne promjene dravno-politike karte Crne Gore, neminovno e dovesti do redistribucije turistikih tokova sa podruja bive Jugoslavije, gdje Crna Gora, kao mala, ali neizmjerno atraktivna turistika destinacija treba da nae svoju 'niu' na tritu. Takvom okruenju treba dodati i promjene privrednog sistema, uvoenje eura kao zvanine valute, snaan preobraaj predvoen privatnim preduzetnitvom, uvoenjem svjetskih standarda u sve pore privrede i drutva, ekonomskim restruktuiranjem kroz razliite forme investicionog kapitala, postepenim uvoenjem partnerskih odnosa. U sve
38

Udruenje turistikih agencija Herceg Novi, Udruenje turistikih agencija Budve, Udruenje turistikih agencija Bara i Udruenje turistikih agencija Ulcinja.

izotrenijoj meunarodnoj konkurenciji, Crna Gora e moi da obezbijedi svoj povratak samo ako svoje resurse stavi u funkciju navedenih trendova. U tom smislu njene trine anse su znaajne, a prije svega odnose se na: blizinu velikih i rastuih emitivnih trita Evrope; pojavu novih trinih segmenata; mogunost postizanja konkurentnosti u odnosu na trita sa slinom ponudom; jo uvijek ouvane prirodne i kulturne vrijednosti na obali i u kontinentu; kadrovski potencijal mladih, kolovanih kadrova u inostranstvu; izraena volja ka prosperitetu; potencijal u komplementarnim djelatnostima; mjere dravne politike. BLIZINA EMITIVNIH TRITA EVROPE S obzirom na to da u dananje vrijeme tehnoloki razvijenih prevoznih sredstava udaljenost do 1000 km ne bi trebalo da predstavlja problem, uspostavljanjem avio linija sa tradicionalnim zapadno-evropskim i novim potencijalno najznaajnijim istonim i srednjoevropskim tritima relativno se lako rjeava pitanje dostupnosti destinacije. Uvoenje 'low-cost' kompanija na crnogorsko avio trite znaajno bi smanjilo prevozne trokove. Planirana izgradnja jadransko - jonske magistrale i magistralnog puta od Bara do granice Srbije obezbijedile bi mogunost efikasnijeg i udobnijeg auto prevoza iz pravca zapadne i sjeverne Evrope, kao i srednje i istone. Modernizacija eljeznice na putnom pravcu Bar - Beograd bila bi dodatna ansa za turiste iz Srbije, Maarske, eke, Slovake i bliih zemalja biveg Sovjetskog Saveza. Kad su u pitanju izvori turistike tranje koji inkliniraju Crnoj Gori, konsultujui strategije turizma, ne moemo se sloiti sa stavovima iznijetim u Master planu da ''Crna Gora moe da prisvoji za sebe nova trita istone Evrope, ali od njih ne bi trebalo da oekuje nikakve vee impulse''39 ili da ''poveanje nivoa prihoda po danu i po gostu i dua sezona mogu se oekivati uglavnom od naprednih zapadnoevropskih trita.''40 Statistiki podaci o strukturi inostranog turistikog prometa za godine od 2000. do 2006. govore upravo suprotno. Udio prometa samo tri zemlje iz istone Evrope, Rusije, eke i Slovake u 2006. godini iznosio je 35%, dok je iz dvije zemlje koje predstavljaju najvee izvore turistike tranje u Evropi, Njemake i Velike Britanije, ovaj procenat iznosio
39
40

Master plan, 2001, str. 30 i 31 Ibid

svega 10%. Stoga se procjenjuje da u oivljavanje zapadnoevropskih i sjevernoevropskih trita treba ulagati na dugi rok, sa paljivo voenim ciljanim kampanjama za razliite zemlje, to e neminovno podrazumijevati velika sredstva. S druge strane, potrebno se koncentrisati na trita istone i srednje Evrope, tako to e im se ponuditi proizvodi visokog kvaliteta i obezbijediti kvalitetan servis, jer je uee ljudskog faktora u okviru pruanja usluge veoma vano za sva trita, a za navedena imaju znaaj bliskosti i sigurnosti, s obzirom na slinost u korijenima slovenske tradicije, jezika i kulture. Postoji jo jedan bitan faktor koji opredjeljuje dolazak ruskih turista u Crnu Goru, a to je nepostojanje viznih obaveza. Naime, onog dana kad ruskim turistima budu dostupna razliita svjetska turistika trita i mogunost izbora se povea, destinacije kakva je Crna Gora morae znatno da unaprijede svoju konkurentnost kako bi ih zadrale. NOVI TRINI SEGMENATI *Demografska analiza pokazuje da evropska populacija stari41 i da sve izraeniji postaje segment 'tree dobi', stanovnitvo starije od 50 godina, koje je jo uvijek radno sposobno, ekonomski situirano, turistiki iskusno i zdravstveno vitalno. Analize pokazuju da je taj segment vrlo aktivan kad su u pitanju turistika kretanja, posebno prema toplim krajevima kakva je Crna Gora, kao i da njihovo interesovanje moe da bude dvostruko: odmor, ali i trajnije vezivanje za destinaciju preko sindroma 'druge kue', koji je karakteristian za tople destinacije, kao paniju, Tursku, to moe da bude ma sa dvije otrice za budui razvoj. Izgradnjom ili kupovinom nekretnina, kupci se vezuju za zemlju, to u osnovi poveava potronju, ali je u domenu planiranja i izgradnje neophodno voditi strogu kontrolu i monitoring da ne bi dolo do devastacije turistikih resursa, to je ve prisutno u nekim zonama primorja (Budva - polje, Herceg Novi - stari grad, Sveti Stefan - dio prema Petrovcu i druga naselja du primorja). *Pored ovog trinog segmenta, vrlo je artikulisana tranja mladih (populacija od 17 do 28 godina) za avanturistikim, sportskim odmorom koji donosi uzbuenja. Imajui u vidu prirodne predispozicije, Crna Gora moe da ponudi vrlo diferenciranu i kvalitetnu ponudu za ovakvu vrstu tranje. Splavarenje na rijekama (ve poznato, na Tari), zatim vonja kanuom i kajakom (na Zeti i Pivi), skuteri na moru, paraglajding (Brajii i Orjen), zmajarenje (du primorske obale), prouavanje peina - 'caving ' (peina kod Nikia, kanjon Nevidio, kanjon rijeke Suice), skijanje i 'snoubording (u planinskim centrima abljak, Kolain i dr.), vonja ipovima - 'jepp safari' (po crnogorskim planinama), kao i
41

Moutinho, L., 2005, str.18

tura Montenegro (turistikog, istraivakog i sportskog karaktera), planinarenje i penjanje - 'rock-climbing' po crnogorskim planinama (kao Durmitor, Prokletije i Orjen). *S obzirom na potrebu strunog usavravanja i razmjene miljenja, kao i na sve izraeniju tenju poslodavaca da radi jaanja lojalnosti radne snage i njihove privrenosti korporativnom identitetu kompanije organizuju seminare, struna usavravanja ili, naprosto, 'incentiv programe', kao nagradno putovanje u neku zanimljivu zemlju, to se segmentu poslovnog turizma i MICE42 ubudue u Crnoj Gori mora posvetiti posebna panja. Poznato je da se ovakvi skupovi obino odravaju krajem nedjelje, tako da je vikend slobodan za odmor, pa uesnici esto produavaju boravak i prikljuuju im se lanovi njihovih porodica ili prijatelji. Ovaj segment je posebno interesantan za Crnu Goru, sa aspekta niih trokova servisa za ovakvu vrstu turizma, koja se u razvijenim zapadnim zemljama skupo naplauje. MICE programi bi omoguili vremensku redistribuciju turistikog prometa, odnosno omoguili da se turizam postepeno odvija tokom itave godine. Organizovanje ovakvih skupova za poznate svjetske korporacije u velikoj mjeri jaa brend same destinacije. Razvoju ove vrste turizma znatno bi doprinjeli i niskobudetni avio prevoznici, iji je dolazak, kao to smo ve rekli, najavljen za poetak 2008. godine. *Jedna od prednosti Crne Gore je visoka koncentracija atraktivnosti na veoma malom prostoru, to uz unaprijeenu saobraajnu infrastrukturu, koja je zadnjih godina poela intenzivno da se razvija, prua izvanredne pogodnosti za 'turing', kruna putovanja ili turizam dvaju centara. Ovdje se misli na bazino usmjeravanje, more planinski centri, kao i destinacijsko povezivanje ponude od primorskog turizma, preko jezerskog do planinskog, sa mogunostima ukljuivanja u raznovrsne aktivnosti koje su na raspolaganju u pojedinim turistikim zonama. Ovakva vrsta ponude se apsolutno uklapa u tendencije modernih 'nomada' ka 'turingu' i istraivakom turizmu, a kombinaciju more -planina, ne mogu ponuditi susjedne drave, to moe biti kompartivna prednost Crne Gore. *Drugaiji ivotni stil, trend ka produenju ivotnog vijeka, odravanju kondicije i vitalnosti, regrutuje novi segment populacije razliitog starosnog doba koja eli da koristi blagodeti banja i 'wellness' centara. Crna Gora je klimatski veoma dobro pozicionirana, na sjeveru gotovo svako mjesto moe da bude vazduna banja, a na primorju i tokom zimskih mjeseci blagodeti prua topla mediteranska klima. U sjevernoj Evropi poznato je banjsko ljeilite Igalo, koje pored kurativnih prua i raznovrsne kozmetike usluge. Takoe, zasad postoji nekoliko savremeno opremljenih 'wellness'
42

MICE-Meetings, Incentives, Conventions & Conngresses, Fairs & Exhibitions (sastanci, nagradni programi, konvencije i kongresi, sajmovi i izlobe)

centara, (kao Hotel Splendid u Beiima i Hotel Bianca u Kolainu), a Aman Resorts planira da na mjestu dananjeg hotela Kraljiina plaa u Miloeru izgradi luksuzni 'wellness' centar, to bi mogla da bude atraktivna ponuda za potrebe platene klijentele zaintersovane za ovakvu vrstu odmora i rehabilitacije. *Jedan od finansijski veoma interesantnih segmenata su nautiari. Za nautiki turizam u Crnoj Gori postoje prirodni i zasad samo djelimino izgraeni uslovi u primorskim lukama, posebno u Bokokotorskom zalivu, Budvi, Tivatskom zalivu i Baru. Nove dravne granice kao i stvaranje malog, ali bogatog sloja ljudi dovele su u crnogorske luke i brojne jahte iz bivih YU-republika (prije svega Srbije, Bosne i Hercegovine), zemalja istone Evrope, kao i domae. Takoe, kako su uslovi za vez, zimovanje i odravanje pomorskih plovila u razvijenoj Evropi veoma skupi, a i kapacitetom limitirani, Crna Gora zbog blizine i prirodnih predispozicija obale ima izvanrednu ansu za razvoj ove vrste turizma. Zadnjih nekoliko godina u ljetnjim mjesecima veoma je prisutan trend 'kruzing-a', velikim brodovima - 'kruzerima', kao i privatnim jahtama. Pored stranih, ove usluge sve vie koristi i bolje stojei sloj domae klijentele. Poznato je da je ova grupacija turista ekonomski veoma jaka, te realno postoji 'nia' na tritu da se za ovaj segment turista bolje organizuje servisiranje na destinaciji u smislu obezbjeenja kvalitetne vodike slube, specijalne usluge 'tailor made', suveniri koji e odraavati kulturne vrijednosti Crne Gore, kao i gastronomski doivljaj Crne Gore u kulinarskim specijalitetima i dobrom piu. Ovako definisana ponuda mogla bi da generie znaajne dodatne prihode u lukim gradovima (Kotor, Budva, Bar i Tivat). Kao to smo ve pomenuli, u Tivatskom zalivu ve je projektovana izgradnja prestine marine za jahte i luksuznog turistikog kompleksa u zaleu. Slini projekti najavljeni su u Budvi i Baru. *Jo jedan segment turistike tranje ili, bolje rei, 'elitni' sport je golf, za ta Crna Gora ima i prirodne i trine anse, s obzirom na relativnu blizinu izvora tranje. Naime, zbog geografske konfiguracije terena, Crna Gora ima uslova za izgradnju golf terena kako na sjeveru zemlje, tako i na primorju. Veliko interesovanje investitora iz inostranstva vlada za Buljariko polje (pored Petrovca) i Mrevo polje (pored Budve), locirane uza samu obalu, sa blagom mediteranskom klimom, konfiguracijom terena i vegetacijom veoma pogodnom za ovu vrstu sporta preko itave godine. Ovo bi bila interesantna 'nia', jo uvijek neiskoritena u ovom dijelu Balkana. *Promjena dinamike naina ivota i radnog angaovanja raa novi segment populacije sa izraenom potrebom za uestalijim, ali kraim odmorima, 'short brake' turama. S aspekta geografskog poloaja, Crna Gora bi u perspektivi mogla raunati na 'short brakere' sa domaeg trita (usmjerene na primorje); 'event' turizam posjeta

raznih dogaaja; teme posebnog interesovanja - vezane za more, jezera, planine; vikend turiste iz Albanije, koja se sve vie razvija, Hercegovine, Italije i Srbije. Ovaj turistiki proizvod nema sezonski karakter. KONKURENTNOST U ODNOSU NA TRITA SA SLINOM PONUDOM Aspekt postizanja konkurentnosti u odnosu na sline destinacije najbolje se moe posmatrati kroz benchmark analizu kljunih proizvoda, gdje svaki proizvod predstavlja zasebni lanac vrijednosti kroz koji dolazi do razmjene vrijednosti ili iskustva za novac. Meutim, kako u Crnoj Gori ne postoji validna statistika evidencija o ovim elementima, kao i da nisu voena istraivanja toga tipa, osloniemo se na bazne pokazatelje i informacije iz industrijskog intervjua voenog za glavni turistiki proizvod-kupalini turizam, prije svega, njegov trini potencijal, mogue kanale prodaje i cijenu. Posmatraemo proizvod koji realno moe pokazati Porterov trini dijamant43. *KUPALINI TURIZAM je bazini turistiki proizvod Crne Gore (od 1980 do 44 2020), a slinu ponudu ima vie zemalja Mediterana. Master plan Crne Gore tretira kupalini turizam, s korienjem avio prevoza, preteno u organizaciji turoperatora, kao najznaajniji trini potencijal i u narednom periodu, s dominantnim hotelskim smjetajem, to je prihvatljivo opredjeljenje, imajui u vidu potencijalne mogunosti razvoja sadanjih vrijednosti destinacije i jo uvijek izraen trend tranje praktino cijele Evrope, izuzev juno-evropskih zemalja za destinacijama Sredozemlja. Meutim, kad je u pitanju strategija kvaliteta, mora se rei da e to u poetku biti kvalitet namijenjen velikim i masovnim tritima, koji e kao argument imati adekvatnu cijenu. Realno je oekivati da e u skladu sa zahtjevima tranje ovi kapaciteti dobijati na kvalitetu (ka 3. zvjezdici evropskog standarda, to bi trebalo da znai prosjek), posebno imajui u vidu period intenzivnog investiranja koji je ve krenuo i koji se u skoroj budunosti predvia u Crnoj Gori. Meutim, nije realno ulagati u trone objekte, pred kojima, kad nau investitora, objektivno stoji ruenje i izgradnja novih kapaciteta. Tako se kao 'nosioci kvaliteta' prepoznaju upravo novoizgraeni objekti, sa 4 i 5 zvjezdica, savremeno dizajnirani, s naglaskom na ambijentalne vrijednosti i raznovrsne dodatne sadraje. Ovi kapaciteti imae ulogu kreatora nove prepoznatljivosti turizma Crne Gore.
43 44

Porterov model dijamanta konkuretnosti, Porter, M., 1990, str. 148 U skladu sa postojeim strategijama turizma (Strategija razvoja turizma do 2010. i Master plan do 2020. godine).

Uporediemo anse kupalinog turizma Crne Gore sa Hrvatskom, koja se moe smatrati direktnim konkurentom i sa aspekta trita, razvojne pozicije i kvaliteta prirodnog potencijala kao baze ovog turistikog proizvoda. Sa aspekta trita tranje, Hrvatska je u prednosti jer je blia emitivnim tritima zapadne i sjeverne Evrope i nalazi se na kopnenom putu prema Crnoj Gori. Meutim, kad su u pitanju trita srednje i istone Evrope, tu je samo u blagoj prednosti za zemlje srednje Evrope. Struktura tranje iz zapadne Evrope u Hrvatskoj je slina, prednjae Njemci i Italijani, sljedei su Slovenci i Austrijanci, pa zatim eka Republika.45 Ono to bi sa stanovita turizma Crne Gore bilo zanimljivo istraiti je odnos uea italijanskog trita, koje je na nivou Montenegroturista, nekada najveeg preduzea u turizmu, 1987. godine na ljestvici inostrane tranje zauzimalo 3. mjesto (s obzirom na to da su Italijani poznati kao turisti koji su preteno zainteresovani za kupalini turizam i kocku, kad je Crna Gora u pitanju, i to u individualnom aranmanu). Meutim, u 2006. godini po ostvarenom broju turistikih noenja Italija ne ulazi ak u prvih deset zemalja. Kada govorimo o kvalitetu samog proizvoda, vrlo je teko dati generalnu ocjenu, s obzirom na to da je za to najbolje mjerilo satisfakcija potroaa, koji razliito reaguju po razliitim elementima turistikog proizvoda, posebno u zavisnosti sa kojeg trita dolaze. Industrijski intervjui pokazuju da je po osnovnom resursu kupalinog turizma kvalitet plaa, Crna Gora u prednosti zbog veeg broja pjeskovitih i obraenihljunkovitih plaa, (posebno znaajno za segment porodica sa djecom), kao i bistrine i kvaliteta morske vode, jer se posljednjih godina pojavilo 'cvjetanje mora' s velikim brojem meduza u sjevernom Jadranu, kao i da je rad morskih struja na jugu povoljniji. Kad su u pitanju smjetajni kapaciteti, tu je Hrvatska u prednosti, jer je ranije ula u proces privatizacije, te je vie hotela restaurirano i promijenilo vlasnitvo, a brojni su i novoizgraeni. Dok Crna Gora raspolae sa 120.270 kreveta46 u svim vidovima smjetaja, Hrvatska broji 850.000.47 Odnos osnovnih i komplementarnih smjetajnih kapaciteta u Crnoj Gori je 25,5% : 74,5%,48 i nominalno je povoljniji od hrvatskih (18,4% : 81,6%)49, ali s obzirom na to da Hrvatska raspolae sa vie od 14 puta veim ukupnim kapacitetima, to su osnovni kapaciteti realno u prednosti u toj zemlji. Stepen korienja osnovnih
45 46

Dravni zavod za statistiku, 2006. MONSTAT, 2006. 47 Dravni zavod za statistiku, obrada Ministarstvo mora, turizma, prometa i razvitka, Internet stranica od jan. 2006. 48 MONSTAT, 2006. 49 Dravni zavod za statistiku, obrada Ministarstvo mora, turizma, prometa i razvitka, Internet stranica od jan. 2006.

kapaciteta u Hrvatskoj je 10,3% na godinjem nivou, meutim, zbog visoke sezonalnosti u periodu od 4 ljetnja mjeseca realizuje se 80% ukupnog turistikog prometa.50 U Crnoj Gori je takoe prisutan visok stepen sezonalnosti i najvei promet se ostvari u ljetnjim mjesecima. Tokom jula i avgusta 2006. godine ostvareno 69,5% ukupnog turistikog prometa.51 S aspekta servisa, koji je veoma znaajan za formiranje kompletnog utiska o destinaciji, moe se rei da je Hrvatska u prednosti sa dugogodinjim turistikim iskustvom, kao i zbog mentalitetskih predrasuda Crnogoraca da nisu predodreeni na servilnost, to je izraenije na sjeveru zemlje nego na primorju. Meutim, zbog sveukupnog okruenja, ove se stvari u novije vrijeme vrlo brzo ue i mijenjaju. Takoe, znanje stranih jezika kod starije radne snage u Hrvatskoj neto je bolje s obzirom na ranije viegodinje iskustvo u radu sa inostranim gostima. U Crnoj Gori su sa mlaom populacijom ovi problemi gotovo prevazieni. Kad je u pitanju gostoprimstvo, srdanost, ljubaznost i spremnost na pomo drugima, stanovnitvo i Crne Gore i Hrvatske posjeduje te manire. Meutim, kako cijena treba da prati kvalitet turistikog proizvoda, a hrvatsko primorje je u sezoni 2005, (posebno dubrovaka regija), imalo veoma visoke cijene, (znatno vie od onih u Crnoj Gori), postavlja se pitanje da li je cijena bila adekvatna vrijednosti proizvoda, koji su turisti mogli da dobiju za uloeni novac. Po miljenju turistikih poslenika Hrvatske, oigledno jeste. Meutim stoji injenica da su brojni inostrani turisti individualci iz razliitih zemalja sa kojima nije uspostavljena redovna ili arter linija sa Crnom Gorom, kao iz Francuske, panije, Portugalije, Estonije, Latvije i drugih, u ljeto 2005. godine koristili dubrovaki aerodrom ilipi, uzimali rent-a-car i dolazili u Crnu Goru na odmor, najveim dijelom, zbog povoljnijih cijena. to se tie kanala prodaje, za ovu vrstu turizma oni su uglavnom istovjetni i u Crnoj Gori i Hrvatskoj, sa dominantnim prisustvom organizovanog turistikog prometa putem turoperatora.52 Za servis na destinaciji zaduene su domae turistike agencije, posrednici, preteno receptivnog tipa. to se imida destinacije tie, Hrvatska je takoe u prednosti, s jedne strane, jer je mnogo ranije preduzela niz marketinkih aktivnosti na emitivnim tritima Evrope i
50
51

Pirjavec, B., 1998. str. 130 MONSTAT, 2006. 52 U Crnoj Gori kategorija odmorini alotmani i grupe u 2006. godini inila je 79,6% ukupnog turistikog prometa (Poslovanje hotelijerstva u Crnoj Gori, HCZ, 2006), a u Hrvatskoj 76,8%, 2005, (Poslovanje hotelijerstva u Hrvatskoj, HCZ, 2005).

stekla prilino dobru poziciju na ljestvici 'novih' poeljnih mediteranskih zemalja. I s druge strane, imajui u vidu negativnu globalnu medijsku kampanju koja je pratila nekadanju dravu Srbija i Crna Gora za vrijeme raspada bive Jugoslavije, zatim ratnog i poratnog stanja, ona je u prednosti. Kad se sve navedeno uzme u obzir, moe se rei da je u Hrvatskoj trenutno izraeniji intenzitet turizma, smjetajnih kapaciteta i kapaciteta razvoja u turizmu generalno, pa tako i u kupalinom kao dominantnom. Isto tako, stoji ocjena da, u poreenju sa Hrvatskom, mogunosti Crne Gore da primi turiste nisu ni izbliza iscrpljene, kako sa aspekta proizvoda, tako i trita. Takoe, Crna Gora je mnogo manja, stoga fleksibilnija na eventualne promjene na tritu i lake iznalaenje alternativnih rjeenja. S tog aspekta ima vee anse da u kratkom periodu izgradi ono to je planirano i otkloni ono to predstavlja nedostatak. Nadalje, to joj prua ansu i za lake odravanje 'zdrave kondicije' novoizgraenih objekata i lake dodavanje vrijednosti na bazine standarde u vidu neobinih iskustava, iznenaenja i emocionalne dodatne koristi. U ovoj analizi govorimo samo o relativnim odnosima, ueu, a ne o apsolutnim vrijednostima, s obzirom na to da je Hrvatska triput vea po povrini, gotovo sedam puta vea po broju stanovnika i vie od etrnaest puta ima vie smjetajnih kapaciteta u svim vidovima smjetaja, stoga Crnoj Gori ne moe biti cilj postizanje kvantitativnih rezultata Hrvatske. U tom smislu za malu Crnu Goru cilj treba da bude: realizovanje turistikog prometa adekvatno optimalnom angaovanju turistikih potencijala, uz ostvarenje odrivog razvoja. Kvalitet vie u odnosu na turistiki snaniju Hrvatsku, Crna Gora bi morala da obezbijedi kroz diversifikaciju turistikog proizvoda na osnovu prednosti kojima raspolae. Stoga se moe ocijeniti da u kupalinom turizmu postoje realne anse Crne Gore da se ostvari konkurentna prednost u odnosu na Hrvatsko primorje. Za to je neophodno ispuniti pretpostavke navedene u analizama trinih potencijala Crne Gore u IV dijelu u taki 1. *Drugi proizvod, karakteristian za sjeverni dio Crne Gore, PLANINSKI je TURIZAM, koji ini svega 9% ukupnih dolazaka turista, odnosno 3,6% ostvarenih noenja.53 Ovakva situacija je rezultat razvojnog usmjerenja na primorski turizam, kao i dominantne sklonosti izvora turistike tranje prema kupalinom i ljetnjem odmoru. Ocjenjuje se da drava posveuje relativno malo panje znaajnim potencijalima koje nosi diversifikacija i proirenje turistikog proizvoda putem paljivog razvoja resursa
53

MONSTAT, 2006.

u unutranjosti zemlje. Naime, strateki okvir za odrivi razvoj turizma u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore jo uvijek nema uraenu analizu ekonomskog uticaja, koju je potrebno izvriti u to kraem roku. Izuzev investicija u Kolainu, investicije u turizam u unutranjosti zasad su uglavnom ograniene na nekoliko malih pilot-projekata koje finansiraju donatori. Postoji nekoliko inicijativa za pripremu strategije razvoja odrivog turizma u sjevernom i centralnom dijelu zemlje.54 Meutim, potrebno je razviti konkretne planove, programe i stimulanse i implementirati ih kako bi se privukle investicije i ostvario razvoj neprimorskog turizma. Akcenat bi trebalo staviti na unapreenje turistike ponude i oivljavanje zimskog turizma, uz posveivanje dune panje ekolokoj odrivosti i ekspanziji ekonomskih ansi za lokalne zajednice. Sa aspekta raspoloiih prirodnih resursa, lanac vrijednosti planinskog turizma Crne Gore mogao bi turistima da ponudi zdravlje i dobro raspoloenje, otkrivanje autentinih i iznenaujuih prirodnih ljepota, uivanje u adrenalinskim sportskim aktivnostima i gostoprimstvu stanovnitva sa bogatom tradicijom, istorijom i kulturom. Planinski turizam u Crnoj Gori moe raunati na domau tranju i tranju iz dijela bivih jugoslovenskih republika (Srbije, Slovenije, kao i dijela Makedonije, BIH i Kosova). to se tie ostalih inostranih trita, miljenja smo da e tranju, u prvo vrijeme, djelimino opredjeljivati i budui vlasnici planinskih centara. Kako u kapitalu planinskog centra u Kolainu uee ima i ruski kapital, za oekivanje je da e ovaj centar u budue biti interesantan i za ovo trite, posebno u konceptu spajanja odmora more-planina. Zatim, interesovanje za izgradnju ekskluzivnog planinskog resorta pokazuje i Aman, radi povezivanja sa svojim buduim luksuznim kapacitetima u zoni Svetog Stefana. Takoe, treba oekivati i turiste iz zapadnoevropskih zemalja, posebno Velike Britanije, Francuske i Holandije, ukoliko se obezbijede visokokvalitetni turistiki kapaciteti i usluga. Inostrani gosti bili bi upueni na aerodrom u Podgorici. Prema studiji Meunarodnog instituta za turizam Slovenije,55 moglo bi se zakljuiti da crnogorskim planinskim centrima postoji potencijalno jaka konkurencija od strane etiri inostrana centra: Jahorine u BIH, Kopaonika i Zlatibora u Srbiji i Brezovice na Kosovu. Ipak, trenutno, sa aspekta razvijenosti, najveu konkurenciju predstavlja Kopaonik. Prema navedenoj studiji, ono to ini konkurentsku prednost planinskog turizma Crne Gore je:
54

velika koncentracija visokih planina na malom prostoru,

55

Ukljuujui 'Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore, kancelarije UNDP-a; Regionalni plan za planinske regione, Meunarodni Institut za turizam Slovenije; Strategija za razvoj Bjelasice, Austrijska kancelarija za tehniku saradnju. Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori, 2005, str. 104

brzina prelaza iz dolina u planinske vrhove, bogata vegetacija na velikoj nadmorskoj visini, blizina mediteranskog mora, atraktivnost u svim godinjim dobima.

Imajui u vidu ozbiljnu konkurenciju u bliem okruenju, potencijalnu tranju i prednosti koje nudi ovaj turistiki proizvod, mislimo da planinski turizam Crne Gore svoje mjesto na tritu treba da trai stvarajui jedinstvenu dodatnu vrijednost izraenu kroz autentinost nacionalnih parkova, posebno rijeke Tare i jedine praume u Evropi, Biogradske gore sa jezerom, kao i u autohtonoj kulturi i gastronomskoj ponudi ovoga kraja. Takoe, mislimo da se ne treba zanositi idejama o mogunosti pariranja zimskim centrima u Alpima, ve da fokus treba staviti na postojee 'nie', nudei tritu sopstvene specifine vrijednosti. Pri tom, treba imati u vidu, kako kae Milisavljevi 56, da je u savremenoj privredi teko ne samo stvoriti, nego i odrati trajnu konkurentsku prednost. Erozija konkurentske prednosti bitna je karakteristika savremenog svjetskog trita. Ne samo cijena i kvalitet ve i neke bitne tehnoloke inovacije konkurenti brzo imitiraju, tako da je sve manje strategijskih pozicija koje se lako brane od agresivnih konkurenata. Kao nain jaanja konkurentske pozicije, on predlae stvaranje koalicija ili alijansi izmeu preduzea iz razliitih zemalja, dok Porter 57 sugerie svojoj poznati model klastera u okviru konkurentne nacionalne privrede upravo radi jaanja pozicija prema konkurenciji druge nacionalne privrede. O tome emo, na modelu turistike privrede Crne Gore, govoriti u sljedeoj taki. PRIRODNE I KULTURNE VRIJEDNOSTI Nesporni su potencijali za razvoj turizma Crne Gore su ouvane prirodne i kulturne vrijednosti etiri nacionalna parka, za koje se slobodno moe rei da je njihova valorizacija tek u naznakama. Trend ka ekoturizmu prua odlino trite za plasman individualnog doivljaja svakog posjetioca. Tu su i stari gradovi na primorju, meu kojima se izdvajaju Kotor i Perast, dok se brojna stara jezgra, kao Stari Bar, gotovo ne koriste u turistike svrhe; Cetinje, kulturnoistorijsko sredite rezidencionog karaktera; i veliki broj spomenika i sakralnih objekata iz tri kulture, slovenske, venecijanske i islamske, predstavljaju neprocjenivo kulturno
56 57

Milisavljevi, M., 2004., str. 219 Porter, M., 1990. str. 149

nasljee i inspiraciju za razvoj raznovrsnih turistikih i kulturnih manifestacija koje u osnovi nose ambijentalne vrijednosti originalnog prostora. (O prirodnim i kulturnim vrijednostima vidjeti vie u dijelu IV, taka 1) LJUDSKI RESURSI Ljudski resursi Crne Gore predstavljaju znaajni potencijal za razvoj turizma. Ono to je vano da bi turizam postao 'narodni pokret', je kreiranje pozitivnog odnosa stanovnitva prema turizmu kao privrednoj grani. Pokretanje investicionog ciklusa u turizmu znatno je uticalo na poveanje informisanosti stanovnitva o turizmu kao izvoru blagostanja, to je uslovilo i stvaranje veinski pozitivnog stava. U tom pravcu idu i projekti meunarodnih organizacija na podizanju kapaciteta zaposlenih u javnom i privatnom sektoru u turizmu. Znaajan kadrovski potencijal za razvoj turizma su mladi kadrovi kolovani u inostranstvu, od kojih se oekuje da e se vratiti ako se steknu navedeni razvojni uslovi. Njihov znaaj ne ogleda se samo u steenim inovativnim znanjima, ve i u razumijevanju kultura i mjerila vrijednosti razvijenih drutava. Meutim, sadanja situacija odraava nedostatak internacionalno kvalifikovanih hotelskih i turistikih menadera i drugih kljunih zanimanja. Takoe, osjea se i potreba za veim brojem kadrova u novim zanimanjima u turizmu, kao animacije, zabave, manifestacija, tematskih parkova. Od meunarodnih organizacija najpoznatija je GTZ, djelimino zbog toga to dolazi iz Njemake, veoma respektabilne zemlje sa aspekta donacija, zatim DEG-ov tim, koji je pripremio Master plan Strategiju razvoja turizma do 2020. godine. Njihova dosadanja aktivnost bila je usmjerena na mala i srednja preduzea, uglavnom na primorju, ali i na neka u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore. Po njima Crna Gora ima prihvatljiv kvalitet prirodnih i kulturnih atrakcija, ali i trenutno skromne mogunosti ljudskih resursa koji bi trebalo da 'dodaju vrijednost tim atrakcijama, te su stoga za-sad skromni rezultati kad je u pitanju kontinentalni dio zemlje.58 IZRAENA VOLJA KA PROSPERITETU Rjeenje dravnog statusa, postepeni ulazak u meunarodne organizacije relaksirao je dugogodinju napetu politiku situaciju, ali i investitore u smislu nastajanja uslova za stabilizaciju i sigurnost ulaganja. Prenoenje kapitala turistikih preduzea na drutvene fondove, radi usmjeravanja inostranog kapitala prema turistikoj privredi,
58

UNDP, Strateki okvir za razvoj odrivog turizma Crne Gore, str. 42

takoe je ubrzalo ovaj proces. Dolazak inostranih banaka, kompanija za osiguranje, poznatih svjetskih kompanija iz oblasti komunikacija ( kao to je njemaki T-com, 2006. godine) snano je pokrenuo zamajac investicija. Interesovanje velikih hotelskih lanaca, kao Hilton, Mariot i drugih, za ulaganja u oblast turizma veoma je znaajno. Prisutni su i oblici franizinga u hotelijerstvu (primjer je Best Western - Premijer, otvoren 2006. godine u Podgorici). Na sjeveru Crne Gore, u Kolainu, 2005. godine puten je u rad privatizovan, moderno renoviran, s izraenim ambijentalnim vrijednostima toga kraja i 'wellness' sadrajima Hotel Bianca (sa 5 zvjezdica). Takoe, domaa finansijski sposobna preduzea, ulau u oblast hotelijerstva kroz proces transformacije preduzea, postajui tako delimini ili vlasnici u cijelosti. Master plan predvia da bi osnovni kapaciteti do 2020. godine trebalo da dostignu cifru od 100.000, to bi inilo 35% ukupnih kapaciteta. Kvalitativno se predvia prosjean standard od 3 do 4 zvjezdice, to bi Crnu Goru uinilo konkurentnom na tritu. Ulae se i u druge pratee sadraje, kao to su brojni ugostiteljski objekti, diskoteke, plani objekti, moteli, manji porodini hoteli i sl. Takoe, veoma je izraen promet privatnih nekretnina, kua, stanova i zemljita za gradnju sa strancima. U ekonomski iscrpljenoj zemlji sama spoznaja mogunosti da se kvalitetnije ivi dovela je do formiranja znatno povoljnijih cijena zemljita i nekretnina u odnosu na konkurentne zemlje, sa aspekta investitora. To je stavilo u red zemalja najintenzivnijeg investiranja u Evropi.59 Kao rezultat naglog porasta tranje, cijene zemljita i nekretnina vrtoglavo su porasle u zadnjih nekoliko mjeseci, a za oekivanje je da e se trend nastaviti dok to trite bude dozvoljavalo. KOMPLEMENTARNE DJELATNOSTI Crna Gora ima veliki potencijal i u komplementarnim djelatnostima. Oblast svih vrsta usluga predstavlja znaajan potencijal kao nadopuna servisa na destinaciji. Poljoprivreda, proizvodnja hrane na ekoloki zdravim osnovama u zaleu primorskih gradova znatno bi doprinijela obezbjeenju svjee, domae hrane po konkurentnim cijenama. Stoarstvo je takoe u novije vrijeme poelo da se zanavlja i razvija korienjem moderne tehnologije, tako da se razvijaju brendovi mlijeka i mlijenih preraevina domaih proizvoaa. Postoji veoma dobro razraena tehnologija suenja mesa, a crnogorski prut je odavno postao brend i nezamjenljivi dio ponude na trpezi
59

MIPA, Agencija za promociju investicija Crne Gore, 2006.

svakog ugostiteljskog objekta zajedno sa poznatim njegukim sirom. Mediteranska klima omoguava uzgajanje agruma i junog voa du itavog primorja. Maslinarstvu se u posljednjoj dekadi posveuje velika panja, a po malim proizvodnjama u primorju se proizvodi veoma kvalitetno maslinovo ulje. Crna Gora ima odlinu vinovu lozu za proizvodnju vina od autohtonih sorti vranca i krtoije, zatienog geografskog porijekla, zatim piva poznatog brenda 'Nikiko pivo', velike rezerve vode za pie i mineralne vode. Sve ovo predstavlja znaajan potencijal za intenzivniji razvoj turizma. Meutim, rast turizma ne smije ii na tetu kvaliteta ivota i ivotne sredine, to je jedan od najvanijih uslova za osiguranje koncepta odrivosti turizma na dui rok. U Crnoj Gori odavno postoji saglasnost da su priroda, kultura i ljudi osnovni faktori ouvanja vrijednosti, te se stoga mora obezbijediti stalni monitoring razvoja kako ne bi dolo do drutvene i ekoloke tete. MJERE DRAVNE POLITIKE Mjere dravne politike takoe predstavljaju bitnu kariku u realizaciji turistikog lanca vrijednosti, posebno sa aspekta stvaranja okruenja pogodnog za poslovanje. Sprovoenje odreenih mjera koje treba da eliminiu nekoherentnost u planiranju, relaksirajue oporezivanje, odgovarajue bankarske i finansijske usluge, nesigurnost u vezi sa vlasnitvom nad zemljom i propisima o zakupu zemljita, trenutno su u toku. Meu mjerama 'pametnog' oporezivanja nalazi se i sniavanje stope na dobit pravnih lica na 9%, to je najnia stopa u regionu. Iako je osnovna bankarska stopa 9%, krediti za razvoj turizma su dostupni po stopi od 6 do 7%, to je pad sa 12% od prije par godina. PDV sada iznosi samo 7% za sektor putovanja i turizma: stopa od 17% PDVa na cijene hotelskih usluga, koja je uvedena 2003. godine, smanjena je 2006. godine, po saznanju da ne doprinosi konkurentnosti i da, u stvari, smanjuje uinak. U januaru 2007. godine uvedena je jedinstvena stopa poreza na dohodak fizikih lica od 15%. U planu je da se ova stopa dalje smanjuje: na 12%, 2009. godine, i na 9% 2012. godine. Dva nova poreza koja su u planu treba da pomognu rjeavanju odreenih izazova u turizmu. Razmatra se uvoenje ekolokog poreza na puteve u ljetnjem picu sezone da bi se smanjio saobraaj, pogotovo na putevima na primorju, a novana sredstva prikupljena na ovaj nain trebalo bi da se uloe u razvoj infrastrukture. Porez na sekundarne stambene jedinice u Crnoj Gori se vidi kao nain povraaja dijela prihoda koji se gube na sivom tritu usljed neplaanja boravine takse.

1.4. Formiranje novih klastera na podruju Crne Gore

Osnovni razlog zbog kojeg bi Crna Gora trebalo da se odlui za primjenu modela klastera je niska konkurentnost sadanje ekonomije. Prema Studiji o konkurentnosti60 Svjetskog ekonomskog foruma, meu 125 zemalja Crna Gora se 2006. godine (zajedno sa Srbijom, jer se odnosi na period zajednike drave) nalazila na 87. mjestu. Tako su Crna Gora i Srbija rangirane daleko loije od Slovenije (33) i Hrvatske (51), a od ex-YU republika jedino je Bosna i Hercegovina (89) zauzela loije mjesto. Ovi upozoravajui podaci dodatno trae ispitivanje fenomena konkurentnosti kod nas, s obzirom na to da je rast konkurentnosti pretpostavka ukupnog privrednog razvoja i zapoljavanja. Kako je turizam veoma dinamian sektor, a ujedno i osnovna privredna grana razvoja u Crnoj Gori sa prognoziranim ueem od 20,7% u bruto drutvenom proizvodu61 u 2007. godini, realno je da bi klasterizaciju trebalo provesti prije u ovoj nego u nekoj drugoj grani. Koncept regionalnih klastera, vidjeli smo u II dijelu, od velikog je znaaja za razvoj konkurentnosti i smanjenja nezaposlenosti, jaa povjerenje uesnika klastera, kao i njihovu socijalnu odgovornost. Kako je u Crnoj Gori problem nezaposlenosti jo uvijek jedan od osnovnih ekonomskih problema, sa posebno izraenim regionalnim razlikama jug-sjever, a stepen povjerenja izmeu privatnog i javnog sektora nizak, kao i njihova socijalna kohezija, a uz to se radi o malom tritu, to su, u dananje vrijeme globalizacije, dodatni razlozi za iniciranje klasterskog modela u turistikom regionalnom razvoju. Ono to bi se ekonomskoj vlasti u Crnoj Gori moglo sugerisati i ujedno dati kao odgovor na pitanje, zato klasteri u Crnoj Gori, sljedee je: Privatizacijom je dolo do gubitka velikih preduzea. Mala i srednja preduzea nisu spremna za borbu na globalnom tritu. Odsustvo velikih 'greenfield' investicija je vidno. Jo uvijek su nerestrukturirana dravna preduzea. Konkurentnost sloenih proizvoda opada. Izvozne stope su niske.

Iskustva zemalja iz okruenja, kao Hrvatske, Slovenije, djelimino i Bosne i Hercegovine govore o tendenciji klasterizacije privrede po razliitim modelima razvijenih evropskih zemalja. Najee su u primjeni, kao to smo ranije rekli, 'top down'
60 61

Blanke, J., Chiesa, T., World Economic Forum, 2007, str. 17 WTTC, 2007, str. 8

i 'bottom-up' modeli, ali bez obzira na to koji je od ovih sistema bazni, neophodno je da se o ovom pitanju postigne konsenzus na dravnom nivou, posebno sa aspekta mogunosti regulisanja, organizovanja, privlaenja investicija, izgradnje svih vidova infrastrukture, davanja benefita kroz razne mjere kreditne i fiskalne politike na lokalnom i nacionalnom nivou, kao i niza drugih stimulacija za podsticanje regionalnog razvoja. Sljedea faza trebalo bi da bude donoenje odluke o identifikaciji potencijalnih klastera, sa definisanjem diferenciranih tematskih sadraja koje bi oni mogli da ponude (kao kulturno blago Crne Gore, splavarenje, kruzing, eko-ture i slino). Uvidom u raspoloiva strateka dokumenta iz oblasti turizma Crne Gore,62 vidi se da se: prvo, klasterski model ne predlae; drugo, da ova dokumenta nemaju konsenzus o pitanju definisanja oblasnih podruja; tree, da su u nekim dokumentima pojedina podruja povezana u neprirodne i poslovno nerealne cijeline sa aspekta njihovog mogueg koherentnog upoljavanja kroz regionalne operativne planove (npr., vezivanje dva nacionalna parka, NP Durmitor i NP Skadarsko jezero u jednu cijelinu u Master planu63 i sl.); etvrto, da se neke oblasti uopte ne obuhvataju (kao to se u Master planu ne pominje oblast Bjelasice sa NP Biogradska gora, kao i podruje Prokletija, Orjena i slino, koje su, npr., razraene u drugim dokumentima 64). Iz ovoga se da zakljuiti da je neophodno usaglasiti vaea strateka dokumenta kako bi mogla da budu osnov za buduu identifikaciju oblasti klastera, kao i predlaganje institucionalnih rjeenja sa aspekta njihovog upravljanja. Da inicijative za stvaranje konkurentnijeg i inovativnijeg poslovnog okruenja u turizmu i privredi Crne Gore postoje, govore mnogi primjeri institucionalnog karaktera, kao i pojedinanih inicijativa preduzetnika i raznih asocijacija. Ideja klasterizacije koju su u Crnu Goru softverski donijele donatorske agencije tipa UNDP, CHF, Austrijska agencija za razvoj i sl., nailazi na razumijevanje meu lokalnim stanovnitvom posebno centralnog i sjevernog dijela zemlje, koje u njima jednostavno prepoznaje razvojnu ansu. Tako je Razvojno kulturno-informacioni centar Most, uz podrku CHF-a i USAID-a, realizovao prvu fazu projekta rezervacija putem interneta, koji seosko podruje Durmitora ine globalno dostupnim. Ovaj sajt ima
62

Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2010. godine, 1996; Master plan Crne Gore do 2020. godine, 2001; i Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori, 2005. 63 Master plan obuhvata 5 cjelina: 1. Boka Kotorska (Herceg Novi, Kotor, Perast); 2. Stjenovita obala (Tivat, Budva, Sutomore, Bar); 3. Ulcinj sa Velikom plaom i Valdanosom; 4. Zalee (Durmitor, Tara/Moraa, Skadarsko jezero); 5. Cetinje sa okolinom, (Loven i Kotor), Rezime, 2001, str.19 64 Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori, 2005, i Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u centralnoj i sjevernoj Crnoj Gori, UNDP, 2004.

ambiciju da u okviru jednog portala objedini ponudu privatnih pansiona, hotela i seoskih domainstva sa podruja optina abljak, avnik i Pluine. Prvi zajedniki nastup ovakve vrste kreirao bi svijest o sopstvenim potencijalima jer bi, pored 'online' rezervacija smjetaja, ovaj web pruao i informacije o destinacijama, uslugama, vremenskoj prognozi, 'mailing' listu i slino, to bi mogao da bude zametak ideje o partnerskom organizovanju i nastupu. Na fonu podrke klasterskog razvoja su i preporuke Centralne banke Crne Gore, date u njihovom posljednjem kvartalnom izvjetaju za 2006. godinu,65 a tiu se ocjena dosadanjih ulaganja i preporuka za budunost. Naime, analitiari iz monetarne vlasti ocjenjuju da je cilj dosadanjih stranih investicija, u stvari, bila kupovina trita, a ne stvaranje izvoznog proizvoda za Crnu Goru. Oni, dalje, smatraju da treba unaprijediti postinvesticione usluge radi podrke stranim investitorima, stimulisati ih na nova ulaganja i proirenje poslovne aktivnosti, kao i obezbijediti isto i na lokalnom nivou koordinacijom aktivnosti dravnih i optinskih organa. Pored toga, preporuuje se da drava podstie razvoj poljoprivrede kroz dugorone kredite sa kamatnom stopom povoljnijom od trine za nabavku mehanizacije, opreme, izgradnju infrastrukturnih objekata, obnovu stonog fonda i proizvodnju ekoloki zdrave hrane. To bi supstituisalo uvoz i povealo izvoz, smatraju u CBCG. Predlae se i formiranje udruenja izvoznika, koje bi obezbijedilo zajedniki nastup na stranim tritima. Dio novca dobijenog prilivom stranog kapitala od privatizacije i direktnih investicija trebalo bi usmjeriti za dalju izgradnju infrastrukture, uvoenje novih tehnologija, poveanje produktivnosti i rjeavanje problema nedostatka kvalitetnih menadera u izvoznim sektorima. Meutim, kad je u pitanju podrka centralne vlasti, moe se rei da se ona uglavnom sastoji u prihvatanju donatorskih programa66 i pomoi u realizaciji namjenskih investicija preko odgovarajuih preduzea, fondova i Agencije za razvoj malih i srednjih preduzea, u donoenju i implementaciji zakonske regulative koju nalau evropske institucije, kao i u prezentacionoj ulozi Ministarstva turizma i zatite ivotne sredine i Turistike organizacije, bez dubljeg zalaenja u postavke strategijskog razvoja i iznalaenje stratekih partnera za ovakave projekte. S obzirom na to da su decembra 2006. godine zavreni pregovori o stabilizaciji i pridruivanju Crne Gore Evropskoj uniji, koji bi trebalo da bude parafiran kad crnogorska vlada ispuni preuzete obaveze u
65 66

Izvjetaj CBCG za zadnji kvartal 2006. godine Program NTO sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj (TAM); Program sa CIM-om (Centrom za meunarodnu migraciju i razvoj); Programi sa GTZ (Njemako drutvo za tehniku pomo); Projekat pruanja kreditne linije Agencije za MSP (u oblasti mesne industrije, turizma i prerade drveta).

oblastima carina i konkurencije, mislimo da e u kratkom protoku vremena dalji razvoj a i preuzete obaveze prema EU nametati rjeenja vezano za regionalni razvoj. Pored navedenih faktora, u iniciranju ideje klastera u turizmu Crne Gore neophodno je povesti rauna i o sljedeem: Umjesto ubrzanog razvoja, akcenat treba staviti na odrivi razvoj, jer se resursi, posebno prirodni, razvojem troe. Iskustva mnogih zemalja koje su koristile strategije ubrzanog razvoja ve srednjorono su se pokazala loim rjeenjima (panija, Turska, Kipar). Crna Gora, sa aspekta svoje veliine, krhosti resursa i zavisnosti ekosistema, ne bi smjela da dozvoli takvu greku, barem ne na teritoriji koja tek treba da doivi ekonomski i turistiki prosperitet. Treba imati u vidu da ouvanje atrakcija ili bogatstava odreene destinacije zavisi od obima koristi koje inioci ukljueni u turizam imaju od ouvanja tih bogatstava. To znai da, prema konceptu odrivosti, direktne koristi treba da imaju i turistiki preduzetnici, zajednica u irem smislu i potencijalni posjetioci. Konano, motiv uesnika u klasterskoj zajednici je da svaki od njih osjeti prije svega ekonomske benefite, kao i svake druge, socijalno- kulturoloke i ekoloke prirode. - injenica da drava ima uticaja na privrednu strukturu u procesu privatizacije, po zavretku tog procesa ne obavezuje je na razvoj dalje konkurentnosti, ve se ta odgovornost transferie na privatne aktere na samoj destinaciji, unutar klastera. Stoga, postizanje konkurentnosti zavisi od artikulisanih potreba preduzetnika da se, najee kao 'klaster-lideri', mobiliu oko jedinstvenih ciljeva i interesa sa irom zajednicom, koja ukljuuje obrazovne institucije, istraivae konsultante, lokalnu i centralnu vlast. - Kako se organizatori putovanja prepoznaju kao kljuni faktori u repozicioniranju crnogorskog turizma na evropsko trite, nuno je ukljuiti i turoperatore kroz partnerske odnose sa lokalnom vlau, principalima, kreatorima glavnih turistikih usluga, razvojnim institucijama na destinaciji, npr. budue DMO-e (organizacije za destinacijski menadment), kao i sa 'incoming agentima', radi zajednikog angaovanja na kreiranju inovativnih, konkurentnih i

izvozno orijentisanih programa. NTO ima zadatak da se bavi pozicioniranjem i brendiranjem Crne Gore kao turistike destinacije. Klasterski model moe biti od posebne koristi za pozicioniranje regionalnih i tematskih brendova u Crnoj Gori, to je veoma znaajno za buduu diferenciranost pojedinih oblasti koje su sada potpuno nepoznate. Klasterski razvoj podrazumijeva visoko izraenu potrebu za investiranjem, posebno u razvojnoj fazi. S obzirom na jo uvijek nizak stepen ekonomskog razvoja, nisku tehnoloku opremljenost i neadekvatno menadersko obrazovanje, tu ulogu moraju da preuzmu lokalne i dravne vlasti kao katalizatori razvoja i svojevrsni preduzetnici u inicijalnoj fazi.

Istraujui ovu oblast, doli smo do zakljuka da model klastera prua viestruke razvojne mogunosti sa ekonomskog stanovita, aspekta formiranja civilnog drutva i odrivog razvoja, te stoga smatramo da bi njihovo organizovanje u Crnoj Gori bio razuman potez. Zanemarujui postojee administrativno-upravne granice, koristei racionalna uporita za potencijalni turistiki razvoj pojedinih oblasti, slobodni smo predloiti moguu strukturu turistike klasterizacije Crne Gore u okviru tri ira regiona: primorskog, centralnog i sjevernog. Primorski region, obuhvatao bi tri klastera: klaster Boke Kotorske, klaster Budve, klaster Bara i Ulcinja.

Centralni region bi se sastojao od dva klastera: Cetinje sa NP Loven, Podgorica sa NP Skadarsko jezero. Kolain sa NP Biogradska Gora , abljak sa NP Durmitor, Prokletije sa Turjakom i Plavskim jezerom i buduim NP Prokletije67.

Sjeverni region bio bi sa tri klastera:

Ovakvu geografsku organizovanost treba shvatiti kao okvirnu, uz mogunost organizovanja tematskih klastera, koristei 'cross selling' tehniku ( klaster moe da pree granice, npr., oblasti, drava).
67

U planu je da se u drugoj polovini 2007. ustanovi Nacionalni park Prokletije, vidjeti u WTTC za 2007.