Spec Edu 2 2011

UNIVERZITET U BEOGRADU FAKULTET ZA SPECIJALNU EDUKACIJU I REHABILITACIJU IZDAVAKI CENTAR - CIDD
Izdava Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Visokog Stevana 2, Beograd Izdavaki centar - CIDD Za izdavaa Prof. dr Jasmina Kovaevi, dekan Glavni i odgovorni urednik Doc. dr Vesna Vuini Ureivaki odbor Prof. dr Milica Gligorovi Prof. dr Svetlana Slavni Prof. dr Nadica Jovanovi-Simi Prof. dr Danijela Ili-Stoovi Prof. dr Vesna uni-Pavlovi Mr Slobodanka Anti Meunarodni ureivaki odbor Doc. dr Mira Cvetkova-Arsova, Univerzitet u Sofiji St. Kliment Ohridsky, Bugarska, Prof. dr Igor Leonidovi Trunov, Akademik Ruske akademije prirodnih nauka, Rusija, Prof. dr Zora Jaova, Univerzitet Sv. Kiril i Metodije Skoplje, Makedonija, Prof. dr Viviana Langher, Univerzitet La Sapienza, Rim, Italija Prof. dr Tina Runji, Sveuilite u Zagrebu, Hrvatska Dr Ingrid olgar Jerkovi, Univerzitet u Ljubljani, Slovenija Prof. dr Vassilis Argyropoulos, Univerzitet u Tesaliji, Grka Jezika redakcija teksta Mr Maja Ivanovi Prevodilac za engleski jezik Maja Ivanevi Otanjac Sekretar redakcije Sanja iri Tira 200 tampa Planeta Print, Beograd ISSN 1452-7367 asopis izlazi etiri puta godinje. Od 2010. godine u finansiranju asopisa uestvuje Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije. Beograd, Visokog Stevana 2, 2920 451 Email: pdnauka@fasper.bg.ac.rs
Publisher: University of Belgrade Faculty of Special Education and Rehabilitation Visokog Stevana 2, Belgrade Publishing Center - CIDD For the Publisher Prof. Jasmina Kovaevi, PhD, Dean Editor-in-Chief Doc. Vesna Vuini, PhD Editorial Board Prof. Milica Gligorovi, PhD Prof. Svetlana Slavni, PhD Prof. Nadica Jovanovi-Simi, PhD Prof. Danijela Ili-Stoovi, PhD Prof. Vesna uni-Pavlovi, PhD Slobodanka Anti, MA International Editorial Board Doc. Mira Cvetkova-Arsova, PhD, Sofia University St. Kliment Ohridsky, Bulgaria, Prof. Igor Leonidovi Trunov, PhD, Academician of the Russian Academy of Natural Sciences, Russia, Prof. Zora Jaova, PhD, University St. Cyril and Methodius, Macedonia, Prof. Viviana Langher, PhD, University La Sapienza, Roma, Italy, Prof.Tina Runji, PhD, University of Zagreb, Croatia, Ingrid olgar Jerkovi, PhD, University of Ljubljana, Slovenia, Dr Vassilis Argyropoulos, PhD, University of Thessaly, Department or Special Education, Greece Serbian Proofreading Maja Ivanovi, MA Translation into English Maja Ivanevi Otanjac Secretary Sanja iri Number of copies: 200 Printed by: Planeta Print, Belgrade ISSN 1452-7367 Published four times a year. Financial support since 2010: Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia. Belgrade, Visokog Stevana 2, +381 11 2920 451 Email: pdnauka@fasper.bg.ac.rs
ISSN 1452-7367 Vol. 10, br. 2. 2011.
UNIVERZITET U BEOGRADU FAKULTET ZA SPECIJALNU EDUKACIJU I REHABILITACIJU IZDAVAKI CENTAR - CIDD
SPECIJALNA EDUKACIJA I REHABILITACIJA SPECI AL EDUCATION AND REHABILITATION SPECIJALNA EDUKACIJA I REHABILITACIJA SPECIAL EDUCATION AND REHABILITATION
Beograd, 2011.
SADRAJ
SPECIJALNA EDUKACIJA I REHABILITACIJA ISTRAIVANJA Lidija BANJAC, Sneana NIKOLI SOCIJALNA I EMOCIONALNA ZRELOST ZA POLAZAK U KOLU DECE SA CEREBRALNOM PARALIZOM . . . . . . . . . . 179 SOCIAL AND EMOTIONALSCHOOL READINESS OF CHILDREN WITH CEREBRAL PALSY . . . . . . . . . . . . . 191 Milica GLIGOROVI, Vesna VUINI KVALITET CRTEA DECE MLAEG KOLSKOG UZRASTA . . . . 193 DRAWING QUALITY IN YOUNGER SCHOOLCHILDREN . . . 205 Miodrag STOLJEVI, Gordana ODOVI, Milosav ADAMOVI MOTORNE PERFORMANSE GORNJIH EKSTREMITETA KOD DECE SA SMETNJAMA U UENJU . . . . . . . . . . . . . . . 207 UPPER LIMBS MOTOR FUNCTIONS IN CHILDREN WITH LEARING DISABILITIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Dragana STANIMIROVI, Luka MIJATOVI DRUTVENA PODRKA INSTITUCIJA ZDRAVSTVENE ZATITE SLEPIM ADOLESCENTIMA I NJIHOVIM PORODICAMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 HEALTH CARE SOCIAL SUPPORT TO BLIND ADOLESCENTS AND THEIR FAMILIES . . . . . . . . . . . . . . 235 Nenad GLUMBI, Ljiljana IROVI STAVOVI BUDUIH PRAVOSLAVNIH TEOLOGA PREMA EUGENICI I SOCIJALNOJ INKLUZIJI OSOBA SA INTELEKTUALNOM OMETENOU . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 ATTITUDES OF THE FUTURE ORTHODOX THEOLOGIANS TOWARDS EUGENICS AND SOCIAL INCLUSION OF THE PERSONS WITH INTELLECTUAL DISABILITY . . . . . . . . . . 246
VII
SPECIJALNA EDUKACIJA I REHABILITACIJA TEORIJSKI KONCEPTUALNI OKVIRI Milica GLIGOROVI, Marina RADI ESTI PROCENA RADNIH SPOSOBNOSTI OSOBA SA INTELEKTUALNOM OMETENOU U PROCESU SEKUNDARNE TRANZICIJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 WORK ABILITY ASSESSMENT IN PEOPLE WITH INTELLECTUAL DISABILITY DURING THE SECONDARY TRANSITION PROCESS . . . . . . . . . . . . . . . 269 Mirjana OREVI, Slobodan BANKOVI SUBKLINIKI ZNACI AUTIZMA KOD OSOBA SA INTELEKTUALNOM OMETENOU . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 SUBCLINICAL SIGNS OF AUTISM IN PERSONS WITH INTELLECTUAL DISABILITY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Ivana TERZI, Bojana DRLJAN DEFICITI POJEDINIH ASPEKATA PRAGMATIKE OSOBA SA POREMEAJIMA AUTISTIKOG SPEKTRA . . . . . . . . . . . . . 285 CERTAIN ASPECTS OF PRAGMATIC DEFICITS IN PERSONS WITH AUTISTIC SPECTRUM DISORDERS . . . . . . 299 Slobodan BANKOVI, Mirjana JAPUNDA-MILISAVLJEVI, Branislav BROJIN KONCEPTUALNE ADAPTIVNE VETINE KOD DECE SA INTELEKTUALNOM OMETENOU . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 CONCEPTUAL ADAPTIVE SKILLS IN CHILDREN WITH INTELLECTUAL DISABILITIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Ivona MILAI-VIDOJEVI, Nada DRAGOJEVI STIGMA I DISKRIMINACIJA PREMA OSOBAMA S MENTALNOM BOLEU I LANOVIMA NJIHOVIH PORODICA . 319 STIGMA AND DISCRIMINATION AGAINST PEOPLE WITH MENTAL ILLNESS AND THEIR FAMILY MEMBERS . . . . . . 337
VIII
OPTE TEME Maja IVANOVI, Zorka KAI VARIRANJE TRAJANJA SEGMENATA U GOVORNOJ EKSPRESIJI EMOCIJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 VARIATIONS OF SEGMENT DURATION IN SPEECH EXPRESSION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 SAOPTENJA RESURSNI CENTAR ZA ORGANIZACIJU PODRKE DECI SA MOTORIKIM POREMEAJIMA RAMENKI . . . . . . . . . . . 357
IX
SPECIJALNA EDUKACIJA I REHABILITACIJA ISTRAIVANJA
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 179-191, 2011.
Lidija BANJAC1* Sneana NIKOLI**
UDK: 376.1-056.26-053.4/.5; 159.923.5.072-056.26-053.4/.5; 159.942.072-056.26-053.4/.5 ID: 185077772 Originalni nauni rad
Specijalna bolnica za cerebralnu paralizu i razvojnu neurologiju* Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju**
SOCIJALNA I EMOCIONALNA ZRELOST ZA POLAZAK U KOLU DECE SA CEREBRALNOM PARALIZOM

Osim kognitivne i fizike zrelosti za polazak u kolu, adekvatno funkcionisanje u kolskoj sredini zahteva i odreeni stepen socijalne i emocionalne zrelosti. Imajui na umu uoene socio-emocionalne tekoe dece sa motorikim poremeajima, ispitali smo socijalnu i emocionalnu zrelost za polazak u kolu kod uenika sa cerebralnom paralizom. Istraivanje je obuhvatilo 37 ispitanika sa cerebralnom paralizom, oba pola, podeljenih u dve grupe: 19 uenika, koji se koluju po redovnom programu i 18 uenika, koji se koluju po specijalnom programu, u O Miodrag Mati i O Dr Dragan Hercog u Beogradu. Kao merni instrument koriena je Skala integrisanosti ponaanja. Za ispitivanje socijalne zrelosti, koriene su dve subskale: Prihvatanje radnih obaveza i Spremnost na saradnju, dok su za ispitivanje dostignutog nivoa emocionalne zrelosti, koriene tri subskale: Sposobnost za samokontrolu, Samokritinost i Emocionalna prilagoenost. Veina ispitanika nema odgovarajui nivo socijalne i emocionalne zrelosti za polazak u kolu. Utvrene su statistiki znaajne razlike u nivou socijalne i emocionalne zrelosti za polazak u kolu u odnosu na ukljuenost u redovni ili specijalni obrazovni program. injenica da su u pitanju kolska deca apostrofira znaaj ovih aspekata zrelosti i ukazuje da je njihov odgovarajui nivo jedan od kriterijuma za izbor obrazovnog programa za decu sa cerebralnom paralizom. Kljune rei: cerebralna paraliza, emocionalna zrelost, socijalna zrelost, spremnost za kolu
1 E-mail: banjacvl@sezampro.rs
179
UVOD
Polazak u kolu je jedan od prelomnih dogaaja u ivotu deteta. Ono treba da se adaptira na kolski kolektiv i prihvati autoritet uitelja, odgovori na zahteve i oekivanja roditelja i usvoji drugaiji raspored dnevnih aktivnosti. U kontekstu poznavanja psiho-socijalnih tekoa, koje se javljaju kao posledica motorikih poremeaja, moemo pretpostaviti da je za dete sa motorikim smetnjama, polazak u kolu visokostresni ivotni dogaaj. Liena spontanog sticanja iskustava, zbog prirode motorikog oteenja s jedne strane i zbog izostanka ili neadekvatnih podsticaja u predkolskim vaspitno-obrazovnim ustanovama s druge strane, mnoga deca sa motorikim poremeajima, ne pokazuju spremnost za polazak u kolu i ne mogu da odgovore zahtevima koji se pred njih postavljaju. U kontekstu savremenih tenji za inkluzijom dece sa posebnim potrebama, ova pitanja dobijaju na teini i znaaju. Analizirajui dostupne istraivake rezultate, ocenjujemo da nedostaju podaci, koji bi govorili o specifinom i diferencijalno-dijagnostikom statusu dece sa poremeajima u motorikom ponaanju, u odnosu na decu tipine populacije, prilikom polaska u kolu. Ovi podaci ne bi imali samo saznajnu i teorijsku vrednost, ve i vane praktine implikacije. Naime, samo na temelju objektivnih i pouzdanih istraivakih nalaza, mogue je planirati i organizovati adekvatnu pripremu ove kategorije dece za polazak u kolu.
Teorijska razmatranja Ogranieni uslovi za sticanje iskustva, nedostatak vizuelnih, taktilnih, i, pre svega, kinestetikih i vestibularnih stimulacija, kao i kvalitativno i kvantitativno oskudna socijalna interakcija, ine da deca sa poremeajima u motorikom ponaanju, ve u najranijem uzrastu, pokazuju zastoj u socijalnom razvoju. Ona kasnije ovladaju (nekad i samo delimino) aktivnostima samozbrinjavanja (samostalnog hranjenja, oblaenja, odravanja line higijene), jo kasnije se ukljuuju u brojne aktivnosti ivota u porodici, kao i sa vrnjacima i liena su sticanja drugih iskustava.
180
Banjac, L., Nikoli, S.: Socijalna i emocionalna zrelost za polazak u kolu dece sa cerebralnom paralizom
Kamenov (1997), kao komponente socijalnog razvoja i razvoja linosti, koje doprinose spremnosti za polazak u kolu, navodi: aktivnu tenju deteta da poe u kolu, tenju da izmeni dotadanji nain ivota; odreenu svesnost u ponaanju i delovanju; umee deteta da usmeri svoju aktivnost u skladu sa zahtevom ili pravilima koje postavljaju odrasli, u vezi sa ponaanjem i uenjem; umee da se samostalno primenjuju odreene norme i pravila u svakodnevnom ivotu, prilikom zajednikih ili individualnih aktivnosti (socijalno normativna usmerenost); svesnu tenju za prijateljskim i sadrajnim komuniciranjem sa ljudima i dr. Sniena socijalna zrelost i samostalnost, snien opti adaptacioni kapacitet i posebno tekoe u socijalnoj adaptaciji i tekoe u uenju, esto su povezane, sa brojnim emocionalnim problemima, pre svega sa problemima prihvatanja sopstvenih ogranienja i percepcijom odnosa okoline prema deci sa motorikim poremeajima (Radivojevi, 2002). Socijalnost odojeta predstavlja sasvim osoben vid ispoljavanja jedinstvene i neponovljive socijalne situacije njegovog razvoja (Mateji-urii, 1994:38). Deca sa motorikim poremeajima, najee, imaju izmenjene sredinske uslove za razvoj u odnosu na uslove deteta bez invaliditeta. Nepotpuna i neadekvatna interakcija u porodici deteta sa motorikim poremeajima moe nastati usled redukcije kvantiteta i kvaliteta meusobno poslatih i primljenih signala, stimulansa ili zahteva i odgovora koji samim tim nemaju odgovarajuu podsticajnu snagu, a esto ni pravi, oekivani i potpuni odgovor (ivkovi, 1994:81). Prisutno je i kanjenje ili ak potpuno izostajanje socijalnih uticaja koji se odnose na samostalnost u obavljanju svakodnevnih aktivnosti, kao i ovladavanju skladnog ponaanja i interakcije sa socijalnom sredinom uopte. Neophodan medicinski ili rehabilitacioni tretman, namee deci sa motorikim poremeajima privremeni ili trajni boravak u bolnici. Poznati su negativni uticaji deprivacija razliitih vrsta i stepena na ukupan razvoj dece u domskim, bolnikim, uopte institucionalizovanim uslovima, kao i efekti psihikog stresa, pri odvajanju dece od porodice, radi smetaja u bolnice (ivkovi, 1994:96). Podsmevanje, ignorisanje, izbegavanje i odbacivanje su mogue deje reakcije u kontaktu sa detetom koje ima smetnje u razvoju. Ove reakcije mogu biti uzrok socijalne izolovanosti i odbaenosti ove dece i posredno se odraziti na uspenost socijalnih odnosa i socijalnu kom-
181
petenciju. Brojna istraivanja pokazuju da smanjena socijalna kompetencija dece sa posebnim potrebama, bilo da je uzrok ili posledica prethodne socijalne interakcije, utie negativno na dalji razvoj socijalne interakcije sa vrnjacima. Prema Gai-Pavii (2002), socijalna kompetencija i uspeno ostvarivanje socijalnih odnosa su u uzajamnoj vezi. Od socijalne kompetencije deteta zavisi uspeh u ostvarivanju socijalnih odnosa, dok, s druge strane, uspeni socijalni odnosi sa vrnjacima znaajno doprinose razvoju detetove socijalne kompetencije. Stepen socijalne integracije dece sa posebnim potrebama zavisi od socijalne kompetencije, stepena ometenosti (tee ometena deca imaju vie problema u interakciji sa vrnjacima i neuravnoteenije odnose), ali i od odbacivanja ili neprihvatanja od strane odraslih i dece iz okruenja. Nedovoljno esti kontakti i nedostatak iskustava u komunikaciji sa odraslima i decom tipine populacije utiu na smanjenje socijalne kompetencije dece sa smetnjama u razvoju (Gai-Pavii, 2002). Iskustva u odnosima sa vrnjacima deluju na razliita podruja ivota i razvoja dece. Osim uticaja razliitih oblika ponaanja na uspenost u socijalnoj sferi ivota, interesantno je utvrditi kakvu ulogu imaju socijalni odnosi i socijalno ponaanje uenika u ostvarivanju odgovarajuih akademskih ishoda. Drugaije reeno, da li su i na koji nain bihejvioralne odlike pojedinca povezane sa prilagoavanjem na kolu i sa postizanjem kolskog uspeha. Spasenovi (2009), navodi istraivanja veze izmeu akademske uspenosti, s jedne strane, i vrnjake prihvaenosti (Estell et al., 2002) i socijalne kompetencije (Bursuck & Asher, 1986; Chen, Chang & He, 2003; Wentzel, 1991), s druge strane. Pokazalo se da su vrnjaka prihvaenost, prosocijalno ponaanje, neagresivnost i socijalna odgovornost znaajno povezani sa kolskim postignuem uenika. Naime, uenici koji su prihvaeni od strane vrnjaka, koji ispoljavaju prosocijalne i odgovorne forme ponaanja, najee postiu i visok kolski uspeh, dok agresivni, socijalno neprilagoeni i odbaeni uenici ee postiu nie obrazovne rezultate. Uenici koji ne uspevaju da ostvare pozitivne socijalne odnose sa vrnjacima ine rizinu grupu za pojavu bihejvioralnih, emocionalnih i akademskih problema u narednim godinama ivota. tavie, smatra se da su neke bihejvioralne i interpersonalne forme kompetentnosti esto pouzdaniji prediktori kolskog postignua, nego intelektualne sposobnosti.
182
Indikatori socijalne zrelosti deteta za polazak u kolu su: relativna samostalnost pri zadovoljavanju linih potreba i kulturno-higijenskih navika (samostalnost u hranjenju, oblaenju, svlaenju, obuvanju, odlaganju odee i obue, pravilna upotreba toaleta), interesovanje za svoje vrnjake, spremnost na saradnju, komunikaciju i operativnost u zajednikim aktivnostima, razvijena svest o sebi, poverenje u sebe i svoju okolinu, izbor omiljenog druga, pokazivanje zatitnikog ponaanja prema mlaoj deci, potovanje pravila igre sa vrnjacima, itd. Zbog motorikih deficita, dete doivljava esto emocionalne konflikte, usled prirodne potrebe za nezavisnou i stvarne potrebe da se drugi o njima staraju. U emocionalnom razvoju ove dece javljaju se, zbog toga, razne tekoe kao to su: emocionalna nestabilnost, oseanje bespomonosti, suvinosti, stalna strepnja, zlovolja, niska tolerancija na frustracije, esto promenljivo raspoloenje, itd. ain i sar. (2001), pod emocionalnom zrelou za polazak u kolu podrazumevaju izvesnu emocionalnu stabilnost i kontrolu emocija. Ovi autori navode da se zrelost deteta u emocionalnom pogledu sastoji u sledeem: da dete moe da kontrolie svoje emocije, da je postiglo izvesnu emocionalnu stabilnost, to znai da bez veeg razloga ne bi trebalo da prelazi iz jednog emocionalnog stanja u drugo, da je steklo poverenje i samopouzdanje u sebe i da ima odreenu sopstvenu sigurnost, da ume da reaguje na adekvatan nain na raspoloenje ljudi oko sebe, da prepoznaje svoja i tua emocionalna stanja, da ima veu kontrolu sopstvenih impulsa, razvijeniju volju i emocionalnu neizvesnost, da moe da odloi zadovoljavanje potreba i drugo. Emocionalno labilna deca, zbog svog ponaanja u koli, vrlo esto stvaraju znatne probleme, naruavaju kolsku disciplinu, ometaju u radu ostalu decu. Zdrava i emocionalno stabilna deca, preteno su dobro raspoloena, vesela, vedra i motivisana za rad i uenje. Lako se podvrgavaju kolskoj disciplini i lako usvajaju kolska znanja, programom odreena. Kod dece sa motorikim poremeajima, stid zbog vlastite razliitosti, generalizovan je na celokupnu linost u oseaju inferiornosti, to utie na stvaranje negativnog self koncepta i manifestuje se povlaenjem, izolacijom, negativizmom, depresijom (koja dovodi do gubitka motivacije, nedovoljne angaovanosti i aktivnosti, raanja suicidnih ideja) i izbegavanjem komunikacije i kontakata sa socijalnom sredinom. Pored toga, zbog kasnog postavljanja zabrana od strane roditelja,
183
ova deca ispoljavaju razliite oblike asocijalnog ponaanja, impulsivna su i preosetljiva, niskog praga tolerancije na frustraciju, agresivna ili anksiozna, egocentrina ili nervozna i esto deluju kao vaspitno zaputena, a u stvari nemaju formirane navike (ivkovi, 1994). Indikatori emocionalne zrelosti deteta za polazak u kolu, su: mo sagledavanja situacije iz ugla druge osobe, decentriranje, komuniciranje sa odraslima, spremnost na saradnju, meusobno razumevanje, ispoljavanje simpatije i empatije, prisustvo elementarne samokontrole i autoregulacije, poveanje sposobnosti voljnog upravljanja svojim ponaanjem i drugo.
METODOLOGIJA ISTRAIVANJA
iri projekat, u okviru koga je nastao ovaj rad, imao je za cilj utvrivanje nivoa ispunjenosti niza indikatora za polazak u kolu, kod kolske dece sa motorikim poremeajima. U ovom radu prikazani su rezultati koji se odnose na socijalnu i emocionalnu zrelost za polazak u kolu dece sa cerebralnom paralizom. Istraivanje je obuhvatilo 37 ispitanika sa cerebralnom paralizom oba pola, podeljenih u dve grupe: 19 uenika, koji se koluju po redovnom programu i 18 uenika koji se koluju po specijalnom programu, u O Miodrag Mati i O Dr Dragan Hercog, u Beogradu. Kao merni instrument koriena je Skala integrisanosti ponaanja (Hrnjica,1992). Za ispitivanje socijalne zrelosti, koriene su dve subskale: Prihvatanje radnih obaveza i Spremnost na saradnju, dok su za ispitivanje dostignutog nivoa emocionalne zrelosti, koriene tri subskale: Sposobnost za samokontrolu, Samokritinost i Emocionalna prilagoenost.
Statistika obrada podataka Statistika obrada podataka podrazumevala je primenu deskriptivnih statistikih metoda, uz upotrebu apsolutnih i relativnih pokazatelja, kao i komparativnih statistikih metoda (metod utvrivanja korelacije). Rezultati su obraeni u programu SPSS 17, a predstavljeni su grafiki.
184
REZULTATI ISTRAIVANJA SA DISKUSIJOM

Grafikon 1 - Distribucija ispitanika sa cerebralnom paralizom prema nivou socijalne zrelosti i vrsti motorikog oteenja
Grafikon 1 prikazuje distribuciju ispitanika sa cerebralnom paralizom prema nivou socijalne zrelosti u odnosu na vrstu motorikog oteenja. Socijalno nedovoljno zrelih ispitanika ima 18 (48,6%), 8 sa kvadriparezom, 3 sa hemiparezom i 7 sa paraparezom. Adekvatnu socijalnu zrelost ima 15 (40,5%) ispitanika, 3 je sa kvadriparezom, 5 sa hemiparezom i 7 ispitanika je sa paraparezom. Bez ikakvog socijalnog kontakta je 4 ispitanika, 3 sa kvadriparezom i 1 sa hemiparezom. Nije utvreno postojanje statistiki znaajnih razlika. Grafikon 2 - Distribucija ispitanika prema nivou socijalne zrelosti i programu koji pohaaju
185
Grafikon 2 prikazuje distribuciju ispitanika prema nivou socijalne zrelosti i programu u koji su uenici ukljueni. Uoava se da je kod samo 2 ispitanika (13,3% ), koji prate specijalni program, socijalna zrelost na nivou koji zadovoljava oekivanja za pohaanje kole. Kod njih 12 (66,7%) socijalna zrelost je ispod oekivanja, a kod 4 ispitanika, koji prate specijalni program, nije bilo mogue ni ispitati socijalnu zrelost, zbog nemogunosti bilo kakve komunikacije. Kod ispitanika koji pohaaju redovni program, situacija je bolja. Meutim i kod ove grupe ispitanika uoavamo 6 ispitanika (33,3%), ija socijalna zrelost ne zadovoljava kriterijume za pohaanje nastave (razliite manifestacije asocijalnog ponaanja, izolacija, negativizam, depresija, i slino). Ova deca imaju snien adaptacioni kapacitet i pokazuju probleme u prilagoavanju zahtevima programa. Procena socijalizacije dece sa motorikim poremeajima predkolskog uzrasta (Nikoli i sar., 2003) u dve oblasti: kontakt i samostalnost, pokazala je, i pored toga to je najvei broj ispitane dece bio sa dijagnozom cerebralne paralize, da odgovarajue kontakte sa okruenjem uspostavlja 77,42 % dece, to ukazuje da je i kod ove dece socijalnost, kao spontana elja za druenjem i drugima, prisutna i u velikoj meri izraena. Deci sa motorikim poremeajima, ogranien je, a u nekim sluajevima ak potpuno uskraen, dobar deo (kvalitativnih i kvantitativnih) neophodnih iskustava i sociopsiholokih efekata druenja tokom itavog ivotnog veka. Ovakva distribucija frekvencije uslovila je postojanje statistiki znaajne korelacije izmeu nivoa socijalne zrelosti i programa u koji su uenici ukljueni, utvrene Spearman-ovim testom, na nivou p < 0,000 pri vrednosti r = 0,616.
186
Grafikon 3 - Distribucija ispitanika prema stepenu emocionalne zrelosti i vrsti motorikog oteenja
Grafikon 3 prikazuje distribuciju ispitanika prema nivou emocionalne zrelosti i topografskoj distribuciji motorikog oteenja. Emocionalno nedovoljno zrelih ispitanika ima 18 (48,6%). U toj grupi ima 9 ispitanika sa kvadriparezom, 3 sa hemiparezom i 6 sa paraparezom. Adekvatnu emocionalnu zrelost ima 16 ispitanika (43,2%), 3 sa kvadriparezom, 5 sa hemiparezom i 8 sa paraparezom. Bez ikakve emocionalne reakcije ima 3 ispitanika (8,1%), 2 sa kvadriparezom i 1 sa hemiparezom. Oigledan je uticaj neuroloke distribucije oteenja na nivo emocionalne zrelosti. Spearman-ov test pokazuje znaajnost korelacije izmeu neuroloke distribucije oteenja i nivoa emocionalne zrelosti, na nivou p = 0,037 pri vrednosti r =0,344. Grafikon 4 - Emocionalna zrelost ispitanika i program koji pohaaju
187
Na grafikonu 4 se uoava da je kod samo 2 (13,3%) ispitanika koji prate specijalni program, emocionalna zrelost na nivou koji zadovoljava oekivanja za pohaanje kole. Kod 13 (68,4%) emocionalna zrelost je ispod oekivanja, a kod 3 ispitanika iz specijalne kole, nije bilo mogue ni ispitati emocionalnu zrelost, zbog nemogunosti bilo kakve komunikacije. Kod ispitanika koji pohaaju redovnu kolu situacija je bolja, meutim i kod ove grupe ispitanika uoavamo 6 ispitanika, ija emocionalna zrelost ne zadovoljava kriterijume za pohaanje nastave. Ovakva distribucija frekvencije uslovila je postojanje statistiki znaajne korelacije izmeu emocionalne zrelosti ispitanika i programa koji pohaaju, na nivou p < 0,000 pri vrednosti r = 0,607.
ZAKLJUAK
Socijalna zrelost je kod 15 ispitanika naeg uzorka (40,5%) u okviru oekivanog, kod 18 (48,6%) ispitanika je ispod oekivanog, a sa 4 ispitanika (10,8%) nije bilo mogue ostvariti bilo kakav socijalni kontakt. To su ispitanici sa teom ometenou u mentalnom razvoju. Uoava se da je kod samo 2 ispitanika (13,3% ) koji prate specijalni program, socijalna zrelost na nivou koji zadovoljava oekivanja za pohaanje kole. Kod njih 12 (66,7%) socijalna zrelost je ispod oekivanja, a kod 4 ispitanika, koji prate specijalni program, nije bilo mogue ni ispitati socijalnu zrelost, zbog nemogunosti bilo kakve komunikacije. Kod 6 ispitanika koji pohaaju redovni program, evidentirali smo niu socijalnu zrelost. Ovaj podatak objanjavamo injenicom da su ispitanici koji pohaaju redovni program svesni svoje razliitosti i gde nastaje problem. Oni su svesni objektivnog ogranienja motornih funkcija i u neprekidnom su strahu i pod tenzijom zbog neuspeha. Tu se manifestuju razliiti oblici asocijalnog ponaanja, najee povlaenje i izolacija, negativizam, odbijanje saradnje i gubitak motivacije. Na skali emocionalnog razvoja, dobili smo sline rezultate: emocionalni razvoj kod 16 ispitanika (43,2%) je u okviru oekivanog, ispod oekivanog je kod 18 (48,6%) ispitanika, a od 3 ispitanika (8,1%) nismo dobili nikakav emocionalni odgovor. Emocionalna prilagoenost je najmanje ugroena, slabiji rezultati postignuti su na skali za ispitivanje samokontrole i na kraju, najvie je ugroena samokritinost.
188
Istraivanjem smo utvrdili da je socijalna zrelost u okvirima oekivanog kod 86,7% ispitanika koji prate redovni nastavni plan i program. Takoe, socijalna zrelost ispitanika koji prate specijalni plan i program je kod 68,7 % ispod oekivanog za pohaanje nastave. Emocionala zrelost je u okviru oekivanja kod 86,7% ispitanika koji prate redovni nastavni plan i program. Kod 68,4 % ispitanika koji pohaaju specijalni program, emocionalna zrelost je ispod oekivane. Analizom uticaja socijalne zrelosti i emocionalne zrelosti, u odnosu na spremnost za praenje redovnog i specijalnog programa, utvrdili smo visoko statistiki znaajnu korelaciju, na nivou p < 0,001, to ukazuje na injenicu da je via socijalna i emocionalna zrelost kod dece,koja pohaaju nastavu po redovnom programu. Veina ispitanika nema odgovarajui nivo socijalne i emocionalne zrelosti za polazak u kolu. Utvrene su statistiki znaajne razlike u nivou socijalne i emocionalne zrelosti za polazak u kolu u odnosu na ukljuenost u redovni ili specijalni obrazovni program. injenica da su u pitanju kolska deca apostrofira znaaj ovih aspekata zrelosti i ukazuje da je njihov odgovarajui nivo jedan od kriterijuma za izbor obrazovnog programa za decu sa cerebralnom paralizom.
LITERATURA
1. Banjac, L. (2010). Spremnost za polazak u kolu dece sa motorikim poremeajima. Magistarska teza, Univerzitet u Beogradu, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju. 2. Gai-Pavii, S. (2002). Vrnjako socijalno ponaanje dece sa smetnjama u razvoju, Nastava i vaspitanje, 5, 452469. 3. Hrnjica, S. (1992). Zrelost linosti. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva. 4. Kamenov, E. (1997). Metodika vaspitno - obrazovnog rada III. Beograd: Zajednica viih kola Srbije. 5. ivkovi, G. (1994). Psihologija telesno invalidnih lica. Beograd: Defektoloki fakultet. 6. Mateji-urii, Z. (1994). Senzomotorna inteligencija i socijalno posredovanje. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva.
189
7. Nikoli, S., Ili, D., Simonovi, S. (2003). Socijalizacija dece sa telesnim invaliditetom, Istraivanja u defektologiji, 2, 67-77. Beograd: Centar za izdavaku delatnost Defektolokog fakulteta. 8. Radivojevi, D. (2002). Rano otkrivanje, dijagnostika i tretman poremeaja psihomotornog razvoja, Cerebralno ugroeno dete i dete sa cerebralnom paralizom, Beograd. 9. Spasenovi, V. (2009). Kvalitet socijalnih odnosa i kolsko postignue uenika razliitog uzrasta, Zbornik Instituta za pedagoka istraivanja, 41, 2: 331-348. Beograd: Institut za pedagoka istraivanja. 10. ain, M., Topi, S., akovi, N., Boi, D. i Gali, B. (2001). Kako pripremamo dijete za polazak u kolu. Banja Luka: Centar za predkolsko vaspitanje i obrazovanje. 11. Vujai, M. (2006). Problemi i perspektive dece sa posebnim potrebama, Zbornik Instituta za pedagoka istraivanja, 38, 1: 190-204. Beograd: Institut za pedagoka istraivanja.
190
SOCIAL AND EMOTIONALSCHOOL READINESS OF CHILDREN WITH CEREBRAL PALSY

Special Hospital for Cerebral Palsy and Developmental Neurology, Belgrade* University of Belgrade, Faculty of Special Education and Rehabilitation**
Lidija Banjac*, Sneana Nikoli**
Summary
The achieved developmental level of skills necessary for assessing school readiness of children with motor disabilities is shown from the aspect of emotional and social development. The research included 37 participants with cerebral palsy, of both genders, divided in two subgroups: 19 students attending regular schools and 18 students attending special programs in Miodrag Matic and Dr Dragan Hercog elementary schools in Belgrade. Behavioral Integration Scale was used as a measuring instrument. Two subscales were used to assess social maturity: Accepting Work Obligations and Readiness to Cooperate. Three subscales were used to assess the achieved level of emotional maturity: Self-control Ability, Self-criticism, and Emotional Adaptation. As emotional and social development of the participants significantly correlate with their maturity to follow the curriculum, we can conclude, by observing significant differences in children attending regular and special programs, that emotional and social maturity are significant indicators of school readiness and one of the criteria for selecting appropriate programs for students with cerebral palsy. Key words: cerebral palsy, emotional development, social development, school readiness Primljeno, 14. 3. 2011. Prihvaeno, 17. 5. 2011.
191
UDK: 159.937.52.072-053.5; 159.946.4.072-053.5 ID: 185078540 Originalni nauni rad
Milica GLIGOROVI1 Vesna VUINI
Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciji i rehabilitaciju
KVALITET CRTEA DECE MLAEG KOLSKOG UZRASTA2

Imajui u vidu da kvalitet crtea zavisi od nivoa organizovanosti praktognostikih sposobnosti, ije su najvanije komponente vizuelna panja, vizuelna percepcija, vizuelno pamenje, vizuospacijalne, vizuokonstruktivne i motorike sposobnosti, kao osnovni cilj rada definisali smo utvrivanje nivoa razvoja vetine crtanja kod dece mlaeg kolskog uzrasta. Uzorkom je obuhvaeno 400 uenika IIIV razreda beogradskih osnovnih kola, uzrasta 8-11 godina. Za procenu vetine crtanja korieni su subtestovi Crtanje oblika i Crtanje ACADIA testa razvojnih sposobnosti. Analizom rezultata utvreno je da su postignua ispitanika u oblasti crtanja neto bolja (ali ne i statistiki znaajno p>0.05) od postignua na zadacima precrtavanja oblika, gde se zapaa i izraenija disperzija. Rezultati veine (81.8%) ispitanika na subtestu Crtanje oblika pripada kategoriji oekivanih prema uzrastu, postignua 18.2% odstupaju od normi za uzrast, i to 4% dve ili vie SD od definisanih normi, a 14.2% jednu SD. Utvreno je prisustvo statistiki znaajne povezanosti izmeu razreda koji ispitanici pohaaju i kvaliteta crtanja (p0.000-0.001). Postignua devojica na subtestovima Crtanje oblika (p=0.048) i Crtanje (p=0.001) su statistiki znaajno bolja od postignua deaka. Statistiki znaajna razlika rangova rezultata izmeu deaka i devojica je utvrena na subtestu Crtanje
1 E-mail: gligorovic@fasper.bg.ac.rs 2 Rad je proistekao iz projekta Kreiranje protokola za procenu edukativnih potencijala dece sa smetnjama u razvoju kao kriterijuma za izradu individualnih obrazovnih programa, broj 179025 (2011-2014), iju realizaciju finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije.
193
(p=0.029), dok je na subtestu Crtanje oblika distribucija odstupanja ravnomerna (p=0.029). Kljune rei: crte, vizuospacijalne sposobnosti, mlai kolski uzrast
UVOD
Nivo razvoja crtea zavisi od zrelosti sposobnosti koje determiniu vetinu crtanja, prvenstveno vizuospacijalnih i praksikih sposobnosti, ali i bazinih mehanizama panje, pamenja i miljenja. Iako decenijama u fokusu istraivakih i metaanalitikih studija, vizuospacijalne sposobnosti jo uvek nisu jasno fenomenski i strukturalno definisane. Najee se konceptualizuju kao set sposobnosti namenjenih obradi neverbalnih informacija, ije su osnovne komponente: spacijalna percepcija, mentalna rotacija i spacijalna vizualizacija (Watson, Kidd i Horner, 2003). Tekoe u ovoj oblasti se ispoljavaju u pozicioniranju objekta u prostoru, odreivanju pozicije u odnosu na svoje telo i druge objekte. Smetnje vizuospacijalne analize odraavaju se i na mogunost lokalizacije i orijentacije u prostoru i precizne manipulativne aktivnosti, posebno u oblasti grafomotorike (Gligorovi, Vujani, 2003). Tekoe sloenih vizuelnih funkcija oteavaju stvaranje mentalne reprezentacije objekta, to moe da utie na sposobnost deteta da prepoznaje i koristi slova, cifre, simbole, rei ili slike. To se odraava na akademske vetine, kognitivne i adaptivne sposobnosti (Gligorovi, Radi esti, 2010; Moguel-Ancheita i dr., 2010). Smatra se da su vizuospacijalne sposobnosti jedan od najvanijih preduslova kreativnosti u oblastima likovnih umetnosti i tehnikih nauka (Silverman, 2005). Razvoj crtea poinje najee krajem senzomotornog perioda, fazom vrljanja ili krabanja, u kojoj crte nema reprezantacioni karakter. Pojavom semiotike funkcije, crte, kao oblik reprezentacije, u isto vreme poseduje obeleja simbolike igre i mentalne slike to detetu omoguava da spontanim tragovima na hartiji pripie znaenje (period tzv. sluajnog realizma). Vremenom, ono poinje da tei ostvarivanju vizuelne slinosti. To je faza tzv. promaenog realizma, koja se manifestuje tekoama prostorne organizacije crtea, proporcija, povezivanja elemenata i sl. Tokom predkolskog i ranog kolskog perioda,
194
Gligorovi, M., Vuini, V.: Kvalitet crtea dece mlaeg kolskog uzrasta
deiji crte prolazi kroz fazu intelektualnog realizma, ija je osnovna odlika da dete crta ono to zna o objektu, a ne ono to vidi. Rukovodi se mentalnom slikom objekta, definiuim parametrima koje ona sadri, nezavisno od toga jesu li ti parametri vidljivi na objektu tokom crtanja (Anning i Ring, 2004; Golomb, 2004; Hope, 2005). Razvojem logikih operacija i figurativnog aspekta miljenja prevazilazi se topoloki doivljaj prostora i razvija pojmovno, projektivno i euklidovsko poimanje prostora (Piaget, Inhelder, 1956), to omoguava detetu da predstavi izgled objekta u zavisnosti od take posmatranja. Crte se koristi kao jedan od indikatora intelektualne zrelosti, linosti i emocionalne prilagoenosti deteta (Watkins, Glutting i Youngstrom, 2005). U naem ranijem istraivanju je utvreno da rezultati vie od polovine ispitanika sa smetnjama u uenju znaajno odstupaju od normi za uzrast na subtestu Crtanje Acadia testa razvojnih sposobnosti, to naglaava znaaj vetine crtanja kao dimenzije kognitivnog razvoja (Gligorovi, Radi esti, 2010). Premda korelacije sa drugim testovima nisu uvek dovoljno znaajne da bi se smatrao pouzdanom merom intelektualne zrelosti, crte moe da bude znaajan pokazatelj razvoja deteta. To se posebno odnosi na odstupanja u razvoju (u oba smera), pa poslednjih godina postoji tendencija prevazilaenja klasinog koncepta akademskih postignua kao mere potencijala deteta. Ovaj pristup favorizuje kreativnost i spontano izraavanje (Sternberg i Davison, 2005; Treffinger, 2004).
Cilj rada Imajui u vidu da kvalitet crtea zavisi od nivoa organizovanosti praktognostikih sposobnosti, ije su najvanije komponente vizuelna panja, vizuelna percepcija, vizuelno pamenje, vizuospacijalne, vizuokonstruktivne i motorike sposobnosti, kao osnovni cilj rada definisali smo utvrivanje nivoa razvoja vetine crtanja kod dece mlaeg kolskog uzrasta.
195
METOD RADA
Uzorak Uzorkom je obuhvaeno 400 uenika IIIV razreda beogradskih osnovnih kola, uzrasta 8-11 godina. Distribucija uzorka prema polu i razredu prikazana je u tabeli 1. Tabela 1 - Distribucija uzorka prema polu i razredu
POL Muki enski Total broj % broj % broj % drugi 70 17.5% 61 15.3% 131 32.8% RAZRED trei 64 16.0% 69 17.3% 133 33.3% Total etvrti 72 18.0% 64 16.0% 136 34.0% 206 51.5% 194 48.5% 400 100.0%
Prema rezultatima 2 testa, uzorak je ujednaen prema parametrima uzrasta (p=0.749) i pola (p=0.238). Iz dokumentacije kola dobijeni su podaci o uzrastu, nivou edukacije, intelektualnim sposobnostima i kolskom uspehu. Instrumenti Za procenu vetine crtanja korieni su subtestovi Crtanje oblika i Crtanje ACADIA testa razvojnih sposobnosti (Atkinson, Johnston i Lindsaz, 1972.), prevedenog i adaptiranog 1985. godine (Novosel i Marvin Cavor, 1985). Test je dodatno adaptiran prema specifinostima srpskog jezika, a izvrena je i normiranje rezultata na osnovu postignua dece mlaeg kolskog uzrasta nae populacije (Gligorovi i dr., 2005). Moe da se primenjuje individualno ili grupno. Nije brzinskog tipa, pa daje mogunost prilagoavanja ritmu svakog deteta. Crtanje oblika (Subtest IV) sadri 20 modela rastue sloenosti koje dete treba da precrta. Za svaki ispravan odgovor dobija se po jedan bod. Crtanje (Subtest XIII) zahteva od deteta da nacrta oveka koji stoji ispod drveta, pored kue. Ocenjuje se na osnovu prepoznatljivosti,
196
tanosti proporcija, bogatstva detalja i meusobnog odnosa zadatih elemenata. Maksimalan skor je 20 poena. Statistika obrada podataka U obradi dobijenih podataka korieni su: raspon, mere centralne tendencije, mere varijabilnosti, parametrijska i neparametrijska analiza varijanse, t-test, Pearson-ov koeficijent korelacije, Spearman-ov koeficijent korelacije i 2 test.

Analiza rezultata procene crtanja prema modelu i reprezentacione dimenzije crtea prikazana je u Tabeli 2. Tabela 2 - Rezultati procene crtanja kod dece mlaeg kolskog uzrasta
SUBTEST Crtanje oblika Crtanje Min 0 3 Max 20 20 AS 13.18 14.63 SD Var. r 4.173 17.418 0.320 2.843 8.085 p 0.000
Postignua u oblasti crtanja, posmatrano iz ugla raspona i srednjih vrednosti rezultata, kod naih ispitanika su neto bolja (ali ne i statistiki znaajno p>0.05) od postignua na zadacima precrtavanja oblika, gde se zapaa i izraenija disperzija rezultata (detaljnije u Tabeli 2). Utvrena je znaajna korelacija izmeu posmatranih parametara (r=0.320, p<0.000). Pri ocenjivanju subtestova Crtanje oblika i Crtanje prioritet se daje spacijalnoj rekonstrukciji i konstrukciji zadatih elemenata, nezavisno od kvaliteta motorike izvrivosti (Gligorovi i dr., 2011). Iako se zadaci crtanja, koje zahteva prostorno pozicioniranje elemenata u prostoru hartije, reprodukovanje trodimenzionalnosti i meusobnih relacija objekata, smatraju sloenijim (Bremner i dr., 2000), nai ispitanici ih neto uspenije izvravaju od zadataka precrtavanja dvodimenzionalnih oblika razliite sloenosti. Jedan od osnovnih preduslova uspenosti na zadacima precrtavanja je poznavanje prostornog rasporeda linija. Dete daleko lake precrtava elemente koji su bliski njegovom iskustvu (Toomela, 2002), pa se neto slabija postignua na subtestu Crtanje oblika mogu objasniti strukturom ponuenih modela.
197
Kategorije postignua na subtestovima Crtanje oblika i Crtanje Rezultati procene precrtavanja i crtanja su analizirani iz ugla odstupanja od normi na pojedinanim subtestovima. U odnosu na uzrasne norme, rezultati primenjenih subtestova su rangirani u tri kategorije: postignua koja odgovaraju uzrastu rang 3, postignua koja odstupaju jednu standardnu devijaciju (SD) rang 2 i postignua koja odstupaju dve SD od prosenih postignua rang 1. Rezultati koji su jednu SD nii od oekivanih ukazuju na elemente smetnji, a odstupanja od 2 ili vie SD govore o postojanju specifinih smetnji u procenjenim domenima. Distribucija ispitanika prema kategoriji postignua na subtestovima kojima se procenjuje precrtavanje i crtanje prikazana je u Tabeli 3. Tabela 3 - Rangovi postignua na subtestovima Crtanje oblika i Crtanje kod dece mlaeg kolskog uzrasta
RANG 1 2 3 Total Crtanje oblika Broj % 16 4.0 57 14.2 327 81.8 400 100.0 Crtanje Broj 14 50 336 400 % 3.5 12.5 84.0 100.0
=0.104, p=0.037 Rezultati veine (81.8%) ispitanika na subtestu Crtanje oblika pripada kategoriji oekivanih prema uzrastu, postignua 18.2% odstupaju od normi za uzrast, i to 4% dve ili vie SD od definisanih normi, a 14.2% jednu SD. Zastupljenost rezultata koji znaajno odstupaju od normi za uzrast nije velika, ali, imajui u vidu znaaj vizuospacijalnih sposobnosti za usvajanje akademskih znanja i vetina (Gligorovi, Radi esti, 2010; Moguel-Ancheita i dr., 2010), zahteva posebnu panju. Kod dece sa smetnjama u uenju, na subtestu Crtanje oblika rezultati veine (72%) ispitanika odstupaju od normi za uzrast, a na subtestu Crtanje neto vie od polovine (54%) (Gligorovi, Radi esti, 2010).
198
Kvalitet crtea i razred Analiza rezultata subtestova Crtanje oblika i Crtanje prema razredu koji ispitanici pohaaju prikazana je u Tabeli 4. Tabela 4 - Rezultati procene crtanja kod dece mlaeg kolskog uzrasta prema razredu
Crtanje/razred Crtanje oblika Crtanje II III IV II III IV N 131 133 136 131 133 136 AS 11.44 13.24 14.80 13.90 14.88 15.07 SD 4.254 3.887 3.701 3.005 2.669 2.732 Min 0 0 4 3 7 6 Max 20 20 20 20 20 20 F(2) p
24.136 0.000
6.659
0.001
Razvojni potencijal dece mlaeg kolskog uzrasta u oblasti crtanja i precrtavanja potvren je i rezultatima analize varijanse (p0.0000.001). Statistiki izraz razvojnog trenda je uoljivo visok (F=24.136) na subtestu Crtanje oblika. Ovaj nalaz je u skladu sa stavom da kumulativni efekat sazrevanja korteksa i senzomotornog iskustva omoguava kvalitetniju integraciju informacija (Parrish i dr., 2005), to se ispoljava i u kvalitetu crtea. Naravno, potrebno je imati u vidu i uticaj vebe tokom nastavnog procesa. Iz podataka u Tabeli 4 se uoava i smanjenje disperzije rezultata sa uzrastom/razredom, to ukazuje na sazrevanje, balansiranje i jasno profilisanje procenjenih sposobnosti tokom vremena. Analiza odstupanja od normi na primenjenim subtestovima prema razredu nije ukazala na prisustvo statistiki znaajnih odnosa (p<0.05).
Kvalitet crtea i pol Imajui u vidu da su tekoe u uenju ee kod deaka (Reynolds, 2003; Gligorovi, Radi esti, 2010), analizirali smo odnos izmeu rezultata procene crtanja i pola ispitanika. Analiza rezultata subtestova Crtanje oblika i Crtanje izmeu deaka i devojica prikazana je u Tabeli 5.
199
Tabela 5 - Rezultati procene crtanja kod dece mlaeg kolskog uzrasta prema polu
Crtanje/pol Crtanje muki oblika enski muki Crtanje enski N 206 194 206 194 AS 12.78 13.61 14.16 15.12 SD 4.225 4.086 2.872 2.732 Min Max 3 20 0 20 3 20 7 20 F(1) 3.949 11.905 p 0.048 0.001
Prema rezultatima prikazanim u Tabeli 5, postignua devojica na subtestovima Crtanje oblika (p=0.048) i Crtanje (p=0.001) su statistiki znaajno bolja od postignua deaka. U naem ranijem istraivanju sposobnosti crtanja kod dece dece mlaeg kolskog uzrasta opte populacije, devojice su takoe pokazale bolje rezultate od deaka u grafikoj reprezentaciji prostornih odnosa na svim uzrasnim nivoima (Gligorovi i dr., 2005). Podaci o odnosu izmeu pola i vizuospacijalnih sposobnosti nisu konzistentni. Veina istraivanja ukazuje na superiornost pripadnika mukog pola u oblasti mentalne rotacije, dok su rezultati analize ostalih komponenti vizuospacijalnih sposobnosti nehomogeni (Halpern, 2000; Kimura, 1999; Newcombe, Mathason, Terlecki, 2002). Prema rezultatima nekih studija, u ranim periodima razvoja i tokom mlaeg kolskog uzrasta, devojice su neto bolje u reavanju vizuospacijalnih zadataka, da bi se taj odnos vremenom menjao u korist deaka (Watson i dr., 2003).
Kategorije postignua na subtestovima Crtanje oblika i Crtanje u odnosu na pol Analiza rezultata procene precrtavanja i crtanja iz ugla odstupanja od normi u odnosu na pol je prikazana u Tabeli 6.
200
Tabela 6 - Rangovi postignua na subtestovima kod dece mlaeg kolskog uzrasta prema polu
RANGOVI POSTIGNUA 1 Crtanje oblika 2 3 1 Crtanje 2 3 broj % broj % broj % broj % broj % broj % Pol muki enski 11 5 2.8% 1.3% 31 26 7.8% 6.5% 164 26 41.0% 6.5% 9 5 2.3% 1.3% 32 18 8.0% 4.5% 165 171 41.3% 42.8% Total 16 4.0% 57 14.3% 327 81.8% 14 3.5% 50 12.5% 336 84.0% H(1) P
1.488
0.222
4.783
0.029
Kao to se moe uoiti u Tabeli 6, statistiki znaajna razlika rangova rezultata izmeu deaka i devojica je utvrena na subtestu Crtanje (p=0.029), dok je na subtestu Crtanje oblika distribucija odstupanja ravnomerna (p=0.029). Analizom rangova postignua na subtestu Crtanje uoava se da se, iako suptilne, razlike u zastupljenosti definisanih kategorija ispoljavaju u rezultatima statistike analize. Odstupanje od jedne SD, koje ukazuje na elemente smetnji u procenjenoj oblasti, zapaa se kod 18 devojica (4.5% uzorka) i 32 (8%) deaka, a odstupanje od 2 SD, koje je indikator specifinih smetnji, kod 5 (1.3% uzorka) devojica i 9 (2.3% uzorka) deaka. I analiza rezultata subtesta Crtanje kod dece sa specifinim smetnjama u uenju je pokazala da su, za razliku od postignua na drugim subtestovima, postignua devojica na subtestu Crtanje znaajno bolja od postignua deaka (Gligorovi, Radi esti, 2010).
201
ZAKLJUAK
Analizom rezultata procene kvaliteta crtea kod dece mlaeg kolskog uzrasta doli smo do sledeih zakljuaka: 1. Postignua u oblasti crtanja, posmatrano iz ugla raspona i srednjih vrednosti rezultata, su neto bolja (ali ne i statistiki znaajno p>0.05) od postignua na zadacima precrtavanja oblika, gde se zapaa i izraenija disperzija. Utvrena je znaajna korelacija izmeu posmatranih parametara (r=0.320, p<0.000). Rezultati veine (81.8%) ispitanika na subtestu Crtanje oblika pripada kategoriji oekivanih prema uzrastu, postignua 18.2% odstupaju od normi za uzrast, i to 4% dve ili vie SD od definisanih normi, a 14.2% jednu SD. 2. Utvreno je prisustvo statistiki znaajne povezanosti izmeu razreda koji ispitanici pohaaju i kvaliteta crtanja (p0.000-0.001). Analiza rangova rezultata na primenjenim subtestovima prema razredu nije ukazala na prisustvo statistiki znaajnih odnosa (p<0.05). 3. Postignua devojica na subtestovima Crtanje oblika (p=0.048) i Crtanje (p=0.001) su statistiki znaajno bolja od postignua deaka. Statistiki znaajna razlika rangova rezultata izmeu deaka i devojica je utvrena na subtestu Crtanje (p=0.029), dok je na subtestu Crtanje oblika distribucija odstupanja ravnomerna (p=0.029). Iako su rezultati veine ispitanika na primenjenim subtestovima u skladu sa uzrasnim normama, odstupanja od jedne i dve SD predstavljaju jasne indikacije za ukljuivanje u program koji podrazumeva stimulativni i/ili korektivni rad u oblastima u kojima su uoene tekoe. Ukoliko dete ne uspeva da uspeno savlada standardni obrazovni program, potrebno ga je ukljuiti u program tercijarne prevencije, koji podrazumeva kreiranje individualnog obrazovnog programa.
202
LITERATURA
1. Anning, A. and Ring, K. (2004). Making Sense of Childrens Drawings. Maidenhead: Open University Press. 2. Atkinson, J.S., Johnston, E.E., Lindsay, A. (1972). Acadia test of developmental abilities. Wolfville, Nova Scotia, Canada: University of Acadia. 3. Bremner J.G., Morse R., Hughes S., Andreasen G. (2001). Relations between Drawing Cubes and Copying Line Diagrams of Cubes in 7 to 10 Year Old Children, Child Development, Volume 71(3), 621-634. 4. Gligorovi M., Glumbi N., Maei Petrovi D. i dr.(2005). Specifine smetnje u uenju kod dece mlaeg kolskog uzrasta; u: Golubovi S. i grupa autora: Smetnje u razvoju kod dece mlaeg kolskog uzrasta; Defektoloki fakultet, Merkur, Beograd, 415-523. 5. Gligorovi M., Radi esti M. (2010). Procena sposobnosti neophodnih za uspeno ovladavanje akademskim vetinama kod dece sa smetnjama u uenju. Specijalna edukacija i rehabilitacija. 9 (1), 15-36. 6. Gligorovi, M., Radi esti, M. (2011). Odnos izmeu nivoa razvoja sposobnosti neophodnih za uspeno ovladavanje akademskim vetinama i pola kod dece sa specifinim smetnjama u uenju. Nastava i vaspitanje, 1, 145-156. 7. Gligorovi, M., Vuini V., Ekirovi B., Jablan B. (2011). The influence of the manifest strabismus and stereoscopic vision on non-verbal abilities of visually impaired children. Research in Developmental Disabilities, 32, 1852-1859. 8. Gligorovi, M., Vujani, E. (2003). Organizovanost vizuelnih sposobnosti kod dece mlaeg kolskog uzrasta, Istraivanja u defektologiji, 2, 121-133. 9. Golomb, C. (2004) The Childs Creation of a Pictorial World. 2nd Edition, Mahway, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. 10. Halpern, D. F. (2000). Sex Differences in Cognitive Abilities (3rd ed.). Mahway, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. 11. Hope, G. (2005). The Types of Drawing that Young Children Produce in Response to Design Tasks, Design and Technology
203
Education: An International Journal, 10 (1), 43-53. http://www. qagtc.org.au/conf2005/QAGTC_upsidedown. 12. Kimura, D. (1999). Sex and Cognition. Cambridge, MA: The MIT Press. 13. Newcombe, N. S., Mathason, L., & Terlecki, M. (2002). Maximization of spatial competence: more important than finding the cause of sex differences. In A. McGillicuddyDe Lisi & R. De Lisi (Eds.), Biology, Society, and Behavior: The Development of Sex Differences in Cognition. Westport, Connecticut: Ablex. 14. Novosel, M. I., Marvin Cavor, Lj. (1985). Acadia test razvoja sposobnosti. Primijenjena psihologija, 1-2, 103-108. 15. Parrish, E. E, Giaschi, D. E, Boden, C. Dougherty, R. (2005). The maturation of form and motion perception in school age children, Vision Research, 45 (7), 827-837. 16. Piaget, J., & Inhelder, B. (1956). The childs conception of space. London: Routledge & Kegan Paul. 17. Silverman, L. (2005). Upside Down Brilliance: The Visual Spatial Learner. Brisbane, Queensland: Association for Gifted and Talented Children. 18. Sternberg, R., Davidson, J., E. (2005). Conceptions of Giftedness (2nd Edition). New York: Cambridge University Press. 19. Toomela, A. (2002). Drawing as a verbally mediated activity: A study of relationships between verbal, motor and visuospatial skills and drawing in children, International Journal of Behavioral Development, 26 (3), 234-247. 20. Treffinger, D. J. (Ed.) (2004). Creativity andGiftedness. Thousand Oaks, California: Corwin Press. 21. Watkins, M. W., Glutting, J. J., & Youngstrom, E. A. (2005). Issue in subtest profile analysis. In D. Flanagan & P. Harrison (Eds.), Contemporary intellectual assessment: Theories, tests, and issues (pp. 251-268). New York: The Guilford Press. 22. Watson, C. S., Kidd, G. R., & Horner, D. G. (2003). Sensory, cognitive, and linguistic factors inthe early academic performance of elementary school children: The Benton-IU project. Journal of Learning Disabilities, 36 (2), 165-197.
204
DRAWING QUALITY IN YOUNGER SCHOOLCHILDREN

University of Belgrade Faculty of Special Education and Rehabilitation
Milica Gligorovi, Vesna Vuini
Summary
The aim of this paper is to determine the developmental level of drawing skills in younger schoolchildren, bearing in mind that the quality of drawing depends on the organization level of practognostic abilities, most important components of which are visual attention, visual perception, visual memory, visuo-spatial, visuo-constructive, and motor abilities. The sample consists of 400 pupils aged between 8 and 11, attending II, III, and IV grade of Belgrade elementary schools. Subtests Shapes Drawing and Drawing of ACADIA developmental abilities test were used to assess drawing skills. Results analysis determined that the participants achievements in the area of drawing are somewhat better (however not statistically significant - p>0.05) than their achievements in tasks involving copying shapes where a more prominent dispersion is determined. Most results (81.8%) on Shapes Drawing subtest are age appropriate, while 18.2% deviate from age norms, out of which 4% deviate from the defined norms by two or more SD and 14.2% by one SD. Statistically significant relation was determined between the grades these pupils attend and the quality of drawing (p0.000 0.001). Girls achievements on subtests Shapes Drawing (p=0.048) and Drawing (p=0.001) are statistically significantly better than boys achievements. Statistically significant difference in results ranks between boys and girls was determined on subtest Drawing (p=0.029), while the deviation is equally distributed on subtest Shapes Drawing (p=0.029). Key words: drawing, visuo-spatial abilities, younger schoolchildren Primljeno, 28. 4. 2011. Prihvaeno, 27. 5. 2011.
205
Miodrag STOLJEVI1 Gordana ODOVI Milosav ADAMOVI
UDK: 376.1-056.36-053.5; 159.953.5.072-056.36-053.5; 159.943.072-056.36-053.5 ID: 185079052 Originalni nauni rad
Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju
MOTORNE PERFORMANSE GORNJIH EKSTREMITETA KOD DECE SA SMETNJAMA U UENJU

Smetnje u uenju ne podrazumevaju samo jedan poremeaj ve ukljuuju niz potekoa koje se odnose na kolske vetine kao to su: itanje, pisanje ili matematika. Sposobnost za uenje moe biti onemoguena manje vidljivim klinikim pokazateljima kao to su motorne performanse gornjih ekstremiteta dece koja imaju smetnje u uenju. Zbog prethodno navedene injenice cilj naeg istraivanja je bio ispitivanje motorne performanse gornjih ekstremiteta kod dece sa smetnjama u uenju. Uzorak je formiran od 68 uenika, oba pola, uzrasta 7 do 11 godina. Svi uenici su pohaali redovnu osnovnu kolu. Ispitanici su podeljeni u E-eksperimentalnu i K-kontrolnu grupu. Svaka grupa je imala po 34 ispitanika. Eeksperimentalnu grupu su inili ispitanici koji imaju smetnje u uenju, a kontrolnu grupu ispitanici koji nemaju smetnje u uenju. Grupe su izjednaene prema polu, uzrastu i stepenu inteligencije. Za procenu performansi gornjih ekstremiteta koriena je odgovarajua baterija somatopedskih testova. Rezultati ispitivanja motornih performansi ispitanika eksperimentalne grupe na nivou zgloba ake i zgloba lakta pokazuju visoku statistiku znaajnost, a na nivou zgloba ramena postoji statistika znaajnosi, ali neto nieg stepena. Rezultati ispitivanja motorne funkcije sva tri zgloba ruke istovremeno su, takoer, statistiki znaajni, ali u poreenju sa prethodnim pokazuju najniu statistiku znaajnost.
1 E-mail: drstosljevic@gmail.com
207
Zakljuci istraivanja pokazuju da su motorne performanse gornjih ekstremiteta u direktnoj korelaciji sa smetnjama u uenju. Kljune rei: motorne performanse, smetnje u uenju, gornji ekstremiteti
UVOD
U irem smislu, smetnje u uenju predstavljaju skup poremeaja u razvoju koji ima raznoliku osnovu i znaajno oteava izvravanje kolskih zadataka. Ovi razvojni problemi mogu se svrstati prema ICD10 klasifikaciji u dve vee kategorije koje se razlikuju po vrsti simptoma koji predominiraju, prema nainu na koji je oteano izvravanje kolskih zadataka i prema vrsti potrebne terapije. Prva od dve pomenute kategorije podrazumeva potekoe u pojedinim fazama obrade informacija, dok se druga kategorija ove klasifikacije odnosi na oteenja pojedinih funkcija kao to su: itanje (F 81.0), pisanje (F 81.1) i matematika (F 81.2-3). Prema istraivanju vrenom kod nas identifikovano je 7,14% uenika sa smetnjama u uenju (Stoljevi, 1994). Studija koju su sproveli Margai et al. pokazala je da u redovnim kolama ima 6% dece sa smetnjama u uenju (Margai et al., 2003). Smetnje u uenju imaju dugoroan uticaj na ivot osoba koje imaju ovu vrstu poremeaja. Taylor et al. sproveli su istraivanje koje je obuhvatilo 284 primaoca socijalne pomoi ija je prosena starost bila 34 godine, a 97% ispitanika je bilo enskog pola. Smetnje u uenju imalo je 22,9% i 32% nije imalo zavenu srednju kolu. Rezultati ovog istraivanja pokazali su da primaoci socijalne pomoi koji imaju smetnje u uenju nisu u mogunosti da izdravaju svoje porodice po osnovu zaposlenja (Taylor et al., 2004). Od mnogih kombinovanih faktora koji mogu dovesti do kolskih problema smetnje u uenju predstavljaju najei uzrok (Wender, 1981). Potekoe u uenju ne podrazumevaju samo jedan poremeaj ve ukljuuju niz potekoa vezanih za kolske vetine kao to su ve pomenute: itanje, pisanje i matematika. Lyon (1996) smatra da ove vrste potekoa prate i drugi problemi poput deficita socijalnih vetina, poremeaja emocija ili ponaanja. Navedene fenomene ne treba dovoditi u direktnu etiopatogenetsku vezu sa potekoama u
208
Stoljevi, M. i dr.: Motorne performanse gornjih ekstremiteta kod dece sa smetnjama u uenju
uenju kao to se one ne smeju pripisivati senzornim oteenjima, intelektualnoj ometenosti, kulturnim razlikama ili lenjosti. Niz objavljenih istraivanja o ovom problemu poevi od Levina (1980), pa do istraivanja Pieters et al. (2011) pokazuje povezanost loe motorne organizovanosti i potekoa u uenju. Ove potekoe ponekad mogu biti specifine i odnositi se direktno na motorne sposobnosti uenika kao to je to sluaj sa disgrafijom, a ponekad mogu prouzrokovati opte zaostajanje u usvajanju kolskih znanja i vetina. Bilo kako bilo, svaki pojedini aspekt motornog funkcionisanja ove dece moe doprineti njihovim potekoama u uenju, pa tako fina motorika utie na jedan nain dok gruba motorika ili odravanje posture potpuno drugaije utie na kolovanje ove dece.
Cilj istraivanja Cilj ovog rada je bio utvrivanje mogue korelacije izmeu motornih performansi gornjih ekstremiteta i potekoa u itanju, pisanju i matematici kod dece osnovnokolskog uzrasta.
METOD ISTRAIVANJA
Uzorak Uzorak je formiran od 68 uenika, oba pola, uzrasta od 7 do 11 godina. Svi ispitanici pohaaju redovnu osnovnu kolu. Ispitanike smo podelili na dve grupe, eksperimentalnu i kontrolnu. Svaka grupa je ukljuivala po 34 ispitanika. Ispitanici eksperimentalne grupe imaju potekoe u uenju po tipu itanja, pisanja i matematike. Ispitanici kontrolne grupe nemaju navedene potekoe. Grupe su izjednaene prema polu, uzrastu i stepenu inteligencije koji je u svim sluajevima bio izmeu 95 i 105 IQ jedinica. Struktura eksperimentalne i kontrolne grupe prikazana je u Tabeli 1, a struktura eksperimentalne grupe prema polu, uzrastu i tipu smetnje je prikazana u Tabeli 2.
209
Tabela 1- Struktura Eksperimentalne i Kontrolne grupe prema polu i uzrastu

Uzrast E grupa Muko ensko
N 7 7 7 7 28 % 10,30 10,30 10,30 10,30 41,20 N 1 1 2 2 6
K grupa Muko ensko

% 10,30 10,30 10,30 10,30 41,20 N 1 1 2 2 6 % 1,45 1,45 2,90 2,90 8,80
Ukupno Muko ensko

N 14 14 14 14 56 % N % 20,60 2 2,90 20,60 2 2,90 20,60 4 5,80 20,60 4 5,80 82,40 12 17,60
7-7,11 8-8,11 9-9,11 10-11
% N 1,45 7 1,45 7 2,90 7 2,90 7 8,80 28
Tabela 2 - Struktura eksperimentalne grupe prema polu, uzrastu i tipu smetnje

Uzrast itanje Muko ensko
N 4 4 4 4 % 5,80 5,80 5,80 5,80
Pisanje Muko ensko

N 1 1 1 1 4 % 1,45 1,45 1,45 1,45 5,80
Matematika Muko ensko

N 4 4 6 6 % 5,80 5,80 8,80 8,80 N / / 1 1 2 % / / 1,45 1,45 2,90
7-7,11 8-8,11 9-9,11 10-11
N % N % 1 1,45 7 10,30 1 / / 2 1,45 / / 7 4 4 10,30 5,80 5,80
16 23,20
2,90 22 32,20
20 29,20
Instrumenti i procedura istraivanja Prilikom testiranja ispitanika koristili smo tri vrste testova: LT test (Learning and Transfer Test) za utvrivanje potekoa u uenju po tipu itanja, pisanja i matematike, REVISC skalu za procenu inteligencije i Standardnu bateriju somatopedskih testova za merenje motornih performansi gornjih ekstremiteta koja se sastoji iz etiri testa: Ozeretzki proba, Coloredo proba, Ring proba, Target test. Ozeretzski proba je koriena za merenje motorne performanse na nivou zgloba ake, Coloredo proba je primenjena za merenje performanse na nivou zgloba lakta, a Ring proba za merenje performanse na nivou zgloba ramena. Target testom su merene ove performanse na sva tri zgloba istovremeno.
210
Procena potekoa u uenju, stepena inteligencije i motornih performansi gornjih ekstremiteta ispitanika koji su bili ukljueni u eksperimentalnu grupu vrena je u Zavodu za psihofizioloke poremeaje i govornu patologiju Prof. dr Cvetko Brajovi u Beogradu po njihovom dolasku u ustanovu, a pre poetka tretmana. Tek kada je kod ovih ispitanika dijagnostikovana neka potekoa u uenju, oni su bili svrstavani u eksperimentalnu grupu. Ispitanici kontrolne grupe su uenici O Borivoje Stankovi u Beogradu. Istraivanje je sprovedeno tokom kolske 2009/10. godine. Dobijene rezultate smo obradili pomou SPSS statistikog programa (verzija 17.0), a oni su bili poreeni parametrijskim testom One-Way ANOVA jer su podaci imali normalnu raspodelu, tj. bili su grupisani oko Xsr, a rasipanje podataka je malo (mala Sd).
REZULTATI
Dobijeni rezultati prikazani su u tabelama 3 i 4, a interpretacija rezultata je data u okviru koncepta statistike znaajnosti kao krucijalnog parametra u klinikim naukama jer razlika izmeu statistike znaajnosti (p u rasponu od 0,05 do 0,01), visoke statistike znaajnosti (p u rasponu od 0,01 do 0,001) i vrlo visoke statistike znaajnosti (p manje od 0,001) predstavlja matematiki okvir efikasnosti klinikog rada. Tabela 3 - Rezultati statistikog poreenja izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe za motorne performanse desne ruke
Vrsta testa ozeretzki coloredo ring target E grupa AS 78,856 35,641 24,746 22,347 K grupa AS 71,537 29,846 21,854 27,164 F vrednost 18,653 17,348 19,563 8,876 p 0,000 0,000 0,000 0,003
U Tabeli 3 prikazani su rezultati statistikog poreenja izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe za motorne performanse desne ruke. Ovi rezultati ukazuju na injenicu da je dobijena F vrednost za Ozeretzski probu iznosila 18,653, a nivo poverenja 0,000 to predstav-
211
lja vrlo visoku statistiku znaajnost. F vrednost za Coloredo probu je bila 17,348 to je takoe, dovelo do vrlo visoke statistike znaajnosti (p=0,000). Statistiki parametri za Ring probu su pokazali visoku F vrednost od 19,563, a posledino tome i vrlo visoku statistiku vrednost na nivou poverenja od 0,000. F vrednost za Target test je bila neto nia (8,876) pa je i nivo poverenja bio na nivou visoke statistike znaajnosti od 0,003. Tabela 4 - Rezultati statistikog poreenja izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe za motorne performanse leve ruke
Vrsta testa ozeretzki coloredo ring target E grupa AS 87,576 42,374 29,346 19,924 K grupa AS 99,385 50,085 33,907 22,745 F vrednost 15,763 15,001 16,763 8,026 p 0,000 0,000 0,000 0,005
U Tabeli 4 mogu se videti rezultati statistikog poreenja izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe za motorne performanse leve ruke. Dobijeni rezultati jasno pokazuju da je dobijena F vrednost za Ozeretzski probu iznosila 15,763, a nivo poverenja je bio 0,000 to predstavlja vrlo visoku statistiku znaajnost. F vrednost za Coloredo probu je bila 15,001 to je znailo da je i za ovaj test utvrena vrlo visoka statistika znaajnost od p=0,000. Ista F vrednost za Ring probu je iznosila 16,763, a time smo dobili i vrlo visoku statistiku vrednost na nivou poverenja od 0,000. Statistika obrada Target testa je pokazala da je F vrednost u ovom sluaju bila nia (8,026), pa je i nivo poverenja za ovaj test iznosio 0,005, tj. dobijena je visoka statistika znaajanost.
DISKUSIJA
Na osnovu viegodinjeg iskustva u praksi poznato nam je bilo da deca sa loijom motornom organizovanou imaju odreene potekoe u uenju, a posebno u izvoenju grafomotornog ina. Dobijeni razultati su bili relativno neoekivani jer su za sve ispitivane varijable dobijene vrlo visoke statistike znaajnosti osim za varijablu Target test za koju je ta statistika znaajnost bila na visokom nivou.
212
Analizom dobijenih rezultata moe se primetiti da deca sa smetnjama u uenju po tipu itanja, pisanja i matematike imaju smanjene motorne performanse na nivou zgloba ake to su u svom istraivanju potvrdili i Jelle Vuijk et al. (2011). Motorne performanse na nivou zgloba lakta su takoe bile znatno umanjene to je od ogromne vanosti za funkcionisanje ove dece jer veina kolskih vetina zavisi od korektnog motornog funkcionisanja na ovom nivou kineziolokog lanca ruka. Sline rezultate za ovu varijablu dobili su u svom istraivanju i Capellini et al. (2010). Ovo istraivanje pokazalo je vrlo visoku statistiku znaajnost za motorne performanse u nivou zgloba ramena to nije ba u potpunoj saglasnosti sa rezultatima dobijenim iz dostupne literature (Viholainen i sar., 2002). Najnia statistiku znaajnost dobijena je za motornu funkciju sva tri zgloba ruke istovremeno, a ovi rezultati su bili potvreni i u istraivanjima Pietrs i sar. (2011). Iz tumaenja prethodnih rezultata moemo videti da je postojala razlika izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe za sve testirane motorne performanse gornjih ekstremitea uenika sa smetnjama u uenju po tipu itanja, pisanja i matematike. Do ovakvog ishoda je verovatno dolo jer ova deca, prema istraivanju Levina (1980), imaju problema u finoj motorici koji se reflektuju na sve oblasti usvajanja kolskih znanja i vetina.
ZAKLJUAK
Dobijeni rezultati ovog istraivanja upuuju na injenicu da su motorne performanse gornjih ekstremiteta u direktnoj korelaciji sa smetnjama u uenju kod dece uzrasta 7-11 godina. Ova saznanja ukazuju na neophodnost poboljanja ispitivanih performansi kao jedan od osnovnih preduslova u otklanjanju smetnji u uenju po tipu itanja, pisanja i matematike. Takoe, poboljanje motornih performansi gornjih ekstremiteta svakako e doprineti i boljem ukupnom funkcionisanju ove dece, pa je kliniki imperativ rad na ovom segmentu motornog razvoja ispitivane populacije.
213
LITERATURA
1. Capellini, S.A., Coppede A.C. & Vale T.R. (2010). Fine motor function of school-aged children with dyslexia, learning disability and learning difficulties. Pro Fono, 22 (3), 201-8. 2. Jelle Vujik, P., Hartman, E., Mombarg, R., Scherder, E.& Visscher C. (2011). Associations between academic and motor performance in a heterogeneous sample of children with learning disabilities. Journal of learning disability, 44(3), 276-282. 3. Levin, M. D. (1980). The Child with learning disability; In: The practical menagment of the developmentaly child, The S.V. Mosby company, St. Louis. 4. Lyon, G.R. (1996). Learning disabilities, Future child, 6(1), 54-76. 5. Margai, F. & Henry, N. (2003). A community-based assessment of learning disabilities using environmental and contextual risk factors. Social Science & Medicine, 56(5): 13. 6. Patti L. Harrison; Flanagan, Dawn P. (2005). Contemporary intellectual assessment: theories, tests, and issues. New York: Guilford Press. 7. Pieters, S., De Block, K., Scheiris, J., Eyssen, M., Desoete, A., Deboutte, D. et al. (2011). How common are motor problems in children with a developmental disorder: rule or exception? Child Care Health Development, 37: doi:10.1111/j.13652214.2011.01225.x 8. Stoljevi, M. (1994). Uticaj klinikog defektolokog tretmana na sposobnosti uenika sa graninim stanjima inteligencije, Doktorska disertacija, Defektoloki fakultet, Beograd, str. 28. 9. Taylor, M.J. & Barusch, A. S. (2004). Personal, family, and multiple barriers of long-term welfare recipients. Social Work, 49(2), 175-183. 10. Viholainen, H., Ahonen, T., Cantell, M., Lyytinen, P.& Lyytinen H. (2002). Development of early motor skills and language in children at risk for familial dyslexia. Dev Med Child Neurol . 44(11), 761-9. 11. Wender, E.H. (1981). Learning Disabilities in Children. Pediatrics in Review, 3, 91-98.
214
UPPER LIMBS MOTOR FUNCTIONS IN CHILDREN WITH LEARING DISABILITIES

University of Belgrade, Faculty of Special Education and Rehabilitation
Miodrag Stoljevi, Gordana Odovi, Milosav Adamovi
Summary
Rather than referring to a single disorder, learning disabilities include several disorders relating to ac ademic skills, such as reading, writing, and mathematical skills. Learning ability may be hindered by less apparent clinical indicators, such as motor functions of upper limbs in children with learning disabilities. With regard to the above mentioned fact, the aim of this research was to test motor functions of upper limbs in children with learning disabilities. The sample consisted of 68 students, of both genders, aged between 7 and 11. All students attended a regular elementary school. The participants were divided in two groups: E- experimental group, and C control group. Each group consisted of 34 participants. Experimental group included participants with learning disabilities, while control group included participants without learning disabilities. The groups were equal regarding gender, age, and the level of intelligence. Appropriate somatological tests battery was used to assess upper limbs functions. Results of research on motor functions in experimental group at the level of wrist and elbow show a high statistical significance, while there is a somewhat lower statistical significance at the level of shoulder joint. Results of research on motor functions of all three arm joints are also statistically significant, but with the lowest statistical significance. Research results show that motor functions of upper limbs directly correlate to learning disabilities in tested children. Key words: motor functions, learning disabilities, upper limbs Primljeno, 30. 5. 2011. Prihvaeno, 21. 6. 2011.
215
UDK: 364-787.2-053.6 ID: 185079820 Originalni nauni rad
Dragana STANIMIROVI1 Luka MIJATOVI
DRUTVENA PODRKA INSTITUCIJA ZDRAVSTVENE ZATITE SLEPIM ADOLESCENTIMA I NJIHOVIM PORODICAMA

Drutvena podrka se odnosi na strukturu, kvalitet i funkciju socijalne mree kojoj pojedinac pripada. Smatra se izuzetno znaajnim izvorom za prevladavanje stresa. Oblici drutvene podrke su emocionalna, informaciona i konkretna, a svaki od ovih vidova podrke moe biti pruen neformalnim i formalnim putem. Budui da su porodice sa slepim adolescentom vie izloene stresu i da su ee upuene na traenje formalne drutvene podrke od sistema zdravstvene zatite, namee se pitanje da li postoje razlike u opaanju nivoa i sadraja ovog vida podrke izmeu porodica sa slepim adolescentom i porodica sa adolescentom tipinog razvoja. Uzorak su inile po 32 porodice. Podaci o sadraju i nivou drutvene podrke zdravstva dobijeni su od oeva, majki i adolescenata putem nedirektivno voenog intervjua i skale procene. Rezultati istraivanja su pokazali da su obe grupe porodica nezadovoljne, kao i da su porodice sa slepim adolescentom znatno nezadovoljnije i da im je potrebna posebna podrka. Analiza sadraja podrke sistema zdravstvene zatite ukazuje na brojne slinosti u opaanju izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe, s tim to porodice sa slepim adolescentom imaju i neka dodatna oekivanja, naroito u pogledu informacione i emocionalne podrke zdravstvenih ustanova. Kljune rei: drutvena podrka, zdravstvena zatita, porodica, slepoa
1 E-mail: dragana-s@open.telekom.rs
217
UVODNA RAZMATRANJA
Drutvena podrka odnosi se na kvalitet, strukturu i funkciju socijalne mree kojoj osoba pripada, a definie se kao interpersonalna razmena koja ukljuuje emocije, potvrivanje i pomo (Vlajkovi, 1998). Drutvena podrka se najee posmatra kao posredujui faktor izmeu krize i odreenog ivotnog dogaaja. Ovako viena, ona utie na nastanak, tok i ishod krize i to na dva naina: neposredno i posredno. Neposredan uticaj drutvene podrke ogleda se u menjanju znaenja kriznog ivotnog dogaaja, kao i efektima na ishod krize. Posredno, drutvena podrka moe delovati putem modifikacije reakcija na ivotni dogaaj i reakcija u krizi. Znaaj drutvene podrke kao vanog faktora u prevladavanju stresa, odavno je prepoznat od strane brojnih istraivaa u oblasti zatite mentalnog zdravlja. esto je potvrivana veza izmeu drutvene podrke i dobrog zdravlja, niske stope smrtnosti i breg oporavka nakon bolesti (Cohen & Syme, 1985; Hale, Hannum, & Espelage, 2005; Hurdle, 2001, prema Singletary et. al, 2009). Autori Cohen i McKay (1984), na primer, iznose teoriju po kojoj se drutvena podrka posmatra kao neka vrsta amortizera (ublaivaa) dejstva svakodnevnih stresora, potencijalno tetnih po somatsko i mentalno zdravlje (prema Singletary et. al, 2009, str.500). Papakonstatinou i Papadopoulos daju sistematizovan pregled dosadanjih pokuaja konceptualizacije oblika drutvene podrke. Mogue je nabrojati est kategorija podrke: intimna interakcija, materijalna pomo, fizika asistencija, voenje, povratna informacija i socijalna participacija (Huurre, Komulainen, & Aro, 1999, prema Papakonstatinou & Papadopoulos, 2010 ). Prema Weiss-u, u aspekate drutvene podrke se ubrajaju: privrenost, socijalnu integraciju, mogunost za pruanje brige, potvrivanje vrednosti, stvaranje zajednitva i voenje (Weiss, 1974, prema Papakonstatinou & Papadopoulos, 2010). Birch i Etzion razlikuju etiri elementa drutvene podrke: emocije, procena, informacije i instrumentalni elementi (Birch, 1998; Etzion, 1984, prema Papakonstatinou & Papadopoulos, 2010). Cohen i Hoberman takoe izdvajaju etiri funkcije drutvene podrke: funkcija procene, podrka u izgraivanju samopotovanja, podrka u doivljavanju pripadanja i opipljiva, konkretna podrka (Cohen & Ho-
218
Stanimirovi, D., Mijatovi, L.: Drutvena podrka institucija zdravstvene zatite slepim adolescentima i njihovim porodicama
berman,1983, prema Papakonstatinou & Papadopoulos, 2010). Neki autori navode tri tipa podrke: emocionalna, informaciona i opipljiva konkretna (Chien-Huey Chang &Schaller, 2000; Cohen & Wills, 1985; prema Papakonstatinou & Papadopoulos, 2010), a prisutno je i jo jedno shvatanje drutvene podrke, po kome se ona javlja u samo dva vida, kao emocionalna i praktina (Brough & Pears, 2004; Kef, 1997, prema Papakonstatinou & Papadopoulos, 2010). Gledite po kome se drutvena podrka javlja u tri oblika: kao emocionalna, materijalna (praktina) i informaciona, navodi i Schaefer. Ova podela se smatra najpotpunijom i najzastupljenijom u radovima iz ove oblasti. Emocionalna podrka se odnosi na dobijanje panje, naklonosti i ljubavi. Pod materijalnom podrkom podrazumeva se svaki oblik konkretne pomoi: novac, nega u bolesti itd. Informativna podrka sastoji se u razjanjavanju, objanjavanju, davanju saveta (Vlajkovi, 1998, str.104). Od izuzetne vanosti je i podela drutvene podrke na neformalnu i formalnu. Neformalnu drutvenu podrku predstavlja oslanjanje na pomo roditelja, prijatelja i drugih znaajnih osoba, koja se prua tokom spontanih interakcija, dok formalnu drutvenu podrku ine jasno definisani obrasci pruanja pomoi u krizi od strane institucija zdravstvene i socijalne zatite, ustanova obrazovanja i sl. Jo jedan bitan aspekt u prouavanju drutvene podrke jeste doivljaj podrke iz ugla osobe koja prima podrku. Postoji razlika izmeu opaene podrke (ne mora biti identina onoj koja je realno dobijena) i oekivane podrke. Nain na koji ljudi percipiraju postojeu socijalnu podrku moe ojaati njihovo uverenje da je drugima do njih stalo i da ih cene, poveati njihovo samopotovanje i samopoverenje u sposobnost suoavanja sa buduim stresorima (Miti, 2007, str.190191). Delotvornost drutvene podrke, meutim, moe biti umanjena, kako od strane onih koji pomo primaju, tako i od strane onih koji je pruaju (Miti, 2007). Naime, pruanje i/ili primanje podrke moe biti praeno oseajem krivice, dunosti ili preterane zavisnosti (Miti, 2007, str.191). Moe doi i do situacije da osoba koja prima pomo nije sposobna da je i uzvrati ili, pak, do ometanja u procesu pruanja podrke ponekad dolazi usled toga to se potencijalni pomagai ponaaju na neprimerene naine (Miti, 2007, str.191). Budui da su osobe sa ometenou vie izloene stresu, od posebnog je znaaja prouavanje njihovog doivljaja drutvene podrke. Istra-
219
ivanje koje su obavili Li i Moore (1998, prema Singletary et.al, 2009), pokazalo je da do postizanja dobrobiti kod osoba sa ometenou moe doi ukoliko su integrisane u drutvo, a da bi uopte dolo do procesa integracije, neophodno je postojanje jake i podravajue drutvene mree. Meutim, pored znaaja pruanja podrke osobama sa ometenou, tek je nedavno utvreno da drutvena podrka moe imati i odreene negativne aspekte, kao to su bes i hostilnost, koji mogu tetno uticati na ivot osoba sa hroninom ometenou (Cimarolli & Boerner, 2005, str.521). Naime, negativni aspekti drutvene podrke ogledaju se u nainu na koji se pomo prua, oblicima pomoi i emocijama koje prate sam in pruanja podrke. Kao esti primeri negativne drutvene podrke navode se prezatiivanje, izbegavanje, nepruanje adekvatnih informacija koje su u vezi sa ometenou, nepokazivanje interesovanja za osobu kojoj se pomo prua ili pak previe panje, ljubaznosti i elje da se pomogne i sl. (Papakonstatinou & Papadopoulos, 2010). Kako ometenost lana porodice utie na sve njene lanove i porodicu u celini, socijalna mrea porodice i njenih lanova i drutvena podrka koju dobijaju, odnosno njihova percepcija te podrke je od izuzetnog znaaja. U oblasti formalne drutvene podrke znaajan resurs predstavljaju institucije zdravstvene zatite koje su za osobe sa ometenou i njihove porodice od posebne vanosti jer se u zdravstvenim ustanovama postavlja dijagnoza, obavlja leenje i rehabilitacija. Kada je dijagnoza, recimo trajno oteenje vida na nivou totalne slepoe, konkretna podrka na nivou leenja vidnih funkcija nije mogua, ali informaciona i emocionalna jesu. Izuzetno je znaajno na koji nain se pacijentu, odnosno porodici saoptava dijagnoza i prognoza. Jedan od autora koji je detaljno razradio principe i postupak saoptavanja loih vesti je Hilton Davis. On pie: Hroninu bolest ne moemo da otklonimo, ali moemo da prihvatimo injenicu da su problemi stvarni i da pripadaju porodici. Moemo da potujemo porodicu shvatajui da e uspeti da se izbori sa tekoama i vie od toga. Moemo takoe da pokuamo da joj prenesemo svoje potovanje, jer e se zbog toga bolje oseati a samim tim i biti sposobnija da se nosi sa tekoama (Davis, 1996, str. 14). Iako su procedure leenja i rehabilitacije vezane za konkretnu pomo i podrku one se mogu sprovoditi na razliite naine, to u dobroj meri zavisi od linosti zdravstvenog radnika. Svi vie volimo lekara
220
koji je spreman da nas saslua i da nam prui to vie informacija koje se tiu naeg zdravlja i bolesti, nego onoga koji se prema pacijentu ponaa kao da je stvar. Kao deo inicijative Zdravi ljudi do 2010. , centri za kontrolu bolesti i prevenciju (the Centers for Disease Control and Prevention - CDC) ispitali su pokazatelje zdravstvenog stanja osoba s ometenou. Njihovi rezultati pokazuju da mnoge osobe sa ometenou imaju sekundarne zdravstvene komplikacije koje se mogu prevenirati, od kojih neke dovode do preranih smrti (CDC, 2001). Utvreno je da, u poreenju sa ljudima koji nisu ometeni, pojedinci sa ometenou imaju vie stope hroninih stanja (Vash and Crewe, 2004, p. 48). Stanimirovi (2005) na uzorku od 32 porodice sa slepim adolescentom nalazi daleko veu uestalost visokostresnih ivotnih dogaaja, nego u porodicama kontrolne grupe, meu kojima znaajno mesto zauzimaju hirurke intervencije lana porodice. Podatak da su slepi bili podvrgnuti brojnim oftalmolokim intervencijama je oekivan. Meutim, interesantno je da je uestalost operacija roditelja vea u porodicama sa slepim adolescentom nego u kontrolnoj grupi porodica - preteno se radi o operacijama srca (Stanimirovi, 2005, str. 124). Odgovori dobijeni u strukturisanom intervjuu sa 33 majke i 24 oeva iz 36 porodica sa slepim, odnosno slabovidim detetom na uzrastu od 2 do 23 godine pokazuju da su iskustva roditelja sa zdravstvenim ustanovama pozitivna u 51,2% sluajeva, kao i da u 42% porodica postoji stalna potreba za zdravstvenom zatitom jednog ili vie lanova porodice (Dragojevi, 2005, str. 68). Podaci Stanimirovi (2005), prikupljeni u intervjuu sa svim lanovima iz po 26 nuklearnih porodica, ukazuju na neke specifinosti socijalne mree porodica sa slepim detetom uzrasta 7 do 12 godina u poreenju sa porodicama kontrolne grupe. Navodimo one koji su relevantni za temu naeg rada: Kada su u pitanju potpune porodice: Porodica vie povezana sa zdravstvenim institucijama. Te veze su za sve najee stresne ili jako stresne (Stanimirovi, 2005, str. 46). Slino, kada su u pitanju nepotpune porodice: Porodice imaju jae veze sa ustanovama zdravstvene zatite, ali su one obino stresne (Stanimirovi, 2005, str. 48).
221
Znaajan vid drutvene podrke institucija zdravstvene zatite predstavlja injenica da se u mnogim zemljama iz zdravstvenih fondova izdvajaju sredstva za nabavku pomagala namenjenih osobama sa ometenou. U Srbiji je ovo regulisano Pravilnikom o medicinsko-tehnikim pomagalima (2008). Prema ovom Pravilniku, sredstva za pomagala se obezbeuju iz fondova obaveznog zdravstvenog osiguranja. U lanu 83. navode se ona pomagala na koja osiguranik ima pravo: (1) naoare, ram i stakla za korekciju; (2) teleskopske naoare (naoare sa specijalnim sistemom soiva); (3) lupa (staklo za poveanje); (4) kontaktna soiva; (5) one proteze; (6) tiflotehnika pomagala. lan 97 definie na koja tiflotehnika pomagala ima pravo osigurano slepo lice: Brajeva pisaa maina; reproduktor (ukoliko pravo na ova pomagala nije ostvareno po propisima PIO); Brajev sat; naoari sa tamnim staklima od plastine mase; beli tap za slepe; govorni softver za srpski jezik za slepa lica. lanom 98. Pravilnika regulie se postupak ostvarivanja prava na ova pomagala. Imajui sve ovo na umu, namee nam se pitanje u kojoj meri postojea drutvena podrka institucija zdravstvene zatite zadovoljava potrebe osoba sa ometenou, posebno slepih osoba i njihovih porodica i kako bi mogla da se pobolja. Nae istraivanje daje doprinos odgovoru na ovo pitanje. Svrha istraivanja bila je da ispita kako slepi adolescenti i njihovi roditelji opaaju nivo dobijene i nivo oekivane drutvene podrke od institucija zdravstvene zatite.
Ciljevi istraivanja 1. utvrditi da li postoje statistiki znaajne razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe u percepciji nivoa dobijene drutvene podrke institucija zdravstvene zatite adolescentima i njihovim porodicama; 2. utvrditi da li postoje statistiki znaajne razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe u percepciji nivoa oekivane drutvene podrke institucija zdravstvene zatite adolescentima i njihovim porodicama; 3. utvrditi da li postoje statistiki znaajne razlike izmeu nivoa dobijene i oekivane drutvene podrke institucija zdravstve-
222
ne zatite adolescentima i njihovim porodicama prema percepciji adolescenata i roditelja eksperimentalne grupe; 4. utvrditi da li postoje statistiki znaajne razlike izmeu nivoa dobijene i oekivane drutvene podrke institucija zdravstvene zatite adolescentima i njihovim porodicama prema percepciji adolescenata i roditelja kontrolne grupe; 5. utvrditi ta ini sadraj dobijene i oekivane drutvene podrke institucija zdravstvene zatite prema percepciji adolescenata i roditelja eksperimentalne grupe, a ta prema percepciji adolescenata i roditelja kontrolne grupe.
METODOLOGIJA ISTRAIVANJA
Uzorak Uzorak je obuhvatio po 32 porodice eksperimentalne i kontrolne grupe. U svakoj porodici ispitani su adolescent, uzrasta 14 do 26 godina, i njegovi roditelji. Eksperimentalnu grupu su inile porodice sa slepim adolescentom, a kontrolnu porodice sa adolescentom tipinog razvoja. Sve porodice su bile potpune i bez ozbiljnih porodinih, branih ili linih psihikih problema. Jedan od kriterijuma bio je da lanovi porodice, ne raunajui adolescente eksperimentalne grupe koji su slepi prema klasifikaciji Svetske zdravstvene organizacije, nemaju intelektualno, senzorno ili telesno oteenje. Grupe su u celini ujednaene po polu, starosti, profesionalnom statusu i redosledu roenja adolescenta, broju dece u porodici, starosti majke, starosti oca, kolskoj spremi roditelja i sredini (seoska-gradska).
Prikupljanje i obrada podataka Podaci o nivou i kvalitetu dobijene i oekivane drutvene podrke prikupljeni su u nedirektivno voenom intervjuu. Pitali smo adolescente i njihove roditelje u kojoj meri i na koji nain institucije zdravstvene zatite pruaju, ili su pruale konkretnu, informacionu i emocionalnu pomo ili podrku adolescentu i lanovima njegove porodice, kao i koliku konkretnu, informacionu i emocionalnu podrku bi trebalo da im
223
pruaju u idealnoj situaciji i na koji nain bi to trebalo da ine. Stepen dobijene, odnosno oekivane drutvene podrke ispitanici su procenjivali na trostepenoj skali: uopte ne; malo; mnogo. Podsticani su da navedu to vie naina dobijene i oekivane drutvene podrke i da ih ilustruju primerima. Svi intervjui su snimani. Kvalitativna analiza je izvrena na osnovu audio-zapisa, a statistika obrada podataka pomou statistikog programa - SPSS. Od statistikih postupaka korieni su univarijantna analiza varijanse (ANOVA), kojom su utvrivane razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe na procenjivanim varijablama i t-test za parne uzorke, kojim su proveravane razlike unutar grupa.
REZULTATI I DISKUSIJA
U Tabeli 1 prikazane su razlike, dobijene postupkom analize varijanse, izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe u percepciji nivoa dobijene drutvene podrke institucija zdravstvene zatite. Tabela 1 - Razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe u percepciji nivoa dobijene drutvene podrke institucija zdravstvene zatite
ANOVA Dobijena konkretna podrka prema adolescentu Dobijena informaciona podrka prema adolescentu Dobijena emocionalna podrka prema adolescentu Dobijena konkretna podrka prema majci Dobijena informaciona podrka prema majci Dobijena emocionalna podrka prema majci Dobijena konkretna podrka prema ocu Dobijena informaciona podrka prema ocu Dobijena emocionalna podrka prema ocu ASe 2.09 1.53 1.44 2.31 1.38 1.41 2.28 1.63 1.63 ASk 1.66 1.22 1.16 1.94 1.28 1.16 1.72 1.22 1.13 F 10.585 3.808 3.257 6.723 .437 3.456 13.684 6.071 10.783 Sig. 0.002 0.056 0.076 0.012 0.511 0.068 0.000 0.017 0.002
to se tie konkretne podrke, razlike su statistiki znaajne i iz perspektive adolescenta i iz perspektive oba roditelja. Ovo je logino
224
s obzirom da su porodice sa slepim adolescentom sigurno vie upuene na institucije zdravstvene zatite. Kada su u pitanju informaciona i emocionalna podrka, razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe nisu statistiki znaajne sa stanovita adolescenata i njihovih majki, ali jesu sa stanovita oeva. U uvodnom delu smo naglasili znaaj ovih oblika podrke porodicama sa detetom ometenim u razvoju tokom leenja i rehabilitacije, poev od saoptavanja dijagnoze. Rezultati jasno pokazuju da se ovim oblicima podrke u sistemu zdravstvene zatite poklanja malo panje. Ipak, izgleda da su oevi slepe dece uspeniji u pribavljanju ove podrke, nego sama deca/adolescenti ili majke (vii proseni skorovi za informacionu i emocionalnu podrku). Ili se to oevima moda samo ini? Da li se moda radi o rodnim razlikama? Prema Rosenfield (2005) postoji podela s obzirom na rodnu ulogu na javnu i privatnu sferu. Prva pripada oevima, a druga, ukljuujui brigu o deci, majkama. Ali, kada je u pitanju ozbiljna bolest deteta oevi su angaovani, bar isto toliko koliko i majke. Razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe u percepciji nivoa oekivane drutvene podrke institucija zdravstvene zatite, dobijene analizom varijanse, prikazane su u Tabeli 2. Tabela 2 - Razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe u percepciji nivoa oekivane drutvene podrke institucija zdravstvene zatite
ANOVA Oekivana konkretna podrka prema adolescentu Oekivana informaciona podrka prema adolescentu Oekivana emocionalna podrka prema adolescentu Oekivana konkretna podrka prema majci Oekivana informaciona podrka prema majci Oekivana emocionalna podrka prema majci Oekivana konkretna podrka prema ocu Oekivana informaciona podrka prema ocu Oekivana emocionalna podrka prema ocu ASe 2.34 1.81 1.69 2.50 1.78 1.84 2.44 1.97 1.94 ASk 1.78 1.50 1.41 2.06 1.52 1.41 1.84 1.44 1.31 F 15.172 3.138 2.407 9.553 1.750 5.595 15.829 9.077 14.486 Sig. 0.000 0.081 0.126 0.003 0.191 0.021 0.000 0.004 0.000
225
to se tie konkretne podrke razlike su znaajne i iz perspektive adolescenata i iz perspektive roditelja. Porodice sa slepim adolescentom oekuju vie konkretne podrke nego porodice sa adolescentom tipinog razvoja. Razlike u vezi oekivane informacione podrke znaajne su samo izmeu oeva eksperimentalne i kontrolne grupe, to potvruje tezu da ovaj oblik podrke zauzima vano mesto u sistemu vrednosti oeva dece ometene u razvoju. to se tie emocionalne podrke, oba roditelja eksperimentalne grupe su znaajno kritinija nego roditelji kontrolne grupe, tj. vie ude za emocionalnom podrkom nego roditelji adolescenata tipinog razvoja. U Tabeli 3 su prikazane razlike izmeu dobijene i oekivane drutvene podrke institucija zdravstvene zatite prema procenama slepih adolescenata i njihovih roditelja, dobijene t-testom za parne uzorke. Tabela 3 - Razlike izmeu dobijene i oekivane drutvene podrke institucija zdravstvene zatite prema procenama slepih adolescenata i njihovih roditelja
t Dobijena - oekivana konkretna podrka prema adolescentu Dobijena - oekivana informaciona podrka prema adolescentu Dobijena - oekivana emocionalna podrka prema adolescentu Dobijena - oekivana konkretna podrka prema majci Dobijena - oekivana informaciona podrka prema majci Dobijena - oekivana emocionalna podrka prema majci Dobijena - oekivana konkretna podrka prema ocu Dobijena - oekivana informaciona podrka prema ocu Dobijena - oekivana emocionalna podrka prema ocu -3.215 -2,738 -2,490 -2.675 -3.227 -3.458 -2.396 -2.978 -3.304 Df 31 31 31 31 31 31 31 31 31 Sig. 0.003 0.010 0.018 0.012 0.003 0.002 0.023 0.006 0.002
226
Vidimo da su sve razlike statistiki znaajne na nivou 0.01, pa se moe rei da su oekivanja od zdravstvenih institucija u pogledu konkretne, informacione i emocionalne podrke znatno vea od onoga to one pruaju slepim adolescentima i njihovim roditeljima. Razlike izmeu dobijene i oekivane drutvene podrke institucija zdravstvene zatite prema procenama adolescenata bez oteenja vida i njihovih roditelja, dobijene t-testom za parne uzorke, prikazane su u tabeli 4. Izuzev razlika izmeu dobijene i oekivane konkretne podrke po majci, sve ostale su statistiki znaajne na nivou .01 ili .05. Oigledno su jedino majke adolescenata tipinog razvoja zadovoljne onim to zdravstvo prua kao konkretnu pomo i podrku. Tabela 4 - Razlike izmeu dobijene i oekivane drutvene podrke institucija zdravstvene zatite prema procenama adolescenata bez oteenja vida i njihovih roditelja
t Dobijena - oekivana konkretna podrka prema adolescentu Dobijena - oekivana informaciona podrka prema adolescentu Dobijena - oekivana emocionalna podrka prema adolescentu Dobijena - oekivana konkretna podrka prema majci Dobijena - oekivana informaciona podrka prema majci Dobijena - oekivana emocionalna podrka prema majci Dobijena - oekivana konkretna podrka prema ocu Dobijena - oekivana informaciona podrka prema ocu Dobijena - oekivana emocionalna podrka prema ocu -2.104 -3.483 -3.215 -1.679 -2.784 -2.784 -2.104 -2.946 -2.675 df 31 31 31 31 31 31 31 31 31 Sig. 0.044 0.002 0.003 0.103 0.009 0.009 0.044 0.006 0.012
227
Kvalitativna analiza Kvalitativna analiza odgovora ispitanika ukazala je na neke slinosti i razlike u opaanju sadraja drutvene podrke institucija zdravstvene zatite porodicama sa slepim adolescentom i porodicama sa adolescentom tipinog razvoja. Pomenuemo ono to je reprezentativno za odgovore jednih i drugih i naveemo neke ilustrativne primere. lanovi porodica kontrolne grupe, kao konkretnu podrku zdravstvenih ustanova najee pominju lekove (Idemo samo po lekove), recepte (Idemo po recepte kad moramo), upute (Kada je neto ozbiljnije izabrani lekar mi napie uput za specijalistu), bolovanja (Dobijao sam bolovanje kad god mi je trebalo), preglede (Onda su mi radili ultra zvuk...) i operacije (Imao sam operaciju ui, Operisali su mi srce). Slepi adolescenti pominju iste ove usluge - lekove/recepte, upute, preglede, bolovanja, operacije, ali naglaavaju da ne vole da idu kod lekara: Lekari su mi se smuili jo dok sam bio/la mali/a. Radije odbolujem kod kue nego da idem kod njih..., Obino poaljem oca, idem ba kad moram.... O operacijama nerado govore ili ih se ne seaju jer su bili mali. Neki od njih imaju one proteze i kau: Imam lepe oi. Naplatili smo participaciju od zdravstva. Ne znam tano koliko i kako je to ilo. Za taj deo je zaduen moj otac. Iz odgovora, kako slepih adolescenata tako njihovih roditelja, saznajemo da su na obezbeivanju pomoi i podrke institucija zdravstvene zatite oevi angaovani zajedno sa majkama ili vie od njih. Roditelji slepih adolescenata su uglavnom fokusirani na pokuaje povratka vida i teko ih je odlepiti od te teme. Detaljno opisuju gde su sve ili i ta je sve uraeno: Ili smo i u Nemaku. Tamo ga pregledali... i nita do sad, Razoaran sam bio u startu to je do toga dolo...Dolazili su neki eminentni strunjaci. Imam i neke kasete. Pokuavali smo i sa Fjodorov klinikom.... Ima i odgovora kao to je: Prva je stvar da mi dete nismo izgubili. Na insistiranje intervjuera govore o zdravstvenim problemima ostalih lanova porodice, ukljuujui svoje, i uslugama zdravstvenih ustanova - uputi, operacije, kontrole, bolovanja, recepti. Pominju se i prava ostvarena preko Fonda zdravstva: Posle operacije srca dobila sam tri nedelje na Zlataru, ... to smo naplaivali preko Nemanjine. Pod informacionom podrkom institucija zdravstvene zatite ispitanici obe grupe podrazumevaju tane i pravovremene informacije koje su dobili u domovima zdravlja, bolnicama i Fondu zdravstva o
228
nadlenoj ustanovi i lekaru, radnom vremenu, proceduri zakazivanja, pregleda i sl., postupku refundiranja sredstava, dijagnozi i prognozi bolesti. Za roditelje eksperimentalne grupe je i u ovom sluaju u prvom planu ono to su im lekari govorili o mogunosti povratka vida njihovog deteta: ekajte, jednoga dana e biti presaivanje oka, ...oni su rekli jednostavno da za to nema nade, da je to veliki rizik raditi...Rekli su da nita ne mogu da garantuju. Dobro je to tako kau. Greota bi bilo da nekoga vuku za nos i kau mu da ima nade.... to se tie emocionalne podrke ispitanici obe grupe govore o razumevanju, ljubaznosti, spremnosti da se saslua i taktinosti, navodei pozitivne primere takvog ponaanja zdravstvenog osoblja: Ona nas je sasluala kao da smo joj najroeniji... To je retkost, Lekari su bili zainteresovani. Pratili su sluaj i bili puni razumevanja i tolerancije, razbili su moje strahove.... Slepi adolescenti i njihovi roditelji od institucija zdravstvene zatite oekuju sve to i njihovi vrnjaci tipinog razvoja i mnogo vie od toga. Opte zamerke na rad i ponaanje osoblja su sline u eksperimentalnoj i kontrolnoj grupi. Naveemo delove iskaza koji ukazuju na to kako mladi i odrasli percipiraju stanje u zdravstvu: Malo su posveeni svom zanimanju. Prepiu recept i to je sve, Povrni su, otaljavaju..., Ne mogu generalno govoriti. injenica je da u svakom poslu ima ljudi koji otaljavaju i da ima onih koji korektno rade, a ovi drugi su obino i ljubazni, i objasne i kau. Na alost prvih ima mnogo vie. Oni mogu biti i grubi, neodgovorni su...., Ne vodi se rauna. Znam ljudi nemaju ni volje da rade jer su male plate i onda faktiki iivljavaju se, viu. Ali, bar ono osnovno konkretno bi mogli, ne dao ti Bog da stigne u njihove ruke. Bolnice su nam uas. Nega nikakva, niko te ne gleda... Dok neki jednostavno daju paualne ocene i ne objanjavaju razloge: Nezadovoljna sam njihovim odnosom, ponaanjem., drugi ukazuju da je stanje u zdravstvu posledica opteg stanja u dravi: Stanje u zdravstvu je posledica celokupnog stanja u drutvu. To nije opravdanje, ve samo konstatacija, Kao to sve kod nas loe funkcionie tako i zdravstvo. Opta erozija.... U opisu uslova u kojima rade kau: Od lekara u sadanjim uslovima ne oekujem nita drugo, sem ono osnovno, konkretno - da mi prepiu recept, U uslovima u kojima rade dobro rade, U uslovima u kojima rade ne moe se od njih ni oekivati nekakvo razumevanje. Samo ono to moraju da odrade oni odrade. Da su drugaiji uslovi moglo bi se razgovarati. U proceni ljudskog fakto-
229
ra este su tvrdnje: ...u pitanju je ljudski faktor nemar, neodgovornost, nemotivisanost. Konkretizovano zamerke se odnose na zakazivanje nekoliko meseci ranije, limitiranost broja pacijenata , ekanje (Svima zakau u isto vreme, a onda eka po nekoliko sati, Da ne primaju od 7 do 8 knjiice, nego celog dana, da ne prave guvu dabe u ekaonici), problemi oko dobijanja uputa (Kada smo primetili da ne vidi odveli smo ga na VMA. Pregledali su ga i traili su uput. Otila sam kod njegove lekarke, ali ona nije htela da mi da uput, a mi tamo ne moemo bez njenog uputa, Morala sam to da odradim privatno jer doktorka nije htela da mi da uput), problemi oko priznavanja osiguranja (Dok je bio u koli nije bilo problema. Sad, kada je osiguran kao nezaposlen deava se da nee da ga prime... (lan poljoprivrednog domainstva)), komplikovane procedure i nemogunost realizacije prava (Reenje je dobio odavno i overavali smo ga, ali od pomagala nita. Znamo i druge kojima je to propalo, Odbili su me na komisiji za...). Mnogi ispitanici smatraju da se nita ne moe uraditi ako nema vezu ili bez poklona: Sve smo uradili preko prijatelja..., Da mi tetka nije lekar..., Znao je lekar i da ga vrati. Kae: Nee da sarauje. Nauite ga da sarauje. Kako da ja nauim dete od tri godine da sarauje sa lekarom. Ustvari, oekivao je poklon. Sledei put sa poklonom dete je odmah saraivalo, iako se isto ponaao. Neki govore o korupciji u zdravstvu: Zna se koliko je jedna operacija, koliko ona tei lekaru, sestri i ostalom osoblju, im su dobili pare odmah su me stavili na program. ini se da su porodice eksperimentalne grupe vie revoltirane ovim problemima, to je verovatno posledica uestalijih osujeenja. Oni istiu da bi slepi, bez obzira da li su deca ili odrasli, trebalo da imaju prednost tj. da idu kod lekara preko reda. Ima primera zdravstvenih ustanova u kojima se ovo potuje, ali to nije zakonski regulisano. Porodice sa slepim adolescentom imaju i dodatna oekivanja u pogledu finansijskih sredstava: Trebalo bi da finansiraju leenje, a ne da porodica mora sama da obezbedi sredstva. Ali toga nema, niti e biti. Slepe adolescente i njihove roditelje iritira ponaanje zdravstvenog osoblja, kao i porodice kontrolne grupe, zbog povrnosti, neljubaznosti..., ali i dodatno jer ne umeju da se ponaaju sa slepima (npr. obraaju se pratiocu): Ono to mi smeta je to niko ne uvaava pacijenta... I da ne pitaju onoga ko je sa mnom ta me boli, Dobro, to to ne mogu
230
konkretno da pomognu to je u redu. Pomognu koliko mogu. Ali, umesto da oni govore roditeljima ta treba da rade, obrnuto je. Sa decom koja ne vide uopte ne umeju da se ponaaju. lanovi porodica eksperimentalne grupe ukazuju na jo dva znaajna podruja u kojima, po njihovom miljenju, institucije zdravstvene zatite zakazuju. Prvo je upoznavanje roditelja sa injenicom gubitka vida njihovog deteta: Oni su odradili njihov deo rutinski ono to su mogli i onda je porodica preputena sebi. ak ni ono kako da saopte, da malo upute roditelje, U prvom momentu kada saopte dijagnozu ti nisi u stanju to da uje; Niko se time ne bavi. U okviru nastavnih predmeta koji se odnose na savetovanje u rehabilitaciji studenti Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju dobijaju saznanja o tome kako da saopte loe vesti. Izmeu ostalog, u prvom momentu, U ovom stupnju bi trebalo saoptiti samo ono to je apsolutno neophodno, osim ukoliko dalje detalje ne zatrae sami roditelji, poto e ok ometati i njihovo razumevanje i zadravanje onoga to uju (Davis, 1996, str. 102). Drugo je podruje - pruanje informacija i saveta roditeljima o specifinostima razvoja deteta koje ne vidi i mogunostima koje su im na raspolaganju. Roditelji dece i adolescenata sa oteenjem vida koriste u tom kontekstu sledee tvrdnje: Trebalo bi da pomognu i roditeljima koji dobiju slepo dete. Kada je bio mali mi nita nismo znali. Greili smo. Lekari znaju. Kod njih ide, a nita ne kau ta treba, Dete koje ne vidi i roditelji prvo sa lekarima doe u kontakt. Od njih treba da dobiju savete..., Lekarka koja ga je vodila kao bebu trebala je sa svim ostalim da nas upozna kada smo saznali da ima slab vid ta nas eka. Razvoj e biti takav i takav. On to i to moe tako i tako. Imate te i te mogunosti za kolu... A to nita nije bilo, Trebalo bi da postoji neki zdravstveni centar u kome bi roditelji dobili sva uputstva ta da rade sa takvim detetom, ta ih oekuje i kakva su prava takvog deteta nakon njihove smrti. Dakle, ovi roditelji ude za posebnom informacionom i emocionalnom podrkom zdravstvenih ustanova.
231
ZAKLJUAK
injenica da porodicama sa slepim lanom treba znatno vie podrke institucija zdravstvene zatite nego tipinim porodicama, povlai sa sobom pitanje naina na koji se podrka moe obezbediti i pruiti. Rezultati naeg istraivanja su pokazali da su obe grupe porodica nezadovoljne, kao i da su porodice sa slepim adolescentom znatno nezadovoljnije i da im je potrebna posebna, odnosno dodatna podrka. Kvalitativna analiza odgovora dala nam je pregled zamerki i ideja za poboljanje svih vidova podrke zdravstvenih ustanova. Imajui u vidu da ni porodice sa adolescentom tipinog razvoja nisu u potpunosti zadovoljne podrkom koju dobijaju od zdravstva, pruanje bilo kakve vrste posebne (dodatne) podrke zvui u najmanju ruku utopistiki. Uprkos tome, od izuzetne je vanosti izneti znaaj takve vrste podrke koju porodice sa lanom oteenog vida najee ne dobijaju pri susretima sa lekarima i medicinskim osobljem. Suoavanje sa injenicom gubitka vida predstavlja izuzetno stresan dogaaj tokom koga uglavnom izostaje podrka lekara. U tim situacijama, pomo koja se moe dobiti od porodice i prijatelja ne moe da nadomesti nedostatak formalne pomoi koju moe pruiti iskljuivo struno lice. Saoptavanje dijagnoze se najee izvodi krajnje tehniki, bez dovoljno empatije i krajnje turo, sa malo informacija o toku bolesti i prognozi, to moe stvoriti pogrene predstave o bolesti kod osobe koja se suoava sa gubitkom vida i njene porodice. Na osnovu brojnih istraivanja se zakljuilo da se nain pruanja zdravstvene usluge u vidu stava, ljubaznosti i topline procenjuje kao znaajniji od tehnikih aspekata pruene usluge (Miti, 2007). Meutim, lekar i pacijent na razliite naine opaaju vreme provedeno u lekarskoj ordinaciji za lekara saradljiv bolesnik je onaj koji ume i mora da: izloi problem kratko i jasno, ali sa dovoljno detalja da bi se postavila dijagnoza; ne oduzima previe vremena; ne pita previe, jer ima neogranieno poverenje (Miti, 2007, str.182). Sa druge strane, pacijenti uglavnom oekuju znatno vie podrke od one koju dobijaju. Poraavajua je injenica da je u sistemu zdravstvene zatite gotovo nemogue dobiti psihosocijalnu podrku kao i da najvei broj korisnika nije u mogunosti da trai bilo kakva alternativna reenja. Hilton Davis na vrlo interesantan nain daje vienje tog problema: Malo
232
ljudi radi u svojstvu specijalistikih savetnika u oblasti dejeg zdravlja, a veoma mali broj porodica se upuuje u institucije izvan zdravstva radi psihosocijalne pomoi. Zbog tako oskudnih sredstava, svaki lan osoblja, od recepcionera do pedijatra, mora biti svestan psihosocijalnog dejstva bolesti na sve porodice sa kojima se sree, i mora pokuati da prui pomo (Davis, 1996, str. 50).
LITERATURA
1. Cimarolli, V.R., Boerner, K. (2005). Social support and wellbeing in adults who are visually impaired. Journal of visual impairment and blindness, 99 (9), 521-534. 2. Davis, H. (1996). Savetovanje roditelja hronino obolele ili dece ometene u razvoju. Beograd: Institut za mentalno zdravlje. 3. Dragojevi, N. (2005). Portret porodica sa slepim i slabovidim detetom. Istraivanja u defektologiji 7. Beograd: Defektoloki fakultet, Centar za izdavaku delatnost CIDD, 65-77. 4. Papakonstatinou, D., Papadopoulos, K. (2010). Forms of social support in the workplace for individuals with visual impairments. Journal of visual impairment and blindness, 104 (3), 183-187. 5. Miti, M. (2007). Zdravstvena psihologija. U: J. Berger i M. Miti (ur) Uvod u kliniku psihologiju. Beograd: Centar za primenjenu psihologiju, 167-198. 6. Pravilnik o medicinsko-tehnikim pomagalima koja se obezbeuju iz sredstava obaveznog zdravstvenog osiguranja. Slubeni glasnik RS. Br. 22/08. 7. Rosenfield, S. (2005). Rod i mentalno zdravlje: da li vie psihopatolokih fenomena pokazuju ene, mukarci, ili podjednako (i zato)? U A. Dimitrijevi (ur.) Savremena shvatanja mentalnog zdravlja i poremeaja (str.321-351). Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva. 8. Singletary, C., Goowyn, M.A. & Carter, A. P. (2009). Hope and social support in adults who are legaly blind at a training center. Journal of visual impairment and blindnes, 103 (8), 500-504.
233
9. Stanimirovi, D. (2005). Stres u porodicama sa slepim adolescentom Specifinosti individualnog i porodinog prevladavanja. Doktorska disertacija. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet. 10. Stanimirovi, D. (2005). Socijalna mrea porodica sa slepim detetom. Istraivanja u defektologiji 7. Beograd: Defektoloki fakultet, Centar za izdavaku delatnost CIDD, 43-54. 11. Vash, C. and Crewe, N. (2004). Psychology of disability. New York: Springer Publishing Company. 12. Vlajkovi, J. (1998). ivotne krize i njihovo prevazilaenje. Beograd: Plato.
234
HEALTH CARE SOCIAL SUPPORT TO BLIND ADOLESCENTS AND THEIR FAMILIES

Dragana Stanimirovi, Luka Mijatovi
Summary
Social support refers to the structure, quality and function of social networks to which an individual belongs. It is considered a very important source of coping with stress. The forms of social support are emotional, informational and instrumental, and each of these forms of support can be provided in a formal and an informal way. Since families with blind adolescents are more exposed to stress and are more often in need of formal social support from the health care system, the question is whether there are differences in perception of the level and content of this type of support between families with blind adolescents and families with typically developing adolescents. The sample consisted of 32 families in an experimental and 32 families in a control group. Data on the content and level of health care social support were obtained from fathers, mothers and adolescents by means of non-directive interviews and the assessment scale. The results showed that both groups of families are not satisfied with perceived health care social support, and that families with blind adolescents are significantly less satisfied. Content analysis of the health care support system shows numerous similarities in perception between the experimental and control groups. However, families with blind adolescents may have some additional expectations, especially in terms of informational and emotional support of health establishment. Key words: social support, health care, family, blindness Primljeno, 9.5.2011. Prihvaeno, 30.5.2011.
235
Nenad GLUMBI1* Ljiljana IROVI**
UDK: 316.644-057.875:376. 1-056.26/.36(497.11); 316.644-057.875:613.94(497.11); ID: 185082124 Originalni nauni rad
Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciju irehabilitaciju* Hemijsko-medicinska kola, Vrac**
STAVOVI BUDUIH PRAVOSLAVNIH TEOLOGA PREMA EUGENICI I SOCIJALNOJ INKLUZIJI OSOBA SA INTELEKTUALNOM OMETENOU2
Razumevanje intelektualne ometenosti u pravoslavnoj tradiciji bazirano je na ontologiji linosti. Svaku osobu bi trebalo sagledati kao ikonu Boju (imago Dei), nezavisno od njenih sposobnosti. Cilj ovog istraivanja je da se utvrde stavovi buduih pravoslavnih teologa prema eugenikim intervencijama u oblasti intelektualne ometenosti, kao i prema socijalnoj inkluziji osoba snienih intelektualnih sposobnosti. Uzorak se sastoji od 448 studenta Univerziteta u Beogradu. Celokupan uzorak je podeljen na etiri poduzorka koje ine: 126 studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta (PBF), 137 studenata Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, 85 studenata Filolokog i 100 studenata Ekonomskog fakulteta. Stavovi prema eugenikim intervencijama i socijalnoj inkluziji ispitani su primenom Skale za procenu stavova prema mentalnoj retardaciji i eugenici (Antonak et al., 1993). Rezultati istraivanja pokazuju da studenti PBF-a imaju znaajno vie skorove od drugih studenata (F(3,444)=4,084; p=0,007), ali je post hoc analizom utvreno da uoenim razlikama najvie doprinose skorovi na dva ajtema. Ovi ajtemi se odnose na socijalno iskljuivanje i eugenike abortuse. Studentima PBF-a je strana ideja delimine
1 E-mail: nenadglumbic@gmail.com 2 Ovaj rad je proistekao iz projekta Socijalna participacija osoba sa intelektualnom ometenou koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 179 017).
237
Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2.237-247, 2011.
ekskulzije osoba sa intelektualnom ometenou, verovatno zbog usvojenih koncepata pravoslavne ontologije i soteriologije. Osim toga, ovi studenti ne smatraju da je svesno raanje deteta koje ima neki oblik ometenost neodgovoran in, to je logina posledica injenice da se ljudski ivot u pravoslavnoj tradiciji smatra Bojim darom. Moemo zakljuiti da studenti PBF-a imaju vie negativnih stavova prema eugenikim intervencijama i vie pozitivnih stavova prema socijalnoj inkluziji osoba sa intelektualnom ometenou u odnosu na druge ispitanike. Kljune rei: eugenika, specijalna edukacija, socijalna inkluzij
UVOD
Odnos prema osobama sa intelektualnom ometenou (IO) detaljno je izuavan u delima katolikih i protestantskih mislilaca, tako da neki autori govore i o teologiji ometenosti (Demmons, 2009) unutar koje se stavovi prema osobama sa IO razmatraju u kontekstu dogmatike, soteriologije, Hristologije i eklesiologije. U pravoslavnom hrianstvu polazna taka za razmatranje odnosa prema bilo kom oveku, pa i prema osobama sa IO, jeste dogma o Svetoj Trojici, kao i uenje o zajednici izmeu Trojedinog Boga i oveka, stvorenog po Podobiju Bojem. Tako je Kanjoni (Cagnoni, 2008) pastoralni pristup problemima mentalnog zdravlja i ometenosti sagledao kroz prizmu ontologije linosti. U dosadanjim ispitivanjima stavova studentske populacije prema osobama sa IO, fokus je stavljen na komparaciju stavova studenata koji se koluju za tzv. pomaue profesije i studenata ostalih fakulteta koji uglavnom nemaju neposredan kontakt sa osobama koje su intelektualno ometene. Istraivanjima su, meutim obuhvaeni iskljuivo studenti sekularnih fakulteta. Bogoslovski fakultet je, nakon neuspelog pokuaja 1946. god., a posle nekoliko godina stroge kontrole, konano odstranjem sa Beogradskog univerziteta 1952. god. i predat u nadlenost Crkve (Bondi, 2006). Povratkom Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta (PBF) u okrilje Univerziteta u Beogradu i promenom zakonskih propisa koji su omoguili izbornu versku nastavu, veronauka je uvedena i kao predmet u kolama za decu ometenu u mentalnom razvoju. Osim toga, roditelji ove dece su jo i ranije, zavi-
238
Glumbi, N., irovi, Lj.: Stavovi buduih pravoslavnih teologa prema eugenici i socijalnoj inkluziji osoba sa intelektualnom ometenou
sno od svoje religiozne orijentacije, ukljuivali decu sa IO u svetotajinski ivot Crkve. Za sve to vreme, stavovi buduih pravoslavnih teologa prema osobama sa IO ostali su nam potpuno nepoznati. Verujemo da su njihovi stavovi u prvom redu determinisani Svetim Pismom i svetootakom literaturom, a mogue i savremenom bogoslovskom milju. Polazna osnova tih stavova najsaetije je izraena na Konferenciji episkopa Pravoslavne crkve u Americi (1992): Svi mukarci, ene i deca, mladi i stari, bolesni i zdravi, bogati i siromani, moni i nemoni...roeni i neroeni, za Boga su veno dragoceni. Eugenike intervencije pokreu brojna pitanja vezana za razliite bioetike koncepcije, pa je logino pretpostaviti da e se stavovi studenata sekularnih fakulteta, bar u nekim aspektima razlikovati od stavova studenata PBF-a prema eugenikim intervencijama kod osoba sa IO. Cilj ovog istraivanja, preteno eksplorativnog tipa, je da utvrdi kljuna pitanja iz domena eugenikih intervencija na kojima se stavovi studenata PBF-a bitno razlikuju od stavova ostalih studenata.
UZORAK
Uzorkom je obuhvaeno 448 studenata Univerziteta u Beogradu. U fokusu naeg interesovanja bili su stavovi prema eugenici studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta (PBF). Kontrolnu grupu su inili studenti Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju (FASPER), koji se edukuju za rad sa osobama sa IO, kao i studenti Filolokog i Ekonomskog fakulteta, koji nemaju direktan profesionalni kontakt sa navedenom populacijom. Distribucija ispitanika prema fakultetu koji studiraju i prema polu data je u Tabeli 1. Tabela 1 Distribucija ispitanika prema fakultetu i polu
Fakultet PBF FASPER Filoloki Ekonomski n 104 12 9 27 m % 82,54 8,76 10,59 27,00 n 22 125 76 73 Pol % 17,46 91,24 89,41 73,00 n 126 137 85 100 % 100 100 100 100
239
Distribucija uzorka prikazana u Tabeli 1 ukazuje na disproporcionalno vei broja mukaraca na PBF-u, i znaajno vei broj devojaka na ostalim fakultetima. Poznato je da PBF esto upisuju uenici srednjih bogoslovskih kola koji su iskljuivo mukog pola. Za razliku od teologije, kao tradicionalno mukog zanimanja, fakultete drutveno-humanistike grupacije ee upisuju devojke. Otuda je i u naem uzorku neravnomerna zastupljenost ispitanika razliitog pola na razliitim fakultetima. Prema tome, bilo je neophodno da se najpre utvrdi eventualni uticaj pola, kao kontrolne varijable, na ispitivane stavove, kako eventualne razlike u stavovima studenata razliitih fakulteta ne bi mogle da se pripiu nejednakoj polnoj distribuciji. Jednofaktorska analiza varijanse pokazala je da ispitani stavovi ne zavise od pola (F(1,446)=0,657; p=0,418).
TEHNIKA I PROCEDURA ISPITIVANJA

Za procenu stavova prema eugenikim intervencijama u populaciji osoba sa IO koriena je Skala za procenu stavova prema mentalnoj retardaciji i eugenici (Scale of Attitudes Toward Mental Retardation and Eugenics, Antonak, Fielder, Mulick, 1993; u daljem teksu AMRE). Ova skala, Likertovog tipa, sadri 32 ajtema, kojima se ispituju, kako stavovi prema eugenikim intervencijama, tako i stavovi prema socijalnoj inkluziji osoba sa IO. Raspored pozitivnih i negativnih ajtema AMRE skale je randomiziran. Faktorska struktura ove skale pokazuje da se njome meri samo jedan hipotetiki konstrukt, to su potvrdila ispitivanja, kako stranih (HornerJohnson et al., 2002), tako i domaih autora (Glumbi sa sar., 2009). Ispitivanje je sprovedeno na matinim fakultetima. Ispitanicima je podeljen upitnik sa optim podacima, kao i AMRE skala, a zatim im je predoeno da e se dobijeni podaci koristiti iskljuivo u naunoistraivake svrhe. Od ispitanika je zatraeno da se na estostepenoj skali Likertovog tipa opredele za jedan od ponuenih odgovora (od apsolutno se ne slaem do u potpunosti se slaem), koji odraava njihove stavove prema eugenici kod osoba sa IO. Prikupljanje podataka na PBF-u sproveo je student magistarskih studija na FASPER-u sa zavrenim Defektolokim fakultetom i Bogo-
240
slovskim institutom Srpske pravoslavne crkve. Ispitivanje ostalih studenata sproveo je defektolog sa naunim zvanjem doktora nauka. Sirovi skorovi na negativnim ajtemima su rekodovani tako da vie vrednosti globalnog skora ukazuju na pozitivnije stavove.

Analizom relijabilnosti interne konzistencije AMRE skale utvreno je da navedena skala ima izuzetno visok stepen pouzdanosti (Kronbahov = 0,88). Vrednosti globalnog skora kreu se u rasponu od 80 do 187 poena (AS=138,66; SD=22,35). Prema vrednosti globalnog skora napravljene su tri kategorije ispitanika: ispitanici iji su skorovi nii od 25. percentila (to je ekvivalentno bodovnom opsegu od 80 do 119 poena), studenti iji skorovi pripadaju opsegu izmeu 25. i 75. percentila (tj. izmeu 120 i 156 poena), kao i studenti sa skorovima viim od 75. percentila (tj. studenti sa globalnim skorovima u opsegu od 157 do 187 poena). Distribucija studenata razliitih fakulteta u odnosu na ove tri kategorije prikazana je na Grafikonu 1. Grafikon 1 Vrednosti globalnih skorova na AMRE skali u odnosu na percentilne rangove
241
Relativno ujednaen broj ispitanika sa sva etiri fakulteta ima niske vrednosti globalnih skorova na AMRE skali. Najnie skorove ima gotovo identian broj studenata PBF-a i FASPER-a (22,22% odnosno 22,63%), zatim slede studenti Filolokog fakulteta sa 23,53% niskih skorova i studenti Ekonomskog fakulteta sa 28% skorova niih od 25. percentila. Isto tako, tek svaki peti student ovog fakulteta (19%) ima najvie skorove na AMRE skali. Iako ni kod studenata FASPER-a nema mnogo ispitanika sa najviim skorovima (20,44%) skoro 57% ovih studenata ostvaruje izmeu 120 i 156 poena. Vie od jedne treine studenata PBF-a ima skorove vee od 75. percentila. Prosene vrednosti i standardne devijacije globalnih skorova prikazane su Tabeli 2. Tabela 2 Prosene vrednosti globalnih skorova na AMRE skali
Fakultet PBF FASPER Filoloki Ekonomski AS 142,49 138,36 140,69 132,51 138,66 SD 23,67 21,07 22,51 21,16 22,35
Najvie prosene vrednosti globalnih skorova na AMRE skali imaju studenti PBF-a (AS=142,49; SD=23,67), a najnie studenti Ekonomskog fakulteta (AS=132,51; SD=21,16). Jednofaktorska analiza varijanse pokazuje da su razlike u vrednostima skorova izmeu pojedinih fakulteta statistiki signifikantne (F(3,444)=4,084; p=0,007). Primenom ANOVA testa za svaki ajtem pojedinano utvreno je da na ak sedamnaest ajtema postoje statistike znaajne razlike u prosenim vrednostima skorova studenata razliitih fakulteta. Meutim, primenom post hoc Scheffeovih testova na veini ajtema nisu se izdvojile parcijalne razlike, to moe znaiti da su one toliko slabe da se naknadnim testovima ne mogu detektovati. Statistiki znaajne razlike izdvojene su na tri ajtema: estom, devetom i desetom. esti ajtem (Dobro bi bilo da se za osobe sa IO naprave posebne zajednice u kojima se one nee oseati izgubljenima u svemiru) oigledno se ne odnosi na primenu eugenikih sredstava, ve na socijalno ukljuivanje osoba sa IO. Upravo na ovom ajtemu studenti PBF-a imaju znaajno
242
vie skorove od studenata FASPER-a (p=0,012) i studenata Filolokog fakulteta (p=0,005). Studenti PBF-a odluno odbijaju tvrdnju da bi osobe sa IO trebalo prvenstveno da komuniciraju sa sebi slinim osobama. Miljenja smo da ovakav stav predstavlja direktu posledicu usvajanja pravoslavnog uenja o linosti. Ni jedna linost, naime, ne postoji van zajednice. U Bogu linost ne poiva na sutini, ve sutina poiva na linosti. Otuda Bog nije ogranien svojom prirodom, pa je, prema tome, moe i prevazii i postati ovek. ovek je, s druge strane, svojom sutinom beskrajno udaljen od Boga, ali njegov nain postojanja kao slike Boje (Imago Dei), tj. kao linosti, prua mu mogunost da prevazie ogranienja svoje prirode (Perii, 1990). Ne postoji ni jedan opravdani razlog da se osobama sa IO ne pristupa kao linostima. U Asketskim ogledima sveti Ignjatije Brjananinov nas upozorava i savetuje: I slepome, i gubavcu, i onome oteenog uma, i odojetu, i zlikovcu, ukazau potovanje kao ikoni Bojoj. ta ti ima sa njihovom nemoi i nedostacima?! Staraj se za sebe, da ti ne bi imao nedostataka u ljubavi (Brjananinov, 2006). Budui da nita to je u svetu ne ostaje van preobraziteljske, misijsko-pedagoke delatnosti Crkve (Puri, 2009) i osobe sa IO takoe su prizvane u zajednicu koju, umesto kolektivistike drutvenosti, treba da odlikuje, prema miljenju episkopa Puria, saborna crkvenost. Moglo bi se oekivati da e i studenti FASPER-a ispoljiti pozitivne stavove prema socijalnoj ukljuenosti osoba sa IO. Meutim, njihovi skorovi na navedenom ajtemu bilo su nii, ne samo od skorova studenata PBF-a, ve i od prosenih skorova studenata Ekonomskog fakulteta. Mogue je da su studenti FASPER-a internalizovali negativne stavove svojih starijih kolega. Naime, istraivanje je sprovedeno u trenutku kada je zakonskim aktima minimizirana uloga defektologa u gotovo svim etapama inkluzivnog procesa, to je pojaalo njihovu strepnju da e se, daljim insitiranjem na punoj socijalnoj participaciji osoba sa IO, njihova profesionalna uloga obesmisliti. Na slian nain su reagovali i vaspitai, neposredno nakon uvoenja inkluzivnog procesa u redovne vaspitne grupe (Glumbi sa sar., 2011). I na devetom ajtemu (Odluka roditelja da svesno dobiju dete koje je genetski defektno moralno je neodgovorna i dostojna prezira.) budui teolozi imaju znaajno vie prosene skorove od buduih defektologa
243
(p=0,018). Odbijanje ovakvog stava sasvim je oekivano. Eber (1995) ispravno primeuje da je pravoslavna bioetika zapravo liturgijska bioetika koja se ne zasniva na listi pravila koja su predviena za svaku konkretnu situaciju. Meutim, u nekim situacijama postoje sasvim nedvosmislena pravila. Sprovoenje eugenikog abortusa zbog vidljive malformacije ploda ili visoke verovatnoe da e dete imati neki oblik ometenosti, smatra se etiki neprihvatljivim, s obzirom na to da ivot, po pravoslavnom uenju, ne nastaje roenjem, ve zaeem. Navedena tvrdnja mogla bi se dovesti u vezu, ne samo sa eugenikim abortusom, ve i sa genskom terapijom. Prema pravoslavnom shvatanja trebalo bi biti krajnje oprezan u sprovoenju genske terapije. U principu se genska terapija smatra prihvatljivom samo pod uslovom da je cilj terapije prenatalno leenje kojim se ne dovodi u pitanje ivot deteta i(ili) majke. Korienje polnih elija u eksperimentalne svrhe takoe je etiki problematino (Harakas, 1999). Deseti ajtem je iskazan u obliku stava da osobama sa IO treba dozvoliti korienje kreditnih kartica ili bankovne pozajmice. Zanimljivo je da su najvei otpor prema korienju bankovnih proizvoda od strane osoba sa IO imali studenti Ekonomskog fakulteta, dok su najnii stepen sumnje u sposobnosti osoba sa IO da racionalno koriste kreditne kartice i druge usluge finansijskih institucija ispoljili studenti Filolokog fakulteta.
UMESTO ZAKLJUKA
Iako dobijeni rezultati pokazuju da studenti PBF-a imaju pozitivne stavove prema socijalnoj participaciji osoba sa IO i negativne stavove prema eugenikim intervencijama, razlike u stavovima ovih studenata u odnosu na studente sekularnih fakulteta statistiki su znaajne samo na pojedinim ajtemima. Uoene razlike se ne mogu pripisati neravnomernoj polnoj distribuciji ispitivanih subjekata. Najpozitivniji stavovi ispoljeni su u oblasti podsticanja socijalne participacije osoba sa intelektualnom ometenou i odbijanja eugenikog abortusa. Oekujemo da e se u budunosti detaljnije ispitati stavovi i dileme vezani za bioetika pitanja na koja, u ovom trenutku, jo uvek ne postoji jasni i jednoznani odgovori.
244
LITERATURA
1. Antonak, R. F., Fielder, C. R., & Mulick, J. A. (1993). A scale of attitudes toward the aplication of eugenics to the treatment of people with mental retardation. Journal of Intellectual Disability Research, 37 (1), 75-98. 2. Bondi, D. (2006). Nova vlast i Bogoslovski fakultet u Beogradu 1944-1952. Bogoslovlje, 65 (1-2), 126-144. 3. Brjananinov, I. (2006). Asketski ogledi: O ljubavi prema blinjem, Manastir Hilandar. 4. Cagnoni, P. C. (2008). Personhood, human brokenness and the therapeutic calling of the eastern orthodox church: a pastoral approach to mental health issues and disability. Master thesis. Melboune College of Divinity. Australia. 5. Demmons, T. A. (2009). Being in encounter toward a postcritical theology of knowledge of God for persons with intellectual disabilities: with special reference to Karl Barths Church Dogmatics III: 2. Doctoral thesis. University of St Andrews, Scotland, UK. 6. Eber, G. (1995). Orthodox christian bioethics. Christian Biothics, 1(2), 128-152. 7. Glumbi, N., Kaljaa, S., Milai-Vidojevi, I. (2009). Mogunost primene Antonakove eugenike skale u naoj sredini. Beogradska defektoloka kola, 15(2), str. 141-152. 8. Glumbi, N., Kaljaa, S., Milai-Vidojevi, I. (2009). Attitudes of helping professions towards social integration of the persons with intellectual disabilities, II International scientificprofessional conference Improving quality of life of children and youth Unapreenje kvalitete ivota djece i mladih, Tuzla, BiH, 11-12. 06. 2011. 9. Harakas, S. (1999). The Orthodox Christian tradition, religious beliefs and healthcare decisions. Park Ridge Center, Chicago. 10. Horner-Johnson, W., Keys, C., Henry, D., Yamaki, K., Oi, F., Watanabe, K., Shimada, H., & Fugjimora, I. (2002). Attitudes of japanese students toward people with intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 46(5), 365-378. 11. Perii, V. (1990). Linost i priroda: Teoloko razmiljanje o ljudskim pravima. Bogoslovlje. 48 (1-2), 3-12. 12. Puri, J. (2009). Socioloki okviri pedagogije Sv. Jovana Zlatoustog. Crkvene studije, 6(6), 131-143.
245
ATTITUDES OF THE FUTURE ORTHODOX THEOLOGIANS TOWARDS EUGENICS AND SOCIAL INCLUSION OF THE PERSONS WITH INTELLECTUAL DISABILITY
University of Belgrade, Faculty of Special Education and Rehabilitation* Chemical-medical school, Vrac**
Nenad Glumbi*, Ljiljana irovi**
Summary
Understanding of intellectual disability in orthodox tradition is based upon ontology of personhood. Each person should be seen as an image of God (imago Dei) irrespective of his or her abilities. The objective of this research was to determine attitudes of future orthodox theologians towards eugenic interventions in a domain of intellectual disability, as well as their attitudes towards social inclusion of the persons with intellectual deficits. The sample consisted of 448 students of the University of Belgrade. The whole sample was divided into four subsets: 126 students of the Orthodox Christian Theological Faculty (OCTF), 137 students of the Faculty of Special Education and Rehabilitation, 85 students of the Faculty of Philology and 100 students of the Faculty of Economics. Attitudes towards eugenic interventions were determined using the Scale of Attitudes Toward Mental Retardation and Eugenics (Antonak et al., 1993). It was revealed that OCTF students had significantly higher scores than other students (F(3,444)=4.084; p=.007). However, post hoc analysis revealed only two items, which significantly contribute to observed differences. These items are related to social exclusion and eugenic abortions. OCTF students were reluctant to accept the idea of partial social exclusion of the persons with ID, presumably based on orthodox notions on ontology and soteriology. In addition, those parents who deliberately give birth to a child with disability were not seen as irresponsible, due to the fact that Orthodox Church regards human life as a gift from God.
246
It could be concluded that OCTF students expressed more negative attitudes towards eugenic interventions and more positive attitudes towards social inclusion of persons with ID comparing to other participants. Key words: eugenics, special education, social inclusion Primljeno, 13. 5. 2011. Prihvaeno, 15. 6. 2011.
247
SPECIJALNA EDUKACIJA I REHABILITACIJA TEORIJSKI KONCEPTUALNI OKVIRI
UDK: 331.5-056.313; 364-786.4-056.313 ID: 185082892 Pregledni rad
Milica GLIGOROVI1 Marina RADI ESTI
PROCENA RADNIH SPOSOBNOSTI OSOBA SA INTELEKTUALNOM OMETENOU U PROCESU SEKUNDARNE TRANZICIJE

Tranziciona procena je proces prikupljanja, organizacije, interpretacije i svrsishodnog korienja informacija, koji ima za cilj da pomogne osobama sa ometenou svih uzrasta i njihovim porodicama da na uspean i zadovoljavajui nain prevaziu sve kritine tranzicione periode. U ovom radu su prikazane bazine komponente sekundarne tranzicione procene, dizajnirane u svrhu prikupljanja informacija koje su neposredno povezane sa podrkom osobama sa intelektualnom ometenou, praenjem napredovanja u ostvarivanju profesionalnih ciljeva i donoenjem obrazovnih odluka. Metodi i oblasti procene su vrlo raznorodni, to je i razumljivo, jer izolovana primena bilo kog instrumenta ili oblasti procene stvara nekompletnu sliku o potrebama osoba sa intelektualnom ometenou i umanjuje efekasnost programa rehabilitacije. Sistemski pristup, u kome direktno uestvuju osobe sa intelektualnom ometenou i njihove porodice, od krucijalnog je znaaja za izbor odgavarajueg akademskog usmerenja, radne obuke i nivoa drutvene podrke. Ishod profesionalne rehabilitacije, odn. uspenost zapoljavanja osoba sa ometenou, se smatra osnovnim pokazateljem kvaliteta i efikasnosti rada u specijalnoj edukaciji i profesionalnom osposobljavanju. Jedan od vanih parametara uspenosti profesionalne rehabilitacije je i kvalitet ivota mladih osoba sa intelektualnom ometenou nakon zavretka obuke i ukljuivanja u ivot odraslih. Kljune rei: intelektalna ometenost, procena radnih sposobnosti, sekundarna tranzicija
1 E-mail: gligorovic@fasper.bg.ac.rs
251
UVOD
Kritini period promena u ivotu svih ljudi, a posebno ljudi sa intelektualnom ometenou, je prelaz iz adolescencije u odraslo doba, odn. period izmeu 18. i 26. godine ivota (Marshak, Seligman, & Prezant, 1999). U ovom periodu se poveava rizik za pojavu psihijatrijskih poremeaja i poremeaja u ponaanju. Takoe predstavlja izazov i za porodice, jer, tokom adolescencije, uoljiv kontrast izmeu razvoja fizikih karakteristika odraslih i zaostajanja u kognitivnom, adaptivnom i socijalnom funkcionisanju, esto dovodi do konfuzije i kod porodice i kod ljudi iz okruenja koji gree u oekivanjima i zahtevima prema detetu. Neki roditelji se tek tada suoavaju sa injenicom da ponaanje njihovog deteta nije izraz detinjastosti, koji e se sam po sebi reiti odrastanjem. Roditelji poinju da sve vie oseaju pritisak budunosti i zbrinjavanja svog deteta (Wehman, Hess i Kregel, 1996). Oekivanja potpune nezavisnosti esto se moraju zameniti realistinijim ciljevima (Marshak i dr., 1999). Kod dece sa lakom intelektualnom ometenou, prelaz sa kolovanja na radno angaovanje je istovremeno izazov i za osobu, njeno porodino i drutveno okruenje (Baker, Blacher, Kopp, & Kraemer, 1997). Istraivanjem koncepta i prakse tranzicije osoba sa intelektualnom ometenou uoen je znaajan napredak tokom poslednje decenije (Flexer i dr. 2004; Harrington, 2004; Sitlington i Clark, 2005; Steere, Rose i Cavaiuolo, 2006; Test i dr., 2004, Wehman, 2006). Iako su studije vezane za sekundarnu tranziciju malobrojne, ustanovljeno je da su generalni prediktori uspenosti zapoljavanja teina ometenosti, uzrast, pol i socioekonomski status (Wagner i dr., 2006; Levine, Marder i Wagner, 2004).
POJAM TRANZICIONE PROCENE

U najirem smislu, tranziciona procena je proces prikupljanja, organizacije, interpretacije i svrsishodnog korienja informacija, koji ima za cilj da pomogne osobama sa ometenou svih uzrasta i njihovim porodicama da na uspean i zadovoljavajui nain prevaziu sve kritine tranzicione periode. U ivotu svake osobe nastupaju prekret-
252
Gligorovi, M., Radi esti, M.: Procena radnih sposobnosti osoba sa intelektualnom ometenou u procesu sekundarne tranzicije
nice, ili situacije tranzicije, koje mogu da budu vertikalne i horizontalne. Vertikalna tranzicija se odnosi na situacije koje su neposredno povezane sa razvojem, pa samim tim veinom prirodne i oekivane, kao to su polazak u osnovnu kolu, prelazak iz osnovne u srednju kolu, iz kole u sferu profesonalnog angaovanja i sl. Horizontalnu tranziciju predstavljaju promene unutar nekog od perioda vertikalne tranzicije, koje mogu da budu planirane (preseljenje, stupanje u brak i sl.) ili neoekivane (gubitak zaposlenja, nezgode, razvod i sl.). Nezavisno od pravca tranzicije, doivljaj uspeha i zadovoljstva sopstvenom egzistencijom zavisi od ciljeva koje sebi postavljamo i mere u kojoj su oni ostvareni, pa je za tranzicionu procenu sistem vrednosti, ciljeva i oekivanja osobe sutinski vano polazite, na koje se nadograuju oblasti planiranja mera koje uveavaju mogunost njihove realizacije tokom itavog ivota (Clark, 2007). Proces vertikalne tranzicije, koji je neposredno povezan sa mogunou usvajanja i primene profesionalnih vetina osoba sa ometenou, podeljen je na dve etape. Prva etapa, ili faza, tranzicije (primarna tranzicija) je period zavravanja osnovne i prelaska u srednju kolu, a druga zavretak profesionalnog osposobljavanja, priprema za zapoljavanje i ukljuivanje u svet rada (sekundarna tranzicija).
SADRAJ TRANZICIONE PROCENE

Sekundarna tranziciona procena je dizajnirana u svrhu prikupljanja informacija koje su neposredno povezane sa podrkom osobama sa intelektualnom ometenou, praenjem napredovanja u ostvarivanju profesionalnih ciljeva i donoenjem obrazovnih odluka. Nalazi vie studija iznova potvruju znaaj veze izmeu osmiljene procene i tranzicionog planiranja. Neadekvatna i/ili nepotpuna procena moe da dovede do definisanja nejasnih, preirokih ili uniformnih tranzicionih ciljeva, koji ne potuju sve relevantne parametre vezane za individuu i njeno okruenje (Powers i dr., 2005; Trainor, 2005; Williams i OLeary, 2001). Na primer, moe da doe do nesaglasnosti aspiracije uenika i/ili roditelja i sadraja tranzicionog plana (Thompson, Fulk i Piercy, 2000; Trainor, 2005).
253
Tranziciona procena se u nekim segmentima razlikuje od tradicionalne procene sposobnosti i vetina. Najpre, tranziciona procena treba da bude sveobuhvatna, usmerena na irok spektar oblasti koje su od znaaja za aktivnosti po zavretku kole, to je donekle u suprotnosti sa tradicionalnim oblicima obrazovne procene, usmerene na oblasti akademskih i socijalnih sposobnosti i vetina. Konceptualizacija tranzicione procene je evoluirala od prvobitnog fokusa na zapoljavanje u proirenje rezultata profesionalnog osposobljavanja u sferi samoopredeljenja, uea u drutvenom ivotu, slobodnih aktivnosti, organizacije ivota i sl., odnosno segmenata kvaliteta ivota (Turnbull i dr., 2003). Meutim, za mlade ljude sa intelektualnom ometenou (IO), profesionalno osposobljavanje se ee fokusira na tradicionalne akademske i radne vetine, a manje na znanja i iskustva koja e im biti neophodna za samostalan ivot (Cummings, Maddux i Casey, 2000; Lane i Carter, 2006). Jedna od oblasti kojoj je posveeno malo panje, u smislu razumevanja ponaanja vezanog za zapoljavanje, je nain na koji doivljaj barijera utie na ciljeve zapoljavanja kod osoba sa ometenou. Barijera se moe posmatrati u sklopu dinamikog odnosa izmeu osobe i okruenja, pa, na primer, ako osoba oekuje stigmatizaciju na radnom mestu, njeno ponaanje prema saradnicima moe da bude uslovljeno tim oekivanjem, to povratno moe da utie na ponaanje kolega (Kenny i dr., 2003). Utvreno je da doivljaj barijere znaajno utie na razliite vrste radnog ponaanja kod razliitih grupa ljudi, ukljuujui ene, etnike manjine, osobe sa ometenou i dr. (Bishop, 2002; Fouad i Byars-Winston, 2005; Lopez i Ann-Yi, 2006; Lamb, 2007).
Procena radnih sposobnosti i vetina Tokom procesa sekundarne tranzicije neophodno je upoznavanje sa razliitim aspektima sposobnosti i vetina osobe. Jedna od najjednostavnijih i najbrih tehnika je primena struktuiranih upitnika, namenjenih osobi sa IO, roditeljima i nastavnicima/supervizorima. Traenje posla je takoe podrazumeva niz vetina, kao to je identifikacija slobodnog radnog mesta, uspostavljanje kontakta sa poslodavcima, kompletiranje aplikacije za posao i intervju za posao. Ove
254
vetine se ispituju intervjuom, testovima, posmatranjem i evaluacijom rezultata aktuelnog traenja posla. Spremnost za posao se odnosi na niz kriterijuma koji mogu da budu kulturoloki uslovljeni ili zavisni od dostupnosti slubi za podrku zapoljavanja, a odreuju da li je osoba spremna za zaposlenje. Ti kriterijumi sadre realistike ciljeve zaposlenja, mogunost transporta, rukovanje novcem, odgovarajue radne navike i vetine, razumevanje uloge i znaaja posla i sl. Spremnost za posao se moe proceniti intervjuom, eklistama, situacionom procenom, kao i isprobavanjem odreenog posla. Procena posebnih potreba se vri tokom prethodnih rocena sposobnosti i analize radnog mesta ili radne aktivnosti, pa se, u koordinaciji sa poslodavcem, odreuje specifina akomodacija ili modifikacija radnog mesta i/ili asistivna tehnologija. U nekim situacijama se vri i procena mogunosti samozapoljavanja, obino u seoski uslovima/ poljoprivrednim aktivnostima, jer u veini drugih situacija samozaposlena osoba treba da ima ekstremno visoku motivaciju, nezavisnost, optimizam i visok nivo prihvatanja rizika da bi uspela u poslu. U sluajevima samozapljavanja potrebno je proceniti tehike vetine, poznavanje bazinih principa profita, marketinga i jednostavne poslovne prakse, kreditnih institucija i sl. Meu najekstenzivnijim upitnicima za procenu spremnosti za zapoljavanje i radno angaovanje je Upitnik za procenu tranzicionih vetina (Transition Skills Assessment, Halverson, Petersen i Rohrbach, 2005). Upitnikom se procenjuje inioci zapoljavanja, funkcionalne akademske vetine, svakodnevnei ivot, uee u drutvenim aktivnostima, slobodno vreme, rekreacija i lini ivot u svim oblastima tranzicije. Konstruisan je u formi trolane skale, tako da se odgovori kreu od ne, ili nemam iskustva u toj oblasti, preko da, ali uz pomo ili modifikaciju do odgovora da, bez problema. Za svaki ajtem posebno se belee odgovori osobe sa ometenou, roditelja i nastavnika, a potom se izraunava njihova srednja vrednost.
255
Grafikon 1 - Upitnik za procenu tranzicionih vetina
U kontekstu ciljeva zapoljavanja razmatraju se razliiti aspekti potencijala za samostalan ivot. Procena treba da bude sprovedena tako da prui uvid u okolnosti koju mogu da pogoduju ili prouzrokuju tekoe za zapoljavanje i zadravanje posla. Neke od informacija se mogu dobiti tokom razgovora sa ispitanikom, a neke putem opservacije. Pitanja na koja je potrebno odgovoriti su vezana za ivotnu situaciju, socioekonomski status, izgled, pristup radu i socijalizaciju ispitanika. Odgovori se daju u deskriptivnoj formi, uz isticanje potencijala i ogranienja. Zakljuak treba da prui odgovore na pitanja na koji nain segmenti samostalnog ivota mogu da utiu na ciljeve zapoljavanja i jesu li potencijali ispitanika komplementarni sa zaposlenjem, kao i da poslui za formulaciju jasnih preporuka. Mogunost transfera funkcionalnih vetina u uslovima zapoljavanja uz podrku i zapoljavanja u otvorenoj privredi osoba sa IO se moe proceniti primenom opservacionih eklista koje sadre opise relevantnih sposobnosti i vetina. Najee su obuhvaene oblasti samoopredeljenja (mogunosti uvida u sopstvene sposobnosti, potrebe i prava), funkcionalnih akademskih vetina, vetine svakodnevnog ivota, briga o higijeni i zdravlju, slobodno vreme, pokretljivost, ru-
256
kovanje novcem, socijalne vetine, spremnost za rad i specifine radne vetine. Odgovori za svaku oblast se kodiraju tako da pruaju informaciju o usavrenosti odreenog vida ponaanja, potrebama za uvebavanje, zastupanjem ili asistivnom tehnologijom (Osborn i Zunker, 2006). Tranziciona procena treba da integrie viestruke perspektive ljudi koje poznaju osobu sa intelektualnom ometenou u razliitim kontekstima, kao i da prepozna kulturalne i vrednosne specifinosti osobe, porodice i okruenja u kontekstu koncipiranja tranzicionog programa (Rueda i dr., 2005), to naglaava znaaj porodinog okruenja za tranzicionu procenu (Geenen, Powers i Lopez-Vasquez, 2001; Hogansen i dr., 2008). Znaaj uea osoba sa IO i roditelja u tranzicionom planiranju je veoma vaan (Geenen i dr., 2001; Johnson i dr., 2002; Kohler i Field, 2003). Istraivanja pokazuju da veliki broj roditelja mladih sa IO eli da aktivnije uestvuje u planiranju tranzicionog procesa. Tranziciona procena tei da ukljui mlade sa ometenou u proces planiranja, informiui ih o njihovim potencijalima i potrebama u razliitim oblastima (Sitlington i dr., 2007; Thoma, Held i Saddler, 2002). No, najee se ipak dogaa da samoevaluacija osoba sa IO nije korespondentna proceni od strane odraslih roditelja i edukatora (osobe sa intelektualnom ometenou su esto nekritine prema svojim potenciajlima i ogranienjima) u mnogim oblastima (Carter i dr., 2006; Meltzer i dr., 2001; Trainor, 2005). Istraivanja ukazuju da mladi sa IO esto imaju tekoe samoevaluacije vetina, znanja ili ponaanja (Carter i Wehby, 2003; Meltzer i dr., 2001). To je, izmeu ostalog, posledica i nedovoljnog ukljuivanja u planiranje karijere, kao i nedostatka iskustva izloenosti objektivnim oekivanjima u razliitim domenima, pa oni percipiraju sebe kao osobe sa adekvatnim nivoom sposobnosti i znanja. Zato je potrebno da edukator omogui da osoba sa IO to ee istrai svoje mogunosti i ogranienja, stie saznanja o uobiajenim oekivanjima i ui da efikasno koristi strategiju samoevaluacije. To je veoma vano, jer razlike u procenama osoba sa ometenou i lanova tima mogu da imaju znaajne posledice za sprovoenje tranzicionog programa. Mladima koji smatraju da postoji diskonekcija izmeu njihovih potreba i edukacionih programa moe da bude teko da ostanu u koli ili da ostanu motivisani za rad u skladu sa ciljevima tranzicije (Benz i dr., 2000; Sinclair, Christenson i
257
Thurlow, 2005; Wagner i dr., 2007). Osim toga, veina edukatora ima limitirane mogunosti opservacije osobe u neakademskim uslovima, to dovodi do neadekvatne procene potencijala i potreba osobe, pa je inkorporacija viestrukih perspektiva veoma vana, jer razliite osobe mogu da daju informacije o razliitim aspektima sposobnosti i vetina u razliitim uslovima. Tokom opservacije radnih sposobnosti i vetina u simuliranim i realnim uslovima potrebno je notirati potrebe za akomodacijom i/ili modifikacijom radnog mesta, uestalost tih potreba i oblasti aktivnosti u kojima se ispoljavaju. Na osnovu toga se predlau oblici prilagoavanja radnog mesta kao to su alternativni materijali, uestale pauze, rad u manjoj grupi, ee ponavljanje instrukcija, ograniavanje delovanja distraktornih stimulusa, i sl. Postoje i specijalno konstruisani upitnici, koje popunjavaju roditelji, nastavnici i osobe sa intelektualnom ometenou, namenjeni proceni potreba za akomodacijom i modifikacijom.
Ispitivanje trita rada Ispitivanje trita rada je metod prikupljanja informacija o odreenim poslovima, koji su karakteristini za geografsko podruje u kome osoba ivi. Svrha ovog metoda je da se razmotri nivo mogunosti zapoljavanja za odreene struke, to je veoma vaan inilac profesionalne orijentacije. Kritina pitanja na koja odgovara ispitivanje trita rada su: da li odreeni posao postoji u privredi, postoji li na lokalnom nivou, , da li ima slobodnih radnih mesta u poslednjih nekoliko meseci i ima li izgleda za raspoloivost radnih mesta u budunosti, ukoliko su radna mesta slobodna, jesu li dostupna za osobu sa ometenou, koliko je posao plaen i kakve su beneficije (Weed i Field, 2001). Ponekad se ova analiza proiruje i na lokalne novine, line i profesionalne komunikacije. Neposredan kontakt sa poslodavcima ima prednost postavljanja specifinih pitanja vezanih za prirodu ometenosti i mogunosti akomodacije i specifinosti radnog mesta. Pravilno sprovedena analiza trita rada omoguava informacije o uestalosti dostupnosti odreenog posla za odreenu osobu, mada dostupnost moe da varira iz dana u dan. Ako traimo potencijalni posao u okruenju u kome ivi osoba sa inetelektualnom ometenou, potrebno je da izvrimo niz aktivnosti i, ukoliko je mogue, pratimo sledee uslove: jednostavnost posla, gde
258
se ista procedura ponavlja bez velikih varijacija, minimum rizika od nezgoda i povreda, ogranieno radno vreme, rad u grupi, koji prua mogunost pomoi i supervizije. Analiza radnog mesta je esto primenjivan vid procene tokom prikupljanja podataka i pripremanja preporuka za akomodaciju radnog mesta u profesionalnoj rehabilitaciji. Fokusirana je na opis posla, nezavisno od karakteristika osobe koja ga obavlja. Ponekad se koristi intervju sa osobama kojima je bliska priroda posla, ili koje mogu da neposredno, na licu mesta, daju analizu posla. Konstruie se detaljna lista radnih zadataka neophodnih za uspeno obavljanje posla. Primeri ukljuuju radne vetine, radne uslove (npr. izlaganje ekstremnim temperaturama, toksinim materijama i sl.), potrebnu edukaciju i trening (obuku na poslu, specifinu obuku za posao, sertifikate i sl.), vrste, uestalost i trajanje odreenih fizikih aktivnosti (podizanje, noenje, sedenje, stajanje, penjanje, vid na blizinu ili daljinu, miris, ukus, mirovanje i sl.), nivo stresa na poslu i sl. Ova analiza ima za cilj da utvrdi kompatibilnost odreenog zanimanja sa potencijalima i ogranienjima osobe sa intelektualnom ometenou, kao i da, ukoliko je potrebno, predloi modifikaciju i/ili akomodaciju (Weed i Field, 2001). Posebno se izdvajaju etiri elementa za analizu sekvenci odreenog posla: osnovne radne rutine, povremene radne rutine, radno ponaanje i vetine vezane sa radnim zadacima. Grafikon 2 - Analiza radnog mesta
259
Osnovne radne rutine se svakodnevno ili veoma esto primenjuju tokom obavljanja radnih zadataka. Povremene radne rutine su one za kojima se potreba pojavljuje ree, npr. jednom nedeljno. Radno ponaanje ine fine vetine koje se oekuju od radnika, kao to su tanost, izdrljivost, pridruivanje ostalim radnicima i sl. U mnogim sluajevima, fidbek od strane strunjaka je neophodan da bi se razvila svest o ovim oekivanjima kod osobe sa IO. Vetine povezane s radom su neophodne za uspeno izvravanje radnih zadataka, ali nisu direktno vezane za njih (neko ko radi na njivi treba da pronae put do nje, npr., treba da prepoznaje nazive i znakove-opasnost, otrov i sl.). Razliiti elementi posla treba da budu opservirani i analizirani posmatranjem radnika tokom izvoenja svih elemenata radnog procesa. Poeljno je da se strunjak i sam oproba u izvoenju radnih zadataka, da bi uvideo koliko su zahtevni i da li se brzo usavravaju. Na osnovu analize radnog mesta formira se opis posla, koji treba da bude jasno struktuiran i da sadri: naziv posla i kratak opis dunosti; vodee (glavne) aktivnosti, analizu vetina potrebnih za uspeno obavljanje posla, opis glavnih oblasti radnih zadataka, oekivanu zaradu, neophodan pribor i ulaganja, rizik ukljuen u merenje sigurnosti, faktor pola i vremensku prirodu posla (da li je posao sezonski, privremen ili trajan). Ovaj kratak opis prua mogunost da se za osobu sa IO da odabere radno mesto skladu sa mogunostima (raspoloivost radnog mesta), interesovanjima (pokazuje interesovanja u istoj ili slinoj oblasti tokom prethodnog kolovanja ili u vankolskim aktivnostima) i sposobnostima (ukoliko ih ima, mogu se donekle usavriti). Nalaenje posla sadri komparaciju vetina potrebnih za izvravanje odreenog posla i i vetina koje je osoba ve usvojila, u kontekstu odluivanja koje od tih vetina treba da budu dodatno usavrene da bi se postigao to vii nivo obavljanja radnih aktivnosti. Osoba sa IO ne mora da usavri sve predviene elemente radnih aktivnosti da bi radila u odabranoj oblasti, pa i minimalna kompetencija moe da omogui aktivno ukljuenje u proces rada (Hagner i Lounsbury, 2007).
260
Procena odnosa poslodavaca prema zapoljavanju osoba sa ometenou Prema aktuelnim nalazima, postoje tri osnovne kategorije prednosti koji navode poslodavce da zaposle ljude sa ometenou. To su prednosti koje su direktno povezane sa poslovnim ciljevima (zapoljavanje osobe sa ometenou je u skladu sa realnim kadrovskim potrebama za tim profilom strunjaka, pa je bazini motiv popunjavanje upranjenih mesta), prednosti koje su indirektno povezane sa poslovnim ciljevima (zapoljavanje osobe sa ometenou povezano je sa dugoronim planovima odrivosti i profitabilnosti zbog poboljanja imida firme i demonstriranja posveenosti drutvenim ciljevima) i prednosti povezane sa vrednostima organizacije (zapoljavanje osoba sa ometenou odraava drutvenu odgovornost organizacije, a dobit firme je od sekundarnog znaaja u odnosu na dobrobit osobe i zajednice u celini; pored toga, odluka o zapoljavanju moe da bude doneta pod uticajem linih vrednosti poslodavca, posebno ako neka osoba sa ometenou pripada krugu njegove porodice, prijatelja, komija i sl.). Ukoliko je poslodavac striktno ocenjen kao pripadnik prve kategorije, motivisan je iskljuivo ekonomskim ciljevima i verovatno e biti manje fleksibilan po pitanju prilagoavanja radnog mesta (radnog vremena, plaanja, akomodacije i podrke). S druge strane, postoji verovatnoa da su pripadnici druge i tree kategorije kooperativniji, kao i da imaju vei potencijal za fleksibilnost i kreativnije solucije.
Evaluacija procesa profesionalnog osposobljavanja Jedan od vanih parametara uspenosti profesionalne rehabilitacije je i kvalitet ivota mladih osoba sa intelektualnom ometenou nakon zavretka obuke i ukljuivanja u ivot odraslih. Koncept kvaliteta ivota, nastao u drugoj polovini XX veka, postao je relevantna mera efikasnosti tranzicionih programa, iako, usled kulturalnih specifinosti i zavisnosti od individualne percepcije, nije jasno definisan i jedinstven. U proceni kvaliteta ivota se izdvavaju dva osnovna pristupa, objektivni i subjektivni. Objektivni pristup se zasniva na utvrivanju i primenu socijalnih indikatora koji reflektuju ivotne okolnosti u odreenom kulturalnom i geografskom podruju (Diener i Suh, 1997). So-
261
cijalni indikatori se definiu na osnovu procene razliitih sfera ivota u nekoj populaciji, kao to su ivotni standard, stopa nezaposlenosti, zdravstvena zatita, stopa kriminala i sl. (Schalock i dr., 2002). Prednost ovog pristupa je objektivnost, a osnovni nedostatak injenica da utvreni indikatori ponekad nisu u skladu sa linim doivljajem individue. Zato je neophodna primena komplementarnog, subjektivnog pristupa, koji poiva na percepciji, iskustvu i sistemu vrednosti osobe iji se kvalitet ivota procenjuje (Diener i Suh, 1997). Tokom evaluacije programa profesionalne rehabilitacije treba koristiti oba pristupa, zarad dobijanja celovite slike o kvalitetu ivota osobe sa intelektualnom ometenou. Najee korieni upitnici za procenu kvaliteta ivota, koji sadre komponente objektivne i subjektivne procene u vie ivotnih domena, su Upitnik za procenu kvaliteta ivota (Quality of Life Questionaire, Schalock i Keith, 1993) i Sveobuhvatna skala kvaliteta ivota (Comprehensive Quality of Life Scale, Cummins, 1997).
ZAKLJUAK
Za koncipiranje programa osoposobljavanja osoba sa intelektualnom ometenou (IO) od esencijalne vanosti su strategije procene radnih sposobnosti i vetina (Beveridge i dr., 2002, Schmitz, 2008, Timmons i dr., 2005). Metodi i oblasti procene su vrlo raznorodni, to je i razumljivo, jer izolovana primena bilo kog instrumenta ili oblasti procene stvara nekompletnu sliku o potrebama osoba sa intelektualnom ometenou i umanjuje efekasnost programa rehabilitacije (Niles i Harris-Bowlsbey, 2009). Sistemski pristup, u kome direktno uestvuju osobe sa intelektualnom ometenou i njihove porodice, od krucijalnog je znaaja za izbor odgavarajueg akademskog usmerenja, radne obuke i nivoa drutvene podrke (Neubert, 2003). Procenom profesionalnih mogunosti je takoe obuhvaen i nivo emocionalne podrke, nivo poznavanja i prihvatanja osoba sa intelektualnom ometenou u okruenju, neposredno iskustvo i reagovanje drutva na razliitost (Levinson i Palmer, 2005). Implementacija programa profesionalne rehabilitacije podrazumeva saradnju strunjaka razliitih profila, zarad obezbeivanja kontinuiteta tranzicionog procesa. Ishod profesionalne rehabilitacije, odn. uspenost zapoljavanja osoba
262
sa ometenou, se smatra osnovnim pokazateljem kvaliteta i efikasnosti rada u specijalnoj edukaciji i profesionalnom osposobljavanju (Turnbull, Turnbull, Wehmeyer, & Park, 2003). Iako veliki broj osoba sa ometenou naputa kolu sa mogunostima za ostvarivanje ciljeva tokom odraslog doba, neki od njih to ne uspevaju, jer teko ostvaruju zaposlenje, nezavisan ivot, uee u drutvenom ivotu i ostale komponente kvaliteta ivota. To posebno vai za osobe sa IO i osobe sa poremeajima emocija i/ili ponaanja (Benz, Lindstrom i Yovanoff, 2000; Osgood i dr., 2007). U naoj sredini ne postoje sistematski obraeni podaci o nezaposlenosti osoba sa ometenou. U razvijenim zemljama Evopske Unije stopa zaposlenosti odraslih osoba sa ometenou je oko 50%, a u manje razvijenim zemljama EU, poput Poljske, vie nego dvostruko manja (ukomska, 2008). tavie, gotovo svi poslodavci u Poljskoj ne razmiljaju o mogunosti zapoljavanja osoba sa ometenou, prvenstveno usled postojanja stereotipa o intelektualnoj ometenosti, vezanih za nedostatak nezavisnosti, vetina, potencijala i ambicija, kao i zbog nerazlikovanja intelektuale ometenosti i mentalnih oboljenja (Kowalik, 2007). Znaajno prisustvo razoaravajuih ishoda profesionalne rehabilitacije namee potrebu za kontinuiranim praenjem i podrkom (Alwell i Cobb, 2006; Johnson i dr., 2002).
LITERATURA
1. Alwell, M., & Cobb, B. (2006). A map of the intervention literature in secondary special education transition. Career Development for Exceptional Individuals, 29, 3-27. 2. Baker, B. L., Blacher, J., Kopp, C. B., & Kraemer, B. (1997). Parenting children with mental retardation. International Review of Research in Mental Retardation, 20, 1-45. 3. Benz, M. R., Lindstrom, L., & Yovanoff, P. (2000). Improving graduation and employment outcomes of students with disabilities: Predictive factors and student perspectives. Exceptional Children, 66, 509-529. 4. Beveridge, S., Heller Craddock, S., Liesener, J., Stapleton, M., & Hershenson, D. (2002). INCOME: A framework for
263
conceptualizing the career development of persons with disabilities. Rehabilitation Counseling Bulletin, 45, 195-206. 5. Bishop, M. (2002) Barriers to employment among people with epilepsy: report of a focus group. Journal of Vocational Rehabilitation 17, 281-286. 6. Carter, E. W., Lane, K. L., Pierson, M., & Glaeser, B. (2006). Self-determination skills of transition-age youth with emotional disturbances and learning disabilities. Exceptional Children, 72, 333-346. 7. Carter, E. W., Lane, K. L., Pierson, M. R., & Stang, K. K. (2008). Promoting self-determination for transition-age youth: Views of high school general and special educators. Exceptional Children, 75, 55-70. 8. Clark, G. M. (2008). Transition assessment for planning with secondary-level students with learning disabilities. In Blalock, G. Patton J.R., Kohler P. & Bassett D. (Eds.), Transition and students with learning disabilities. (105-123). Austin, TX: The Hammill Institute on Disabilities. Clark, G. M. ( 2007). Assessment for Transition Planning, 2ed, Austin, TX: PRO-ED, Inc. 9. Cummings, R., Maddux, C. D., & Casey, J. (2000). Individualized transition planning for students with learning disabilities. Career Development Quarterly, 49, 60-72. 10. Cummins R.A. (1997). Self-rated quality of life scales for people with an Intellectual Disabilities, 10, 3, 199-216. 11. Diener E., Suh E. (1997). Measuring quality of life: economic, social, and subjective indicators. Social Indicators Research, 40, 189-216. 12. Flexer, R. W., Baer, R., Luft, P., & Simmons, T.J. (2007). Transition planning for secondary students with disabilities (3rd ed.). New Jersey: Prentice Hall Inc. 13. Fouad, N.A., & Byars-Winston, A.M. (2005). Cultural context of career choice: Meta-analysis of race/ethnicity differences. The Career Development Quarterly, 53, 223-233. 14. Geenen, S., Powers, L. E., & Lopez-Vasquez, A. (2001). Multicultural aspects of parent involvement in transition planning. Exceptional Children, 67, 265-282.
264
15. Hagner, D. & Lounsbury, D. (2007). Work-based learning: Developing work experience opportunities for transitioning students. In F. Rusch (Ed.), Beyond high school: Transition from school to work: Preparing adolescents for tomorrows challenges (200-232). Upper Saddle River NJ: Prentice Hall. 16. Halverson D., Petersen B., Rohrbach B. (2005) Quickbook of Transition Assessments. Transition Services Liaison Project. 17. Harrington, T. F. (2004). Handbook of career planning for students with special needs (3rd ed.). Austin, TX : Pro-Ed.ere Handicaps. 18. Johnson, D. R., Stodden, R. A., Emanuel, E. J., Luecking, R., & Mack, M. (2002). Current challenges facing secondary education and transition services: What research tells us. Exceptional Children, 68, 519-531. 19. Kenny, M. E., Blustein, D. L., Chaves, A., Grossman, J. M.,&Gallagher, L. A. (2003). The role of perceived barriers and relational support in the educational and vocational lives of urban high school students. Journal of Counseling Psychology, 50, 142-155. 20. Kohler, P. D., & Field, S. (2003). Transition-focused education: Foundation for the future. The Journal of Special Education, 37, 174-183. 21. Kowalik S. (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. 22. Lane, K. L., & Carter, E. W. (2006). Supporting transition-age youth with and at-risk for emotional and behavioral disorders at the secondary level: A need for further inquiry. Journal of Emotional and Behavioral Disabilities, 14, 66-70. 23. Lamb, R (2007). Implications of the summary of performance for vocational rehabilitation counselors. Career Development for Exceptional Individuals, 30, 3-12. 24. Levine, P., Marder, C., & Wagner, M. (2004). Services and supports for secondary school students with disabilities. Menlo Park, CA: SRI International. 25. Levinson, E. M., & Palmer, E. J. (2005). Preparing students with disabilities for school-to-work transition and postschool
265
life [Electronic Version]. Principal Leadership, 5, 11. Retrieved November 2, 2006 from ProQuest Psychology Journals. 26. Lopez, F.G., & Ann-Yi, S. (2006). Predictors of career indecision in three racial/ethnic groups of college women. Journal of Career Development, 33, 29-39. 27. ukomska, K. (2008): Bezrobocie wrd osb niepenosprawnych przyczyny i prby zapobiegania, Aktywizacja Zawodowa Osob Niepenosprawnych, n 2(14). 28. Marshak, L., Seligman, M. & Prezant, F. (1999). Disability and the family lifecycle. BasicBooks. 29. Meltzer, L., Katzir-Cohen, T., Miller, L., & Roditi, B. (2001). The impact of effort and strategy use on academic performance: Student and teacher perceptions. Learning Disabilities Quarterly, 24, 85-98. 30. Niles, S. G., & Harris-Bowlsbey, J. (2009). Career development and diverse populations. Upper Saddle River, NJ: Pearson. 31. Neubert, D. A. (2003). The role of assessment in the transition to adult life process for students with disabilities. Exceptionality, 11, 63-72. 32. Osborn, D. S, Zunker V. G. 2006. Using assessment results for career development. 7th ed. Belmont (CA): Thomson Higher Education. 33. Osgood, D. W., Foster, E. M., Flanagan, C., & Ruth, G. R. (Eds.). (2007). On your own without a net: The transition to adulthood for vulnerable populations. Chicago: University of Chicago Press. 34. Powers, K. M., Gil-Kashiwabara, E., Geenan,S. J., Powers, L., Balandran, J., & Palmer, C. (2005). Mandates and effective transition planning practices reflected in IEPs. Career Development for Exceptional Individuals, 28, 47-59. 35. Rueda, R., Monzo, L., Shapiro, J., Gomez, J., & Blacher, J. (2005). Cultural models of transition: Latina mothers of young adults with developmental disabilities. Exceptional Children, 71, 401-414. 36. Schalock K.L., Brown R.C., Cummins R.A., Felce D., Mattika L., Keith K.D., Parmenter T. (2001). Conceptualisation, measurement, and application of quality of life for persons
266
with intellectual disabilities: Report of an international panel of experts. Mental Retardation, 40, 6, 457-470. 37. Schmitz, T. (2008). Transition planning, special education law, and its impact on your child. The Exceptional Parent, 38 (10), 37-39. 38. Sinclair, M. F., Christenson, S. L., & Thurlow, M. L. (2005). Promoting school completion of urban secondary youth with emotional or behavioral disabilities. Exceptional Children, 71, 465-482. 39. Sitlington, P. L. & Clark, G. M. (2005). Transition education and services for students with disabilities (4th ed.). Needham Heights, MA: Allyn & Bacon. 40. Sitlington, P. L., Neubert, D. A., Begun, W. H., Lombard, R. C., & Leconte, P. J. (2007). Assess for success: A practitioners handbook on transition assessment. Thousand Oaks, CA: Corwin Press. 41. Steere, D. E., Rose, E., & Cavaiuolo, D. (2006). Growing up : Transition to adult life for students with disabilities. Needham Heights, MA: Allyn & Bacon. 42. Test, D. W., Mason, C., Hughes, C., Konrad, M., Neale, M., & Wood, W. M. (2004). Student involvement in individualized education program meetings. Exceptional Children, 70, 391412. 43. Thoma, C. A., Held, M. F., & Saddler, S. (2002). Transition assessment practices in Nevada and Arizona: Are they tied to best practices? Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 17, 242-250. 44. Thompson, J. R., Fulk, B. M., & Piercy, S. W. (2000). Do individualized transition plans match the postschool projections of students with learning disabilities and their parents? Career Development for Exceptional Individuals, 28, 4-14. 45. Timmons, J., Podmostko, M., Bremer, C., Lavin, D., &Wills, J. (2005). Career planning begins with assessment: A guide for professionals serving youth with educational & career development challenges (Rev. Ed.). Washington, D.C.: National Collaborative
267
on Workforce and Disability for Youth, Institute for Educational Leadership. 46. Trainor, A. A. (2005). Self-determination perceptions and behaviors of diverse students with LD during the transition planning process. Journal of Learning Disabilities, 38, 233-249. 47. Turnbull, H. R., Turnbull, A. P., Wehmeyer, M. L., & Park, J. (2003). A quality of life framework for special education outcomes. Remedialand Special Education, 24, 67-74. 48. Wagner, M., & Davis, M. (2006). How are we preparing students with emotional disturbances for the transition to young adulthood? Findings from the National Longitudinal Transition Study-2. Journal of Emotional and Behavioral Disorders, 14, 86-98. 49. Wagner, M., Newman, L., Cameto, R., & Levine, P. (2005). Changes over time in the early postschool outcomes of youth with disabilities. Menlo Park, CA: SRI International. 50. Wagner, M., Newman, L., Cameto, R., Levine, P., & Marder, C. (2007). Perceptions and expectations of youth with disabilities: A special topic report of findings from the National Longitudinal Transition Study-2. Menlo Park, CA: SRI International. 51. Wehman, P. (2006). Life beyond the classroom: Transition strategies for young people with disabilities (4th ed.). Baltimore: Paul H. Brookes. 52. Weed R.O., Field TF. 2001. Labor market surveys. In: Weed RO, Field TF, editors. Rehabilitation consultants handbook revised (123-132). Athens (GA): Elliott & Fitzpatrick, Inc. 53. Williams, J. M., & OLeary, E. (2001). What weve learned and where we go from here. Career Development for Exceptional Individuals, 24, 51-69.
268
WORK ABILITY ASSESSMENT IN PEOPLE WITH INTELLECTUAL DISABILITY DURING THE SECONDARY TRANSITION PROCESS
Milica Gligorovi, Marina Radi esti
Summary
Transition assessment is a process which involves acquiring, organizing, interpreting and using information purposefully. Its aim is helping disabled people of all ages and their families to successfully and satisfactorily overcome all critical transition periods. This paper presents basic components of secondary transition assessment, designed for the purpose of acquiring information directly related to supporting people with intellectual disability, monitoring their progress in achieving professional goals, and reaching educational decisions. Understandably, the methods and areas of assessment are various, since isolated application of any instrument or assessment area gives an incomplete picture of the needs of people with intellectual disability and reduces the efficiency of rehabilitation programs. Systematic approach, which directly includes people with intellectual disability and their families, is crucial for selecting appropriate academic orientation, vocational training, and the level of social support. The result of vocational rehabilitation, i.e. success in employing disabled people, is considered the main indicator of the quality and efficiency in special education and vocational training. One of the important success parameters in vocational rehabilitation is the quality of life of young people with intellectual disability after completing the training and starting adult life. Key words: intellectual disability, work ability assessment, secondary transition Primljeno, 23. 3. 2011. Prihvaeno, 4. 4. 2011.
269
UDK: 616.89-008.48-056.313 ID: 185083660 Pregledni rad
Mirjana OREVI1 Slobodan BANKOVI
SUBKLINIKI ZNACI AUTIZMA KOD OSOBA SA INTELEKTUALNOM OMETENOU2

Pojava intelektualne ometenosti je vrlo esta u populaciji osoba sa pervazivnim razvojnim poremeajima. Od 70-90% osoba sa pervazivnim razvojnim poremeajem ima kolinik inteligencije ispod 70. Nasuprot tome, jo uvek nije potpuno jasno koliko osoba sa intelektualnom ometenou ima pervazivni razvojni poremeaj. Pored toga to se ova dva poremeaja preklapaju u nekim ponaanjima, oni se razlikuju u mnogim aspektima. Pitanje je, da li su to razliiti poremeaji sa meusobnim uticajima, ili oni pripadaju istom spektru poremeaja? Identifikovanje autistikog poremeaja kod osoba sa intelektualnom ometenou moe biti komplikovano, naroito kod osoba koje funkcioniu na niem nivou. Neka deca sa intelektualnom ometenou ispoljavaju autistike osobine, a da pri tom ne ispunjavaju neophodne kriterijume za postavljanje dijagnoze autistikog poremeaja. Sa klinikog aspekta, veoma je vano razlikovati ogranienja u adaptivnim vetinama u okviru intelektualne ometenosti i pervazivnog razvojnog poremeaja. Kod osoba sa pervazivnim poremeajem razvoja sa pridruenom intelektualnom ometenou, ogranienja u socijalnim vetinama su esto izraenija nego u drugim oblastima adaptivnog ponaanja. Nivo socijalnih vetina je nii nego kod osoba sa intelektualnom ometenou bez pridruenog pervazivnog poremeaja. Tretman osobe
1 E-mail: mira.djordjevic81@gmail.com 2 Ovaj rad je proistekao iz projekta Socijalna participacija osoba sa intelektualnom ometenou koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 179 017).
271
sa pervazivnim razvojnim poremeajem se razlikuje od tretmana onih koji imaju intelektualnu ometenost bez komorbiditeta. Kljune rei: pervazivni razvojni poremeaj, adaptivne vetine, komorbiditet
UVOD
Dijagnostikovanje autizma ne iskljuuje postojanje intelektualne ometenosti (IO) kao to ni postojanje IO ne iskljuuje autizam. Izmeu 70% i 90% osoba sa autizmom funkcionie na nivou intelektualne ometenosti (APA, 1994; APA, 2000). Sa druge strane, veliki procenat osoba sa IO nema autizam. Stopa prevalencije autistikog poremeaja u populaciji osoba sa IO varira od 15-30% u zavisnosti od metodologije istraivakih studija (de Bildt et al., 2003; Morgan et al., 2002). Precizno identifikovanje komorbiditeta IO i autistikog poremeaja ili pak diferencijalno dijagnostikovanje ova dva stanja je od vanosti i za kliniko-praktino delovanje, kao i za nauno-istraivaku praksu. Autizam i IO predstavljaju dva sutinski razliita poremeaja, koja imaju svoje specifinosti na osnovu kojih se planira i realizuje tretman. Iz tog razloga se javlja potreba za detektovanjem komorbiditeta. U praksi, diferencijalna dijagnoza autizma i teih oblika IO moe biti oteana iz nekoliko razloga. Naime, teko je odrediti da li je prisustvo autistikih karakteristika kod osoba sa IO posledica autistikog poremeaja ili intelektualne ometenosti. Neke pojave karakteristine za autizam, kao to su potekoe u komunikaciji i socijalizaciji, kod osoba sa teim oblicima IO, mogu se javiti iskljuivo kao posledica snienog intelektualnog funkcionisanja. Takoe, osobe sa tekom i dubokom IO, mogu imati druge pridruene smetnje, koje oteavaju adekvatnu procenu sposobnosti i doprinose limitiranim obrascima ponaanja. Doen koristi termin autistiformna stanja, opisujui ponaanje osoba sa teim oblicima IO. Autistiformni oblici ponaanja bi bili povuenost, odbijanje drutvenog kontakta, stereotipije i strah od promena. Uzrok tih simptoma ne lei uvek u postojanju klinike slike autizma. Takvi obrasci ponaanja mogu predstavljati maladaptivne reakcije na nepovoljne okolnosti ili mogu biti posledica psihijatrijskih poremeaja. Pridruenost psihikih oboljenja teim oblicima IO je dodatna oteavajua okolnost u diferencijalnoj dijagnostici. Stanje teke
272
orevi, M., Bankovi, S.: Subkliniki znaci autizma kod osoba sa intelektualnom ometenou
i duboke IO mogu pratiti depresija, bipolarni poremeaji, poremeaji vezivanja i mnogi drugi (Doen, 2005). Postojea situacija se dodatno komplikuje kada se stanju udruene IO i autistikog poremeaja pridrue psihijatrijski poremeaji. Morgan sa saradnicima pronalazi da stanje komorbiditeta IO i autizma mogu pratiti depresija (20%), bipolarni poremeaj (11%) i poremeaj ishrane (jedenje nejestivih materija) (2%) (Morgan et al., 2003). Veliko iskustvo i znanje dijagnostiara iz oblasti IO su preduslovi za uspenu diferencijalnu dijagnostiku teih oblika IO i autistikog poremeaja. U protivnom, psihijatri koji nemaju iskustva sa ovom populacijom prave greke u postavljanju dijagnoze ili izbegavaju da daju dijagnozu, pa dug vremenski period dete ostaje bez nje. U praksi se deava da psihijatri prepisuju medikamentoznu terapiju osobama kojima prethodno nisu odredili dijagnozu (Doen, 2005).
Stanje komorbiditeta intelektualne ometenosti i autistikog poremeaja Postojanje klinike slike intelektualne ometenosti, ne znai nuno postojanje i autistikog poremeaja. Morgan i saradnici su koristili Skalu za detekciju autizma u populaciji osoba sa intelektualnom ometenou (PDD-MRS, The Pervasive Developmental Disorder in Mental Retarded Person; Kraijer, 1997) za utvrivanje stope prevalencije autistikog poremeaja u populaciji osoba sa IO. Rezultati njihovog istraivanja ukazuju da 30% ispitanika sa IO ima autistiki poremeaj, kao i da postoji pozitivna korelacija izmeu stope prevalencije i teine IO, pa tako u kategoriji osoba sa tekom IO prisustvo autistikog poremeaja se belei u 57% sluajeva (Morgan et al, 2002). Razlike u prevalenciji u odnosu na pol se mogu oekivati u populaciji osoba sa lakom IO (de Bildt et al., 2005). Prema nekim autorima, vrlo esto se deava da se osobama sa IO pridruuje dijagnoza PDD-NOS-a (Bhaumic et al., 2010; Matson et al., 2008). Dijagnoza nespecifikovanog pervazivnog poremeaja obino se postavlja kada je ispoljena blaa klinika slika autizma sa neuobiajenim simptomima, pri emu ispitanik ne ispunjava sve kriterijume za postavljanje neke druge dijagnoze iz spektra, sa mogunou kasnije
273
pojave simptoma nego to je to sluaj kod tipinog autizma (Buitelaar et al., 1999, prema Glumbi, 2006). U okviru jedne studije vrena je komparacija osoba sa IO i pridruenim nespecifikovanim razvojnim poremeajem u odnosu na osobe koje su imale samo dijagnozu IO. Ispitanici sa dijagnozom PDD-NOS su pokazivali znaajnija ogranienja u okviru socijalnih vetina, posebno u oblasti interakcija, to jest uestvovanja u drutvenim igrama i aktivnostima, u poreenju sa kontrolnom grupom (Matson et al., 2008). Veliki broj autora se bavio poreenjem intelektualno ometenih ispitanika sa pridruenim autizmom i bez njega. Ispitanici koji u komorbiditetu imaju IO i autizam pokazuju znaajnija ogranienja u adaptivnim sposobnostima, naroito u socijalnim i komunikativnim vetinama u odnosu na osobe koje imaju samo IO (Carpentieri, Morgan, 1996). Zaostajanje u socijalnim i komunikativnim vetinama je u pozitivnoj korelaciji sa teinom IO to jest, to je nii nivo intelektualnog funkcionisanja, zaostajanje je vee u ovim oblastima (de Bildt et al., 2005). Populacija osoba sa teim oblicima IO i pridruenim autistikim poremeajima je etiri puta sklonija psihijatrijskim i bihejvioralnim poremeajima, u odnosu na populaciju osoba sa teim oblicima IO (Bradley et al., 2004). Komorbiditet teke IO i autizma je ee praen anksioznou, naglim promenama raspoloenja, poremeajima spavanja i stereotipijama (Bradley et al., 2004; Hill, Furnis, 2006). Automutilacija je takoe esta u pomenutom komorbiditetu, iz razloga to se prisustvo klinike slike autizma, tei oblici IO i problemi receptivnog govora smatraju osnovnim prediktorima za pojavu autoagresivnog ponaanja (McClintock et al., 2003). U jednom istraivanju, rezultati su pokazali da osobe sa umerenom i tekom IO u komorbiditetu sa autizmom, imaju znaajno loija postignua na testu imitativnih sposobnosti u odnosu na grupu ispitanika sa IO (Glumbi, 2009). Sposobnost imitacije predstavlja vaan mehanizam u razvijanju prikladnih obrazaca ponaanja. Slabije imitativne sposobnosti u populaciji osoba sa IO i autistikim poremeajem, donekle mogu objasniti i nii nivo adaptivnog funkcionisanja ove populacije. Razlike izmeu osoba sa IO i onih sa autizmom, primeene su i u nainu reavanja vizuospacijalnih zadataka. Ispitanici koji imaju
274
autizam pokazuju vei stepen uspenosti na zadacima koji zahtevaju rasparan nain procesiranja informacija i znaajno vie potekoa u situacijama u kojima se zahteva razumevanje celine i njenog znaenja (van Lang et al., 2006). Osobe sa IO, za razliku od osoba sa pridruenim autistikim poremeajem, nemaju izraen deficit centralne koherence, pa samim tim imaju manje potekoa u razumevanju i korienju konteksta, kao i u povezivanju znaenja sa stimulusom.
Prepoznavanje autistikih osobina u populaciji osoba sa intelektualnom ometenou U jednoj studiji, autori su eleli da odrede stepen prisustva autistikih osobina u populaciji osoba sa IO, kao i da utvrde da li prisustvo tih osobina omoguava i dijagnostikovanje autistikog poremeaja. Uzorkom su obuhvatili 1145 ispitanika sa IO, koji su bili korisnici usluga razliitih psihijatrijskih servisa. Pored intelektualne ometenosti, dopunski kriterijum bio je i da osoba poseduje najmanje jednu od pet autistikih osobina koje su prethodno utvrene registrom osobina. Osobe sa graninim nivoima intelektualnog funkcionisanja, kao i one bez autistikih osobina, iskljuivane si iz daljeg istraivanja. Registar osobina koje su karakteristine za autizam je sadrao: minimalno razvijen govor, siromane socijalne interakcije, nedostatak empatije, jednostavne stereotipije, kao i sklonost ka rutinama i opsesivnom ponaanju (Bhaumic et al., 2010). Devetnaest procenata ispitanika je imalo dijagnozu autistikog poremeaja, a 68% od ukupnog uzorka je ispoljavalo najmanje jednu autistiku karakteristiku. Uoena je veza izmeu rutina u ponaanju i kliniki dijagnostikovanog autistikog poremeaja, odnosno polovina ispitanika koji su ispoljavali sklonost ka rutinama je imala dijagnostikovan poremeaj iz spektra autizma. Sve posmatrane autistike osobine su ee detektovane kod mukaraca sa teom IO. Meu ispitanicima sa dijagnostikovanim poremeajem autistikog spektra, bilo je osoba sa dijagnozom dejeg autizma, Retovog sindroma, Aspergerovog sindroma, drugog pervazivnog poremeaja i PDD-NOS. Skoro dve treine osoba sa dijagnozom iz spektra imalo je PDD-NOS. Najmanju prediktivnu vrednost od svih autistikih osobina, za postojanje klinike dijagnoze autizma je imala osobina siromaan-mi-
275
nimalan govor. Pozitivna prediktivna vrednost se poveava sa prisustvom autistikih osobina, pa tako 53% ispitanika sa tri i vie osobina ima kliniku dijagnozu autistikog poremeaja, dok 67% ispitanika sa etiri i vie osobina ima pomenutu dijagnozu. Osobe sa dve i vie osobina, a bez klinike dijagnoze, su ee osobe starije od 50 godina, sa smanjenom pokretljivou i drugim pridruenim smetnjama. Pronaena je vrsta veza izmeu izvetaja osoblja o autistikim osobinama i klinike dijagnoze iz autistikog spektra. Prisustvo autistikih osobina moe pomoi strunjacima da prepoznaju osobe sa IO koje su suspektne na postojanje poremeaja iz spektra autizma, ali se ne moe koristiti samostalno za postavljanje formalne dijagnoze. Hartli i Sikora (Hartley, Sikora, 2010) su proveravali u kojoj meri upotreba dijagnostikih kriterijuma DSM-IV-TR, korienih u formi semistrukturiranog intervjua za roditelje, moe doprineti prepoznavanju autistikog poremeaja u populaciji osoba sa IO. Pomenuti kriterijumi su obuhvatali: poremeaj socijalne interakcije, stereotipan ili idiosinkratian govor, potekoe u konverzaciji, izostanak simbolike igre i ograniena interesovanja. Uzorkom je bilo obuhvaeno 89 ispitanika sa IO, od kojih je 31 osoba imala dijagnostikovan autizam. Grupe ispitanika sa dijagnostikovanim autizmom i bez njega su se razlikovale po skorovima na ajtemima stereotipnog i idiosinkratikog govora, neverbalnog ponaanja i simbolike igre. Razlike u postignuima izmeu ove dve grupe nisu pronaene u oblastima nerazvijenog ili zakasnelog govora, kao i repetitivnih, ogranienih obrazaca ponaanja i interesovanja. Ovakvi nalazi pokazuju da upotreba postojeih dijagnostikih kriterijuma za detekciju autizma nije najadekvatnija kada su u pitanju osobe sa IO. Nerazvijen, siromaan ili minimalan govor, zasigurno ne moe biti jedini kriterijum na osnovu kog se moe postavljati dijagnoza autistikog poremeaja u populaciji osoba sa teim oblicima IO. Usled snienog intelektualnog funkcionisanja (IQ< 35) i izraenog deficita u svim adaptivnim sposobnostima, osobe sa teim oblicima IO imaju znaajne probleme u komunikaciji. Govor esto izostaje, ili se svodi na razumevanje i upotrebu pojednostavljenih verbalnih obrazaca. U tretmanu je neophodno koristiti alternativne i augmentativne obrasce komunikacije.
276
Sklonost ka rutinama je prema jednoj grupi autora (Bhaumic et al., 2010) osobina sa visokom prediktivnom vrednou za postojanje klinike dijagnoze autizma. Meutim, Hartli i Sikora (Hartley, Sikora, 2010) ne pronalaze statistiki znaajnu razliku izmeu osoba sa IO koje imaju autizam i onih koje ga nemaju u oblasti repetitivnih, ogranienih obrazaca ponaanja i interesovanja. Razlog ove pojave jednim delom lei i u razliitim metodolokim pristupima, odnosno ogranienjima instrumenata koji su korieni. Ali, istraivanja pokazuju, da repetitivna i stereotipna ponaanja i aktivnosti, nisu karakteristina samo za populaciju osoba koje pripadaju autistikom spektru. Preklapanje tog tipa simptoma je prepoznato i kod nekih sindroma koji su praeni intelektualnom ometenou. Polovina osoba sa Prader Vilijevim sindromom ima kompulzivno ponaanje koje se odnosi na hranu, skupljanje, nagomilavanje, ekcesivno bavljenje simetrijom, ureivanjem i tanou (Brojin, Glumbi, 2006). Sindrom fragilnog X hromozoma karakteriu raznorodne autistike karakteristike, kao to su socijalno povlaenje, eholalija, repetitivni govor, izbegavanje pogleda itd. (Turk, Cornish, 1998, prema Brojin, Glumbi, 2006). Ponaanja i reakcije koje podseaju na kliniku sliku autizma primetna su i kod osoba sa Vilijamsovim sindromom, pa tako ove osobe mogu ispoljavati tantrume, opsednutost ili preokupiranost aktivnostima, neprekidno ponavljanje rei ili fraza i pokrivanje uiju na odreene zvukove (Einfeld, Tonge, Rees, 2001, prema Brojin, Glumbi, 2006). Imajui u vidu sve potekoe pri proceni osoba sa teim oblicima IO u cilju otkrivanja autistikog poremeaja, kao i nesavrenstvo postojeih dijagnostikih instrumenata, stvorila se potreba za kreiranjem novog testa kojim e moi uspeno da se detektuje autistiki poremeaj u populaciji odraslih sa tekom i dubokom IO. PDD-MRS skala predstavlja skrining i klasifikacioni instrument, koji se moe koristiti za otkrivanje pervazivnih poremeaja razvoja u populaciji osoba sa IO. Autori izdvajaju tri kljuna faktora kojima objanjavaju razloge nastanka ove skale. Dotadanji instrumenti za detekciju pervazivnih poremeaja su bili usmereni na populaciju dece, pa su tako mnoge odrasle osobe ostale uskraene za mogunost procene i otkrivanja poremeaja iz autistinog spektra. Drugi razlog se odnosi na to da su raniji instrumenti bili korieni za detekciju autizma. Ogranienje ovog tipa dovodi do toga da se nekim skalama mogu
277
detektovati samo tipini oblici autizma, dok svi drugi ostaju neprepoznati. Stie se utisak da u populaciji osoba sa IO, ima mnogo vie netipinog autizma, tj. PDD-NOS-a (Bhaumic et al., 2010), koji je poeljno detektovati zbog kasnijeg planiranja i sprovoenja intervencija. Kao trei razlog nastanka PDD-MRS skale, autori navode postojei problem diferencijalne dijagnoze poremeaja autistikog spektra i teih oblika IO. Pri upotrebi drugih instrumenata za dijagnostikovanje pervazivnih poremeaja u populaciji osoba sa IO, javljala su se dva problema. Preklapanje simptomatologije, odnosno tekoa pri razlikovanju uzroka pojava, predstavlja prvu potekou. Autori Skale za detekciju autizma kod osoba sa IO, tvrde da nam rezultati dobijeni upotrebom ovog instrumenta, mogu dati odgovor na pitanje da li je do pojave nekih osobina dolo usled snienog nivoa intelektualnog funkcionisanja ili zbog postojanja autistikog poremeaja. Drugi problem je prepoznat kao neispoljavanje simptoma, zbog karakteristika klinike slike intelektualne ometenosti. Usled toga, npr. osobe sa dubokom IO nemaju razvijen govor, pa samim tim nee ispoljavati ni eholalian, idiosinkratian ili stereotipan i repetitivan govor. Ovakva pojava dovodi do dileme, da li neispoljavanje simptoma znai i njihovo nepostojanje? Jedan od moguih odgovora bi bio da postojee norme korienih instrumenata nisu prilagoene specifinostima populacije osoba sa teim oblicima IO. Grupa autora analizirala je najee koriene instrumente u detekciji autizma i njihovi rezultati ukazuju na to da je jedno od najveih ogranienja postojeih skala, nedostatak normi (Matson, Nobel-Schwalm, Matson, 2007). PDD-MRS skala je koriena na uzorku od 1230 ispitanika sa IO, uzrasta od 2-55 godina i dobijene su visoke vrednosti za specifinost (92,4%) i senzitivnost (92,4%). Senzitivnost je raunata posebno za sve nivoe intelektualnog funkcionisanja, za oba pola, pet uzrasnih kategorija, kategoriju osoba sa razvijenim govorom i one bez verbalne produkcije, i njena vrednost na svim tim aspektima se kretala od 87% do 100% (Kraijer, de Bildt, 2005). Grupa autora (de Bildt et al., 2005) je u jednoj studiji poredila specifinost i senzitivnost dva skrining instrumenta, PDD-MRS i ekliste autistikog ponaanja (ABC, Autism Behavior Checklist; Krug et al., 1980) za otkrivanje, odnosno prepoznavanje osoba sa IO koje
278
imaju neki pervazivni poremeaj razvoja. Zatim su procenjivali validnost ovih instrumenata, komparirajui ih sa dva dijagnostika instrumenta: Revidiranim dijagnostikim intervjuom za autizam (ADI-R, Autism Diagnostic Interview-Revised; Lord et al., 1994) i Dijagnostikom listom za opservaciju autizma (ADOS, Autism Diagnostic Observation Schedule; Lord et al., 1998, 2000). Ispostavilo se da PDD-MRS prepoznaje 18,4% osoba iz uzorka kao osobe koje bi trebalo da imaju kliniku dijagnozu pervazivnog poremeaja, a ABC izdvaja 17,3% takvih osoba. Meutim, oni prepoznaju razliite ispitanike. PDD-MRS ima visoku senzitivnost, to jest moe da identifikuje vie osoba koje se nalaze u spektru i koje su kao takve prepoznate i na dijagnostikim instrumentima. Za razliku od senzitivnosti, njegova specifinost je niska. Rezultati dobijeni na ABC skali pokazuju suprotne nalaze - njena specifinost je visoka, a senzitivnost niska. Ova skala identifikuje ispitanike kao da imaju autizam, iako oni kliniki nisu prepoznati, dok one sa klinikom dijagnozom moe i da ne prepozna. Prilikom komparacije ova dva skrining instrumenta sa dijagnostikim testovima, pokazalo se da PDD-MRS ima sline rezultate onima koji su dobijeni primenom ADOS-a, a da su nalazi sa ABC skale sliniji rezultatima koje je dao ADI-R. U istraivanju sprovedenom u naoj zemlji, koriena je PDDMRS skala za utvrivanje stepena podudarnosti instrumentalne dijagnostike, zasnovane na primeni ove skale sa klinikom dijagnozom poremeaja autistikog spektra (Glumbi, 2009). Uzorkom je bilo obuhvaeno 63 ispitanika sa poremeajima autistikog spektra i pridruenom intelektualnom ometenou. Dobijeni rezultati pokazuju da PDD-MRS prepoznaje osobe sa dijagnozom tipinog autizma, ali i one sa netipinom klinikom slikom koje se u najveem broju sluajeva oznaavaju kao osobe pod sumnjom na postojanje autistikog poremeaja. Uzevi u obzir sve sluajeve koje PDD-MRS detektuje, i one potvrene i one sa sumnjom na autistiki poremeaj, senzitivnost skale je 93,65% . Na osnovu rezultata razliitih studija, moe se zakljuiti da je PDD-MRS skala pogodna za upotrebu u populaciji osoba sa teim oblicima IO. to je nii nivo intelektualnog funkcionisanja, vea je verovatnoa da e se javiti pridrueni autistiki poremeaj (Morgan et al., 2002), psihijatrjiski i poremeaji ponaanja (Doen, 2005) ili pojedi-
279
nane karakteristike ponaanja, koje terapeutu mogu liiti na poremeaj iz autistikog spektra. U situacijama kada je klinika slika korisnika kompleksna i kada podsea na tipian ili netipian autistiki poremeaj, preporuuje se korienje skrining instrumenata, koji ne mogu zameniti kliniku procenu, ali joj mogu prethoditi, zahtevajui dalje detaljnije pretrage.
UMESTO ZAKLJUKA
Adekvatna procena, koja podrazumeva upotrebu instrumenata koji su prilagoeni specifinostima populacije osoba sa IO, kliniko iskustvo strunjaka, kao i opservacija ispitanika u razliitim situacijama, vode do precizne dijagnostike. Postavljanje ispravne dijagnoze predstavlja imperativ za obezbeivanje potrebne stimulacije detetovog razvoja, uspeh u tretmanu i prognozu daljeg toka. Prisustvo komorbiditeta IO i autistikog poremeaja podrazumeva nii nivo adaptivnog funkcionisanja, izraene slabosti u komunikacionim i socijalnim vetinama (Carpentieri, Morgan, 1996), kao i pridruene bihejvioralne i psihijatrijske poremeaje (Bradley et al., 2004; Hill, Furnis, 2006). Generalno gledano, osobe koje imaju komorbiditet IO i poremeaja iz autistikog spektra, imaju vei stepen potrebe za podrkom, za razliku od osoba sa izolovanom intelektualnom ometenou. Stoga je njima potrebno obezbediti intenzivnije oblike tretmana uz vei obim podrke, koji su u skladu sa osobenostima autistikog poremeaja sa jedne strane i individualnim potrebama osobe sa druge strane. Sveobuhvatno prikupljanje informacija o medicinskom stanju, neuropsiholokoj osnovi, karakteristikama okruenja, bihejvioralnim manifestacijama, kao i komunikacionim i socijalnim vetinama omoguie lanovima osoblja da se opredele za najpodesniji oblik tretmana. U populaciji osoba sa autizmom potrebno je primenjivati komunikacione treninge zasnovane na upotrebi slika i simbola, praene verbalizacijom terapeuta; bihejvioralne pristupe za obuku prikladnih obrazaca ponaanja, kao i medikamentoznu terapiju, ukoliko za tim ima potrebe. U skladu sa specifinostima prirode autistikog poremeaja, u tretmanu se moraju potovati jasna struktura aktivnosti, dosled-
280
nost u radu i predvidljivost redosleda dogaaja. Cilj svakog tretmana je usmeren na podsticanje celokupnog razvoja osoba sa autizmom, ali i na uklanjanje ili ublaavanje problematinih formi ponaanja.
LITERATURA
1. American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4thed). Washington, DC: Author. 2. American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Washington, DC: Author. 3. Bhaumik, S., Tyrer, F., Barrett, M., Tin, N., McGrother, C.W., Kiani, R. (2010). The relationship between carers report of autistic traits and clinical diagnoses of autism spectrum disorders in adults with intellectual disability. Research in Developmental Disabilities, 31, 705-712. 4. Brojin, B., Glumbi, N. (2006). Sindromske specifinosti problema u ponaanju kod osoba sa mentalnom retardacijom. Beogradska defektoloka kola, 3, 117-129. 5. Carpentieri, S., Morgan, S. B. (1996). Adaptive and intellectual functionting in autistic and nonautistic retarded children. Journal of Autism and Developmental Disorders, 26, 6, 611-620. 6. De Bildt, A., Serra, M., Luteijn, E., Kraijer, D., Sytema, S., Minderaa, R. (2005). Social skills in children and adolescents with mental retardation with and without autism. Journal of Intellectual Disability Research, 49 (5), 317-328. 7. De Bildt, A., Systema, S., Ketelaars, C., Kraijer, D., Volkmar, F., Minderaa, R. (2003). Measuring pervasive developmental disorders in children and adolescents with mental retardation. Journal of Autism and Developmental Disorders, 33 (6), 595-605. 8. De Bildt, A., Sytema, S., Kraijer, D., Minderaa, R. (2005). The prevalence of pervasive developmental disorders in children and adolescents with mental retardation. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 46 (3), 275-286.
281
9. Doen, A. (2005). Mentalno zdravlje djece s mentalnom retardacijom. Medicina, 42 (41), 101-106. 10. Glumbi, N. (2009). Imitativne sposobnosti dece sa autizmom i teim oblicima intelektualne ometenosti. Beogradska defektoloka kola, 3, 139-146. 11. Glumbi, N. (2009). Podudarnost instrumentalne i klinike dijagnostike autizma kod pacijenata sa teim oblicima intelektualne ometenosti. Beogradska defektoloka kola, 3, 147156. 12. Glumbi, N. (2006). Odrasle osobe sa autizmom. Izdavaka agencija Grad. 13. Hartley, S. L., Sikora, D. M. (2010). Detecting autism spectrum disorder in children with intellectual disability: Which DSMIV-TR Criteria Are Most Useful? Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 25 (2), 85-97. 14. Hill, J., Furniss, F. (2006). Patterns of emotional and behavioural disturbance associated with autistic traits in young people with severe intellectual disabilities and challenging behaviours. Research in Developmental Disabilities, 27, 517-528. 15. Kraijer, D., Bildt, A. (2005). The PDD-MRS: An instrument for identification of autism spectrum disorders in persons with mental retardation. Journal of Autism and Developmental Disorders, 35 (4), 499-513. 16. Matson, J. L., Wilkins, J., Smith, K., Ancona, M. (2008). PDDNOS symtoms in adults with intellectual disability: Toward an empirically oriented diagnostic model. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38, 530-537. 17. McClintock, K., Hall, S., Oliver, C. (2003). Risk markers associated with challenging behaviours in people with intellectual disabilities: a meta-analytic study, Journal of Intellectual Disability Research, 47 (6), 405-416. 18. Morgan, C., Roy, M., Chance, P. (2003). Psychiatric comorbidity and medication use in autism: a community survey. Psychiatric Bulletin, 27, 378-381.
282
19. Morgan, C., Roy, M., Nasr, A., Chance, P., Hand, M., Mlele, M., Roy, A. (2002). A community survey establishing the prevalence rate of autistic disorder in adults with learning disability. Psychiatric Bulletin, 26, 127-130. 20. Van, Lang N., Bouma, A., Sytema, S., Kraijer, D., Minderaa, R. (2006). A comparison of central coherence skills between adolescents with an intellectual disability with and without a comorbid disorder in the autism spectrum. Research in Developmental Disabilities, 27 (2), 217-226.
283
SUBCLINICAL SIGNS OF AUTISM IN PERSONS WITH INTELLECTUAL DISABILITY

Mirjana orevi, Slobodan Bankovi
Summary
Intellectual disability occurs very frequently in persons with pervasive developmental disorders. Between 70% and 90% of individuals with a pervasive developmental disorder have IQs of 70 or lower. Conversely, it is not sufficiently clear how many persons with intellectual disability have a pervasive developmental disorder. Although both disorders show overlap in some behaviours they are different in many aspects. Are they distinct disorders which influence each other, or do they belong to a broad spectrum of a condition? Identification of autistic disorder in individuals with intellectual disability can be complicated, especially in low functioning persons. Some children with intellectual disability show autistic traits, without fulfilling the criteria necessary for diagnosis of autism. From a clinical perspective, it is very important to discriminate between limitations in adaptive skills due to intellectual disability and pervasive developmental disorders. For individuals with a pervasive developmental disorder comorbid to intellectual disability, limitations in social skills are often larger than limitations in other areas of adaptive behavior. The level of social skills is lower than in individuals with intellectual disability without a pervasive developmental disorder. For children with a comorbid pervasive developmental disorder, the treatment is different from children with intellectual disability only. Key words: pervasive developmental disorders, adaptive skills, co-morbidity Primljeno, 27. 4. 2011. Prihvaeno, 18. 5. 2011.
284
UDK: 81234:616.89-008.48 ID: 185083916 Pregledni rad
Ivana TERZI1 Bojana DRLJAN
DEFICITI POJEDINIH ASPEKATA PRAGMATIKE OSOBA SA POREMEAJIMA AUTISTIKOG SPEKTRA

Govorno-jeziki deficiti su karakteristian simptom kod osoba sa poremeajima autistikog spektra, ali deficiti pragmatike predstavljaju jedini jeziki aspekt koji je u ovoj populaciji univerzalno oteen. Pragmatine greke mogu izazivati suptilne ali pervazivne poremeaje komunikacije gde osnovne jezike sposobnosti ostaju ouvane, ali njihova primena na socijalno senzitivan i prikladan nain biva oteena. Nepoznavanje pravila o tome koju ulogu imaju govornik i sagovornik u komunikaciji, neadekvatna razmena informacija tokom konverzacije, netipina upotreba prozodije, nesposobnost prilagoavanja komunikativnoj situaciji, kao i bukvalno tumaenje prenesenih znaenja predstavljaju neke od deficita komunikacije koje sreemo kod osoba sa poremeajima autistikog spektra. ak i kod osoba sa visokofunkcionalnim autizmom i Aspergerovim sindromom, kod kojih postoji bogat renik i naizgled neoteene formalne jezike sposobnosti, deficiti se javljaju u oblasti pragmatike. U ovom radu su istaknuti neki pragmatski aspekti komunikativnih sposobnosti osoba sa poremeajima autistikog spektra koji su opisani u naunoj literaturi. Akcenat je stavljen na prozodiju i diskurs, koji imaju izrazitu afektivnu i socijalnu komponentu. Primeeno je da su prozodijske potekoe te koje predstavljaju osnovnu barijeru u socijalnoj adaptaciji ove populacije, iako se one esto zanemaruju u rehabilitaciji. Takoe, istraivanja su pokazala da osobe sa autizmom mogu biti neuspene u adaptaciji prie sluaocu. Stoga, ispitivanje narativnog diskursa, koji je takoe oteen kod ovih osoba, od velikog je znaa1 E-mail: ivanaterzic@yahoo.co.uk
285
ja za razumevanje naina na koji one ostvaruju socijalno rezonovanje i socijalnu komunikaciju. Vano je istai da su istraivanja komunikativnih sposobnosti kod osoba sa autizmom bacila novo svetlo i na proces funkcionisanja kognitivnih, posebno egzekutivnih sposobnosti, kao i na mehanizme koji se nalaze u osnovi ovih procesa. Kljune rei: osobe sa autizmom, pragmatika, prozodija, diskurs
UVOD
Autizam je pervazivni razvojni poremeaj koga karakterie specifina trijada deficita, a meu njima znaajno oteenje socijalnih sposobnosti. Kvalitet komunikacije i jeziki razvoj utiu na stepen ukljuenosti i nain funkcionisanja u socijalnom okruenju. Govorno-jeziki deficiti su karakteristian simptom autizma (American Psychiatric Association 1994). Istovremeno, ovaj poremeaj je povezan sa vrlo heterogenim jezikim fenotipom koji se kree od mutizma i slabo funkcionalne komunikacije (25%-50% dijagnostikovanih osoba sa autizmom) (Klinger i sar., 2002) pa do skoro tipinih jezikih sposobnosti (Boucher, 2003). Rapin i Dunn (2003) su utvrdili da su jeziki deficiti kod dece sa autizmom slini onima kod dece sa specifinim jezikim oteenjima iako se dugo verovalo da oni predstavljaju potpuno razliite poremeaje. Takoe su Conti-Ramsden i sar. (2006) u svom radu istakli da se veza meu ovim poremeajima ogleda u zajednikom setu jezikih problema, posebnim receptivnim jezikim potekoama, kao i pragmatskim potekoama. Pragmatika je u literaturi identifikovana kao jedini aspekt jezika koji je univerzalno oteen kod osoba sa dijagnostikovanim autizmom (Lord and Paul, 1997). Teorija pragmatike naglaava ulogu kontekstualnih faktora u ostvarivanju znaenja svakog produkovanog iskaza. To je iskaz koji reprezentuje ponaanje tj. iskaz kao govorni in motivisan eljom da se utie na sluaoca. Pragmatski inioci utiu na na izbor gramatikih konstrukcija, leksema kao i suprasegmentnih sredstava (prozodija) iz jezikog potencijala. Pragmatine greke ne kre fonoloka, sintaksika i semantika pravila, ali mogu krtiti nepisana ali podrazumevana
286
Terzi, I., Drljan, B.: Deficiti pojedinih aspekata pragmatike osoba sa poremeajima autistikog spektra
pravila prikladnosti i utivosti to moe dovesti do neadekvatne socijalne interakcije u komunikaciji. Prethodnih decenija, istraivanja o poremeajima autistikog spektra (ASP) su ukazala na rasprostranjenost pragmatskih oteenja kod ove populacije. Ova oteenja su primeena kako kod dece, tako i kod odraslih osoba sa autistikim poremeajima i Aspergerovim sindromom, dok su formalni jeziki deficiti (npr. deficiti sintakse, semantike i fonologije) u skladu sa optim intelektualnim sposobnostima (DSM-IV, 1994). U ovom radu su istaknuti neki pragmatski aspekti komunikativnih sposobnosti osoba sa ASP opisani u naunoj literaturi. Akcenat je stavljen na prozodiju i diskurs, koji su oteeni kod osoba sa ASP, a pri tom imaju izrazitu afektivnu i socijalnu komponentu.
Prozodija Osobe sa autizmom esto ispoljavaju deficite prozodije (suprasegmentnih aspekata govorne produkcije), koja utie na znaenje celokupnog iskaza. Upravo, prozodijske potekoe predstavljaju osnovnu barijeru u socijalnoj adaptaciji ove populacije, iako se one esto zanemaruju u njihovoj terapiji (Shriberg et al. 2001). Wells and Pepp (2003) su utvrdili da su kod dece sa autizmom prozodijske sposobnosti tesno povezane sa razvojem jezika, vie nego sa uzrastom deteta. Prozodija ima i lingvinstiku i paralingvistiku funkciju i odreuje afektivnu, gramatiku i pragmatsku komponentu u komunikaciji. Prozodijski elementi koji odreuju ove komponente su promene u naglasku (akcentu), intonaciji, pauzama, trajanju, ritmu, glasnoi, brzini i visini govora (glasa). Afektivna prozodija ukazuje na opte stanje i oseanja govornika (Hargrove, 1997). Gramatika prozodija ukljuuje suprasegmentne obrasce koji se koriste kako bi ukazali na sintaksiku informaciju unutar reenice (Warren, 1996), a pragmatska prenosi govornikovu nameru, hijerarhiju informacija unutar iskaza, kao i promene u nainu izgovaranja iskaza (Winner, 1988). Prozodijski deficiti kod osoba sa autizmom javljaju se pre svega u pragmatskim i afektivnim aspektima prozodije, dok je gramatika najee poteena. Govor osoba sa autizmom se esto opisuje kao monoton tj. bez promena u intonaciji ili sa prekomernom i neadekvatnom upotrebom
287
naglaska u odnosu na vrnjake. Ove osobe imaju potekoe u kontroli visine i jaine glasa kao i deficite vokalnog kvaliteta. Takoe je ispitano razumevanje i ekspresija afektivne prozodije kod osoba sa autizmom. Neke psiholoke studije su pokazale da osobe sa autizmom imaju potekoe u interpretiranju emocija (Boucher et al., 1998) i imenovanju emocija samo na osnovu govorne ekspresije (Boucher et al., 2000). Deficiti u razumevanju i korienju afektivne prozodije objanjavaju se potekoama u socijalnom i emocionalnom reciprocitetu, koje predstavljaju kljune simptome ASP-a. esto se navodi da je razumevanje prozodije kod dece sa autizmom povezano sa Teorijom uma (BaronCohen, 1995). Zbog deficita teorije uma ove osobe imaju potekoa sa prozodijom jer nisu svesne da neka informacija moe biti korisna i vana za sagovornika. Takoe, smatra se da osobe sa autizmom imaju vee potekoe u razumevanju afektivne u odnosu na lingvistiku prozodiju, jer je autizam povezan sa disfunkcijom desne hemisfere. Iako se uvia znaaj prozodijskih poremeaja kod osoba sa autizmom i potekoa do kojih ovi poremeaji dovode u socijalizaciji ove populacije mali je broj istraivanja koja se bave ovom problematikom. Potrebno je istai da istraivanja esto obuhvataju mali uzorak, ne koriste standardizovane metode procene prozodije ili neadekvatno definiu ,,autizam , ,,Aspergerov sindrom kao i druge termine to dovodi u pitanje pouzdanost rezultata. Kao posledica ovih injenica, deava se da su otkria vezana za deficite prozodijskih funkcija kod osoba sa autizmom esto kontradiktorna. Osim toga, ne ukazuju sve studije na obavezno i univerzalno prisustvo ovih deficita kod osoba sa autizmom, pa je tako utvreno da je netipina upotreba prozodije prisutna samo kod 47% od 30 osoba sa autistikim spektrom poremeaja (Paul et al., 2004), a Simmon i Baltaxe su otkrili da samo etiri od sedam adolescenata sa autizmom ima suprasegmentne razlike u govoru. Takoe, jedno od osnovnih pitanja kojima bi trebalo da se bave budua istraivanja je to da li poremeaji prozodije kod dece sa autizmom nastaju kao direktna posledica jezikih oteenja ili specifinosti vezane za deficite teorije uma. Upotreba naglaska (akcenta) uvek ima pragmatsku funkciju i ukazuje na nameru govornika, zato je kod osoba sa autizmom teko utvrditi ta su prozodijski deficiti, jer ne moemo predvideti i proceniti komunikativne namere. Naglasak kod ovih osoba esto nije na
288
pravom mestu u rei, preteran je (naglaava se re koja nije vana ili se naglaava svaka ili skoro svaka re), ili je naglasak minimalno upotrebljen. Upotrebu intonacije su ispitivali Fine i saradnici (Fine et al., 1991) i poredili je meu osobama sa visokofunkcionalnim autizmom, Aspergerovim sindromom i psihijatrijskim bolesnicima. Utvreno je da su osobe sa visokofunkcionalnim autizmom bile znatno loije u efikasnoj upotrebi intonacije u odnosu na druge dve grupe, dok su osobe sa Aspergerovim sindromom bile dobre koliko i psihijatrijski bolesnici. Ovo istraivanje ukazuje na to da su potekoe u upotrebi intonacije vezane za jezike poremeaje koji su karakteristika autizma, ali ne i Aspergerovog sindroma. Fosnot i Jun (1999) su pokazali da deaci sa autizmom (7-14 godina) koriste izraenija naglaavanja, neadekvatano naglaavanje rei i reenica u odnosu na vrnjake koji mucaju i one tipinog razvoja. U studiji koju su sproveli Shriberg i saradnici (2001) prouavani su segmentni i suprasegmentni aspekti govora adolescenata i odraslih osoba sa visokofunkcionalnim autizmom (VFA) i Aspergerovim sindromom. Uzorak je inilo 15 mukaraca sa VFA i 15 mukaraca sa Aspergerovim sindromom, kao i kontrolna grupa od 53 mukarca tipinog razvoja istog uzrasta (od 10 do 50 godina). Instrument koji je korien u ovom istraivanju za procenu prozodije i glasa bio je PVSP (The Prosody-Voice Screening Profile) (Shriberg, Kwiatkowski, & Rasmussen, 1990). Rezultati su pokazali da su govornici sa Aspergerovim sindromom bili znatno komunikativniji od onih sa visokofunkcionalnim autizmom, ali su postojale znaajne razlike meu ovim grupama, kao i razlike u prozodijskim karakteristika kod ove dve grupe u odnosu na grupu tipinih ispitanika koje su se najvie ispoljile u domenu govorne produkcije, naglaska i nazalne rezonance. Mali broj studija je ispitivao kako osobe sa autizmom percipiraju (razumeju) prozodiju. Paul i sar. (2000) su poredili 18 mukaraca sa visokofunkcionalnim autizmom (VFA) i 10 osoba iz kontrolne grupe u razumevanju gramatikih i pragmatskih aspekata prozodije. Rezultati su pokazali da su osobe sa VFA imale slabija postignua u razumevanju upotrebe naglaska iako nije napravljena jasna razlika izmeu razumevanja pragmatskog i gramatikog naglaska. Takoe su prouavali razumevanje gramatikih aspekata govorne produkcije i doli do rezultata da su osobe sa VFA bile manje uspene na ovim zada-
289
cima u odnosu na kontrolnu grupu. Neka istraivanja ukazuju na to da odrasle osobe sa visokofunkcionalnim autizmom i Aspergerovim sindromom imaju loija postignua na zadacima prepoznavanja afektivnog znaenja iskaza u odnosu na odrasle osobe tipinog razvoja, a to nije u korelaciji sa njihovim verbalnim i neverbalnim IQ-om. Potpuno suprotno, Paul i sar. (2001) su ukazali da deca sa VFA nemaju problema u razumevanju afektivne prozodije. Ipak, esto se istie da deca sa autizmom imaju potekoe ne samo u razumevanju, ve i prilikom ispoljavanja emocija i uklapanja prozodijskih elemenata u govornu produkciju sa izrazom lica ili sa reima koja predstavljaju oseanja (npr. tuga, srea, i sl.). Potrebno je istai da je pravilna upotreba prozodijskih elemenata od velike vanosti za efektivnu komunikaciju. Oni prenose, kako lingvistike, tako i dodatne informacije koje se vezuju npr. za emocije govornika, a ne mogu se prepoznati u samoj poruci. Osobe sa autizmom ispoljavaju specifine deficite suprasegmentne strukture govora koje ine prozodiju. Takvi deficiti predstavljaju moguu prepreku uspenoj socijalnoj interakciji, jer sagovornik stie utisak da je njihov govor udan. Karakteristino za poremeaje autistikog spektra upravo jesu teki deficiti pragmatike (Martin and McDonald, 2003), koji se ispoljavaju nepoznavanjem pravila o tome koju ulogu imaju govornik i sagovornik u komunikaciji, neadekvatnom razmenom informacija tokom konverzacije, netipinom prozodijom, nesposobnou prilagoavanja komunikativnoj situaciji (npr. neutivnost, postavljanje neprijatnih pitanja i sl.). Osobe sa autizmom bukvalno tumae ironiju i metaforu, teko razumeju humor (Emerich et al., 2003) tanije, potekoe se javljaju u razumevanju prenesenih znaenja. ak i kod osoba sa visokofunkcionalnim autizmom i Aspergerovim sindromom kod kojih postoji bogat renik i naizgled neoteene formalne jezike sposobnosti, deficiti se javljaju u oblasti pragmatskih aspekata jezika, meu njima i prozodije. Posledica toga je da, iako postoje vee mogunosti za razmenu informacija u odnosu na druge osobe sa poremeajima autistikog spektra, socijalna komunikacija ovih osoba je neretko oteana.
290
Narativni diskurs Pragmatska upotreba jezika podrazumeva i pravila diskursa, ukljuujui sposobnost korienja lingvistikih i nelingvistikih umea da se zapone i odri tema, da se sluaocu prilagodi znaenje i forma, kao i da se akekvatno koriste neverbalni znaci (odgovarajui pogled, facijalna ekspresija, pokreti delova tela) (Vukovi, 2008). Sofisticirani lingvistiki teorijski okviri primenjeni su u oblasti analize diskursa kako bi se otkrile zakonitosti pomou paljive analize teksta (napisanih od strane ispitanika ili transkribovanih iz uzorka usmenog govora) produkovanog na specifinim komunikacionim zadacima. Uglavnom se analize diskursa bave diskursom u celini, njegovim kontinuitetom, organizacijom i relacijom izmeu strukture i funkcije. Prema tome, metode analize diskursa su korisno sredstvo analize bitnih znaenja u tekstu preko konvencionalnih granica reenica i klauza. Takoe, analiza diskursa je bitna tehnika u proceni socijalne kognicije. Monolozi kao to su prianje prie ili izlaganje na zadatu temu su korisni instrumenti u analizi diskursa. Narativni diskurs prouavan je u raznim kulturama (Slobin & Berman, 1994), i kod razliitih razvojnih poremeaja kao to su specifini jeziki deficiti (Van der Lely, 1997) i autizam (Tager-Flusberg & Sullivan, 1995). Istraivanja ovog tipa od velikog su znaaja za ispitivanje socijalnog rezonovanja i socijalne komunikacije kod osoba sa autizmom. Istraivanja narativnog diskursa kod dece sa autizmom fokusirana su na ulogu Teorije uma. Veliki broj istraivanja ukazao je na deficite Teorije uma kod osoba sa autizmom (Baron-Cohen, 1995; Frith, 2003). teorija uma se odnosi na specifine kognitivne sposobnosti, sposobnost da se shvati da drugi imaju uverenja, elje i namere koje se razlikuju od vlastitih. Ova sposobnost je potrebna kako bi se osmislile akcije karaktera u prii. Kako bi bio uspean u narativnom diskursu, govornik mora da organizuje informacije u odnosu na sluaoca selektujui relevantne, uzimajui u obzir sluaoevo znanje i perspektivu. Narator treba da ima na umu informacije koje slualac ve poseduje, koje su informacije za njega nove i koje informacije slualac treba da zna. Neuspeh u navedenim stavkama moe zbuniti sluaoca ili mu mogu dosaditi nepotrebni detalji. Zadatak prianja prie daje irok uvid u to kako govornik prua informacije i kako ih prilagoava sluaocu tj. kako koristi sposobnosti teorije uma.
291
Studije narativnog diskursa kod dece sa autizmom ukazuju na tekoe u korienju pragmatinih markera vremena i prostora (Bruner & Feldman, 1993), redukovanu ekspresiju mentalnih stanja (Baron-Cohen, 1988), upotrebu neadekvatnih iskaza i idiosinkratinih gestova tokom prianja prie (Loveland et al., 1990) i redukovanu komleksnost i broj uzronih (kauzalnih) iskaza (Tager-Flusberg & Sullivan, 1995). Uopteno govorei, osobe sa poremeajima autistikog spektra mogu biti neuspene u adaptaciji prie sluaocu. Na primer, mogu govoriti u istom maniru i sa prijateljem i sa strancem, mogu davati irelevantne komentare i mogu imati tekoa u interpretaciji indirektnih ekspresija. Loveland i sar. (1990) poredili su sposobnost prianja prie (naracije) u dve grupe ispitanika, dece i odraslih osoba sa visokofunkcionalnim autizmom i osoba sa Daunovim sindromom, ujednaenih u odnosu na godine i jeziki razvoj. Rezultati su ukazali da osobe sa autizmom mogu da navode znaajne dogaaje u prii i da se ove dve grupe nisu razlikovale u duini narativnog diskursa. Meutim, deca sa autizmom produkovala su bizarnije iskaze i vrlo malo komunikativnih gestova. Analiza neadekvatnih iskaza ukazala je na krenje pragmatskih maksima (npr. govornik prebacuje fokus sa prie na sebe neprikladnim komentarima). Ovi podaci o deficitima narativnog diskursa kod dece sa autizmom mogu se interpretirati kao posledica deficita Teorije uma (Bruner & Feldman, 1993). Jedna studija je istraivala direktnu vezu izmeu sposobnosti naracije i Teorije uma (Tager-Flusberg & Sullivan, 1995). U ovoj studiji,kod osoba sa autizmom, postignua Teorije uma znaajno su korelirala sa merilima narativnog diskursa kao to su broj veza, emocija i kognitivnih termina kao i sa duinom prie. Ovi problemi direktno su povezani sa kapacitetom razumevanja tuih misli (i sluaoevih i aktera u prii). Ovakva komunikacija se karakterie kao jednostrana; osoba sa Aspergerovim sindromom nastavlja sa monologom, esto sa neprikladnim intezitetom kao da hoe da ubedi sluaoca da razmilja na isti nain, a sve vreme ispoljavajui relativnu nesenzitivnost za tue miljenje (Attwood, 1997). Kompulzivno se fokusiraju na sitne detalje koje uporno slede i nisu sposobni da sude o neprikladnosti predugog zadravanja na jednoj temi ili prevelikog zadiranja u sitnice to otkriva njihove tekoe sa teorijom uma. Postoji i suprotan problem, uoen kod osoba sa Aspergerovim sindromom
292
koje su ispoljavale tekoe u odravanju tekue konverzacione teme (Tager-Flusberg & Anderson, 1991). I ovaj problem moe ukazivati na deficit Teorije uma jer nisu u stanju da prosude kad slualac eli da se zadri na tekuoj temi ili kad nagovetava da eli da se prebaci na drugu temu. Takoe, ne razumeju kako se iskazi mogu koristiti za prenoenje informacija na socijalno prikladan nain (Surian, Baron-Cohen, & Van der Lely, 1996) i pogreno interpretiraju ironiju i metaforu (Happ, 1993). Deiksa Deiksa je jezika pojava direktnog upuivanja na uesnike, mesto i vreme govorne situacije. Predstavlja karakteristinu funkciju zamenica mada ulogu deikse mogu imati i glagoli pa ak i fraze. Danas se pod irim znaenjem deikse podrazumevaju razni naini pokazivanja koji se vre jezikim konstrukcijama. Upuivaku funkciju obavljaju jeziki konstrukti koji donekle nemaju vanjeziki sadraj i zavisno od situacije taj se sadraj konkretizuje u specifino lice, mesto i vreme. Uobiajena je podela na linu, prostornu, vremensku deiksu. Istraivanja dejih narativnih sposobnosti pokazuju da se upotreba upuivakih ekspresija pojavljuje u relativno kasnijem stadijumu jezikog razvoja. Kvalitativne promene su viene u periodu izmeu 3 i 10 godina, dosta posle razvoja osnovne sintakse. Karmiloff-Smith (1985) tvrdi da su deca tek na uzrastu od 10 godina u mogunosti da produkuju kohezivni narativni diskurs koristei adekvatne upuivake ekspresije. Lina deiksa se oznaava najee zamenicama. Konkrektnost svake nove situacije pridodaje zamenici razliit vanjeziki sadraj. Rezultati istraivanja Colle i sar. (2008) ukazuju na to da osobe sa Aspergerovim sindromom produkuju slian broj zamenica u diskursu kao i kontrolna grupa, ali da vrlo esto na protagonistu ukazuju imenicom kako bi ostvarili funkciju upuivanja to diskurs ini manje fluentnim i, u nekim sluajevima, preterano pedantnim. S druge strane, mnogo vie upotrebljavaju nejasne zamenice tj. esto upuuju na lik u prii koji nije dugo pomenut upotrebom zamenica umesto imenikih fraza. Vremenska deiksa ima funkciju upuivanja na vreme u odnosu na govornika (aktera u prii) i njegovu konkretnu komunikativnu situaciju. Glagoska vremena imaju direktna deiktika svojstva. To je
293
vrsta lingvistike forme koja znaajno doprinosi koheziji diskursa jer prua uvid u perspektivu organizacije narativnih dogaaja. Prostorna deiksa upuuje na mesto dogaaja, i ona zavisi od konkretnog poloaja govornika (naratora) u opisivanoj komunikativnoj situaciji. Narator bi trebalo da odredi vreme, mesto i aktere dogaaja o kom pria, takoe je u obavezi da, u zavisnosti od organizacije prie, kontinuirano ukazuje na referentne pragmatske markere. Kako bi ispunio uslove koherentnosti, narator mora organizovano iznositi informacije koje su bitne i kontekstualno relevantne. Tekoe koje su uoene u narativnim sposobnostima dece sa autizmom ukljuuju nesposobnost da ukljue pragmatske markere vremena i prostora u narativne dogaaje (Bruner & Feldman, 1993). Osobe sa Aspergerovim sindromom ee koriste jednostavne, rastavljene reenice, ne uzimajui u obzir odnos izmeu odreenog dogaaja i onog to se desilo pre. Takoe, one koriste ogranien opseg lingvistikih formi sa funkcijom vremenske deikse. To ukazuje na nesposobnost da se ostvare veze izmeu pojedinanih epizoda i opte tematike diskursa, ukazujui na tekoe u sposobnosti upuivanja (Colle i sar., 2008). Potrebno je jo istraivanja kako bi se prouili ovi suptilni lingvistiki deficiti kod osoba sa poremeajima autistikog spektra. Jo takvih klinikih studija potrebno je i da bi se potvrdila novija teorijska pretpostavka o nezavisnosti Teorije uma od nekih aspekata lingvistikog funkcionisanja.
ZAKLJUAK
Osobe sa poremeajima autistikog spektra ispoljavaju prilino aroliku kliniku sliku jezikih i komunikacionih deficita. Iako su jeziki i pragmatski deficiti suptilni i teko merljivi, kao neodvojiv deo komunikativnih sposobnosti, znaajno utiu na socijalni nastup. Neke uoene zakonitosti jo uvek se karakteriu kao mogue, jer nema dovoljno empirijskih podataka koji bi ih utvrdili kao obrazac. Pokazalo se da istraivanja komunikativnih sposobnosti kod osoba sa ASP bacaju novo svetlo i na proces funkcionisanja kognitivnih, posebno egzekutivnih sposobnosti, kao i na mehanizme koji su u osnovi ovih procesa. Ovo je tek poetak jednog tekog, ali, u naunom pogledu vrlo
294
izazovnog puta otkrivanja mogunosti i tekoa koje ove osobe imaju, kao i naina na koji im se moe pomoi da ostvare puno pravo na kvalitetan ivot.
LITERATURA
1. Attwood, T. (1997). Asperger syndrome: a guide for parents and professionals. Jessica Kingsley Pub. 2. APA. (1994). DSM-IV diagnostic and statistical manual of mental disorders, 4th ed. Washington DC: American Psychiatric Association. 3. Baron-Cohen, S. (1995). Mindblindness: An essay on autism and theory of mind. MIT Press, Cambridge, MA. 4. Baron-Cohen, S. (1988a). Social and pragmatic deficits in autism: Cognitive or affective?Journal of Autism and Developmental Disorders, 18, 379402. 5. Boucher, J. (2003). Language development in autism. International Journal of Pediatric Otorhinolaryngology, 67S1, 159163. 6. Boucher, J., Lewis, V. and Collins, G. M., (2000).Voice processing abilities in children with autism, children with specific language impairments, and young typically developing children. Journal of Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 41, 847857. 7. Boucher, J., Lewis, V. and Collins, G. M., (1998).Familiar face and voice matching and recognition in children with autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 39, 171181. 8. Bruner, J., & Feldman, C. (1993). Theory of mind and the problem of autism. In S. Baron-Cohen, H. Tager-Flusberg &D. Cohen (Eds.), Understanding other minds. Oxford: Oxford University Press. 9. Colle, L., Baron-Cohen, S., Wheelwright, S. & Van der Lely, H. K. J. (2008). Narrative Discourse in Adults with HighFunctioning Autism or Asperger Syndrome.J Autism Dev Disord 38, 2840.
295
10. Conti-Ramsden, G., Simkin, Z., & Botting N. (2006). The prevalence of autistic spectrum disorders in adolescents with a history of specific language impairment (SLI).Journal of Child Psychology and Psychiatry 47:6 (2006), pp 621628. 11. Emerich, D. M., Creaghead, N. A., Grether, S. M., Murray, D., & Grasha, C. (2003). The comprehension of humorous materials by adolescents with high-functioning autism and Aspergers syndrome. Journal of Autism and Developmental Disorders, 33(3),253257. 12. Fine, J., Bartolucci, G., Ginsberg, G. and Szatmari, P., 1991, The use of intonation to communicate in pervasive developmental disorders.Journal of Child Psychology and Psychiatry, 32, 771 782. 13. Fosnot, S. M. and Jun, S. (1999). Prosodic characteristics in children with stuttering or autism during reading and imitation.Proceedings of the 14th International Congress of Phonetic Sciences, pp. 19251928. 14. Frith, U. (2003). Autism: Explaining the enigma. Oxford: Blackwell. 15. Happ, F. G. E. (1993). Communicative competence and theory of mind in autism: A test of relevance theory. Cognition, 48, 101119. 16. Hargrove, P.M. (1997). Prosodic aspects of language impairment in children. Topics in Language Disorders, 17, 7685. 17. Karmiloff-Smith, A. (1985). Language and cognitive processes from a developmental perspective. Language and Cognitive Processes, 1, 6185. 18. Kai, Z. i Beatovi, S. (2000). Deiksa i problem upotrebe deiktikih leksema kod gluve i nagluve dece. Beogradska defektoloka kola, br.1 ,str. 3-15. 19. Klinger, L., Dawson, G., & Renner, P. (2002). Autistic disorder. In E. Mash & R. Barkley (Eds.), Child psychopathology (2nd Ed., pp.409454). New York: Guilford Press.
296
20. Lord, C., & Paul, R. (1997). Language and communication in autism. In D. J. Cohen & F. R. Volkmar (Eds.), Handbook of autism and pervasive developmental disorders (2nd Ed., pp. 195 225). New York: John Wiley & Sons. 21. Loveland, K. A., McEvoy, R. E., Tunali, B., & Kelley, M. L. (1990). Narrative story telling in autism and Downs syndrome. British Journal of Developmental Psychology, 8, 923. 22. Martin, I., & McDonald, S. (2003). Weak coherence, no theory of mind, or executive dysfunction? Solving the puzzle of pragmatic language disorders. Brain and Language, 85(3), 451 466. 23. Paul, R., Augustyn, A., Klin, A., Volkmar, F. and Cohen, D.(2000).Grammatical and pragmatic prosody perception in high-functioning autism. Paper presented at the Symposium for Research in Child Language Disorders, Madison, WI, USA. 24. Rapin, I. & Dunn, M. (2003). Update on the language disorders of individuals on the autistic spectrum. Brain and Development, 25, 166-172. 25. Simmons, J., & Baltaxe, C. (1975). Language patterns in adolescent autistics. Journal of Autism and Childhood Schizophrenia 5, 333351. 26. Shriberg, L.D., Kwiatkowski, J., & Rasmussen, C. (1990). Prosody-Voice Screening Profile (PVSP). Tuscon, AZ: Communication Skill Builders. 27. Shriberg L., Paul R., McSweeny J., Klin A., Cohen D., Volkmar F. (2001): Speech and prosody characteristics of adolescents and adults with high-functioning autism and asperger syndrom, Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 2001, Vol. 44, pp 10971115. 28. Slobin, D., & Berman, R. (1994). Relating events in narrative: A cross linguistic developmental study. Hilsdale, NJ: Erlbaum. 29. Surian, L., Baron-Cohen, S., & Van der Lely, H. (1996). Are children with autism deaf to Gricean maxims? Cognitive Neuropsychiatry, 1 (1), 5571.
297
30. Tager-Flusberg, H., & Sullivan, K. (1995). Attributing mentalstates to story characters: A comparison of narrativesproduced by autistic and mentally retarded individuals. Applied Psycholinguistics, 16, 241256. 31. Tager-Flusberg, H., & Anderson, M. (1991). The development of contingent discourse ability in autistic children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 32, 11231134. 32. Van der Lely, H. (1997). Narrative discourse in grammatical specific language impaired children: a modular language deficit? Journal of Child Language, 24, 221256. 33. Vukovi, M. (2008). Tretman afazija. Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Izdavaki centar (CIDD), Beograd. 34. Warren, P. (1996). Parsing and prosody: An introduction. In P. Warren (Ed.): Prosody and parsing (pp. 116). East Sussex, UK: Psychology Press. 35. Wells, B. & Pepp, S. (2003). Intonation abilities of children with speech and languageimpairments. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 46, 5-20. 36. Winner, E. (1988). The point of words: Childrens understanding of metaphor and irony. Cambridge, MA: Harvard University Press.
298
CERTAIN ASPECTS OF PRAGMATIC DEFICITS IN PERSONS WITH AUTISTIC SPECTRUM DISORDERS

Ivana Terzi, Bojana Drljan
Summary
Language deficits are characteristic symptoms in people with autistic spectrum disorders. However, pragmatic deficits are the only common aspect of language deficits in this population. Such errors can cause subtle but pervasive communication disorders wherein basic language abilities remain intact but the ability to sensitively and appropriately apply them is impaired. Ignorance of the rules on what role the speaker and the participant have in communication, inadequate exchange of information during conversation, abnormal prosody, inability to adapt to communicative situation as well as literal interpretation of allegorical meaning represent some of the communication deficits that we see in people with autistic spectrum disorders. Even in people with high functional autism and Aspergers syndrome, who have a rich vocabulary and apparently undamaged formal language skills, deficits occur in the field of pragmatics. The paper highlighted some pragmatic aspects of communicative abilities of people with autistic spectrum disorders that are described in scientific literature. Emphasis is placed on prosody and discourse, which have high affective and social components. It is noted that prosodic difficulties represent the primary barrier to social adaptation of this population, although they are often ignored in rehabilitation. Also, studies have shown that people with autistic spectrum disorders may be unsuccessful in adapting a story to the listener. Therefore, narrative discourse analyses are of great importance for understanding how they actualize social reasoning and social communication. It is important to emphasize that studies of communicative abilities in people with autism have cast a new light on the process
299
of cognitive functioning, especially executive abilities, as well as on mechanisms that underlie these processes. Key words: people with autism, pragmatics, prosody, discourse. Primljeno, 6. 5. 2011. Prihvaeno, 3. 6. 2011.
300
UDK: 159.922.76.072-056.313; 376.1-056.313-053.5 ID: 185084428 Pregledni rad
Slobodan BANKOVI Mirjana JAPUNDA-MILISAVLJEVI1 Branislav BROJIN
Univerzitet u Beograd Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju
KONCEPTUALNE ADAPTIVNE VETINE KOD DECE SA INTELEKTUALNOM OMETENOU2

U drugoj polovini 20. veka koncept adaptivnog ponaanja postaje sastavni deo gotovo svih definicija intelektualne ometenosti. Procena ovog aspekta ponaanja vremenom je postala efikasno sredstvo za strukturiranje sadraja obuke i programa edukacije za osobe sa intelektualnom ometenou. Prilikom sagledavanja potreba za podrkom koju treba pruiti ovim osobama, procena adaptivnog ponaanja se moe koristiti kao indirektna mera tih potreba. Cilj ovog rada je da se sagledaju aspekti adaptivnog ponaanja koji se odnose na konceptualne vetine, kao i mogunosti procene i tretmana pojedinih komponenti ovih vetina kod dece sa intelektualnom ometenou. Prema Amerikoj asocijaciji za mentalnu retardaciju (sadanji naziv Amerika asocijacija za intelektualnu ometenost) konceptualne adaptivne vetine obuhvataju komunikaciju, funkcionalne akademske vetine i vetine samousmeravanja (AAMR, 2002). Navedeni aspekti konceptualnih vetina dalje se razlau na veliki broj pojedinanih vetina potrebnih za uspeno funkcionisanje u svakodnevnom ivotu. Rezultati istraivanja u oblasti konceptualnih vetina kod dece sa intelektualnom ometenou, pored dokumentovanja postojeih ogranie1 E-mail: mjkikilj@gmail.com, japundza@neobee.net 2 lanak predstavlja rezultat rada na projektu Socijalna participacija osoba sa intelektualnom ometenou, broj 179017 (2011-2014), iju realizaciju finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije.
301
nja u pojedinim aspektima ovih vetina, pruaju uvid u naine na koje se moe poboljati njihovo adaptivno funkcionisanje. Kreiranje i primena razliitih pristupa u podsticanju funkcionalnih akademskih vetina, ili pristupa kojima se umanjuju akademski zahtevi za uenike sa intelektualnom ometenou, mogu im obezbediti nepohodnu podrku pri ukljuivanju u redovno obrazovno okruenje i iru drutvenu sredinu. Timska sveobuhvatna procena, uz korienje razliitih instrumenata i/ili vidova evaluacije, trebalo bi da bude prvi korak u kreiranju takvih pristupa. Sagledavanje dostignutog nivoa ovladanosti odreenom vetinom, unutar njenog razvojnog kontinuuma, omoguava usmeravanje ciljeva tretmana i nastave ka daljem razvoju te vetine. Kljune rei: intelektualna ometenost, adaptivno ponaanje, konceptualne vetine, procena, poduavanje
UVOD
U prvoj polovini 20. veka konstrukt adaptivnog ponaanja je imao neznatnu ulogu u identifikovanju i tretmanu osoba sa intelektualnom ometenou (IO). U tom periodu intelektualna ometenost je primarno sagledavana kroz znaajno nii nivo intelektualnog funkcionisanja uz dominantno oslanjanje na testove inteligencije pri dijagnostikovanju. Pristup osobama sa IO uglavnom je bio obeleen restriktivnim merama (sterilizacijskim zakonima, smetanjem u geografski izolovane institucije i dr.) koje su imale za cilj zatitu tzv. ,,neometenog drutva od ovih osoba (Horn, Fuchs, 1987). Tokom poslednjih 50 godina dolo je do promena u sagledavanju mogunosti osoba sa IO unutar drutvene zajednice. Oekivanja od ovih osoba vremenom su bivala sve vea, uz istovremeni porast znaaja kreiranja odgovarajue podrke koja bi im omoguila da ive kao punopravni lanovi drutva (Thompson et al., 2004). Shodno promenama u drutvenim oekivanjima, ali i kritikama upuenim na izolovano korienje koeficijenta inteligencije, kao primarnog kriterijuma pri dijagnostikovanju, koncept adaptivnog ponaanja u drugoj polovini 20. veka postaje sastavni deo gotovo svih definicija IO. Postojanje znaajno potprosene inteligencije uz istovremeno prisustvo ogranienja u adaptivnom ponaanju, javlja se kao
302
Bankovi, S. i dr.: Konceptualne adaptivne vetine kod dece sa intelektualnom ometenou
uslov za identifikovanje neke osobe kao IO (Grossman, 1983, prema Jenkinson, 1996). Amerika asocijacija za mentalnu retardaciju adaptivno ponaanje definie kao skup konceptualnih, socijalnih i praktinih vetina koje ljudi ue kako bi mogli da funkcioniu u svakodnevnom ivotu (AAMR, 2002). Ovo ponaanje se moe definisati i kao funkcionalno efikasna interakcija neke osobe sa odreenim okruenjem. Funkcionalno efikasna interakcija podrazumeva onu vrstu interakcije koja postavlja najmanja ogranienja pred neku osobu u odreenoj sredini. Ovo implicira situaciono definisanje adaptivnog ponaanja jer ono to je funkcionalno efikasno u jednom okruenju, ne mora obavezno biti i u drugom (Cone, 1987). S tog aspekta, intelektualna ometenost (ranije korien termin mentalna retardacija) se moe sagledati i kao produkt interakcije izmeu vetina neke osobe i zahteva njenog okruenja. Nju obeleava znaajan raskorak izmeu onoga to osoba moe da uradi bez neke dodatne pomoi ili podrke i onoga to predstavlja oekivanja okruenja (Luckasson et al.,1992, prema Thompson et al., 2002). Iako je u poetku koncept adaptivnog ponaanja imao formalnu ulogu u proceni, posebno u identifikaciji lake IO, procena ovog ponaanja postala je integralni deo tretmana tj. efikasno sredstvo za strukturiranje sadraja obuke i programa edukacije za osobe sa teim oblicima IO (Horn, Fuchs, 1987). Prilikom sagledavanja potreba za podrkom koju treba pruiti osobama sa IO, procena adaptivnog ponaanja se moe uzeti kao indirektna mera tih potreba (Brown et al., 2009). Cilj ovog rada je da se sagledaju aspekti adaptivnog ponaanja koji se odnose na konceptualne vetine, kao i mogunosti procene i tretmana pojedinih komponenti ovih vetina kod dece sa IO.
Konceptualne vetine Konceptualne adaptivne vetine obuhvataju komunikaciju, funkcionalne akademske vetine i vetine samousmeravanja (AAMR, 2002). Navedeni aspekti konceptualnih vetina su dalje razloeni na niz pojedinanih vetina potrebnih za uspeno funkcionisanje u svakodnevnom ivotu.
303
Vetine komunikacije ukljuuju sposobnost neke osobe da se slui svojim receptivnim i ekspresivnim jezikim vetinama u svakodnevnim aktivnostima i u razliitim okruenjima (npr. kod kue, u koli, na poslu). Razumevanje informacija prezentovanih govorom podrazumeva korienje receptivnih jezikih vetina koje omoguavaju prepoznavanje imena ljudi, ivotinja i predmeta, razumevanje rei koje oznaavaju radnju, praenje naloga razliitog stepena sloenosti, kao i razumevanje informacija iz pria. Ekspresivne jezike vetine, ispoljene kroz oralnu, pisanu i/ili gestovnu produkciju, omoguavaju osobi da izrazi svoje ideje, potrebe i elje. Pokazivanje prstom omiljenog predmeta, korienje rei za imenovanje stvari i/ili osoba, postavljanje pitanja i korienje reenica, prikladno zapoinjanje, voenje i zavravanje konverzacije, predstavljaju primere ekspresivnih jezikih vetina. Komunikacione vetine nisu ograniene samo na sposobnost razumevanja verbalnih informacija i govornu produkciju, ve obuhvataju i sposobnost korienja neverbalnih aspekata komunikacije, poput gledanja u lice sagovornika, razumevanja facijalne ekspresije i govora tela kojima se regulie poetak, tok i kraj konverzacije (Mancil, Vinson, 2008). Funkcionalne akademske vetine (itanje, pisanje i matematike vetine), takoe predstavljaju deo sveobuhvatne procene adaptivnog ponaanja (Miller, Fenty, 2008). Iako se sticanje ovih vetina uglavnom dovodi u vezu sa kolskim okruenjem, terminom ,,funkcionalne naglaena je potreba da steene vetine budu korisne i u vankolskom okruenju sa ciljem poveanja nezavisnosti neke osobe. Uspeno ovladavanje vetinama funkcionalnog itanja, pisanja i raunanja, zahteva posedovanje nekih preakademskih vetina u predkolskom periodu. Pokazivanje slika u knjigama, prepoznavanje slova u vlastitom imenu i globalno prepoznavanje odtampanog imena, ,,itanje jednostavnih znakova, dranje pribora za pisanje, crtanje prepoznatljivih oblika, pisanje tampanim slovima vlastitog imena, samo su neke od vetina koje prethode usvajanju funkcionalnog itanja i pisanja. Takoe, sposobnost deteta da kae koliko ima godina, da broji i sortira predmete prema razliitim kriterijumima, da odredi (kae) vreme i/ili dan u nedelji, mogu prethoditi uspenom ovladavanju kasnijim matematikim vetinama. Sa polaskom deteta u kolu, zapoinje intezivnije poduavanje akademskim vetinama. Pojedini autori istiu da se
304
primenom funkcionalnih kurikuluma moe podstai razvoj bazinih akademskih vetina koje bi bile primenljive u dnevnim ivotnim aktivnostima uenika (Slaton et al., 2001, prema Miller, Fenty, 2008). Funkcionalno itanje bi podrazumevalo sposobnost prepoznavanja znaenja tampanih rei u cilju pristupa pisanim informacijama koje mogu biti znaajne za samostalno funkcionisanje (npr. pronalaenje vlastitog imena u listi imena, ili u nekom dokumentu, korienje renika, itanje razliitih vrsta menija pri pravljenju izbora u restoranu i sl.) (Browder, 2001, prema Miller, Fenty, 2008). Funkcionalno pisanje se odnosi na sposobnost da se pisano saopte informacije, poput pisanja vlastitog imena i adrese, popunjavanja razliitih vrsta formulara, korienje pisama ili elektronske pote za saoptavanje informacija (Slaton et al., 1994, prema Miller, Fenty, 2008). Ovo pisanje je usmereno ka ostvarivanju nekih praktinih ivotnih ciljeva i ne podrazumeva kreativno pisanje radi zadovoljstva. Funkcionalne matematike vetine definisane su bazinim znanjima o konceptu novca, merenja i vremena (Valletutti et al., 1996, prema Miller, Fenty, 2008). Mogunost orijentacije u vremenu korienjem sata i kalendara, prepoznavanje novanih apoena, njihovo brojanje i kombinovanje, predstavljaju matematike vetine koje mogu biti relevantne za svakodnevni ivot. Pored navedenih komunikacionih i akademskih vetina, vetine potrebne za nezavisno i odgovorno ponaanje, kao i za kontrolu vlastitog ponaanja, ine znaajan aspekt konceptualnih adaptivnih vetina. Ova ponaanja, u kojima pojedinac samostalno kontrolie i usmerava vlastite aktivnosti, ukljuuju niz pojedinanih sposobnosti kao to su zapoinjanje zadatka, praenje uputstava, pravljenje izbora i kompletiranje zadatka uz voenje rauna o planu aktivnosti i vremenskim ogranienjima (AAMR, 2002). Procena konceptualnih vetina kod dece sa IO Dijagnostikovanje stanja intelektualne ometenosti, pored procene nivoa intelektualnog funkcionisanja, zahteva i procenu ranije pomenutih dimenzija adaptivnog ponaanja (socijalnih, praktinih i konceptualnih vetina). Meutim, znaaj procene adaptivnih vetina prevazilazi izolovanu potrebu za dijagnostikovanjem intelektualne ometenosti kod neke osobe. Utvrditi da osoba ima izraena ograni-
305
enja u oblasti konceptualnih vetina, moe predstavljati polaznu osnovu za kreiranje adekvatne podrke u okruenju u kome boravi. Nadalje, kod osoba sa IO ova procena moe usmeravati odabir individualnih ciljeva i sadraja kurikuluma u procesu nastave (Horn, Fuchs, 1987, Lambert et al., 1993). U skladu sa optim principima procene adaptivnog ponaanja, konceptualne vetine moraju biti razmotrene u svetlu mogunosti koje zajednica prua i standarda tipinih za uzrast osobe i kulturu. Tako se na primer pri proceni jezika i komunikacionih vetina moraju uzeti u obzir uzrast osobe, njene intelektualne sposobnosti i potrebe za komunikacijom koje zahteva njeno okruenje (Mancil, Vinson, 2008). S obzirom na to da se naglasak pri proceni adaptivnih vetina stavlja na tipino funkcionisanje osobe u razliitim okruenjima, a ne na maksimalno postignue (npr. kod testova inteligencije) (Thompson et al., 2002, Schalock, 2004), procena nivoa ovladanosti konceptualnim vetinama kod osoba sa IO moe zahtevati korienje vie razliitih instrumenata i/ili vidova procene. Postojee skale adaptivnog ponaanja (npr. AAMR Adaptive Behavior ScaleSchool Second Edition, Lambert et al., 1993; Adaptive Behavior Assessment System Second Edition, Harrison, Oakland, 2003; Vineland Adaptive Behavior Scales Second Edition, Sparrow et al., 2006) ukljuuju ajteme koji pokrivaju ranije navedene aspekte konceptualnih vetina (komunikaciju, funkcionalne akademske vetine i samousmeravanje). Prednost njihovog korienja ogleda se u sveobuhvatnosti koju nude, pri emu su konceptualne vetine date u razvojnom sledu uz pokrivenost ireg uzrasnog okvira. Osim toga, one pruaju mogunost dobijanja informacija iz razliitih izvora (roditelja, vaspitaa, nastavnika i dr.) u cilju objektivnije procene steenih vetina i njihovog korienja u razliitim situacijama i okruenjima. Pored skala adaptivnog ponaanja, koje pretenduju da budu sveobuhvatne, procena konceptualnih vetina moe se sprovesti i pojedinanim testovima usmerenih na procenu ueg opsega vetina. Testovi namenjeni ispitivanju receptivnog i/ili ekspresivnog jezika, itanja i pisanja, razvojne ekliste za decu predkolskog uzrasta, mogu biti korieni za dobijanje preciznije informacije o nivou steenih vetina, kao i za planiranje odgovarajueg tretmana i nastave (Mancil, Vinson, 2008).
306
Skale adaptivnih vetina i testovi, standardizovani na odreenoj populaciji, mogu pruiti korisne informacije o nivou odstupanja u steenim konceptualnim vetinama u odnosu na referentnu grupu vrnjaka (normirani uzorak). Meutim, takva procena esto nije dovoljna da prui informacije potrebne za potpuno sagledavanje aktuelnog funkcionisanja deteta u odeljenju ili drugom relevantnom okruenju. Vidovi procene koji nisu zasnovani na poreenju sa grupnim normama (npr. kriterijumski testovi, portfoliji, anegdotske beleke), mogu omoguiti blii uvid u to kako uenik ispoljava odreenu vetinu u odnosu na zahteve konkretnog okruenja (npr. u odnosu na redovni kurikulum). Ovi vidovi procene su u veoj meri povezani sa aktuelnim kontekstom u kome se oekuje primena odreene vetine. Za razliku od standardizovanih testova, neformalna evaluacija omoguava visok stepen prilagoavanja procene svakoj osobi pojedinano i odreivanje kojim konceptualnim vetinama bi uenik trebalo da bude poduavan (Spinelli, 2002). Neka vetina se moe smatrati korisnom ili funkcionalnom za jednu osobu, ali ne mora biti funkcionalna i za drugu (Katims, 2000). Za uenike sa teim oblicima IO neformalni vidovi procene mogu omoguiti kreiranje odgovarajuih, individualno prilagoenih funkcionalnih kurikuluma. Jedna od strategija evaluacije konceptuanih vetina kod ovih uenika je i primena tzv. ekolokih inventara. Ona podrazumeva identifikovanje aktivnosti i vetina koje su funkcionalno vane za adaptaciju u odreenom okruenju (npr. kod kue, u koli, na poslu). Pored toga, ovim pristupom identifikuje se trenutni nivo ovladanosti konkretnom vetinom, ali i budui nivo kojim osoba treba da ovlada kako bi se osigurao uspean prelazak u manje restriktivno okruenje (Horn, Fuchs, 1987; Miller, Fenty, 2008). Konceptualne vetine kod dece sa IO Pismenost, kao vaan sastavni deo kulture, omoguava pristup razliitim informacijama i prua irok spektar mogunosti u odreenoj sredini. Deca sa IO imaju znaajnih tekoa u ovoj oblasti konceptualnih vetina. Minimalnim nivoom pismenosti uspeva da ovlada samo 20% dece sa lakom ili umerenom IO (Katims, 2001, prema Allor et al., 2010), pri emu se njihove potrebe u nastavi itanja mogu razlikovati od potreba vrnjaka tipinog razvoja (TR) koji imaju problem sa itanjem.
307
Primenjujui foniki pristup u obuci itanja kod uenika sa lakom i umerenom IO, uzrasta oko 8 godina, Alor i saradnici (Allor et al., 2010) zapaaju da je ovoj deci potrebno priblino 3 godine intezivne nastave da bi dostigli minimalni nivo itanja koji se zahteva na kraju prvog razreda. Takoe je zabeleeno da je tokom prve godine sprovoenja nastave napredak u itanju bio sasvim zanemarljiv. Iako ovi autori smatraju da deca sa lakom i umerenom IO mogu imati vee koristi od fonikog pristupa itanju, nasuprot globalnom pristupu, unutar eksperimentalne grupe koja je bila podvrgnuta fonikom pristupu postojale su izraene individualne razlike u uspenosti. Uoene su i tekoe u generalizaciji i primeni steenih vetina itanja. Na osnovu dobijenih rezultata, iako nisu neposredno poredili razlike u ovladavanju vetinom itanja izmeu dece sa IO i njihovih vrnjaka TR koji imaju problem sa itanjem, Alor i saradnici ukazuju na neke specifine potrebe uenika sa IO u nastavi itanja. Ovim uenicima je potreban vei podsticaj kako bi razvili i odrali prikladne oblike ponaanja neophodne za uestvovanje u obuci itanja. Pored toga, da bi ovladali bazinim nivoom itanja, neophodna im je nastava veeg inteziteta, koja bi se sprovodila tokom dueg vremena. S druge strane, rezultati veeg broja istraivanja u okviru jedne metaanalitike studije pokazuju da poduavanje globalnom itanju rei moe biti efikasno, kako za uenike sa lakom IO, tako i za one sa teim oblicima ometenosti (Browder, Xin, 1998). Autori ove studije navode da meu uenicima koji ue da globalno itaju rei, verovatno ima veliki broj onih koji nemaju razvijenu sposobnost fonetske analize. Sumarni rezultati pokazuju da razliite procedure poduavanja mogu biti efikasne u uenju globalnog itanja rei. Primenom ireg spektra efikasnih procedura (npr. demonstracija zadatka, korienja povratne informacije), uenicima se nudi prilika da odaberu onaj nastavni pristup koji najvie odgovara njihovim linim karakteristikama. Meutim, nisu pronaeni pouzdani pokazatelji stepena u kome su usvojene rei bile primenjivane u realnim situacijama (npr. pronalaenje rei sa kartica u prodavnici, novinama i sl.). Ostaje otvoreno i pitanje da li su uenici koji su usvojili odreene rei razumeli njihovo znaenje (npr. ta bi trebalo da urade kada vide upozorenje na nekom proizvodu). Pronalaenje rei sa kartica moe pomoi ueniku da prepoznaje odtampane rei, ali to jo uvek ne mora znaiti da je dete
308
ovladalo funkcionalnim itanjem. Ovi rezultati dovode u sumnju gotovo jednoznano potvrenu efikasnost globalnog itanja kod osoba sa IO. Funkcionalni ishod globalnog itanja ogledao bi se u mogunosti uenika da izvede neku aktivnost koju ranije nije mogao da primeni bez globalnog prepoznavanja napisane rei. Na osnovu rezultata istraivanja u oblasti pismenosti uenika sa lakom i umerenom IO, Katims (Katims, 2000) ukazuje na tendenciju bolje razvijenosti prepoznavanja odtampanih rei u odnosu na razumevanje proitanog kod ove populacije. Pored tekoa u ovladavanju funkcionalnim itanjem i pisanjem, deca sa IO imaju znaajnih potekoa i u ovladavanju funkcionalnim matematikim vetinama. Ova potekoa je naroito prisutna kod uenika sa teim oblicima IO. Preoperativni obrasci miljenja i stereotipni naini reavanja aritmetikih zadataka, uz nerazumevanje klasne strukture broja, onemoguavaju uenike sa umerenom IO da ovladaju sloenijim raunskim operacijama i formiraju jasan pojam broja. Pri ispitivanju sposobnosti izvoenja raunskih operacija, deca sa umerenom IO tek na uzrastu od 13 godina postiu nivo znanja o brojevima (mogunost sabiranja i oduzimanja u okviru prve desetice) koji bi odgovarao znanju dece TR uzrasta od 7,5 godina. Meutim, zabeleene su individualne razlike koje pokazuju da neka deca sa umerenom IO ak ni na ovom uzrastu nemaju zadovoljavajui nivo znanja o brojevima. Ispitanici u okviru ovog istraivanja su bili relativno uspeni pri sabiranju brojeva do 3, uz oslanjanje na upotrebu vlastitih prstiju prilikom raunanja. Zadaci sabiranja i oduzimanja u okviru prve stotine, kao i mnoenja i deljenja, predstavljali su im gotovo nereiv problem (Kaljaa, 2005). Rezultati istraivanja koje je sproveo Porter (Porter, 1998) upuuju na zakljuak da uenici sa teim oblicima IO mogu imati znaajnih potekoa u ovladavanju i nekim bazinijim matematikim vetinama koje prethode izvoenju raunskih operacija. Na zadacima jednostavnog raunanja koliine prebrojavanjem elemenata u nizu i zadacima uoavanja greaka u ispitivaevom brojanju elemenata (npr. izostavljanja jednog broja u nizu ili brojanja jednog elementa dva puta), samo je 28% uenika, uzrasta od 7 do 14 godina (mentalni uzrast od 2 do 6 godina), bilo uspeno na oba zadatka. Ovaj manji procenat uenika je ovladao pravilima brojanja i mogao je da primeni usvojenu vetinu u
309
reavanju zadataka razliitog tipa (utvrivanja koliine i greaka u tuem brojanju). Sa druge strane, priblino 50% uenika koji su primenjivali pravila brojanja (stabilnog redosleda brojeva i/ili oznaavanja svakog elementa u nizu samo jednim brojem pri prebrojavanju), nije bilo u stanju da utvrdi krajnju koliinu prebrojanih predmeta. U navedenom istraivanju deca TR predkolskog uzrasta, ujednaena prema mentalnom uzrastu sa uenicima sa IO, inila su kontrolnu grupu. Iako su postignua obe grupe bila slina, na osnovu analize grupisanja rezultata autor ukazuje na mogunost prisustva tekoa pri prelasku sa primene pravila prebrojavanja i utvrivanja koliine na razumevanje praktinog korienja steene vetine kod uenika sa teim oblicima IO. Porter zastupa stanovite da usvajanje pravila brojanja kod dece sa IO, kao i kod dece TR, prethodi razumevanju praktine upotrebe tih pravila (Porter, 1998; Porter, 1999). S obzirom na to da esto nije sasvim jasno da li dete koje uspeno odgovara na pitanje Koliko ukupno ima predmeta?, zapravo razume da poslednji broj u nizu oznaava koliinu ili prosto primenjuje pravilo poslednje rei, bilo da ponavlja, bilo da naglaava poslednji izgovoreni broj (Muldoon et al., 2007), potrebno je napraviti razliku izmeu onoga to dete moe da uradi i onoga to razume kada je u pitanju vetina brojanja (Porter, 1999). Tanost u brojanju i raunanju, prepoznavanju brojeva, odreivanju (verbalizaciji) vremena i razumevanje koliina, vani su za osobe sa IO pri zapoljavanju, samostalnom ivotu, kao i za uspeno ukljuivanje u kolsku sredinu i zajednicu. Naglasak se sve vie stavlja na razvoj odgovarajuih metoda poduavanja koje treba da podstaknu funkcionalno korienje matematikih znanja. Nastava usmerena na uenje napamet reenja raunskih operacija (npr. zbira ili proizvoda dva broja), bez razumevanja koncepta koji stoji u osnovi izvoenja raunskih operacija, ne prua mogunost za efikasno korienje matematikih znanja u realnim situacijama (Butler et al., 2001). Raspolaganje novcem i samostalno obavljanje kupovine zahteva prethodno poduavanje uenika sa IO bazinim matematikim vetinama, kao to su brojanje i dodavanje (Cihak, Grim, 2008). Vei efekti obuke u samostalnom obavljanju kupovine se postiu kod osoba sa IO koje na poetku obuke poseduju sposobnost prepoznavanja novanih apoena i njihovog brojanja, nego kod onih osoba koje imaju samo izvesna isku-
310
stva u zajednici koja nisu u vezi sa upotrebom novca (Xin et al., 2005). Za osobe sa IO koje nisu ovladale u potpunosti konceptom novca i bazinim raunanjem, mogu biti efikasne strategije kojima se umanjuju akademski zahtevi pri izraunavanju novca koji je potrebno izdvojiti za kupovinu (npr. korienje digitrona) (Browder, Grasso, 1999). Odreivanje vremena predstavlja jo jednu oblast potencijalne slabosti u okviru funkcionalnih matematikih vetina kod dece sa IO. Mali broj dece sa lakom IO uspeva da odredi tano vreme na analognom asovniku, ali su znatno uspenija kada koriste digitalni sat. Razvoj vremenske percepcije se kod ove dece naglo poveava posle 12te godine ivota. Uenici sa lakom IO su pokazali najbolje rezultate pri proceni godine, zatim dananjeg dana, dok je samo mali broj uenika niih razreda mogao da odredi mesec u godini. Meutim, znanja o pojedinim vremenskim jedinicama kod dece sa IO esto su mehanikog karaktera u vidu nabrajanja dana u nedelji ili meseci u godini, bez pravog razumevanja ovih pojmova. Konkretizacija apstraktnog pojma vremena i vremenskih intervala predstavlja neophodan uslov pri poduavanju dece sa IO u ovoj oblasti funkcionalnih akademskih vetina (Japunda-Milisavljevi, 2008). Percepcija vremena i sposobnost vremenske orijentacije predstavljaju sukcesivne take razvoja unutar kontinuuma koji se zavrava sticanjem vetine organizovanja vremena (Janeslatt et al., 2010). Dnevna organizacija vremena upuuje na sposobnost deteta da zna koji zadatak treba da uradi, kada i za koje vreme, omoguavajui mu da planira i izvrava aktivnosti koje su u vezi sa njegovim linim ciljevima i zahtevima sredine. Deca treba da ovladaju ovom vetinom kako bi mogla nezavisno da funkcioniu u odreenom okruenju. (Davies et al., 2002). Rezultati istraivanja kojim su bila obuhvaena deca TR, kao i deca sa razliitim tipovima ometenosti (lakom i umerenom IO, cerebralnom paralizom, autistikim spektrom poremeaja, hiperkinetskim sindromom i dualnim dijagnozama), uzrasta od 5 do 10 godina, upuuju na zakljuak da dijagnoza odreenog tipa ometenosti ne predstavlja snaan prediktor razvoja sposobnosti obrade vremenskih informacija, koja stoji u osnovi vremenske percepcije, orijentacije i organizacije vremena. Kod dece sa IO zabeleeno je razvojno kanjenje u vremenskoj orijentaciji i organizaciji vremena. Autori ovog istraivanja navode da sposobnost obrade vremenskih informacija predstavlja
311
vaan faktor za razumevanje naina na koji deca funkcioniu u svakodnevnom ivotu. Adekvatna procena navedene sposobnosti moe usmeravati rani tretman, nekada nepohodan da bi se unapredila vetina dnevne organizacije vremena i samostalnost dece sa IO. Fokus tretmana kod dece sa niim postignuima u obradi vremenskih informacija moe biti razvoj percepcije vremena i vremenske orijentacije, dok se kod dece sa viim postignuima podrka moe preusmeriti na razvoj vetine organizacije vremena (Janeslatt et al., 2010).
ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Rezultatima istraivanja u oblasti konceptualnih adaptivnih vetina kod dece sa IO dokumentovana su znaajna razvojna kanjenja u ovladavanju vetinama vanim za kolovanje i nezavisno funkcionisanje. Kreiranje i primena razliitih pristupa u podsticanju funkcionalnih akademskih vetina, ili pristupa kojima se umanjuju akademski zahtevi za uenike sa IO, mogu im obezbediti nepohodnu podrku pri ukljuivanju u redovno obrazovno okruenje i iru drutvenu sredinu. Primena timske, sveobuhvatne procene, korienjem razliitih instrumenata i/ili vidova evaluacije, trebalo bi da bude prvi korak u kreiranju takvih pristupa. Zahtev za sveobuhvatnou procene proistie iz evidentnog prisustva ogranienja u irokom spektru konceptualnih vetina (itanja, brojanja, raunanja, odreivanja vremena i upravljanja vremenom) kod dece sa IO. U sklopu evaluacije, sagledavanje dostignutog nivoa ovladanosti odreenom vetinom, unutar njenog razvojnog kontinuuma, omoguava usmeravanje ciljeva tretmana i nastave ka daljem razvoju te vetine. Identifikovanje elemenata konceptualnih adaptivnih vetina koje dete poseduje, kao i vetina kojima bi trebalo da ovlada, prua mogunost kreiranja adekvatne individualizovane podrke u razliitim okruenjima u kojima ono boravi. Krajnji ishodi takve podrke trebalo bi da budu unapreenje samostalnog funkcionisanja, socijalne integracije i kvaliteta ivota dece sa IO.
312
LITERATURA
1. Allor, J. H., Mathes, P. G., Roberts, J. K., Cheatham, J. P., & Champlin, T. M. (2010). Comprehensive reading instruction for students with intellectual disabilities: findings from the first three years of a longitudinal study. Psychology in the Schools, 47 (5), 445466. 2. American Association on Mental Retardation (AAMR) (2002). Mental retardation: Definition, classifiication and systems of support, 10th edn. Washington, DC: AAMR. 3. Browder, D. M., & Grasso, E. (1999). Teaching money skills to individuals with mental retardation: a research review with practical applications. Remedial and Special Education, 20 (5), 297308. 4. Browder, M. D., & Xin, P. Y. (1998). A meta-analysis and review of sight word research and its implications for teaching functional reading to individuals with moderate and severe disabilities. The Journal of Special Education, 32 (3), 130153. 5. Brown, H. K., Ouellette-Kuntz, H., Bielska, I., & Elliott, D. (2009). Choosing a measure of support need: implications for research and policy. Journal of Intellectual Disability Research, 53 (11), 949954. 6. Butler, M. F., Miller, P. S., Lee, K., & Pierce T. (2001). Teaching mathematics to students with mild-to-moderate mental retardation: a review of the literature. Mental Retardation, 39 (1), 2031. 7. Cihak, D. F., & Grim, J. (2008). Teaching students with autism spectrum disorder and moderate intellectual disabilities to use counting-on strategies to enhance independent purchasing skills. Research in Autism Spectrum Disorders, 2 (4), 716727. 8. Cone, J. D. (1987). Intervention planning using adaptive behavior instruments. Journal of Special Education, 21 (1), 127148. 9. Davies, D. K., Stock, S. E., & Wehmeyer, M. L. (2002). Enhancing independent time-management skills of individuals with
313
mental retardation using a palmtop personal computer. Mental Retardation, 40 (5), 358365. 10. Harrison, P. L., & Oakland, T. (2003). Adaptive behavior assessment system second edition. San Antonio, TX: The Psychological Corporation. 11. Horn, E., & Fuchs, D. (1987). Using adaptive behavior in assessment and intervention: an overview. The Journal of Special Education, 21 (1), 1126. 12. Janeslatt, G., Granlund, M., Kottorp, A., & Almqvist, L. (2010). Patterns of time processing ability in children with and without developmental disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 23 (3), 250262. 13. Japunda-Milisavljevi, M. (2008). Metodika nastave matematike za decu ometenu u intelektualnom razvoju. Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju. 14. Jenkinson J. C. (1996). Identifying intellectual disability: some problems in the measurement of intelligence and adaptive behaviour. Australian Psychologist, 31 (2), 97102. 15. Kaljaa, S. (2005). Evaluacija matematikih sposobnosti kod dece sa umerenom mentalnom retardacijom. Istraivanja u defektologiji, 6, 123132. 16. Katims, D. S. (2000). The quest for literacy: Curriculum and instructional procedures for teaching reading and writing to students with mental retardation and developmental disabilities. Reston, VA: The Council for Exceptional Children, Division on Mental Retardation and Developmental Disabilities. 17. Lambert, N., Nihira, K., & Leland, H. (1993). AAMR Adaptive Behavior Scale-School, 2nd edn.. Austin, TX: PRO-ED. 18. Mancil, G. R., & Vinson, B. (2008). Communication skills. In T. Oakland, P. L. Harrison (Eds.), Adaptive behavior assessment system-II: Clinical use and interpretation (pp. 5370). San Diego, CA: Elsevier. 19. Miller, M. A., & Fenty, N. (2008). Functional academic adaptive skills. In T. Oakland, P. L. Harrison (Eds.), Adaptive
314
behavior assessment system-II: Clinical use and interpretation (pp. 93114). San Diego, CA: Elsevier. 20. Muldoon, K. P., Lewis, C., & Berridge, D. (2007). Predictors of early numeracy: is there a place for mistakes when learning about number?. British Journal of Developmental Psychology, 25 (4), 543558. 21. Porter, J. (1998). The understanding of counting in children with severe learning difficulties and nursery children. British Journal of Educational Psychology, 68 (3), 331345. 22. Porter, J. (1999). The attainments of pupils with severe learning difficulties on a simple counting and error detection task. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 12 (2), 8799. 23. Schalock, R. L. (2004). The emerging disability paradigm and its implications for policy and practice. Journal of Disability Policy Studies, 14 (4), 204215. 24. Sparrow, S., Cicchetti, D.& Balla, D. (2006). Vineland Adaptive Behavior Scales Classroom Edition (2nd edn.). Bloomington, MN: Pearson Assessments. 25. Spinelli, C. G. (2002). Classroom assessment for students with special needs in inclusive settings. Upper Saddle River, New Jersey: Merrill Prentice-Hall, Inc. 26. Thompson, J. R., McGrew, K. S., & Bruininks, R. H. (2002). Pieces of the puzzle: measuring the personal competence and support needs of persons with intellectual disabilities. Peabody Journal of Education, 77 (2), 2339. 27. Thompson, J. R., Bryant, B. R., Campbell, E. M., Craig, E. M., Hughes, C. M., Rotholz, D. A. (2004). The Supports Intensity Scale (SIS): Users manual. Washington, DC: American Association on Mental Retardation. 28. Xin, Y. P., Grasso, E., Dipipi-Hoy, C. M., & Jitendra, A. (2005). The effects of purchasing skill instruction for individuals with developmental disabilities: a meta-analysis. Exceptional Children, 71 (4), 379400.
315
CONCEPTUAL ADAPTIVE SKILLS IN CHILDREN WITH INTELLECTUAL DISABILITIES

Slobodan Bankovi, Mirjana Japunda-Milisavljevi, Branislav Brojin
Summary
In the second half of 20th century the concept of adaptive behaviour became a constituent part of almost every definition of intellectual disability. Throughout the time, evaluation of this aspect of behaviour became an efficient method of structuring the content of training and the programme of education for persons with intellectual disability. In considering support needs which ought to be provided to these persons, the evaluation of adaptive behaviour can be utilised as an indirect measurement of those needs. The objective of this work is to perceive aspects of adaptive behaviour related to conceptual skills as well as possibilities of evaluation and treatment of respective components of these skills in children with intellectual disabilities. According to the American Association on Mental Retardation (present name the American Association of Intellectual and Developmental Disabilities) conceptual adaptive skills comprise communication, functional academic skills and skills of self-direction (AAMR, 2002). Stated aspects of conceptual skills are further divided into a considerable number of respective skills necessary for successful performance in everyday life. The research in the area of conceptual skills in children with intellectual disabilities, apart from documenting the existing limitations of certain aspects of these skills, offers an insight in manners in which adaptational functioning of these children can be enhanced. Creation and applicability of various approaches in encouraging functional academic skills, or approaches which decrease academic requests for children with intellectual disabilities, can assure necessary
316
support to these students at integration into regular educational and broader social surroundings. By using different instruments and/or forms of evaluation, a comprehensive team evaluation is to be the initial step in forming such approaches. Consideration of the achieved level of mastery of specific skills within their development continuum enables orientation of treatment and teaching goals towards further development of the skill. Key words: intellectual disabilities, adaptive behaviour, conceptual skills, evaluation, instruction Primljeno, 3. 6. 2011. Prihvaeno, 25. 6. 2011.
317
UDK: 316.647.82:616.89-008.1; 316.644:376.1-056.34/.36 ID: 185085196 Pregledni rad
Ivona MILAI-VIDOJEVI1 Nada DRAGOJEVI
STIGMA I DISKRIMINACIJA PREMA OSOBAMA S MENTALNOM BOLEU I LANOVIMA NJIHOVIH PORODICA

U lanku se razmatraju pitanja vezana za prirodu stigme prema osobama s mentalnom boleu i prema lanovima njihovih porodica. Odreuju se pojam stigme i vrste stigme (javna stigma prema osobama s mentalnom boleu i prema njima bliskim osobama, kao i doivljena i internalizovana stigma samih osoba s mentalnom boleu). Razmatraju se rezultati kroskulturalnih istraivanja o prevalenciji razliitih oblika stigme u razliitim kulturama. Iznose se podaci o prevalenciji mentalnih bolesti u naoj zemlji i razmatra koje su manifestacije stigme, kako stigmatizacija utie na osobe s mentalnom boleu i kako sredstva masovne komunikacije utiu na formiranje stereotipnih stavova prema mentalnoj bolesti. Na kraju se iznosi kratak pregled skala za merenje razliitih oblika stigme i antistigma programa. Kljune rei: stigma, osobe sa mentalnom boleu,antistigma programi
Priroda stigme U poslednjoj deceniji sve vie je radova koji se bave stigmatizacijom, to se moe smatrati uticajem postmoderne na oblast mentalnog zdravlja. Ideje postmoderne pozivaju na preispitivanje opravdanosti koncepata mentalne bolesti i dijagnostikovanja ljudi i posledino na preispitivanje modela zdravstvene i socijalne zatite koji se nude po1 email: mivona@sbb.rs
319
pulaciji. Umesto dihotomija: normalno-patoloko, zdravo-bolesno, potencira se pravo osobe da ne bude samo objekat ili korisnik leenja, ve da aktivno konstruie svoj identitet. Istie se znaaj konteksta u kome se fenomen (pa tako i mentalna bolest) deava, a razliitost se tretira kao poeljna, a ne kao razlog za odbacivanje (Scambler, 1998). Stigma je re grkog porekla koja predstavlja oznaku ili beleg koji se na koi utiskivao robovima, oznaavajui vlasnitvo nad njima i njihov inferiorni status (Falk, 2001). Goffman (1963) definie stigmu kao etiketu koja razlikuje osobu ili grupu osoba od drugih na diskreditujui nain. Na primer, ljudi etiketirani na osnovu boje koe (rasna pripadnost), fiziologije (polna pripadnost), telesne veliine (stepen gojaznosti), odee (siromatvo) stigmatizuju se u masovnoj populaciji. Eliot i sar. (Elliott i sar.,1982) u svojoj definiciji stigme naglaavaju da je ona oblik devijantnosti koji dovodi do toga da drugi ljudi procenjuju individuu kao nepodobnu za uestvovanje u socijaloj interakciji. Individua se procenjuje kao nesposobna za interakciju, kao nepredvidiva i pretea po okolinu. Link i Felan (Link & Phelan,2001) su ukazali da je koncept stigme kritikovan jer je bio previe individualno fokusiran i labavo definisan. Zato daju novu definiciju stigme koja se sastoji iz komponenata oznaavanja, stereotipizacije, separacije, gubitka statusa i moi i diskriminacije. Do stigmatizacije dolazi kada grupa koja ima socijalnu mo omalovaava manje monu grupu. Kljuno je da stigmatizacija nije samo produkt kognitivnog procesa, ve postoji i nastaje u kontekstu socijalne nejednakosti. Od tada, modeli stigme postaju sloeniji tako da ne ukljuuju samo uoavanje znakova koji ukazuju na pripadnost stigmatizovanoj grupi, ve i kognitivne (stereotipi), emocionalne (predrasude) i bihejvioralne (diskriminacija) reakcije na opaene znakove (Corrigan, 2005). Stigmatizirajua oznaka, na primer, ima znaenje stereotipa u situaciji kada je neko svestan stereotipa o mentalnoj bolesti u javnosti, ali ih ne prihvata. Ukoliko postoji prihvatanje da se stereotipi odnose na odreenu etniku grupu, govorimo o predrasudama. Kao deo procesa stigmatizacije, predrasude se odnose na negativne emocionalne procene. Predrasude vode ka diskriminaciji koja ini bihejvioralni ishod stigme. To je revidirano u definiciji Tornikrofta (Thornicroft, 2007) po kojoj stigma moe da se sagleda kao termin koji sadri tri vana elementa: problem znanja nepoznavanje pojave, problem stava predra-
320
Milai Vidojevi, I., Dragojevi, N.: Stigma i diskriminacija prema osobama s mentalnom boleu i lanovima njihovih porodica
sude i problem ponaanja diskriminatorski odnos prema drugom. Diskriminacija se definie kao nepravedna razlika u ophoenju prema razliitim kategorijama ljudi, poricanje njihovih prava i odgovornosti kao punopravnih graana (Thornicroft i sar., 2009) i nastaje kao posledica stigme. Diskriminacija se deava na interpersonalnom nivou, kada odraava tenju ka socijalnom distanciranju i iskljuivanju osoba sa mentalnom boleu, ili na strukturalnom nivou, iskljuivanjem iz javnog ivota osoba sa mentalnom boleu pravnim ekonomskim i institucionalnim sredstvima (Link & Phelan, 2001). Stigma moe biti doivljena, kada predstavlja aktualno iskustvo diskriminacije, ili internalizovana, kada ukazuje na strah od diskriminacije ili oseanje sramote, stida, skrivanja, povlaenja usled toga to se negativni stereotip prihvata (Corrigan, 1998). Autor je predloio okvir u kome stigma moe da se odredi kao javna ili kao samostigmatizacija. Javna stigma postoji kada lanovi opte populacije prihvataju stereotipe i ponaaju se diskriminatorski. Samostigmatizacija se opisuje kao internalizacija javne stigme ili kao produkt internalizacije stida, okrivljavanja, beznadenosti, krivice i straha od diskriminacije povezane sa mentalnom boleu. Stigma moe da se odnosi na samu stigmatizovanu osobu, ali i na osobe koje su blisko povezane sa njom, kao to su lanovi porodice ili zdravstveni radnici (Ostman&Kjellin, 2002) koji se doivljavaju kao ljudi koji imaju kontakt sa mentalnom boleu i drugaije iskustvo od veine ljudi (George, 2002). Teorije dominantne 50-tih godina 20. veka podravale su shvatanje o mentalnoj bolesti kao bolesti uzrokovanoj shizofrenogenom majkom ili pogrenim nainima socijalizacije, doprinosei na taj nain porodinoj stigmi, potrebi za stidom i skrivanjem (Bettelheim,1967). Strunjaci mogu biti stigmatizatori (nosioci stererotipija u medijskim nastupima, u direktnoj komunikaciji sa pacijentom, mogu biti barijera u socijalnoj integraciji pacijenta, u distribuciji resursa u sektoru zdravstva) ili rtve stigme (stigma kao profesionalni stresor u psihijatriji) (Schultze, 2007).
321
Mentalna bolest i kultura Horovic (Horowitz, 1982) razlikuje psihijatrijski model mentalne bolesti (u kome se simptom ili bolest tretiraju kao nepoeljni i nuno ih je menjati leenjem) od socijalnog modela (u kome je simptom rezultat socijalne percepcije, odnosno naina na koji ljudi shvataju i vrednuju varijetete u ljudskom ponaanju). U prvom sluaju prepoznavanje mentalne bolesti bi trebalo da bude nezavisno od kulture, dok u drugom modelu kulturoloko konotiranje ima kljunu ulogu u prepoznavanju i tretmanu osoba s mentalnom boleu. Tausend (Towsend, 1979) je takoe postavio tezu da procena mentalne bolesti nije kulturoloki neutralna. On je ispitao profesionalce u oblasti mentalnog zdravlja i ljude koji rade u oblasti zakonodavstva i utvrdio da lokalna percepcija o tome ta je mentalna bolest vie utie na njihove procene pojedinca, nego eksplicitne psihijatrijske norme. Postoji vei broj kros-kulturalnih istraivanja u razliitim zemljama u Africi, Evropi, Junoj Americi i jugozapadnoj Aziji (Thornicroft i sar., 2009). Metodoloke neujednaenosti istraivanja ograniavaju uporeivanje podataka, ali nalazi generalno potvruju univerzalnost diskriminacije u odnosu prema psihijatrijskim pacijentima. Izgleda da je stigma manje evidentna u azijskim i afrikim zemljama (Fabrega, 1991), ali ostaje nejasno da li ove kulture ne promoviu stigmu ili postoji manjak istraivanja u ovoj oblasti. U istraivanjima u Etiopiji 75% roaka osoba sa shizofrenijom i poremeajima raspoloenja su ukazali da su doiveli stigmatizaciju zbog prisustva mentalne bolesti u porodici, a 37% je htelo da sakrije dijagnozu svog roaka (Alem i sar., 1999). Istraivanje opte populacije o znanju i stavovima prema osobama sa mentalnom boleu u Junoj Africi je pokazalo da je veina smatrala da su u pitanju stanja povezana sa stresom ili nedostatkom volje a ne medicinski poremeaji (Stein i sar., 1997). Slini nalazi su potvreni u istraivanjima u Turskoj (Ozmen i sar., 2004), Sibiru i Mongoliji (Dietrich i sar., 2004). Istraivanje sprovedeno u Kini ukazuje da vie od polovine lanova porodice ukazuje da stigma ima veliki uticaj na njihov ivot, nivo opaene stigme je bio vii kod obrazovanijih ispitanika i onih koji su iveli u gradovima (Kleinmann & Mechanic, 1979). Studije ukazuju na to da je i u islamskim zemljama stepen stigmatizacije isti kao u drugim zemljama (Fabrega, 1991). Studija sprovedena u Maroku ukazuje da 76% lanova porodice nije
322
imalo nikakva znanja o shizofreniji i da direktan kontakt nije povezan sa blaim stavovima prema osobama sa mentalnom boleu (Kadri i sar., 2004). U pokretu koji ima za cilj smanjenje drutvenog odbacivanja, u Japanu je promenjeno ime za shizofreniju od seishi buntetsu byo (split mind disorder, poremeaj podeljenog uma) u togo shiccho sho (poremeaj gubitka koordinacije, loss of cordination disorder). Prethodni termin nije bio u skladu sa tradicionalano vrednovanim konceptom line autonomije to je za posledicu imalo da je samo 20% osoba sa ovim stanjem saznalo dijagnozu od svog lekara (Despriya & Nobutada, 2002). Postoje indikacije od strane samih pacijenata i lanova njihovih porodica da je novi termin manje stigmatizujui i da se o njemu otvorenije razgovara. To je u skladu sa istraivanjem sprovedenim u Nemakoj (Angermayer & Matschinger, 2005) u kome se ukazuje da sama oznaka shizofrenija ima znaajan uticaj na javno mnjenje. Postavlja se pitanje da li stigmi doprinosi sam naziv koji nosi negativnu konotaciju ili neuobiajeni obrazac ponaanja osoba sa shizofrenijom. I obrasci ponaanja i naziv doprinose stigmi, a povezivanje mentalne bolesti i opasnosti naglaava negativne uticaje same oznake (Link, 1987). Zajedniki nalaz istraivanja sprovedenih u razliitim zemljama o stigmi i i mentalnoj bolesti ukazuju na visok nivo ispoljenog neznanja i pogrenih informacija o mentalnim bolestima. Rezultati su takoe pokazali da ne postoji zemlja, drutvo ili kultura u kojoj se osobe sa mentalnom boleu smatraju podjednako vrednim i na isti nain prihvaenim kao osobe bez mentalne bolesti. Trei zajedniki nalaz je da se u poreenju sa drugim oboljenjima, mentalna bolest vie stigmatizovala. Izbegavanje i odbijanje osoba sa mentalnom boleu je izgleda univerzalan fenomen (Thornicroft, 2006).
Stigma povezana sa problemima mentalnog zdravlja Istraivanja su pokazala da su osobe sa mentalnom boleu i intelektualnom ometenou najstigmatizovanije socijalne grupe (Tringo, 1970; Frist, 2000). Istraivanja pokazuju da se mentalna bolest vie stigmatizovala u poreenju sa somatskim bolestima, zloupotrebama psihoaktivnih supstanci ili beskunitvom (Albrecht et al. 1982). Teme u ovim istraivanjima su se odnosile na to koliko je osoba odgo-
323
vorna za svoju bolest (i koliko se za nju moe okrivljavati) i ravnotee izmeu potrebe zatite javnog zdravlja i potovanja ljudskih prava osoba koje imaju dijagnozu (Goldin, 1994). Stigma proizvodi promene u oseanjima, stavovima i ponaanju kod osoba koje su predmet stigme (nisko samopotovanje, socijalno povlaenje, nevoenje rauna o sebi) i kod lanova njihove porodice. Diskriminacija dovodi do izostajanja traenja pomoi, do nepristupanja tretmanu, do materijalnog siromatva i socijalne marginalizacije. Ove pojave mogu biti posledica doivljene (aktualne) diskriminacije (npr.neopravdano odbijanje prilikom pokuaja zapoljavanja) ili anticipirane diskriminacije (npr. kada osoba odustaje od traenja posla jer oekuje neuspeh) (Thornicroft i sar., 2009). Ova iskustva stvaraju barijeru klinikom oporavku pacijenta, suavajui njegove ivotne mogunosti i sniavajui samopouzdanje. Slika o mentalnoj bolesti u javnosti i socijalne reakcije u odnosu na takvu sliku stvaraju novu dimenziju patnje koja se opisuje kao tiha bolest (Corker, 2001). Meu osobama sa mentalnom boleu specifian je status pacijenata sa shizofrenijom, jer je to hronina bolest koja dovodi do ireverzibilnih izmena linosti, pa tako i do socijalno vidljivih promena. Stoga ih okolina opaa kao agresivne, udne, opasne i homicidalne (Dickerson i sar., 2002). Nezaposlenost mentalno izmenjenih ljudi dodatno utie na sniavanje samopotovanja, socijalnog statusa i stepena nezavisnosti. Razvijena drutva pokazuju veu osetljivost za problem ljudi sa posebnim potrebama, za koje predviaju i radna mesta prilagoena njihovim sposobnostima (Warner, 1991). Kuper i Sartorijus (Cooper & Sartorius, 1977) smatraju da je u neindustrijskim drutvima okruenje prema pacijentima sa shizofrenijom vie podravajue i tolerantno, sa manje rizika od produenog odbacivanja, izolacije i smetanja u institucije. Istraivanja pokazuju i da nuklearna porodica (zapadne kulture) pokazuje manju toleranciju prema bolesnom lanu, nego proirena porodica, moda zato to je oseanje odgovornosti za manje sposobnog lana podeljeno izmeu vie ljudi (El-Islam, 1979). Svetska zdravstvena organizacija je 1966. godine zapoela Internacionalni program borbe protiv stigme i diskriminacije prema osobama sa mentalnom boleu. Jasno je naznaeno da stigma uzrokuje spiralu otuenja i diskriminacije, vodei ka socijalnoj izolaciji, radnoj
324
nesposobnosti, zloupotrebi alkohola i psihoaktivnih supstanci, beskunitvu, dugotrajnoj hospitalizaciji, to sve zajedno smanjuje mogunost za oporavak. U naoj zemlji, marta 2003. godine osnovana je pri Ministarstvu zdravlja Republike Srbije Nacionalna komisija za mentalno zdravlje iji je jedan od osnovnih zadataka bio rad na problemima diskriminacije osoba sa mentalnim poremeajima. Godine stresa u naoj zemlji i u celom regionu dovele su do porasta razvoja mentalnih poremeaja i poremeaja ponaanja u naoj zemlji. Po podacima Instituta za zdravstvenu zatitu Srbije uestalost mentalnih poremeaja poveana je za 13,5% od 1999. do 2002. godine tako da se oni sada nalaze na drugom mestu problema javnog zdravstva (posle cerebrovaskularnih i kardiovaskularnih bolesti). Zbog dugotrajne teke situacije, sistem zdravstvene zatite se suoava sa specifinim izazovima. Reforma zatite mentalnog zdravlja je zapoela, uz brojne pozitivne akcije, kao to je priprema Nacionalne politike za mentalno zdravlje i nacrta Zakona o zatiti prava osoba sa mentalnim poremeajima. U toku je transformacija slubi za mentalno zdravlje, sa naglaskom na zatitu u zajednici sa kampanjama protiv stigmatizacije i kontinuiranom edukacijom (Lei Toevski i sar., 2005).
Predstavljanje osoba sa mentalnom boleu u medijima Ljudi stiu saznanja o osobama sa mentalnom boleu putem linog kontakta ili preko sredstava masovne komunikacije (Wahl, 1992) Prikazi osoba sa mentalnom boleu na televiziji i u drugim sredstvima javnog informisanja su veoma vani jer predstavljaju glavni, a za neke ljude i jedini izvor informacija o mentalnim bolestima. Istraivanje u SAD je pokazalo da 87% ljudi kae da je televizija glavni izvor informacija, u odnosu na informacije dobijene od prijatelja (51%) i medicinskih strunjaka (29%) (Yankelovich, 1990). Rezultati australijskog istraivanja pokazuju da su kljune teme u vie od polovine analiziranih novinskih lanaka percepcija javnosti osoba sa mentalnom boleu kao opasnih (61%), kao izvrilaca kriminalnih radnji (47%) i kao nepredvidljivih (24%) (Williams & Taylor, 1995). Prikazivanje mentalne bolesti na televiziji se ne razlikuje mnogo od prikazivanja u novinskim lancima. Analiza reprezentativnog broja dokumentarnih emisija je pokazala da veina njih (66%) govori o povredama koje su
325
osobe sa mentalnom boleu nanele drugim ljudima, a mali broj govori o tretmanu i oporavku od mentalne bolesti (18%). Svega 2% analiziranih emisija se odnosi na komino predstavljanje osoba sa mentalnom boleu ili na kritike definicija mentalne bolesti (Philo et al., 1996). Iako se u najveem broju sredstava masovne komunikacije osobe sa mentalnom boleu predstavljaju kao nasilne, prisutni su i drugaiji opisi kao to su buntovniki, slobodan duh, homicidalan manijak, zavodnik, prosvetljen lan drutva, narcistiki parazit i sl. (Hyler et al., 1991). Sistematska tendencija isticanja nasilja u medijima u odnosu na druge aspekte mentalne bolesti se opisuje kao strukturalna diskriminacija (Corrigan et al., 2005).
Merenje stigme Iscrpan pregled procene stigme prema mentalnoj bolesti ukljuuje procenu stigme iz perspektive samih korisnika ustanova mentalnog zdravlja, profesionalnih grupa (zdravstveni radnici, policija), opte populacije, porodice osoba sa mentalnim bolestima i dece i adolescenata (Link et al., 2004). Prikazaemo nain procene line stigme vezane za mentalnu bolest koja se moe razloiti na opaenu, doivljenu stigmu i samostigmatizaciju. Van Brakel i sar. (2006) smatraju da se o opaenoj stigmi moe saznati kada se osobe sa potencijalno stigmatizujuim zdravstvenim stanjem intervjuiu o stigmi i diskriminaciji od koje strahuju ili je opaaju u zajednici. Opaena stigma se odnosi na strah od doivljavanja stigme, ali i na oseanje sramote povezane sa boleu (Scrambler, Hopkins, 1986). LeBel ( 2008) smatra da opaena stigma ukljuuje: 1. Percepciju individue o tome kako veina ljudi opaa stigmatizovanu grupu u celini; 2. Percepciju individue o tome kako drutvo lino njega sagledava kao lana stigmatizovane grupe. Sledee skale procenjuju opaenu stigmu: a. PDD (Percieved Devaluation and Discrimination Scale), meri percepciju pojedinca o tome kako veina ljudi sagledava osobe sa mentalnom boleu. Korigan i Votson (Corrigan & Watson, 2002) govore o konstruktu svesnosti o stereotipu.
326
b. DISC (Discrimination and Stigma Scale) skala ispituje lina oekivanja ili strah od susreta sa stigmom, ima 4 ajtema koja se odnose na anticipiranu diskriminaciju ili oekivanje stigmatizacije u razliitim podrujima ivota. Van Brakel i sar. (2006) definiu doivljenu stigmu kao iskustvo aktualne diskriminacije i ograniavanja participacije osobe koja je u pitanju. Skale se odnose ili na opti doivljaj stigme ili iskustvo stigme u odreenim podrujima ivota. a. DISC (Discrimination and Stigma Scale) sadri 32 ajtema koji se odnose na iskustvo stigme u odreenim aspektima ivota (posao, porodica, ustanove mentalnog zdravlja). b. ISMI (Internalized Stigma of Mental Illness Inventory) sadri 5 ajtema koji se odnose na iskustvo diskriminacije. Korigan i Votson (Corrigan & Watson, 2002) definiu samostigmatizaciju kao proces, svesni ili nesvesni, u kome osoba sa mentalnom boleu prihvata umanjena oekivanja od sebe i za sebe. a. ISMI (Internalized Stigma of Mental Illness Inventory) sadri 3 subskale koje se odnose na samostigmatizaciju: subskala alijenacije, stereotipa i socijalnog povlaenja. b. DSSS (Depression Self Stigma Scale) sadri 2 subskale koje se odnose na samostigmatizaciju: subskala opte samostigmatizacije i skrivenosti. Opta samostigmatizacija ukljuuje aspekte lino relevantnih stereotipa svesnosti. Skrivenost se odnosi na konstrukt razotkrivanja mentalne bolesti drugim osobama i socijalno povlaenje.
Stigma po asocijaciji ili porodina stigma Porodina stigma sadri stereotipe okrivljavanja, sramote i kontaminacije. Okrivljavanje se odnosi na loe roditeljske vetine koje su dovele do pojave mentalne bolesti kod lana porodice. Iako se smatra da su bioloki ili genetski model uzroka poremeaja danas zamenili verovanje da je loe roditeljstvo uzrok mentalne bolesti, stavovi javnosti i dalje pokazuju da se kao pretpostavljeni uzrok mentalne bolesti pojavljuje loe roditeljstvo. lanovi porodice mogu doiveti sramotu zbog okrivljavanja za mentalnu bolest obolelog lana, a doivljena sramota moe uzrokovati izbegavanje kontakta sa prijateljima ili su-
327
sedima. Kontaminacija opisuje u kom stepenu bliska povezanost sa stigmatizovanom osobom moe voditi umanjenom vrednovanju. Stigma po asocijaciji negativno utie na lanove porodice na razliite naine. Na primer, lanovi porodice mogu izbegavati razliite socijalne situacije, mogu troiti energiju i resurse da bi sakrili porodinu tajnu ili mogu doiveti diskriminaciju u oblasti zapoljavanja i stanovanja. Istraivanja su pokazala da izmeu i lanova porodice veruje da treba da krije svoj odnos sa obolelim lanom da bi izbegli sramotu (Angermayer et al.,1998). Istraivanja pokazuju da izmeu 1/5 i 1/3 lanova porodice izvetava da je njihov odnos sa obolelim lanom doveo do zategnutih odnosa sa prijateljima i lanovima ire porodice, dok 10% ispitanika ukazuje na povremeno izbegavanje od strane drugih osoba (Dragojevi, 2007; Phelan et al., 1998). Izmeu 20-30% lanova porodice ukazuje na snieno samopotovanje zbog mentalne bolesti lana porodice (Wahl, Harman, 1989). Dve studije ukazuju da se brani partneri dva puta ee izbegavaju u poreenju sa roditeljima obolele osobe (Phelan et al., 2003; Oestman, Kjellin, 2002), kao i da se roditelji koji ive sa obolelim detetom vie izbegavaju u odnosu na roditelje koji ne ive sa obolelim detetom (Phelan et al., 2003; Oestman, Kjellin, 2002). U studiji u kojoj su ispitani lanovi porodice pokazalo se da je 25% ispitanika bilo zabrinuto zbog okrivljavanja za bolest lana porodice (Shibre et al., 2001). Istraivanja u ovom podruju su se fokusirala na iskustvo stigme osobe iz porodice koja se brine za lana sa mentalnom boleu. Iskustvo stigme je bilo povezano sa oseanjem ranjivosti, psiholoke patnje, poremeaja spavanja, poremeaja interpersonalnih odnosa, loeg kvaliteta ivota (Kadri i sar., 2004), snienog samopozdanja (Wahl & Herman, 1989). lanovi porodice takoe izvetavaju o zategnutim porodinim odnosima ili udaljavanju od roaka (Shibre i sar., 2001), a za roditelje oseanje krivice postaje manifestacija internalizovane stigme (Fink&Tasman, 1992). Sigelman (1991) ukazuje da lanovi porodice koji su krvno povezani sa stigmatizovanim lanom smatraju da dele gene koji su odgovorni za stanje obolelog lana i da se zbog toga oseaju uprljanim.
328
Eliminacija porodine stigme Postoji vei broj intervencija koje su se pokazale efikasnim u suzbijanju iskustva stigmatizacije kod osoba sa mentalnom boleu i lanova njihovih porodica. Edukacija psihijatara o strategijama u suzbijanju stigme je takoe vana. Strategije ukljuuju razvoj svesti o stigmi kod lanova porodice, identifikaciju mehanizama prevladavanja stigme, istraivanje iskustva stigme u sigurnoj i podravajuoj sredini, uestvovanje u antistigma programima i pruanje mogunosti za vebanje vetina prevladavanja stresa (Larson, Corrigan, 2008).
O antistigma projektima Antistigma projekti nemaju samo humanistiki karakter zatite ljudskih prava, ve i umanjivanje materijalnih davanja u oblasti javnog zdravlja. Stigmatizacija ima brojne implikacije na zdravstveni sistem: uveava stres i pojavu somatskih bolesti, uveava razlike u socio-ekonomskom statusu i udruenim rizicima, uveava javljanje za pomo ne samo psihijatrijskih pacijenata, ve i njihovih porodica. Zato je Svetska zdravstvena organizacija i postavila sebi za cilj podsticanje aktivnosti protiv stigme, legalizaciju prava ljudi s posebnim potrebama, omoguavanje da zdravstvena briga bude svima dostupna (Schultze, 2007). Jedan od odgovora kako se same osobe sa mentalnom boleu mogu boriti protiv stigmatizacije je samorukovoenje koje se sagledava kao element u partnerskom odnosu pacijenta sa servisima mentalnog zdravlja. Ono ukljuuje lino angaovanje osoba sa mentalnom boleu u zatiti i promociji zdravlja, u praenju simptoma i znakova bolesti i uticaja bolesti na opte funkcionisanje (Gruman, Van Korff, 1996). Drugi odgovor se nalazi u osnaivanju i samozastupanju osoba sa mentalnom boleu (Corrigan, 2002). esto ovakvi napori zahtevaju otvoreno priznavanje da neka osoba ima mentalnu bolest. Pored individualnog naina borbe protiv diskriminacije mogu se preduzeti i kolektivne akcije. Glavne strategije ukljuuju protest (npr. protiv pogrenog predstavljanja mentalne bolesti i preduzimanje kampanja za verodostojnu prezentaciju), edukaciju (smanjenje stigme obezbeivanjem tanih informacija) i kontakt sa osobama sa mentalnom boleu (Corrigan i sar., 2001). Promena je efikasnija kada se antistigma pro-
329
grami usmeravaju ka specifinim grupama koje poseduju mo osobe koje imaju autoritet i kontrolu nad osobama sa mentalnim bolestima. Ove grupe ine poslodavci, stanodavci koji mogu da spree osobe sa mentalnim bolestima u postizanju ivotno znaajnih ciljeva. Slubenici zaposleni u policiji su esto u situaciji da donose odluke koje se tiu osoba sa mentalnim bolestima u sluajevima kada su oni poinioci, rtve ili svedoci odreenih dogaaja. Zdravstveni radnici su takoe vana grupa jer su osobe sa mentalnim bolestima esto preusmeravane iz zdravstvenih slubi ka manje efikasnim servisima. Efikasan nain borbe protiv stigmatizacije na nacionalnom nivou ukljuuje uvoenje pitanja od znaaja za mentalno zdravlje u tampane i elektronske medije (Philo, 1996), promene u zakonima (antidiskriminacioni zakon je obavezan u Evropskoj uniji). Na meunarodnom nivou istie se znaaj pozivanja na primarni izvor ljudskih prava u okviru Ujedinjenih nacija (UNDHR). Sve osobe imaju pravo na najbolju moguu brigu u oblasti mentalnog zdravlja, to predstavlja deo sistema zdravstvene i socijalne zatite (United Nations, 1991). Jedna od korisnih intervencija je postavljanje meunarodnih standarda za nacionalne vlade. Svetska zdravstvena organizacija je objavila standarde kojima se zemlje mogu rukovoditi u stvaranju novih ili revidiranih starih zakona u oblasti mentalnog zdravlja (WHO, 2005). Istorijski gledano, prepoznavanje pojedinane i sistematske diskriminacije prema osobama sa mentalnim bolestima je skoranji fenomen (WHO, 2005). Moemo oekivati u budunosti da e na temeljima prepoznavanja diskriminacije nastati pokret za ljudska prava koji ima za cilj da se osobe sa mentalnom boleu oslobode marginalizacije i iskljuenja. Smatramo da planiranju antistigma programa treba da prethodi teorijski osmiljena i empirijskim podacima podrana koncepcija o tome ta stigmu prema marginalnim grupama ini tako duboko ukorenjenim fenomenom, koje su to emocije koje odravaju ovu pojavu, odnosno u kojoj su meri svesne, a u kojoj meri nesvesne, prikrivene ili prekrivene drugim emocijama. Takoe nam se ini znaajnim i da se utvrde mogui drutveni faktori koji podravaju ove oblike stigmatizacije.
330
LITERATURA
1. Albrecht, G., Walker, G., Levy, A. (1982). Social distance from stigmatized: a test of two theories. Social Science and Medicine,16, pp.1319-1327. 2. Alem, A., Jacobsson, L., Araya, M., Kebede, D., Kullgren, G. (1999). How are mental disorders seen and where is help sought in a rural Ethiopian community? A key information study in Butajira, Ethiopia. Acta Psychiatria Scandinavia Supplement, 397, pp. 40-7. 3. Angermayer, C., Matschinger, H. (2005). Labeling-stereotypediscrimination. An investigation of the stigma process. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 40 (5), pp. 391-395. 4. Angermeyer M.C., Matschinger H. & Holzinger A. (1998). Gender andattitudes towards people with schizophrenia: Results of a representative survey in the Federal Republic of Germany. International Journal of Social Psychiatry 44, 107116. 5. Bettelheim, B. (1967). The empty Fortress: Infantile autism and the birth of the self. New York: The Free Press. 6. Corker, E. (2001). Stigma and discrimination - the silent disease. International Journal of Clinical Practice, 55 (2), pp. 138-140. 7. Cooper, J. & Sartorius, N. (1977). Cultural and temporal variations in schizophrenia: a speculation on the importance of industrialisation. British Journal of Psychiatry, 130, pp. 50 -55. 8. Corrigan, P.& Watson, A. (2002). The paradox of self-stigma and mental illness. Clinical Psychology: Science and Practice, 9 (1), pp. 35-53. 9. Corrigan, P. (1998). The impact of stigma on severe mental illness. Cognitive and Behavioral Practice, 5, pp. 201-222. 10. Corrigan, P., Penn, D. (1999). Lessons from social psychology on discrediting psychiatric stigma. American Psychologist, 54, pp. 765776.
331
11. Corrigan, P. (2005). On the Stigma of Mental Illness Washington, D.C.: American Psychological Association. 12. Corrigan, P., Watson, A., Gracia, G., Slopen, N., Rasinski, K., Hall, L.(2003). Newspaper stories as measures of structural stigma. Psychiatric Services, 54 (10), pp. 1402-1404. 13. Corrigan, P & Miller, F. (2004). Shame, blame and contamination: A review of the impact of mental illness stigma on family members. Journal of Mental Health, 13(6), pp. 537-548. 14. Corrigan, P., Watson, A., Miller, F.(2006). Blame, Shame and Contamination: The impact of mental illness and drug dependence stigma of family members. Journal of Family Psychology, 20, pp. 239-246. 15. Corrigan P. (2006). Erase the stigma: Make rehabilitation better fit people with mental illness. Rehabilitation and Education, 20, pp. 225-234. 16. Corrigan, P., Watson, A., Miller, F. (2007). The stigma of psychiatric disorders and the gender, ethnicity, and education of the perceiver. Community Mental Health Journal, 43, pp. 439458. 17. Corrigan, P. (2002). Empowerement and serious mental illness: treatment partnership and community opportunities. Psychiatry Quarterly, 73(3), pp. 217-228. 18. Corrigan, P., River, P., Lundin, K., Penn, L., Uphoff-Wasowski, K., Campion, J., et al. (2001). Three strategies for changing attribution about severe mental illness. Schizophrenia Bulletin, 27(2), pp.187-195. 19. Desapriya, E., Nobutada, I. (2002). Stigma and mental illness in Japan. Lancet, 359(9320), pp. 1866. 20. Dickerson, F., Sommerville, J., Origoni, A. (2002). Experiences of stigma among outpatients with schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 28, pp. 143-155. 21. Dietrich, S., Beck, M., Bujantugs, B., Kenzine, D., Matschinger, H., Angermayer, C. (2004). The relationship between public
332
causal beliefs and social distance toward mentally ill people. Australia and New Zealand Psychiatry, 38 (5), pp. 348-354. 22. Dragojevi, N. (2007). Vulnerabilnost porodica sa autistinim detetom, Beogradska defektoloka kola, 2, pp.161-172. 23. Elliott, C., Ziegler, L., Altman, M., Scott, R. (1982). Understanding stigma: dimensions of deviance and coping. Deviant Behaviour, 3, pp. 275-300. 24. El-Islam, F. (1979). A better outlook for schizophrenics living in extended families. Britsh Journal of Psychiatry,135, pp. 343347. 25. Fabrega, H. (1991). The culture and history of psychiatric stigma in early modern and modern Western societies: a review of recent literature. Comparative Psychiatry, 32 (2), pp. 97-119. 26. Falk, G. (2001). Stigma: How we treat Outsiders. New York: Prometheus Books. 27. Frist, Thomas. (2000). Stigma and Societal Response to Leprosy: Experience of the Last Half Century. Indian Journal of Leprosy, 72 (1), pp. 13. 28. George, T. (2002). Care meanings, expressions, and experiences of those with chronic mental illness. Archives of Psychiatric Nursing, 16, pp. 25-31. 29. Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the Menagement of Spiled Identity. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. 30. Goldin, S. (1994). Stigmatization and AIDS: critical issues in public health. Social Science and Medicine, 39 (9), pp. 13591366. 31. Gruman, J., Von Korff, M. (1996). Indexed Bibliography on Selfmenagement for People with Cronic Disease. Washington DC, Center for Advancement in Health. 32. Horwitz, V. (1982). The social control of mental illness. New York, Academic Press. 33. Hyler, S., Gabbard, G., Schneider, I. (1991). Homicidal maniacs and narcissistic parasites: stigmatization of mentally ill
333
persons in the movies. Hospital Community Psychiatry, 42 (10), pp.1044-1048. 34. Kadri, N., Munoudi, F., Bearad, S., Moussaoui, D. (2004). Stigma impact on Marocean families of patients with schizophrenia. Canadian Journal of Psychiatry, 49 (9), pp. 625-629. 35. Kleinmann, A., Mechanic, D. (1979). Some observations of mental illness and its treatment in the Peoples Republic of China. Journal of Nervous and Mental Disease, 167 (5), pp. 267-274. 36. Larson, E., Corrigan, P. (2008). The stigma of families with mental illness, Academic Psychiatry, 32, pp. 87-91. 37. LeBel, T. (2008). Perceptions of and responses to stigma. Sociology Compass, 2, pp. 409-432. 38. Lei Toevski, D., uri, V., Grbea, G., Ipanovi Radojkovi, V., Jovi, V., Kokora, G., Mihailovim G., Milievi Kalaim A., Stankovim Z., Stanojkovi, M., Vukovi, N. (2005). Zatita mentalnog zdravlja u Srbiji izazovi i reenja. Psihiatrija danas, Suppl. 37 (1), str. 9-15. 39. Link, B. & Phelan, C. (2001). Conceptualizing stigma. Annual Review of Sociology, 27, pp. 363-85. 40. Link, B., Young, L., Phelan, J., Collins, P. (2004). Measuring menta lillness stigma. Schizophrenia Bulletin, 30 (3), pp. 511541. 41. Link, B., Cullen, F.. T., Frank, J., & Wozniak, J. (1987). The social rejection of former mental patients: understanding why labels matter. American Journal of Sociology, 92, pp. 1461 1500. 42. Link, B., Phelan, C. (2003). Conceptualizing stigma. Annual Review of Sociology, 54 (10), pp. 13511356. 43. Oestman, M & Kjellin, L. (2002). Stigma by Association: Psychological Factors in Relatives of People with Mental Illness. British Journal of Psychiatry, 181, pp. 494-498. 44. Ozmen, E., Ogel, K., Aker, T., Sagduyu, A., Tamar, D., Boratav, C. (2004). Public attitudes do depression in urban Turkey the influence of perceptions and causal attributions on social
334
distance towards individual suffering from depression. Social Psychiatry and Epidemiology, 39 (12), pp. 1010-1016. 45. Philo, G., McLauglin, G., Henderson, L. (1996). Media content. In: Philo, G., ed., Media and Mental Distress, pp. 45-81. London, Longman. 46. Philo, G. (1996). Users of services, carers and families. U G. Philo (Eds.) Media and Mental Distress, pp.105-114. London, Longman . 47. Phelan, J., Bromet, J., Link, B. (1998). Psychiatric illness and family stigma. Schizophrenia Bulletin, 24, pp. 115126 48. Schulze, B. (2007). Stigma and mental health professionals: A rewiew of the evidence on an intricate relationship. International Rewiew of Psychiatry,19 (2), pp. 137-155. 49. Scrambler, G., Hopkins, A. (1986). Being epileptic: coming to terms with stigma. Sociology of Health and Illness, 8, pp. 26-43. 50. Shibre, T., Negash, A., Kullgren, D., Kebede, A., Alem, A., Fekadu, G., Medhin, G & Jacobsson, L. (2001). Perception of Stigma Among Family Members of Individuals with Schizophrenia and Major Affective Disorders in Rural Ethiopia. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 36, pp. 299-303. 51. Sigelman, K. (1991). Social distance from stigmatized groups: False consensus and false uniqueness effects on responding. Rehabilitation Psychology, 36 (3), pp. 139-151. 52. Stein, D., Wessels, C., Van Kradenberg, J., Emslay, R. (1997). The Mental Health Information Centre of South Africa: a report of the firs 500 calls. The Central African Journal of Medicine, 43 (9), pp. 244-246. 53. Thornicroft, G., Rose, D., Kassam, A., Sartorius, N. (2007). Stigma: ignorance, prejudice or discrimination? British Journal of Psychiatry, 190, pp. 192-193. 54. Thornicroft, G. (2006). Shunned: discrimination against people with mental illness. Oxford University Press. New York. 55. Thornicroft, G., Brahan, E., Rose, D., Sartorius, N & Lees, M. (2009). Global pattern of experienced and anticipated
335
discrimination against people with schizophrenia: a crosssectional survey. Lancet, 373, pp. 408-425. 56. Townsend, J. (1979). Stereotypes and mental illness: a comparison with ethnic stereotypes. Culture, Medicine and Psychiatry, 3, pp. 205230. 57. Tringo, J. (1970). The hierarchy of preference toward disability groups. Journal of Special Education, 4, pp. 295-306. 58. United Nations. (1991). UN Resolution 46/119 on the Protection of Persons with Mental Illness and the Improvement of Mental Health Care, adopted by the General Assembly on 17 December 1991. New York, United Nations. 59. Van Brakel, W., Anderson, A., Mutatkar, K., Bakirtzief, Z., Nicholls, G., Raju, M., et al. (2006). The Participation Scale: measuring a key concept in public health. Disability and Rehabilitation, 28, pp. 193-203. 60. Wahl, O., Kaye, A. (1992). Mental illness topics in popular periodicals. Community Mental Health Journal, 28 (1), pp. 21-28. 61. Wahl, O. & Harman, C. (1989). Family Views of Stigma. Schizophrenia Bulletin, 15, pp. 31-139. 62. Warner, R. (1991). Recovery from schizophrenis: psychiary and political economy, 2nd edn., New York: Routledge. 63. Williams, M., Taylor, J. (1995). Mental illness: Media perpetuation of stigma. Contemporary Nurse, 4, pp. 41-46. 64. World Health Organisation. (2005). WHO Resource Book on Mental heath, Human Rights and Legislation. Geneva. World Health Organisation. 65. Yankelovich, D. (1990). Public Attitudes toward people with chronic mental illness: Final report. Princeton, New Jersey: Robert Wood Johnson Foundation.
336
STIGMA AND DISCRIMINATION AGAINST PEOPLE WITH MENTAL ILLNESS AND THEIR FAMILY MEMBERS
Ivona Milai-Vidojevi, Nada Dragojevi
Summary
This article describes the nature of stigma attached to persons with mental illness and their family members. Stigma attached to persons with mental illness and those close to them, and the stigma experienced or internalized by persons with mental illness are delineated. The results present data about prevalence of mental illness in our country and the crosss-cultural studies indicating the prevalence of different types of stigma in different cultures. Different modes of stigmatization and their impact on persons with mental illness are discussed, as well as the ways in which mass-media create stereotypes about mental illness. Summaries of the scales used for measuring stigma and anti-stigma programmes are also included. Key words: stigma, persons with mental illness, anti-stigma programmes Primljeno, 29. 4. 2011. Prihvaeno, 10. 6. 2011.
337
OPTE TEME
UDK: 159.946.3.072; 159.942.072 ID: 185085964 Originalni nauni rad
Maja IVANOVI1 Zorka KAI
VARIRANJE TRAJANJA SEGMENATA U GOVORNOJ EKSPRESIJI EMOCIJA2

Osnovni cilj ovog rada je da se utvrdi znaajnost varijacija trajanja govornih segmenata koji su izgovarani kao nepotpuni iskazi. Teorijski okvir za ovaj rad predstavljaju ispitivanja konotativne (line) jezike funkcije i jezikih sredstava kojima se prua dodatna informacija o govorniku. S obzirom da se trajanje segmenata pokazalo kao znaajan akustiki parametar u prepoznavanju manifestacije emocija u govoru, analizirane su prosene vrednosti i opseg varijacija trajanja izolovanih rei koje su govornici u eksperimentu izgovarali kao iskaze bez predikacije. Ispitivanje je obavljeno na delu Korpusa govorne ekspresije emocija i stavova u srpskom jeziku. Analizirano je 20 izolovanih rei koje su semantiki neutralne. Ove je rei-iskaze est izvornih govornika srpskog jezika (tri mukarca i tri ene) variralo kroz neutralni izgovor, kao referentni, i kroz etiri primarne emocije: ljutnja, radost, strah i tuga. Ispitivani akustiki parametar analiziran je softverskim paketom PRAAT, a statistika analiza dobijenih rezultata uraena je u SPSS paketu. Prosene vrednosti trajanja izolovanih rei i polje u kom se javljaju varijacije karakteristino za svaku ekspresiju emocija navodi na zakljuak da postoje odreene pravilnosti u variranju trajanja nepotpunih iskaza. Takoe, rezultati su pokazali da pol govornika ima bitnu ulogu u tipovima variranja trajanja rei u govornoj ekspresiji iemocija. Kljune rei: trajanje, varijacije trajanja, govorna ekspresija emocija
1 E-mail: majapivanovic@yahoo.com 2 Rad je realizovan u okviru projekta Jezici i kulture u vremenu i prostoru OI 178002 koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije ciklus naunih projekata 2011-2014.
341
UVOD
Iskustvo u ulozi sluaoca, koji se esto susree sa govornom ekspresijom emocija, omoguuje sagovorniku da identifikuje, pored saoptene poruke, i emotivno stanje govornika. U novije vreme se (prvenstveno za potrebe sinteze i prepoznavanja govora) sprovode istraivanja sredstava govorne ekspresije emocija u artikulacionim bazama razliitih jezika. Tako su danas dostupni izvesni rezultati ispitivanja govorne ekspresije emocija kod izvornih govornika: danskog, nemakog, engleskog, holandskog, slovenakog, vedskog, panskog, hebrejskog, korejskog, japanskog i drugih jezika, a u poslednje vreme se javljaju ozbiljnija i obimnija istraivanja varijacija govornog izraza izazvanog emotivnim stanjem govornika kod izvornih govornika srpskog jezika (Jovii et al., 2003; Jovii et al., 2004; Jovii, Kai, 2004; Jovii, Kai, orevi, Rajkovi, 2004; orevi, Jovii, Rajkovi, Kai, 2004; Kai, Jovii, Ivanovi, 2004; Kai, Jovii, 2005; Rajkovi et al., 2005; Jovii et al., 2005; Kai, Jovii, 2006; Jovii, Kai, orevi, 2006; Jovii et al., 2006; Kai et al., 2006; orevi et al., 2008; Rajkovi et al., 2007; Ivanovi, 2008; ). Istraivanja akustikih korelata govorne ekspresije emocija su pokazala da postoje neke univerzalne karakteristike govorne manifestacije emocija koje su nezavisne od lingvistikog i socijalnog konteksta, i da su za njihovo prepoznavanje najznaajnija tri osnovna atributa govora: prozodija, kvalitet artikulacije i kvalitet glasa. Odnosno, nosioci emocija u govoru su uoljivi na trima nivioma: prozodijskom (suprasegmentnom) u koji spadaju variranje frekvencije, intenziteta, trajanja i pauza; segmentnom koji ine promene kvaliteta artikulacije i intrasegmentnom koji predstavlja opti kvalitet glasa, odnosno govora (Kai, Jovii, 2005: 275). Za prouavanje govorne ekspresije emocija esto se koriste glumci koji simuliraju emotivna stanja, to sa jedne strane znai da se prave karakteristike emocija u govoru lano upotrebljavaju; sa druge strane, analiziranje pravog emocionalnog govora predstavlja ozbiljan etiki problem jer priroda njegovog sadraja mora otkriti i intimne podatke o govorniku. Metodoloki problemi formiranja govornih korpusa ove vrste su viestruki; osnovni metodoloki problem analize spontane
342
Ivanovi, M., Kai, Z.: Variranje trajanja segmenata u govornoj ekspresiji emocija
govorne ekspresije emocija je u tome to je teko obezbediti neutralan referentni iskaz za istraivanje varijacija. Takoe, vrlo esto smo u situaciji da prisustvujemo svesnom prikrivanju pravih emocija od strane govornika. U prouavanju govorne ekspresije emocija mora se uzeti u obzir verovatnoa postojanja tenje ka svesnoj ekspresiji emocija kao i nesvesno otkrivanje pravog stanja u kojem se govornik nalazi. Ukoliko govornik eli da sakrije svoje emotivno stanje, on e koristiti jezika sredstva koja su semantiki neutralna i emotivno neobojena. Iz ovoga se jasno vidi zato lingvistika informacija nije pouzdan pokazatelj emotivnog stanja govornika. Za razliku od lingvistikih, akustike informacije su pouzdaniji nosioci emotivnog izraza. Postoji veliki skup akustikih obeleja koja doprinose ekspresiji emocija, ali nema jednoznanih dokaza koja su akustiki parametri presudni i odluujui za datu emociju. Pored navedenih mogunosti koje se mogu koristiti kao materijal za ispitivanje govorne ekspresije emocija, istraivanja percepcije emocija u govoru uglavnom se u mnogim artikulacionim bazama fokusiraju na izvoenju glumaca, sa ogradom da ne postoje garancije da simuliranje emocija nosi iste informacije kao spontani govor. Kada su sluali govor glumaca, ispitanici su prepoznavali koja je emocija u pitanju zbog emotivnog sadraja teksta koji im je sugerisao odgovor. Ovaj problem je danas uglavnom prevazien izborom semantiki neutralnih rei i iskaza, dok su zadrana originalna prozodijska obeleja i kvalitet glasa datih emocija(Campbell, 2000). Takoe, sproveden je eksperiment na vedskom (Abelin, Allwood, 2000) u kojem su uestvovali vedski spikeri, a emocije u govoru su prepoznavale osobe iji je maternji jezik vedski, engleski, finski ili panski. Analiza je pokazala da su najbolje rezultate u prepoznavanju emocija postigli izvorni govornici vedskog, to se i oekivalo. Hajashi (1999) je prouavao kako Japanci prepoznaju ekspresiju emocija u dijalokoj formi, i prilino je izvesno da je u japanskom frekvencija osnovnog tona sutinski nosilac podataka o emotivnom stanju govornika. Podaci dobijeni uporeivanjem rezultata ispitivanih manifestacija emocija u govoru idu u prilog tome da kod znaajnog broja emocija postoji velika iznijansiranost pa su pojedine emocije svrstavane u semantika polja koja predstavljaju datu emociju. Na primer,
343
gnev sadri u svom semantikom polju nijanse kao to su: besan, gnevan, ljutit, jarostan, dok strahu pripadaju: zastraen, uplaen, uasnut, nespokojan, prestravljen, brian i sl. (Abelin, Allwood, 2000). Ovde se javlja jo jedan problem, a to je da odnos leksema u razliitim jezicima nije 1:1. Oigledno je da se neke emocije i neverbalnim sredstvima izraavaju razliito u razliitim kulturama, ali je pitanje koje danas zauzima sve vie panje: postoje li emocije koje su karakteristine za odreene kulture, odnosno da li se moe govoriti o univerzalijama na nivou akustikih i prozodijskih karakteristika kao glavnih eksponenata govorne ekspresije emocija. Mnogobrojna ispitivanja koja se odnose na govornu ekspresiju emocija su detaljno opisana u literaturi. Iako se ona razlikuju meusobno, ipak je mogue pronai neke zajednike odlike. Broj ljudi ukljuenih u eksperiment je relativno mali, do deset, ili veliki, preko pedeset. Najee su emocije simulirali glumci, ali se koriste i korpusi sastavljeni od poluprirodne i prirodne govorne ekspresije emocija; istraivanja govorne ekspresije emocija u veini artikulacionih baza zasnovana su na primarnim emocijama ljutnje, straha, radosti i tuge, dok govornu bazu najee sainjavaju izolovane rei, reenice i diskurs. Podaci koji se nalaze u literaturi upuuju na to da su vrlo velike razlike u prepoznavanju emocija. Najvei procenat prepoznavanja imaju tuga, ljutnja i neutralni govor, a najmanji broj ispitanika je prepoznao gaenje. Takoe, sluaoci se razlikuju u oceni koji od glumaca preteruju u ekspresiji emocija, a koji su pak blei. Pregled dobijenih rezultata nas navodi na zakljuak i da se emocije lake identifikuju u govoru mlaih ljudi s obzirom na injenicu da su emocije bolje prepoznavane kod mlaih glumaca nego kod starijih. Znaajne su razlike u rezultatima i u pogledu pola glumaca i sl. Zainteresovanost za varijacije govornog izraza u razliitim komunikativnim situacijama, kao i zainteresovanost za fenomen perceptivnog iskustva slualaca u otkrivanju poruka koje te varijacije pruaju navela nas je da istraujemo govornu ekspresiju emocija. U ovom radu analizirane su varijacije trajanja govornih segmenata u govornoj ekspresiji primarnih emocija.
344
Cilj rada Osnovni cilj ovog rada bio je da se da doprinos rasvetljavanju fenomena variranja trajanja segmenata prilikom govorne ekspresije primarnih emocija, kao i da se utvrdi da li postoji izvestan stepen korelacije varijacija ispitivanog akustikog parametra sa polom govornika.
METOD ISTRAIVANJA
Realizacija istraivanja obuhvatila je sledee metodoloke korake i postupke: izbor korpusa; merenje parametara i statistiku analizu rezultata merenja; korelacionu analizu akustikih parametara i pola govornika; konanu ocenu rezultata istraivanja. Istraivanje varijacija akustikog parametra u funkciji karakterizacije ekspresije emocija, iji se rezultati iznose u ovom radu, izvreno je na ve formiranoj govornoj bazi emotivnih iskaza pod nazivom Korpus govorne ekspresije emocija i stavova u srpskom jeziku GEES (Jovii, Kai, orevi, Vojnovi, Rajkovi, Savkovi, 2004). Analiziran je deo jednog od etiri potkorpusa navedene baze, i to deo baze pod nazivom Izolovane rei, odnosno analizirano je 20 rei od postojeih 30 u ovom potkorpusu. Statistika analiza podrazumevala je dobijanje usrednjenih vrednosti i varijacionih polja merenog parametra, za sve govornike i sve izabrane govorne segmente, u neutralnom izgovoru i u emotivno angaovanom govoru. Na kraju rada dati su zakljuci koji su proistekli iz ovako sprovedenog istraivanja kao i mogunosti daljih istraivanja u ovoj oblasti.
REZULTATI
Analizirano je proseno trajanje 20 izolovanih rei u pet razliitih varijanti govorne ekspresije emocija (neutralno, ljutnja, radost, strah i tuga) kod est govornika (tri mukarca i tri ene). To znai da je ukupno analizirno trajanje 600 rei. Analizom je utvreno proseno traja-
345
nje izolovanih rei u svakoj pojedinanoj emociji bez obzira na pol govornika (ukupno), i trajanje obraenih rei ukljuujui i pol govornika. Govornici u naem istraivanju su odabrani meu studentima zavrne godine Fakulteta dramskih umetnosti (FDU) u Beogradu, tri mukarca i tri ene. Formirani jeziki korpus je sastavljen od semantiki neutralnih jezikih elemenata jer je takve jezike jedinice mogue izgovarati emotivno neangaovano, kao i u bilo kojoj emociji. Leksiku jezikog korpusa ine frekventne rei iz svakodnevnog ivota jer je njihov izgovor automatizovan, pa govornicima ne predstavlja smetnju u interpretaciji emocija. Izolovane rei, koje su govornici u eksperimentu izgovarali kao nepotpune iskaze, to jest kao iskaze bez predikacije, su: Mirko, urka, standard, pijaca, padavine, demonstracije, ponedeljak, godina, Petar, predstava, drvo, kia, Milan, kompjuteri, zgrade, inostranstvo, klinci, Mirjana, more, rezultati. Tabela 1 - Proseno trajanje izolovanih rei kod mukih i enskih govornika po emocijama
EMOCIJA NEUTRALNO POL muki enski ukupno muki enski ukupno muki enski ukupno muki enski ukupno muki enski ukupno N 60 60 120 60 60 120 60 60 120 60 60 120 60 60 120 M .581 .669 .625 .584 .692 .638 .771 .758 .765 .553 .742 .647 .686 .834 .760 sd .151 .166 .164 .165 .228 .205 .175 .184 .179 .160 .240 .224 .204 .227 .227 Min. .336 .427 .336 .360 .374 .360 .457 .472 .457 .278 .419 .278 .408 .488 .408 Max. 1.050 1.019 1.050 1.075 1.363 1.363 1.258 1.183 1.258 .918 1.500 1.500 1.216 1.443 1.443
LJUTNJA
RADOST
STRAH
TUGA
346
Tabela 1 pokazuje proseno trajanje izolovanih rei kod mukaraca i ena u pojedinanim emocijama. Ovde se moe uoiti da kod mukih govornika najkrae proseno trajanje postoji u strahu, a kod ena u neutralnom izgovoru. Najdue proseno trajanje kod mukaraca uoeno je u radosti, a kod ena u tuzi. Najire polje varijacija kod mukih govornika javlja se u tuzi, a kod ena u strahu, dok je najstabilnije trajanje kod oba pola, i ukupno, zanemarujui polne razlike, u neutralnom, to je i oekivano s obzirom na injenicu da je neutralan izgovor bez emotivnog angamana, ne pretpostavlja upotrebu jezikih sredstava za stilsku obojenost rei i iskaza. enski govornici produavaju trajanje izolovanih rei u svim emocijama u odnosu na neutralno, a muki govornici produavaju u ljutnji, radosti i tuzi, dok u strahu izolovane rei imaju krae trajanje nego u neutralnom izgovoru. Ako iskljuimo uticaj pola na trajanje ovih govornih segmenata, najkrae trajanje, ukupno gledano, javlja se u neutralnom izgovoru, zatim u strahu i ljutnji, a najdue u radosti i tuzi. Rezultat izloeni u tabeli ukazuju i na iroko individualno polje varijacija kod pojedinanih govornika na ta ukazuju sd vrednosti. Ovaj rezultat se moe tumaiti razliitim individualnim tempom, kao i razliitim stepenom emocije prilikom govorne ekspresije. Tako na primer, najvea sd vrednost kod straha ukazuje na to da analizirani parametar moe biti pokazatelj razliitih nivoa emocije straha, recimo od bojazni do panike.
347
Grafikon 1 - Proseno trajanje rei kod mukih i enskih govornika po emocijama
Kako se moe videti na grafiku, u prosenom trajanju rei kod mukaraca i ena postoji statistiki znaajna razlika u svim emocijama osim u radosti. Najvea je razlika meu polovima u ekspresiji straha i tuge. ene imaju due proseno trajanje u svim emocijama, osim u radosti ija ekspresija ima due trajanje kod mukih govornika. Statistika znaajnost polnih razlika u prosenom trajanju rei po emocijama ispitana je primenom jednofaktorske analize varijanse, a rezultati su prikazani u sledeoj tabeli: Tabela 2 - Statistika znaajnost polnih razlika u prosenom trajanju rei po emocijama (u sekundama)
EMOCIJA NEUTRALNO LJUTNJA RADOST STRAH TUGA Suma kvadrata .235 .349 .004 1.072 .654 df 1 1 1 1 1 Srednji kvadrat .235 .349 .004 1.072 .654 F 9.349 8.826 .138 25.784 14.052 Sig. .000 .000 .710 .000 .000
348
Kako se moe videti u tabeli, postoji statistiki znaajna razlika u prosenom trajanju rei kod mukih i enskih govornika kod neutralnog, ljutnje, straha i tuge, i to u korist enskih govornika. Odnosno, proseno trajanje rei kod enskih govornika je statistiki znaajno due kod svih emocija osim kod radosti, nego kod mukih govornika. Tabela 3 - Trajanje rei po polu govornika i ukupno (u sekundama)
RE demonstracije godina urka drvo mirko zgrada milan more mirjana kia petar standard pijaca klinci rezultati padavine ponedeljak predstava kompjuteri inostranstvo MUKI M sd .959 .102 .549 .033 .607 .070 .458 .035 .546 .063 .577 .006 .461 .014 .527 .035 .572 .019 .466 .047 .464 .054 .799 .042 .561 .056 .651 .035 .842 .034 .607 .035 .737 .049 .701 .041 .704 .068 .908 .067 ENSKI M sd 1.086 .168 .638 .078 .721 .051 .514 .081 .646 .090 .619 .062 .562 .077 .610 .074 .698 .077 .521 .018 .515 .047 .872 .144 .618 .071 .761 .034 1.019 .065 .697 .076 .896 .132 .814 .090 .892 .126 1.082 .153 UKUPNO M sd 1.023 .142 .593 .073 .664 .083 .486 .064 .596 .088 .598 .046 .511 .074 .569 .069 .635 .085 .494 .044 .490 .053 .835 .103 .590 .065 .706 .068 .930 .107 .652 .072 .817 .125 .757 .088 .798 .137 .995 .142
349
DISKUSIJA
Istraivanje govorne manifestacije emocija pokazalo je da se, u odnosu na neutralno govorenje, mogu utvrditi odreene zakonitosti variranja istraivanog akustikog parametra prilikom ekspresije primarnih emocija kod izvornih govornika srpskog jezika. Ispitavi znaaj trajanja, akustikog parametra koji je sa aspekta netreniranih slualaca jedan od vanijih inilaca u prepoznavanju govorne ekspresije primarnih emocija, na osnovu dobijenih rezultata moe se sa velikom sigurnou rei da su varijacije trajanja pojedinano i u meusobnoj kombinaciji nezaobilazan inilac u diskriminaciji ispitivanih emocija, ali ne i presudan. Kad su u pitanju izolovane rei, koje su semantiki neutralne, njihovo trajanje je najkrae u neutralnom izgovoru. U ljutnji, trajanje izolovanih rei je produeno u odnosu na neutralno.Trajanje izolovanih rei u radosti je vrlo produeno u odnosu na neutralni izgovor. Trajanje izolovanih rei u emociji straha se produava u odnosu na neutralno. Govornici prilikom izgovora izolovanih rei veoma produavaju trajanje u eksprresiji tuge. Trajanje izolovanih rei je due kod ena nego kod mukaraca kada se porede neutralno produkovani govorni segmenti. Izolovane rei u ljutnji due traju kod mukaraca i kod ena nego u neutralnom. Sve vrednosti trajanja u radosti i kod mukih i kod enskih govornika u izolovanim reima poveane su u poreenju sa neutralnim. U ekspresiji tuge, svi govornici produavaju trajanje svih segmenata. I ovo istraivanje ukazuje da je mogue da se u govoru mukaraca i ena ispoljavaju razni tipovi jezikih razlika. Te razlike se mogu ispitivati na svim nivoima jezike strukture, ali u govornoj ekspresiji su najuoljivije, pa bi se moglo govoriti i o rodnim razlikama u govornom izrazu.
350
ZAKLJUAK
Dalja istraivanja se mogu organizovati i dalje usmeravati na razliite naine. Jedna od mogunosti jeste istraivanje akustikih obeleja koja su primarni reprezenti date emocije, odnosno koja najvie koreliraju sa subjektivnim prepoznavanjem odreene emocije. Drugim reima, moe se istraivati koji su to pravi akustiki naputi na osnovu kojih sluaoci vre distinkciju izmeu govora i emotivnog govora, i kojim se akustikim sredstvima postie rekognicija i diskriminacija emocija u govoru. U drugom planu moe biti istraivanje znaajnosti jednog obeleja, u skupu izdvojenih obeleja, za prepoznavanje date emocije. Pri tome treba obratiti panju na injenicu da jedno akustiko obeleje moe uestvovati u prepoznavanju vie emocija, ali sa razliitim stepenom uticaja na proces prepoznavanja. Jedan od smerova istraivanja moe biti i ukljuivanje varijacija akustikih parametara govora u rodne studije.
LITERATURA
1. Abelin, A., Allwood, J. (2000). Cross linguistic interpretation of emotional prosody. Proc. of ISCA Workshop on Speech & Emotion. Northern Ireland. 2. Campbell, N. (2000). Databases of emotional speech. CREST, JST (Japan Science and Technology). Kyoto, Japan. 3. orevi M., Jovii S., Rajkovi M., Kai Z. (2004). Analiza znaajnosti akustikih obeleja u distinkciji primarnih emocija u emotivnom govoru. Zbornik radova DOGS 2004. Novi Sad: Fakultet tehnikih nauka, 53-56. 4. orevi M., Jovii S., Kai Z. (2008). Statistika interpretacija individualnih intonacionih obeleja. Primenjena lingvistika 9, 75-87. 5. Ivanovi, M. (2008). Varijacije tempa i glasnosti u govornoj ekspresiji primarnih emocija-magistarska teza. Beograd, Filioloki fakultet. 6. Ivanovi, M. (2009). Jezika sredstva kao nosioci dodatne informacije o govorniku. Istraivanja u specijalnoj edukaciji i reha-
351
bilitaciji (urednik-Dobrivoje Radovanovi). Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, 55-67. 7. Jovii, S. (1999). Govorna komunikacija: fiziologija, psihoakustika i percepcija. Beograd: Nauka. 8. Jovii S., Kai Z, orevi M., Vojnovi M., Rajkovi M., Savkovi J. (2004). Korpus govorne ekspresije emocija i stavova u srpskom jeziku GEES. Govor i jezik: multidisciplinarna istraivanja. Beograd: IEFPG, 36-62. 9. Jovii S. T., Kai Z., orevi M., Rajkovi M. (2004). Serbian Emotional Speech Database: Design, Processing and Evaluation. Int. Conf. SPECOM 2004. St Petersburg, Russia. 10. Jovii S., Kai Z, orevi M., Vojnovi M., Rajkovi M., Savkovi J. (2004). Korpus govorne ekspresije emocija i stavova u srpskom jeziku - GEES, u monografiji Govor i jezik: multidisciplinarna istraivanja. Beograd: IEFPG, 36-62. 11. Jovii, S.T., Kai Z. (2004). Govorna ekspresija emocija. Govor i jezik- multidisciplinarna istraivanja. Beograd: IEFPG, 185-214. 12. Jovii S. T., Rajkovi M., orevi M., Kai M. (2006). Perceptual and Statistical Analysis of Emotional Speech in ManComputer Communication. SPECOM 2006. St. Petersburg. 13. Kai, Z. (2000). Funkcija suprasegmenata u govornom izrazu. Beogradska defektoloka kola 2-3, 113-124. 14. Kai, Z. (2000). Segmentna i suprasegmentna organizovanost govora (u knjizi S. Golubovi, Z. Kai. Segmentna i suprasegmentna organizovanost govora i poremeaji fluentnosti). Beograd: Drutvo defektologa Jugoslavije, 9-64. 15. Kai Z., Jovii S., Ivanovi M.(2004). Problemi segmentacije glasova u prirodnom kontinuiranom govoru. Zbornik radova DOGS 2004. Novi Sad: Fakultet tehnikih nauka, 37-40. 16. Kai Z., Jovii S. (2005). Neke govorne manifestacije emocija u artikulacionoj bazi srpskog jezika. Srpski jezik, X/1-2, 273-287. 17. Kai Z., Jovii S., orevi M. (2006). O definisanju kraja izgovorene rei. ETRAN 2006, 462-465. 18. Kai Z., Jovii S, orevi M. (2008). Primena lingvistikih metoda u identifikovanju individualnih karakteristika govornika. Primenjena lingvistika 9, 68-74. 19. Rajkovi M., Jovii S., Kai Z., orevi M. (2007). Psycholinguistic Experiments in Recognition of Vocal Emotions Expression: Multidimensional Coherence. Primenjena lingvistika 8, 231-244.
352
VARIATIONS OF SEGMENT DURATION IN SPEECH EXPRESSION

Maja Ivanovi, Zorka Kai
Summary
The aim of this paper is to establish the significance of variations of segment duration pronounced as incomplete sentences. The theory used for this purpose is based on researches on emotional function in language system and language means that provide some extra informationabout the speaker. The research on variation duration was done on part of the Corpus of Emotions and Attidues Speech Expression in the Serbian Language. The analysis was done on twenty semanticly neutral and isolated words spoken by six speakers (3male and 3 female speakers), varying from neutral to basic emotions (anger, happiness, fear and sadness). The results of this research show that there are statistically significant values in speech segment duration both for male and female speakers. Key words: duration, variations of duration, speech expression Primljeno: 15. 6. 2011. Prihvaeno: 20. 6. 2011.
353
PRIKAZI
Specijalna edukacija i rehabilitacija UDK: 364-57-056.26-053.2(470); (Beograd), Vol. 10, br. 2. 357-362, 2011. 364-787.5/.8-056.26-053.2(470) ID: 185086220 Saoptenje 1 Dravna obrazovna ustanova CPMS Ramenki Moskva, Rusija
RESURSNI CENTAR ZA ORGANIZACIJU PODRKE DECI SA MOTORIKIM POREMEAJIMA RAMENKI

U dananje vreme postoji tendencija otvaranja i razvoja psiholoko-pedagokih rehabilitacionih centara za decu sa motorikim poremeajima predkolskog i kolskog uzrasta. Cilj ovih centara je ukazivanje sveobuhvatne pomoi deci sa motorikim poremeajima, koja iz razliitih razloga ne pohaaju obrazovne ustanove. Osnovni korisnici centara su deca sa tekim motorikim poremeajima i viestrukim poremeajima (senzornim, intelektualnim). Centri pruaju usluge deci od 3 do 18 godina, ali u poslednje vreme postoji potreba za radom i sa mlaom decom. Prednost ovih centara je u sledeem: U njima su angaovani visokokvalifikovani specijalisti iz oblasti medicine i specijalne edukacije i rehabilitacije, to omoguava sprovoenje sveobuhvatnog korektivnog rada od trenutka prijema deteta u centar. Roditeljima se prua mogunost da dobiju konsultantsku pomo u sprovoenju korektivnog rada u porodinom okruenju. Centre mogu da pohaaju deca sa razliitim stepenom i vrstom poremeaja, ukljuujui i teke motorike i psihike smetnje. Korektivno-pedagoki rad se uglavnom sprovodi na osnovu individualnih programa, pri emu se posebna panja usme1 E-mail: cpmss.ram.59@mail.ru; -- .
357
rava na formiranje vetina samooposluivanja i komunikativnih vetina, kao i na adaptaciju na zahteve svakodnevnog ivota. Obezbeen je kontinuiran rad sa decom razliitog uzrasta. Postoje svi uslovi za svestran razvoj linosti dece, korekciju poremeaja intelektualnog i govornog razvoja, sticanje obrazovanja, kao i za pripremu dece za drutveno-koristan rad. Centri imaju prioritetno finansiranje, to im obezbeuje dobru materijalno-tehniku bazu, koja podrazumeva specijalnu opremu za kretanje i obuku i doprinosi formiranju i usavravanju nastavnih, ivotnih i radnih navika. Centar psiholoko-medicinsko-socijalne podrke RAMENKI je primer uspene realizacije zadataka osnovnog obrazovanja i socijlne adaptacije dece sa cerebralnom paralizom u Moskvi. Osnovni pravci naeg delovanja su: reavanje problema sveobuhvatne psiholoko-pedagoke podrke, rehabilitacije, maksimalno mogue kompenzacije do nivoa ukljuenosti u redovan vaspitno-obrazovni sistem, socijalne adaptacije dece sa motorikim poremeajima uzrasta od 2 do 12 godina. U budunosti planiramo da proirimo okvire i da uvedemo ranu intervenciju (deca sa perinatalnim oteenjem mozga kod koje se moe javiti deija cerebralna paraliza). to se poremeaji ranije otkriju i zapone sprovoenje korektivno-rehabilitacionih aktivnosti, posledice e biti manje. Srukturu Centra ine sledei odseci: Predkolski (grupa Posebno dete npr.), kolski (deca od I-IV razreda), Odsek dijagnostike i korekcije dece sa motorikim poremeajima (npr. Lekoteka), Odsek za psiholoko-pedagoko praenje. Centar je opremljen savremenim sredstvima za korektivni i nastavni rad, kao i bazenom, koji omoguava sprovoenje korektivnog rada u adekvatnim uslovima. U sadanjem trenutku usluge ustanove koristi oko 150-oro dece sa motorikim poremeajima, kao i njihove porodice. Meu njima, 24-oro dece je predkolskog uzrasta, petoro je ukljueno u grupu Posebno dete, 24-oro je kolskog uzrasta (od kojih se sa 7-oro dece primenjuje individualni program) i priblino 100 dece
358
, .: Resursni centar za organizaciju podrke deci sa motorikim poremeajima Ramenki
koristi usluge Odseka dijagnostike i korekcije dece sa motorikim poremeajima. Od 2006. godine funkcionie strukturni odsek Lekoteka za decu uzrasta od 2 do 7 godina, koja nisu ukljuena u predkolske ustanove zbog zdravstvenih problema i problema u razvoju. Upis u Lekoteku se vri na osnovu preporuka psiholoko-medicinsko-pedagoke komisije Centra. Vri se detaljno ispitivanje, na osnovu koga se odreuje individualni korektivno-razvojni program za svako dete. Individualni zahtevi za svako dete se strogo kontroliu i doziraju od strane lekarskog konzilijuma, ije preporuke potuju svi specijalisti. Tretmanom u Centru su obuhvaena deca sa tekim oblicima deije cerebralne paralize praene intelektualnom ometenou, poremeajima govorno-jezikog razvoja, epilepsijom i dr. Lekoteku trenutno pohaa12-oro dece (2 podgrupe od po 6-oro dece: starija, od 5-7 godina i mlaa, od 2-5 godina). Za svaku grupu se kreira raspored aktivnosti, koji podrazumeva rad dvaput nedeljno u vidu igrovnih aktivnosti i/ili individualnih kurseva fizikog i plivanja (ukoliko nije kontraindikovano), u trajanju od jednog sata. Lekoteka radi 5 dana u nedelji. Glavni zadaci Lekotekesu: Socijalna interakcija dece predkolskog uzrasta na osnovama igre. Obuka roditelja za primenu razliitih vrsta igrovnih modela uenja i na njima zasnovanih igara koje podstiu interakciju roditelj-dete. Savetodavni rad sa roditeljima i njihova obuka za obezbeivanje stimulativne sredine u porodici. Rad sa porodicom na stvaranju prijatne atmosfere i uvaavanje, zahvaljujui kojim e dete u punoj meri iskoristiti svoje razvojne potencijale, predstavljaju vaan deo tretmana. U tom cilju sprovodimo konsultacije sa roditeljima, kao i grupne treninge (jednom nedeljno). U Centru od 2008. radi i grupa Posebno dete za decu sa ometenou od 3-8 godina, koja ne pohaaju obrazovne ustanove. Osnovna dijagnoza ove dece je deija cerebralna paraliza. Grupa kratkotrajnog boravka Posebno dete ima za cilj da obezbedi sistematsku psiholoko-medicinsko-pedagoku podrku deci sa ometenou, stvaranje pre-
359
duslova za uee u nastavnim aktivnostima, socijalnu adaptaciju, kao i za uee roditelja u ogranizaciji procesa vaspitanja i obrazovanja. Raspored aktivnosti u ovoj grupi podrazmeva rad dvaput nedeljno od 10.00 h do 12.00 h. Sa decom se radi po programu koncipiranom na osnovu individualnih specifinosti svakog deteta. Sa grupama od po petoro dece rade vaspita, pedagog-psiholog, uitelj-logoped, uitelj-defektolog i nastavnik fizikog vaspitanja (korektivne gimnastike). Pored toga, lekari Centra i medicinske sestre prate stanje zdravlja dece, reim optereenja, sanitarno-higijenske uslove i sl. Fleksibilni reim dana i raspored aktivnosti omoguavaju novoprimljenoj deci laku adaptaciju i optimalne uslove razvoja. U radu se koristi sveobuhvatni pristup, koji se sprovodi od strane visokokvalifikovanih specijalista (lekara, instruktora fizikog vaspitanja, defektologa, logopeda, psihologa, socijalnih pedagoga i konsultanata-metodologa). Kvalifikacija ovih specijalista je predstavljena u Tabeli 1:
Br. 1 2 3 4 5 6 7 Specijalnost Lekari Psiholozi Defektolozi Logopedi Socijalni pedagozi Instruktori fizikog vaspitanja Metodisti Broj ljudi 4 11 9 8 4 4 3 Stepeni Najvii 12-14 12-14 12-14 12-14 12-14 9-12 1 doktor psiholokih nauka; 1 kandidat pedagokih nauka Napomena Lekar-ortoped, doktor medicinskih nauka 2 doktoranta 2 doktoranta 1 doktorant Svi imaju najvie pedagoko obrazovanje
U centru je tokom cele godine aktivna psiholoko-medicinsko-pedagoka komisija, kao i konzilijum. Oni su zadueni za objedinjavanje rada specijalnih ustanova Okruga i Centra, kao i operativnu kontrolu efikasnosti rada pedagoga i odreivanja dinamike dostignua svakog deteta. Na kraju svakog kvartala analiziraju se rezultati rada svakog specijaliste, te se po ovim rezultatima vre ispravke individualnih korektivno-razvojnih programa.
360
, .: Resursni centar za organizaciju podrke deci sa motorikim poremeajima Ramenki
Tokom estogodinjeg rada stvoren je sistem podrke koji omoguava operativno reavanje tekuih pitanja optimizacije i upravljanja korektivno-razvojnim procesom. Saradnici Centra razvijaju saradnju sa udruenjima roditelja. Pokuavamo da aktivno ukljuimo roditelje naih uenika u korektivno-razvojni proces. Od ove godine radi Roditeljski klub. Jednom godinje specijalisti Centra sprovode otvorene aktivnosti (praznici, otvorena vrata, kursevi), kao i individualne konsultacije. Sve ovo prua mogunost da roditelji budu obueni konkretnim tehnikama i metodama rada sa svojom decom, koristei vaan didaktiki i obrazovni princip: Radi kao ja! Sledei vaan aspekt rada naeg Centra je organizacija sveobuhvatne psiholoko-pedagoke podrke u opteobrazovnim ustanovama raznih tipova, koja podrazumeva pravovremene konsultacije, kako sa decom sa motorikim tekoama, tako i decom tipinog razvoja, roditeljima i pedagokim kolektivom u kome se koluje i vaspitava dete sa cerebralnom paralizom. Praenje problema inkluzivnih i integracionih procesa u Moskvi je pokazalo da se poslednjih godina znaajno poveao broj dece sa motorikim smetnjama koja se koluju u opteobrazovnim ustanovama. Da bi se izbegle neeljene posledice ishitrene integracije, sastavili smo preporuke za integraciju dece sa cerebralnom paralizom, ije najvanije principe istiemo.
Kriterijumi za integraciju dece sa cerebralnom paralizom u redovne kole: ouvane intelektualne sposobnosti, odsustvo pridruenih poremeaja, dovoljno razvijene navike samoposluivanja (samostalno oblaenje, hranjenje itd.), manipulativna spretnost bar jedne ruke (ovo je neophodno da bi se savladao rad na kompjuteru, npr. rad miem), razumljiv govor. Na kraju moemo, u vidu zakljuka, rei da boravak deteta u specijalnoj obrazovnoj ustanovi pozitivno deluje kako na njega samog, tako i na porodicu i doprinosi stvaranju povoljnih socijalno-pedago
361
kih uslova za razvoj. Pedagozi i psiholozi ovih ustanova doprinose prevazilaenju nepovoljnih okolnosti, kao to su pedagoka nekompetentnost roditelja, pasivan odnos prema budunosti svog deteta sa posebnim potrebama i sl.
LITERATURA
1. . . (2009). , . . . , 116. 284-287. 2. . . (2009). : . .: , . 204206.
362
UPUTSTVO AUTORIMA
asopis Specijalna edukacija i rehabilitacija objavljuje originalne naune radove, pregledne naune radove i strune radove iz svih oblasti specijalne edukacije i rehabilitacije i tangentnih naunih disciplina, pod uslovom da oni nisu prethodno tampani u drugom asopisu, niti su u postupku recenziranja. Radovi koji su prihvaeni za objavljivanje u asopisu Specijalna edukacija i rehabilitacija ne mogu se objavljivati ni u jednom drugom asopisu. asopis objavljuje i strune prevode, prikaze, ocene, bibliografije i druge sadraje relevantne za oblast specijalne edukacije i rehabilitacije. Radovi se publikuju na srpskom i/ili engleskom jeziku. Rukopisi se alju glavnom uredniku, iskljuivo na e-mail adresu: pdnauka@fasaper.bg.ac.rs Glavni urednik moe da odbije rad u prvoj fazi, ako njegov sadraj ili forma oigledno odstupaju od ureivake politike asopisa, ili da ga prosledi na recenziju. O svojoj odluci duan je da obavesti autora najkasnije dve nedelje po prispeu rukopisa. Sve rukopise e recenzirati dva anonimna recenzenta, najkasnije tri meseca po prispeu rukopisa. Urednitvo nije u obavezi da objavljaje radove redosledom kojim pristiu. Radovi se piu latinicom, na srpskom ili engleskom jeziku, u tekst procesoru Microsoft Word, fontom Times New Roman, veliina 12 taaka, sa proredom 1,5 i marginama 2cm. Radovi ne treba da budu dui od 30 000 karaktera, sa razmacima. U navedeni broj ne uraunava se spisak referenci. Naslov rukopisa treba da bude kratak i informativan. Duina naslova ne treba da prelazi vie od 200 slovnih mesta. Izbegavati upotrebu skraenica i podnaslova. Naslov se pie velikim, boldiranim slovima, veliine 14 taaka.
363
Rukopis treba da sadri rezime na srpskom i engleskom jeziku do 200 rei i 3 do 5 kljunih rei. Apstrakt i kljune rei piu se italikom, slovima veliine 10 taaka. Na posebnoj strani potrebno je dostaviti ime, prezime i zvanje autora, njihovu afilijaciju (ustanovu u kojoj su zaposleni) i mesto. Prvi autor, sa kojim se obavlja korespondencija, dostavlja e-mail adresu. Originalni nauni radovi, osim uvoda, treba da sadre sledee elemente: Metod istraivanja, Rezultate, Diskusiju, Zakljuak i Literaturu. Format rada treba da bude u skladu sa IMRAD formatom koji propisuje APA. Tabele i grafikoni treba da budu napravljeni u Word-u. Ako su tabele i grafikoni generisani u nekom statistikom paketu, trebalo bi ih prebaciti u Word. Isti podaci ne mogu se prikazati tabelarno i grafiki. Tabele i grafikoni treba da imaju numeraciju i naziv. Tabele, grafikoni i slike iz drugih izvora mogu se prenositi samo uz saglasnost autora. Literatura se navodi po Harvardskom sistemu, tako to se u tekstu lanka u zagradi navodi prezime autora i godina, a na kraju lanka spisak korienih referenci, po abecednom redu.
364
INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

The journal Special Education and Rehabilitation publishes original scientific papers, review articles, science communications, scientific reviews and debates from all areas of special education and rehabilitation, as well as related fields of science, provided that they were neither previously published elsewhere nor are in the reviewing process. The journal also publishes professional translations, reports, reviews, bibliographies, letters to the Editor, and other manuscripts relevant to the field of special education and rehabilitation. Papers accepted to be published in Special Education and Rehabilitation cannot be published in any other journal. The papers are published in Serbian and/or English. All manuscripts should be submitted online to the Editor in Chief at pdnauka@fasper.bg.ac.rs. The Editor in Chief may reject a paper in the first phase if the paper does not conform to the journals policy either in form or in content, or forward a paper to reviewers. The editor has to contact the author within two weeks of the paper submission. All manuscripts are reviewed by two anonymous reviewers within three months of the paper submission. The Editorial Board is not obliged to publish papers in the order in which they are submitted. Papers are written in Serbian (Latin) or English, in Microsoft Word. The font type should be Times New Roman, size 12 points, with spacing 1.5 lines, and margins set at 2cm. The papers should not exceed 30 000 characters with spaces (not including the references). The title should be short and informative, and should not exceed 200 characters with spaces. Abbreviations and subtitles should be avoided. The title should be in capital, bold letters, font size 14 points. The paper should include an abstract in Serbian and English (up to 200 words), and 3-5 key words. Abstract and key words should be in italics, font size 10 points.
365
The authors name, surname and title, and institutional affiliation should be submitted on a separate sheet of paper. Corresponding authors should include their email address. Apart from the Introduction, original scientific papers should include the following: Research Method, Results, Discussion, Conclusion, and References. The format of the paper should conform to the IMRAD format standardized by APA. Tables and charts should be drawn in Word, or converted to Word if generated in a statistical package. Tables and charts cannot show the same data. They should be numbered and titled. Tables, charts and pictures from other sources can be used only with the authors permission. The references are cited according to the Harvard system of referencing, by giving the authors surname and year within parentheses in the text, and an alphabetical list of references following the text.
366
CIP Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 376 SPECIJALNA edukacija i rehabilitacija = Special education and rehabilitation / glavni i odgovorni urednik Vesna Vuini. - 2006, br. 1/2- . - Beograd (Visokog Stevana 2) : Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Izdavaki centar-CIDD, 2006 (Beograd : Planeta print). 24 cm Tromeseno. Je nastavak: Istraivanja u defektologiji = ISSN 1451-3285 ISSN 1452-7367 = Specijalna edukacija i rehabilitacija COBISS.SR-ID 136628748

Spec Edu 2 2011

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Spec Edu 2 2011

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U BEOGRADU FAKULTET ZA SPECIJALNU EDUKACIJU I REHABILITACIJU IZDAVAKI CENTAR - CIDD

ISSN 1452-7367 Vol. 10, br. 2. 2011.

UNIVERZITET U BEOGRADU FAKULTET ZA SPECIJALNU EDUKACIJU I REHABILITACIJU IZDAVAKI CENTAR - CIDD

SPECIJALNA EDUKACIJA I REHABILITACIJA ISTRAIVANJA

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 179-191, 2011.

Lidija BANJAC1* Sneana NIKOLI**

UDK: 376.1-056.26-053.4/.5; 159.923.5.072-056.26-053.4/.5; 159.942.072-056.26-053.4/.5 ID: 185077772 Originalni nauni rad

SOCIJALNA I EMOCIONALNA ZRELOST ZA POLAZAK U KOLU DECE SA CEREBRALNOM PARALIZOM

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 179-191, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 179-191, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 179-191, 2011.

REZULTATI ISTRAIVANJA SA DISKUSIJOM

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 179-191, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 179-191, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 179-191, 2011.

SOCIAL AND EMOTIONALSCHOOL READINESS OF CHILDREN WITH CEREBRAL PALSY

Lidija Banjac*, Sneana Nikoli**

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 193-205, 2011.

UDK: 159.937.52.072-053.5; 159.946.4.072-053.5 ID: 185078540 Originalni nauni rad

Milica GLIGOROVI1 Vesna VUINI

Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciji i rehabilitaciju

KVALITET CRTEA DECE MLAEG KOLSKOG UZRASTA2

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 193-205, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 193-205, 2011.

REZULTATI ISTRAIVANJA SA DISKUSIJOM

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 193-205, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 193-205, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 193-205, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 193-205, 2011.

DRAWING QUALITY IN YOUNGER SCHOOLCHILDREN

Milica Gligorovi, Vesna Vuini

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 207-215, 2011.

Miodrag STOLJEVI1 Gordana ODOVI Milosav ADAMOVI

UDK: 376.1-056.36-053.5; 159.953.5.072-056.36-053.5; 159.943.072-056.36-053.5 ID: 185079052 Originalni nauni rad

Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju

MOTORNE PERFORMANSE GORNJIH EKSTREMITETA KOD DECE SA SMETNJAMA U UENJU

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 207-215, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 207-215, 2011.

Tabela 1- Struktura Eksperimentalne i Kontrolne grupe prema polu i uzrastu

K grupa Muko ensko

Ukupno Muko ensko

7-7,11 8-8,11 9-9,11 10-11

% N 1,45 7 1,45 7 2,90 7 2,90 7 8,80 28

Tabela 2 - Struktura eksperimentalne grupe prema polu, uzrastu i tipu smetnje

Pisanje Muko ensko

Matematika Muko ensko

7-7,11 8-8,11 9-9,11 10-11

N % N % 1 1,45 7 10,30 1 / / 2 1,45 / / 7 4 4 10,30 5,80 5,80

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 207-215, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 207-215, 2011.

UPPER LIMBS MOTOR FUNCTIONS IN CHILDREN WITH LEARING DISABILITIES

Miodrag Stoljevi, Gordana Odovi, Milosav Adamovi

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 217-235, 2011.

UDK: 364-787.2-053.6 ID: 185079820 Originalni nauni rad

Dragana STANIMIROVI1 Luka MIJATOVI

Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju

DRUTVENA PODRKA INSTITUCIJA ZDRAVSTVENE ZATITE SLEPIM ADOLESCENTIMA I NJIHOVIM PORODICAMA

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 217-235, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 217-235, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 217-235, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 217-235, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 217-235, 2011.

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 2. 217-235, 2011.