1.

1.1.

UVOD U MEHANIKU FLUIDA

POJAM FLUIDA I NJEGOVA PODJELA

Mehanika vrstog i vrsto-elestinog tijela, kao to su otpornost materijala i teorija elestinosti, izuavaju problematiku onih materija koje se ne deformiu ili je njihova deformacija vrlo mala dok su smiue sile u dejstvu. Klasifikaciji materije na bazi veliine dejstva smiuih napona i odgovarajue veliine deformacije dovodi do pojma fluida. U tom cilju, podsjetimo se na pojmove napona i deformacije. Napon se definie kao granina vrijednost odnosa sile kada posmatrana povrina tei nuli: i povrine na koju djeluje ova sila,

Ako je sila normalna na povrinu govorimo o normalnom naponu , a ako je tangencijalna, govorimo o smiuem naponu . Deformacija se definie kao promjena rastojanja izmeu dvije take u tijelu. Ako se posmatra apsolutna veliina ove promjene govori se veliini deformacije, a ako se posmatra koliina ove promjene u jedinici vremena, govori se o brzini deformacije. Fluid se moe definisati kao materija koja se kontinualno deformie, tj. kree se, struji ili tee kada je podvrgnuta i najmanjem dejstvu smiuih napona. Prema ovoj definiciji fluida, tenosti i gasovi se mogu svrstati u fluide bez obzira na velike razlike u nekim njihovim fizikim svojstvima. Isti zakoni kretanja su primjenljivi za strujanje oba medija dokle god su pri tom strujanju dominantna ista fizika svojstva. Ovakav pristup izuavanja i klasifikacije materijala je doveo do razvoja nove fundamentalne ininjerske discipline Reologije, podjednako interesantne za izuavanje vrstoelastinog i fluidnog tijela. Grafiki prikaz funkcionalnih relacija napona i brzina deformisanja za izvjestan broj reolokih materija je prikazan na slici 1.1. U optem sluaju, veza izmeu tangencijalnih napona i brzine deformacije se naziva krivom teenja materijala:

Kako se vidi, prema reolokom tretiranju materije, klasifikacija poinje od jednog idealnog ekstrema: Paskalove1 materije, koja ne posjeduje unutarnje trenje pa prema tome ni otpor dejstvu smiuih sila. Pretpostavke o neviskoznom, idealnom fluidu su uvedene u svrhu aproksimativnih analiza.

Blaise Pascal

Njutnov2 fluid je materija kod koje je veza izmeu smiuih napona i brzine deformacije linearna. To su fluidi sa kojima se najee susreemo u praksi (voda, ulja i druge tenosti, zatim vazduh i drugi gasovi). Nenjutnovi fluidi su materije kod kojih je veza izmeu smiuih napona i brzine deformacije nelinearna. Tu spadaju guste suspenzije, krv, med, rastvor gume i dr. Mada postoji razlika izmeu ovih fluida u pogledu relacije napon brzina deformacije ipak njutnovi i nenjutnovi fluidi posjeduju jedno zajedniko svojstvo koje ih karakterie kao fluide, a to je da se oni poinju deformisati i pri najmanjem dejstvu smiuih napona.

Slika 1.1.: Reoloka podjela materije

Plastino tijelo je materija za koju je karakteristino da mora proi zonu elastinosti da bi prela u zonu plastinosti. Dok je dati element materije u zoni elastinosti, po prestanku dejstva smiuih napona element poprima prvobitni oblik. Ordinatna osa dijagrama predstavlja vrste elastine materije. Plastini materijali zahtijevaju neki poetni napon prije nego se ponu deformisati. To znai da se ne deformiu kontinualno pod dejstvom tangencijalnih napona te ne pripadaju kategoriji fluida.

Na prvi pogled, razlika izmeu tenosti i gasova je velika da bi se oni mogli nazvati fluidi. Razlog je to je masa po jedinici zapremine kod tenosti obino i do hiljadu puta vea nego kod gasova. Meutim, sa kinematske take gledita meu njima nema razlike. Mehanizam vjetra u niim slojevima atmosfere i mehanizam podvodnih strujanja u jezerima i morima principijelno se ne razlikuje i pored velike razlike u gustinama gasa i tenosti. Isto tako, pri kretanju tijela kroz vazduh ili tenost slika strujanja e biti ista. Iz tog razloga projektovanje velikog sistema ventilacije i sistema za razvod tenosti, gasa ili ulja, u osnovi se ne razlikuju. Kako je god bila data veza izmeu vrstih i tenih materija, analogno se moe povui paralela izmeu disciplina koje ih izuavaju. Mehanika fluida ukljuuje izuavanje tenosti i gasova dokle god razlika u stiljivosti nije od dominantnog uticaja. Ako se relativno velika kompresibilnost fluida pojavi kao problem u analizi, onda termalni efekt igra dominantnu ulogu i problem nije vie problem mehanike fluida nego postaje problem termodinamike.
2

Isaac Newton

Prema tome mehanika fluida je disciplina koja izuava kontinuume koji se deformiu i pri najmanjem dejstvu smiuih sila i obuhvata vrlo irok dijapazon ponaanja materije, poevi od momenta koji nije vie od interesa za teoriju elastinosti i teoriju plastinosti, pa sve do momenta dok problem ne postane izrazito termodinamiki. Na bazi reoloke klasifikacije razlikujemo: Materija: Neviskozan fluid Viskozan fluid Viskozan elastian fluid (med, krv i sl.) Elastino viskozno tijelo (katran i sl.) Elastino plastino tijelo vrsto (kruto) tijelo Paskalova Stoksova Maksvelova Kelvinova Hukova Euklidova Naziv materije prema geniju: Blaise Pascal George Gabriel Stokes James Clerk Maxwell William Thomson 1892.godine postaje Baron Kelvin of Largs, tj. Lord Kelvin Robert Hooke Euclid of Alexandria

1.1.1.

IZ ISTORIJATA RAZVOJA MEHANIKE FLUIDA

Filozofi i matematiari, koji su prouavanju prirode prilazili sa stanovita kvalitativne analize problema (zato? i kako?), formirali su disciplinu pod imenom mehanika fluida. Sa druge strane, praktiari i inenjeri koje je interesovao kvantitativni aspekt problema (koliko?) formirali su disciplinu pod imenom hidraulika. Prvi su za rjeavanje problema upotrebljavali matematske metode, a drugi su se oslanjali na iskustvo i empiriju. Prvi, da bi rijeili matematski postavljen problem, su esto morali initi takve pretpostavke koje su ih udaljavale od realnosti, tako da se mehanika fluida udaljavala od onoga to je trebala da bude. Drugi, u cilju dobivanja kvantitativnih rezultata, nisu ulazili u uzroke pojave i probleme su rjeavali upotrebom empirijskih koeficijenata, tako da je hidraulika dobila i svoj ne zvanini naziv nauka o koeficijentima. Divergencija izmeu ove dvije discipline, jedne te iste nauke, je dosegla kulminaciju krajem pretprolog i poetkom prolog vijeka. Primjer za ovo je da su pri rjeavanju jednog te istog problema ove dvije discipline davale potpuno kontradiktorna rjeenja (npr. otpor tijela u fluidu, uzgon i cirkulacija). Krajem XIX vijeka pojavile su se tendencije zbliavanja ovih disciplina. Tako je pobornik teoretskog tretiranja problema , engleski fiziar Osborn Rejnolds 3 osjetio potrebu da postojee teorije o kretanju fluida vie priblii realnosti, odnosno da teoriju koriguje eksperimentalnim rezultatima.

Osborne Reynolds

Ruski naunik Nikolaj Jegorovi ukovski usmjerava teoriju potencijalnog strujanja fluida prema rjeavanju inenjerskih problema. Sa druge strane, inenjeri, kao Viliam Frud4, postavljaju korelacije izmeu eksperimentalnih injenica i teoretskog razmatranja. Tek poetkom prolog vijeka Ludvig Prandtl5, njemaki naunik, sa svojom teorijom graninog sloja objedinjuje ova shvatanja, a hidraulika i mehanika fluida nalaze jezik sporazumijevanja i tijesnu saradnju u rjeavanju inenjerskih problema. Rjeenja postaju aplikativna i imaju odgovarajuu fiziku interpretaciju. Zato se kao osniva moderne nauke o kretanju fluida, koja se danas pojavljuje pod razliitim imenima: Mehanika fluida , Nauka o strujanju, Teorijska hidraulika, itd., smatra Ludvig Prandtl sa zaslunim sinonimom Otac moderne mehanike fluida; kojoj je na prvom mjestu zadatak pri rjeavanju problema da odgovori na pitanja zato? i kako?, a zatim i na pitanje koliko?.

1.2.
1.2.1.

FIZIKA SVOJSTVA FLUIDA

POJAM KONTINUUMA

Fluidi, kao i sve ostale materije, posjeduju submikroskopsku strukturu u kojoj su elementarni dijelovi u neprekidnom pokretu kroz relativno veliki prazan prostor. Meutim, pri rjeavanju problema kretanja mase fluida, molekularna struktura fluida se zanemaruje (kretanje molekula nije od interesa). Istina, o njoj se vodi rauna u izuzetnim sluajevima, kao to je sluaj rjeavanje problema pri vrlo niskim pritiscima. Osnovna pretpostavka je da fluidni medij u potpunosti ispunjava prostor izabranog elementa i posjeduje inercijska i druga fizika svojstva, ija je posljedica da su pored fizikih svojstava tog medija isto tako i kinematske i dinamike veliine neprekidne funkcije prostornih koordinata take. Ovo su svojstva tijela koje, u stvari ne postoji, i rezultat je potrebe za uprotenjem prirode u cilju njene lake analize i aplikacija rezultata. Zbog navedenih pretpostavljenih svojstava takvih tijela ona se nazivaju neprekidne sredine, odnosno kontinuumi. Izuavanje njihovog ponaanja spada u posebnu disciplinu Mehaniku neprekidnih sredina- u koju spada i mehanika fluida. Njena osnovna postavka je: Umjesto take posmatra se elementarna zapremina, element fluida. Element je dovoljno velik i u sebi sadri vei broj molekula tako da su njegova fizika i kinematskodinamika svojstva odraz srednjeg efekta molekula u njemu. Sa druge strane, on je dovoljno malen da se, kao na diferencijalno malu veliinu, na njega u cijelosti moe primijeniti princip diferencijalnog rauna. Smatrajui ga kao redukovanu zapreminu u kojoj je masa molekula kontinuirano rasporeena bez praznog meuprostora, onda se i sva njegova svojstva kontinuirano mijenjaju ili su konstantna unutar posmatrane zapremine. Putem statistike analize veeg broja uzoraka uzetih iz posmatranog medija vee zapremine, pri konstantnoj temperaturi i pritisku, ova hipoteza o kontinuumu moe se i grafiki prikazati, kao na slici 1.2., gdje je:
4 5

William Froude Ludwig Prandtl

Ukoliko se izabere manji uzorak onda postoji i manja vjerovatnoa da e on sadravati molekule. Poto su molekule u stalnom pokretu mogue je da se dobije dovoljno malen uzorak, bez molekula. S druge strane, neki drugi uzorak iste veliine moe u sebi sadrati izvjestan broj molekula. Prema tome, koliina mase u datoj zapremini varira sa poloajem i vremenom. Za tako izabranu malu zapreminu uzoraka je nemogue ustanoviti konstantnu vrijednost odnosa mase i zapremine. Ovo je sluaj, ako je izabrana elementarna zapremina veliine unutar zone efekta molekula, kao to je pokazano na slici 1.2.

Slika 1.2.: Grafiki prikaz hipoteze o kontinuumu

Ukoliko se zapremina uzorka povea onda e svaki uzorak u sebi sadrati glavninu molekula prvobitnog uzorka, tako da oni postaju sve homogeniji. Poveanjem zapremine, broja molekula po jedinici zapremine se smanjuje i zato se masa po jedinici zapremine asimptotski pribliava konstantnoj vrijednosti. Zapremina predstavlja minimalnu zapreminu fluidnog elementa koji zadovoljava uslove neprekidne sredine, u kojoj molekuli ne izraavaju svoje individualne karakteristike. Ova zapremina se naziva granica neprekidne sredine ili kontinuuma. Ako se konstantnost mase po jedinici zapremine (gustina) kontinuuma, za sve zapremine vee od granice neprekidne sredine, odraava za ma kako izabranu zapreminu po obliku i njenom poloaju u kontinuumu, onda je takav kontinuum homogen. Ako pak dolazi do promjene gustine poveanjem izabrane zapremine preko neke veliine onda postoji prostorna promjena gustine to odraava nehomogenost posmatranog kontinuuma, i on se moe poveati ili smanjiti zavisno od medija. Osnovni uslov za posmatranje fluida kao kontinuuma je da karakteristina veliina posmatranog elementa fluida bude mnogo vea od srednje vrijednosti slobodne putanje molekula. ,

1.2.2.

GUSTINA FLUIDA

Gustina je fiziko svojstvo fluida koja se definie kao granina vrijednost odnosa mase i zapremine, koja u sebi sadri ovu masu, kada posmatrana zapremina tei nuli, tj. 5

(1.1.)

Dimenzija gustine je:

Gustina se mijenja sa pritiskom i temperaturom prema jednaini stanja. Sve ove veliine kao zavisno promjenljive u najoptijem sluaju mogu se mijenjati od take do take, a u posmatranoj taki i u toku vremena, tako da se u najoptijem sluaju moe pisati da je gustina zavisno promjenljiva funkcija koordinate take i vremena, tj.

U velikom broju problema je

i ovaj dio mehanike fluida e biti prouavan.

1.2.3.

SPECIFINA TEINA FLUIDA

Dejstvo sila gravitacije na jedinicu zapremine fluida predstavlja teinu jedinice zapremine, zapreminsku ili specifinu teinu:
(1.2.)

Dimenzija je: Iako je poznata kao skalarna veliina, specifina teina je sutinski vektor sa smjerom dejstva u smjeru ubrzanja zemljine tee. Njena relativna u odnosu na neku referentnu veliinu se naziva relativna specifina teina . Obino se kao referentna specifina teina uzima specifina teina vode pri normalnim stanju. Prema definiciji slijedi da je relativna specifina teina bezdimenzionalni broj.

1.2.4.

STILJIVOST ELASTINOST FLUIDA

Svaki fluid u manjoj ili veoj mjeri pokazuje svojstvo stiljivosti, odnosno elastinosti. To je svojstvo fluida da pod dejstvom normalnih povrinskih sila mijenja svoju zapreminu. Po prestanku dejstva ovih sila posmatrana zapremina poprima prvobitnu veliinu. Relativna zapreminska promjena ( ) uslijed promjene pritiska je mjera stiljivosti fluida i naziva se koeficijent stiljivosti:
(1.3.)

Znak minus u izrazu 1.3. pokazuje da smanjenju pritiska odgovara poveanje zapremine i obratno. Promjena zapremine uzrok je promjeni gustine, pa iz zakona o odranju mase slijedi:

(1.4.)

Na ovaj nain je definisana mjera elastinosti fluida preko modula elastinosti, izraz 1.4. Modul elastinosti je reciprona vrijednost koeficijenta stiljivosti i predstavlja relativnu promjenu gustine uslijed promjene normalnih sila. Njutnov obrazac za brzinu prostiranja zvuka (c) u homogenoj sredini glasi:

Stiljivost fluida se moe zanemarit u sluajevima gdje je brzina zvuka velika, a strujni prostor mali. Elastinost-stiljivost fluida je zanemarljiva ako je brzina strujanja znatno manja od brzine prostiranja zvuka u datoj sredini. U vazduhu je brzina zvuka c 330 m/s, a u vodi c 1500 m/s.

1.2.5.

VISKOZITET

Mehanika fluida kao mehanika kontinuuma zanemaruje submikroskopsku strukturu materije, koja je osnova za fiziku interpretaciju viskoziteta kao iskljuivog svojstva fluida. Pri kaotinom kretanju prelazei iz jedne zone, molekule sa sobom prenose termodinamike karakteristike (definisane stanjem kretanja molekula), predajui ih zoni u koju dolaze. Isti mehanizam prenosa se odigrava i u suprotnom smjeru, kao i svim ostalim pravcima i smjerovima. Ovaj kaotini proces mijeanja na nivou molekula se naziva molekularna difuzija i predstavlja osnovu transportnih procesa (mase, toplote i koliine kretanja) u fluidu. Molekule kao nosioci mase su nosioci i koliine kretanja . U ovom difuznom procesu moe doi i do sudara molekula. Prenos koliine kretanja kroz povrinu fluidnog elementa dogaa se kada molekule prou kroz povrinu tog elementa. Do ovoga e doi ako u tom momentu, izmeu dvije grupe molekula sa obe strane povrine elementa djeluje sila. Kombinovani efekt protoka koliine kretanja, prolazom molekula kroz povrinu elementa i kohezionih sila koje djeluju izmeu molekula na obe strane povrine, predstavlja veliinu lokalnog napona. Ako je u blizini te take brzina fluida jednolika, napon je isti kao da fluid miruje, normalan je na povrinu i ne zavisi od orijentacije povrine elementa. Ako je u okolini posmatrane take raspored brzina fluida nejednolik, onda e ma kakva molekularna interakcija, popreno na povrinu elementa, rezultirati uspostavljanjem i tangencijalne komponente napona, koja e uvijek djelovati tako da nastoji eliminisati razliku brzina izmeu susjednih slojeva fluida. Prema tome, transport koliine kretanja kao posljedica intermolekularnog dejstva, stvara unutranji otpor kretanju fluida ili unutranje trenje u fluidu. 7

Fluidi koji pokazuju ovo svojstvo su viskozni fluidi. Relacija koja daje vezu izmeu unutarnjeg napona i nejednolikosti rasporeda brzina ukljuivat e koeficijent proporcionalnosti kao predstavnika opisanog mehanizma. To je koeficijent viskoziteta kao predstavnik ovog novog fizikog svojstva fluida. Na osnovu navedenog, tangencijalni napon se moe interpretirati kao molekularni viskozni fluks koliine kretanja glavnog pravca toka u pravcu normalno na njega, kroz ravan u kojoj se formira ovaj napon. Postavimo relaciju izmeu unutarnjeg napona i lokalnog gradijenta brzine za jednostavno smiue kretanje fluida, kao to je prikazano na slici 1.3. U ovom primjeru fluid se kree izmeu dvije beskonano velike, paralelne ploe, od kojih jedna miruje, a druga se kree brzinom . Zbog dejstva viskoziteta brzine estica fluida u kontaktu sa ploama su jednake brzini ploa. Izmeu ploa brzina se mijenja linearno od nule, na donjoj ploi, do na gornjoj pokretnoj ploi. Raspored brzina je dat funkcijom opteg oblika:

Slika 1.3.: Jednostavno smiue kretanje fluida

Zbog linearnog rasporeda brzina, izmeu i gradijent brzine je konstantan u svim takama presjeka pa e u ma kojoj ravni paralelnoj sa ravni doi do uspostavljanja smiueg napona veliine:
(1.5.)

gdje su:
- tangencijalni napon (smiua sila na jedinicu povrine ), - koeficijent dinamikog viskoziteta, gradijent brzine (promjena brzine po jedinici duine u pravcu normalnom na pravac kretanja fluida).

Dobivena relacija 1.5. predstavlja Njutnov zakon unutranjeg trenja u fluidu, a fluidi koji se po njemu ponaaju, nazivaju se Njutnovi fluidi. U navedenom izrazu, napon je veliina tangencijalne komponente napona, u ravnima paralelnim sa ravni, koja ima takav pravac i smjer da nastoji eliminisati nejednakosti rasporeda brzina. Koeficijent proporcionalnosti, u izrazu 1.5.:

(1.6.)

se naziva koeficijent dinamikog viskoziteta, jer u sebi sadri dimenzije dinamike veliine. Kao predstavnik fizikog svojstva fluida, on je za Njutnove fluide pri datim termodinamikim uslovima konstantan, bilo da je fluid u stanju mirovanja ili kretanja. Za nenjutnove fluide koeficijent dinamikog viskoziteta je funkcija i stanja i kretanja izraenog preko gradijenta brzine Dimenzija koeficijenta dinamikog viskoziteta je:

U SI sistemu jedinica, jedinica mjere za koeficijent dinamikog viskoziteta

je:

Ranije, u fizikom CGS sistemu, a i u tehnikom sistemu koristila se jedinica:

Ovako, kako je dat koeficijent dinamikog viskoziteta, direktno ne predstavlja koeficijent prenosa koliine kretanja, jer nema dimenzije koeficijenta difuznosti. Odgovarajui koeficijenti prenosa toplote i mase imaju dimenzije kvadrata duine u jedinici vremena Koeficijent viskoziteta koji ima dimenzije iskljuivo kinematske veliine dobiva se djeljenjem koeficijenta dinamike viskoznosti sa gustinom fluida:
(1.7.)

Ovo je koeficijent kinematskog viskoziteta i njegove dimenzije su:

Jedinica za mjerenje kinematskog viskoziteta u SI sistemu je kvadratni metar po sekundi Ranije, u CGS sistemu se koristila jedinica Stoks Dakle, koeficijent kinematskog viskoziteta je koeficijent difuzije koliine kretanja i predstavlja sposobnost molekularnog transporta da eliminie nejednolikost intenziteta veliine koja doprinosi transportu koliine kretanja (u ovom sluaju brzine fluida). Navedimo jo da je koeficijent dinamikog viskoziteta funkcija temperature, a ne pritiska i da sa porastom temperature koeficijent dinamikog viskoziteta raste za gasove, a opada za tenosti.

1.2.6.

OSTALE OSOBINE FLUIDA

Naprijed su navedene najvanije osobine fluida vezane za problematiku koja e se razmatrati u ovoj knjizi. Meutim, u reimima strujanja kada dolazi do promjene temperature od znaaja su i druge osobine: specifina toplota, koja pokazuje koliko energije treba utroiti za zagrijavanje fluida, toplota provoenja, koja pokazuje koliko efikasno fluid provodi toplotnu energiju, unutranja energija, entalpija i entropija, ije promjene ukazuju na razmjenu energije izmeu fluidne struje i okoline, i koeficijent difuzije (toplota, masa) koji pokazuje transportne osobine fluidne mase.

1.3.

ANALIZA SILA KOJE DJELUJU NA FLUID I NJEGOVA RAVNOTENA STANJA

Sve sile koje djeluju na fluidnu masu u odreenoj zapremini se mogu podijeliti na unutranje i vanjske. Unutranje sile su one koje djeluju na kontaktnoj povrini izmeu dvije mase i pojavljuju se u parovima (po zakonu akcije i reakcije). Vanjske sile su one koje djeluju izmeu ma koje mase datog sistema i mase nekog drugog sistema koji nema direktnog kontakta sa prvim, a u datom sistemu se pojavljuju samo jednom. Vanjske sile se jo nazivaju i zapreminske, a to su, npr., sila zemljine tee, gravitaciona sila, sila inercije (Koriolisova, centrifugalna) i druge. Kao najbolji primjer moe da poslui sila tee, koja je funkcija kako mase tijela tako i mase zemlje koja na ovu masu djeluje. One su, dakle, rezultat neke druge mase na posmatranu masu, pa im je naziv 'vanjske' adekvatniji nego 'zapreminske'. I naziv 'zapreminske' bi bio u potpunosti adekvatan ukoliko bi se radilo o tijelima (masi) kod kojih je gustina konstantna, jer u tom sluaju ta sila je zaista proporcionalna zapremini. U sutini ona je proporcionalna masi, ali poto se ukupna vanjska sila na neko tijelo izraava preko zapreminskog integrala elementarnih sila, to se uobiajeni naziv 'zapreminska' sila moe opravdati i ovom injenicom. Ako vanjsku silu jedinice zapremine oznaimo sa , ija je dimenzija posmatranu zapreminu fluida ukupna vanjska sila biti: onda e za

Veliki broj vanjskih sila, posebno onih koje su predmet mehanike fluida, ima svoj potencijal, tj. skalarnu funkciju koja zadovoljava uslov:

odnosno, u notaciji vektorske analize:

(1.8.)

gdje su: potencijal, odnosno funkcija jedinine sile , 10

je vektor definisan u svakoj taki polja, koji ima smjer normale na nivo-ravan. Sile koje imaju svoj potencijal se nazivaju konzervativne sile. Kao primjer uzmimo silu teine (zemljine tee) ija je jedinina vanjska sila jednaka sili gravitacionog ubrzanja, tj.:

tako da je potencijal sile zemljine tee:

(1.9.)

gdje je z ordinata sa smjerom prema gore. Sila gravitacije je jedna od vanjskih sila koje najee sreemo u mehanici fluida. Unutranje sile se nazivaju i povrinske sile. Da bi se to pokazalo treba posmatranu zapreminu, koju ispunjava fluid, podijeliti na dva dijela pomou ravni , slika 1.4.

Slika 1.4.: Unutranje sile

Ako se dio II ukloni, tada se dio I moe zadrati u istom stanju samo ako se uticaj dijela II zamjeni dejstvom ekvivalentnih sila u svim takama koje pripadaju zajednikoj povrini Zato se ovakve sile nazivaju povrinskim silama i oznaimo ih sa povrine trpi elementarnu povrinsku silu Mali dio granine i , koja se moe rastaviti na normalnu

tangencijalnu komponentu . U optem sluaju, povrinske sile nisu jednake u raznim takama povrine, pa ni u takama elementarne povrine koja je proizvoljno izabrana. Ako se na nekoj elementarnoj povrini vie suava onda e u limesu, kada normalne napone, a kolinika odabere proizvoljna taka , pa se oko nje povrina sve predstavljati , granina vrijednost kolinika

tangencijalne ili smiue napone, tj.:

U unutranjosti fluida normalni napon moe biti samo pritisak , jer fluid ne moe podnijeti silu istezanja, za razliku od vrstih tijela. Pritisak je skalarna veliina, dimenzije:

Elementarna sila pritiska je:

Znak minus je zbog toga to sile pritiska djeluju u suprotnom smjeru od vanjske normale na povrinu. Tangencijalne komponente povrinskih sila izazivaju klizanje fluidnih elemenata i pri najmanjem dejstvu. Dakle, tangencijalne (smiue) sile moraju biti u ravnotei kada fluid miruje. Realni fluid u stanju mirovanja se ponaa kao idealan, bez trenja. Pri kretanju realnog 11

fluida je situacija sasvim drugaija, viskozitet igra vanu ulogu i nema kretanja fluida bez veeg ili manjeg otpora. Uvijek se pretpostavlja da masa neprekidno ispunjava prostor koji zauzima fluid. Tako je mogue matematiki obuhvatiti mnoge pojave koje bi bez toga ostale neobjanjene. Razne fizike veliine, kao to su gustina, brzina, pritisak itd. postaju sada funkcije koordinata u prostoru i mijenjaju se neprekidno od take do take, ukoliko u fluidnom prostoru nema nekih izuzetnih mjesta, singulariteta. U mehanici fluida se, dalje, pretpostavlja da je materija homogena i izotropna. Homogenost fluida podrazumijeva da su fizika svojstva svakog, pa i najmanjeg elementa ista u cjelokupnom fluidnom prostoru. Izotropan fluid podrazumijeva da su svojstva svakog, pa i najmanjeg elementa ista u svim pravcima. Drugaiji fluidi se ne prouavaju u mehanici fluida.

1.3.1.

PRITISAK

Ve smo naveli da se pod pritiskom u nekoj taki fluida podrazumijeva skalarna veliina ija vrijednost odgovara povrinskoj sili normalnoj na povrinu, u toj taki. Zato je elementarna sila pritiska , koja djeluje na element povrine , vektor i to jednak pritisku pomnoenim elementom povrine i sa predznakom minus jer je smjer sile pritiska suprotan smjeru normale na vanjsku povrinu:

Pritisak u fluidu postoji bez obzira da li fluid miruje ili se kree. Zato treba praviti razliku izmeu ova dva sluaja. Pritisak pri mirovanju fluida se definie kao statiki pritisak. Sila uzrokovana statikim pritiskom ima dva vana svojstva: uvijek je normalna na svakoj stvarnoj ili zamiljenoj povrini u fluidu, intenzitet joj je isti na jednom mjestu bez obzira na orijentaciju povrine.

Prvo svojstvo je oigledno jer kada bi sila statikog pritiska djelovala pod nekim uglom prema normali na povrinu, uvijek bi se mogla rastaviti na komponente u pravcu normale i tangente. Tangencijalna komponenta bi izazvala klizanje fluidnih elemenata i ravnotea bi se pokvarila. Zato moe da postoji samo normalna komponenta koja pritiskuje fluid ne naruavajui ravnoteu. Zbog ovog svojstva povrinske sile u fluidu koji miruje dobile su kratak naziv pritisak. Drugo svojstvo pritiska treba dokazati. Zna se da kroz jednu taku moe prolaziti bezbroj povrina pod raznim uglovima. Dokaz e biti izveden ako se dokae da statiki pritisak ostaje isti u pravcu normale svake od tih povrina. Ako se kroz taku (slika 1.5.) povuku koordinatne ose i na njima uoe odsjeci , spajanjem njihovih krajeva izdvojie se fluidni tetraedar MABC. On miruje, pa se mogu napisati uslovi za njegovu ravnoteu pod dejstvom normalnih sila (normalno na stranu ABC). 12

Pritisak u taki S1 povrine

je:

i za ostale pravce:

Slika 1.5.: Svojstvo pritiska

Na osnovu ovoga, elementarne sile pritiska e biti:

(1.10.)

Elementarna sila pritiska na povrinu pritisak u teitu povrine

je:
(1.11.)

gdje je

Poto na izdvojeni element fluida djeluju i zapreminske sile (sila tee) njihovu rezultantu po jedinici mase oznaavamo sa: Elementarnu masu fluidnog elementa moemo napisati kao:
(1.12.)

a elementarnu zapreminsku silu u pravcu

ose kao:

13

(1.13.)

Na osnovu d'Alember6-ovog principa dinamika ravnotea za pravac

e biti:
(1.14.)

ili

gdje je: ugao izme unutranje normale na povrinu 1.6.). (u smjeru sile )i ose (slika

Slika 1.6.: Svojstvo pritiska u

ravni

Na osnovu ovoga dobivamo:

Zanemarujui lanove nieg (treeg) reda i analogno ponavljajui postupak za dobiva se:

pravac,

Dakle, statiki pritisak u nekoj taki fluida je isti u svim pravcima koji prolaze kroz tu taku, tj.:
(1.15.)

Elementarne sile pritiska su normalne na elementarnu povrinu koju posmatramo.

Jean le Rond d'Alembert

14

2.
2.1.

HIDROSTATIKA
OSNOVNA JEDNAINA HIDROSTATIKE, DIFERENCIJALNI OBLIK

Da bi se dobila osnovna jednaina hidrostatike, posmatrae se ravnotea fluidnog elementa mase u stanju mirovanja. Obzirom da se fluid nalazi u stanju mirovanja svejedno je da li je fluid idealan ili realan. Na posmatrani fluidni element djeluju povrinske i zapreminske sile. Povrinske sile su definisane veliinom statikog pritiska , koji djeluje normalno na povrine fluidnog elementa. Zapreminske sile (sile tee) su izraene po jedinici mase fluidnog elementa i imaju komponente tj. . Ako se pretpostavi da je pritisak u koordinatnom poetku na bonim stranama kao na slici 2.1. tada su sile pritiska

Analizirat emo sluaj u pravcu, a za ostale pravce emo primijeniti analogiju. Komponenta vanjske ili zapreminske sile po jedinici mase je: Uslov statike ravnotee sila koja djeluje u pravcu ose je i daje:

(2.1.)

Slika 2.1.: Statika ravnotea sila u

pravcu

Analogno se dobiva za

pravac:
(2.2.)

Sabiranjem jednaina 2.1. i 2.2. i dijeljenjem sa gustinom , dobiva se: 15

ili
(2.3.)

Izraz 2.3. predstavlja osnovnu jednainu hidrostatike u diferencijalnom obliku. Kada su poznate komponente zapreminskih sila osnovna jednaina hidrostatike se moze iskoristiti za dobivanje zakona rasporeda pritiska u fluidu. Povrine istog pritiska se dobivaju iz uslova odnosno Ako od zapreminskih sila uzmemo silu tee, a smjer ose prema gore (slika 2.2), dobiva se:
(2.4.)

Slika 2.2.: Analiza apsolutnog pritiska u nekoj taki fluida

Uvrtavajui izraz 2.4. u osnovnu jednainu hidrostatike, izraz 2.3., dobiva se:
(2.5.)

Ako jednainu 2.5. integralimo po bilo kojoj liniji , i ako je za fluid

dobivamo:
(2.6.)

Za

dobiva se vrijednost konstante:

(2.7.)

odnosno:
(2.8.)

gdje su: atmosferski pritisak, dubina na kojoj se nalazi posmatrana taka. Jednaina 2.8. pokazuje da je apsolutni pritisak u nekoj taki jednak zbiru atmosferskog (tj. vanjskog pritiska) i hidrostatikog pritiska, uslijed teine stuba fluida visine i jedininog poprenog presjeka. Ranije je navedeno da je pri mirovanju fluida ravnotea mogua ako zapreminske (vanjske) sile imaju svoj potencijal, tj. skalarnu funkciju koja zadovoljava uslov: 16

(2.9.)

Skalarna funkcija je potencijal sile, odnosno potencijalna funkcija. Kao to je ve napomenuto, sile koje imaju svoj potencijal se nazivaju konzervativne sile. Sada emo odrediti potencijal sile tee:

(2.10.)

Na slici 2.2. je prikazano, da je u taki A sila tee po jedinici mase R i dobiveno je:
(2.11.)

Iz izraza 2.10. i 2.11. imamo:

(2.12.)

odnosno, potencijal sile tee:

(2.13.)

Ako se u koordinatnom sistemu kreemo tako da je slijedi da je Na ovaj nain dolazimo do pojma ekvipotencijalne povrine. U sluaju sile tee horizontalne. znai da je

odnosno

odnosno ekvipotencijalne povrine su

2.2.
2.2.1.

PRITISAK NA POVRINE
PRITISAK NA RAVNE POVRINE

U sluaju apsolutnog mirovanja fluida odreivanje intenziteta, pravca i smjera dejstva rezultujue sile pritiska (hidrostatikog pritiska) daje osnovne podatke projektantima brana, ustava, nasipa i dr. Dakle, problem je odrediti silu pritiska na ravnu povrinu nagnutu pod uglom prema ravni horizonta, slika 2.3. Elementarne sile pritiska su normalne na elementarnu povrinu rezultujua sila normalna na posmatranu povrinu. , prema tome je i

Kako se atmosferski pritisak prenosi na obe strane povrine on nee doprinositi rezultujuoj sili, i pritisak je razlika izmeu apsolutnog i atmosferskog pritiska relativni pritisak. Intenzitet elementarne sile pritiska je:
(2.14.)

Intenzitet rezultujue sile pritiska se dobiva integralenjem izraza 2.14.: 17

(2.15.)

Slika 2.3.: Pritisak na ravnu povrinu

Integral

se naziva statiki moment povrine za

osu (presjek ravni sa slobodnom

povrinom tenosti) i oznaava se sa

Prema definiciji srednje vrijednosti integrala:

(2.16.)

gdje je: koordinata teita povrine Sada je:

(2.17.)

mjerene u ravni u kojoj lei povrina.

Vidi se da je intenzitet rezultujue sile pritiska jednak proizvodu pritiska u teitu povrine i povrine . Iz izraza 2.17. se vidi da intenzitet sile pritiska ne zavisi od ugla . Taka u kojoj djeluje rezultujua sila naziva se centar pritiska, hvatite ili centar dejstva. U optem sluaju centar pritiska se razlikuje od teita povrine. Poloaj centra pritiska se odreuje iz uslova da je moment rezultante jednak sumi momenata komponenti, tj.:
(2.18.)

U izrazu 2.18., osu, i oznaava se sa

se naziva aksijalni moment inercije povrine Dakle, dobivamo:

u odnosu na

odnosno:
(2.19.)

18

Ako sa oznaimo ose koje prolaze kroz teite povrine , tada se primjenom teoreme o paralelnoj translaciji osa dobiva:
(2.20.)

uzmemo da je

gdje je:

moment inercije u odnosu na teinu osu povrine. Koritenjem izraza 2.20. i 2.19., dobivamo:
(2.21.)

Kako je aksijalni moment inercije pozitivna veliina, centar pritiska je uvijek dublje od teita posmatrane povrine. Smjer djelovanja rezultujue sile pritiska se odreuje prema smjeru djelovanja elementarnih sila Na primjeru rezervoara sa bonim zidom pod uglom emo prikazati emu su jednake komponente sile pritiska. irina zida (normalno na ravan crtea, slika 2.4.) je

(2.22.)

kako je:

dobivamo:
(2.23.)

gdje je: zapremina tenosti iznad pritisnute povrine zida do slobodne povrine tenosti.

Slika 2.4.: Djelovanje sile pritiska na boni zid

19

2.2.2.

PRITISAK NA ZAKRIVLJENE POVRINE

Kao to se vidi sa slike 2.5. koordinatni sistem je postavljen tako da x y ravan lei na slobodnoj povrini, a osa z orjentisana prema dole.

Slika 2.5.: Pritisak na zakrivljene povrine

Na elementarnu povrinu povrine djeluje elementarna sila koja sa koordinatom zaklapa uglove respektivno. Kada element povrine u taki se moe zamjeniti elementom koji lei u tangencijalnoj ravni koja prolazi kroz tu taku. Vektori su kolinearni i moe se pisati:
(2.24.)

Dalje,
(2.25.)

a komponente sile iz izraza 2.25. su:

(2.26.)

odnosno, komponente se dobivaju integralenjem navedenih izraza 2.26.:

(2.27.)

Kao to nam je poznato iz izraza 2.16., integral:

se naziva statiki moment povrine za odgovarajue vrijednost integrala je:

ose. Prema definiciji, srednja

20

(2.28.)

gdje je: koordinata teita povrine Iz izraza 2.27. i 2.28. se dobiva:

(2.29.)

Odreivanje odgovarajuih centara pritiska, odnosno hvatita. Posmatrajmo povrinu (slika 2.6.). odnosno projekciju povrine na ravan, odnosno ravan

(2.30.)

gdje je: aksijalni moment inercije povrine u odnosu na osu.

Slika 2.6.: Centar pritiska ili hvatite (

ravan)

Primjenom teoreme o paralelnoj translaciji osa (na ose koje prolaze kroz teite) dobiva se:

gdje je: 21

moment inercije u odnosu teinu osu povrine. Na osnovu navedenog, dobiva se:

(2.31.)

Pomou izraza 2.31. odreujemo dubinu na kojoj se nalazi pravac komponente sile pritiska Da bi se jednoznano odredio poloaj centra pritiska primjenie se princip ravnotee momenta za osu:

odnosno:
(2.32.)

gdje je: centrifugalni moment inercije povrine za i osu.

Slika 2.7.: Centar pritiska ili hvatite (

ravan)

Analogno e se uraditi za povrinu ravan, slika 2.7.:

projekciju povrine

na

ravan, odnosno

22

(2.33.)

gdje je: aksijalni moment inercije povrine Primjenom teoreme o paralelnoj translaciji osa, dobiva se: u odnosu na osu.

gdje je: moment inercije u odnosu na teinu osu povrine. Nadalje se dobiva:

gdje je: centrifugalni moment inercije povrine Na kraju, posljednja komponenta sile pritiska je:
(2.34.)

za

osu.

Integral na desnoj strani izraza 2.34. predstavlja zapreminu koja je ograniena izmeu zakrivljene povrine, slobodne povrine tenosti i vertikalnih izvodnica koje dodiruju ivice zakrivljene povrine. Na osnovu izraza 2.34. se moe pisati:

23

(2.35.)

To znai, prema izrazu 2.35., da je intenzitet vertikalne komponente sile pritiska jednak teini tenosti koja se nalazi u prostoru izmeu posmatrane povrine i slobodne povrine tenosti. Pravac djelovanja ove komponente prolazi kroz teite zapremine Do sada je pokazano kako se odreuje intenzitet i pravac djelovanja komponenti sile pritiska. to se tie smjera on je uvijek suprotan smjeru normale okvaenog dijela pritisnute povrine.

2.3.
2.3.1.

POTISAK I PLIVANJE
HIDROSTATIKI UZGON POTISAK

Posmatrae se tijelo potpuno potopljeno u tenost sa ciljem da se odredi intenzitet, pravac i smjer djelovanja sile kojom tenost djeluje na tijelo, slika 2.8.

Slika 2.8.: Hidrostatiki uzgon-potisak

Kako je tijelo ogranieno zatvorenom povrinom rezultante komponenti u i pravcu su jednake nuli, odnosno na potopljeno tijelo ne djeluju horizontalne sile. Na povrinu vertikalna sila djeluje vertikalna sila : a na njoj odgovarajuu povrinu djeluje

(2.36.)

Rezultanta sila, prema izrazu 2.36. je:

(2.37.)

Iz izraza 2.36. i 2.37. se moe vidjeti da je smjer sile smjer sile je prema gore Intenzitet sile iz izraza 2.37. je:

suprotan smjeru

ose, odnosno

24

ili poslije integralenja:

(2.38.)

gdje su: specifina teina tenosti, zapremina tijela. Izraz 2.38. pokazuje da je intenzitet rezultante vertikalnih komponenta sila jednak teini tijelom istisnute tenosti. Ovo je dobro poznat Arhimedov7 zakon koji glasi: svako tijelo uronjeno u tenost prividno gubi onoliko od svoje teine koliko tei tijelom istisnuta tenost. Rezultanta ove sile prolazi kroz teite istisnute zapremine. Taku dejstva ove uzgonske sile potiska, koja se naziva centrom potiska ili uzgona, treba razlikovati od teita uronjenog tijela. Ako uporedimo intenzitete sila: teine tijela
- tijelo tone, - tijelo lebdi u tenosti, - tijelo u tenost se kree prema gore dok jednim dijelom ne izroni. Dio tijela u

i uzgonske sile

, imamo sluajeve:

tenosti trpi potisak koji je jednak teini tijela.

2.3.2.

PLIVANJE I STABILNOST TIJELA PRI PLIVANJU

Ako je potisak vei od teine potpuno potopljenog tijela, tijelo se kree prema gore dok jednim dijelom ne izroni. Tada kaemo da tijelo pliva (slika 2.9.). Slobodna povrina tenosti, kao ravan plivanja, presijeca tijelo. Dobivena povrina se naziva povrina plivanja. Rastojanje od ravni plivanja do najnie take tijela se naziva dubina potapanja. Dio tijela ispod povrine plivanja se naziva deplasman, a sredite potiska se naziva sredite deplasmana . Prava na kojoj lei teite tijela i sredite deplasmana, u stanju ravnotee, se naziva osa plivanja. Plovni objekti su pravilnog oblika i imaju jednu ili vie vertikalnih ravni simetrije. U presjeku ravni simetrije i ravni plivanja dobiva se uzduna osa (normalno na ravan crtea, kroz taku ) koja se naziva osa inklinacije. Rotacija oko ose inklinacije predstavlja bono ljuljanje. Izvoenjem tijela iz ravnotenog poloaja, rotacijom oko ose inklinacije za ugao prvobitno teite ili sredite deplasmana e se pomjeriti u taku a pravac dejstva potiska e biti u pravcu U presjeku pravca dejstva potiska i ose plivanja dobiva se taka metacentar.

Archimedes of Syracuse

25

Slika 2.9.: Plivanje tijela

Intenzitet potiska se ne mijenja jer je poveanje potopljene zapremine kompenzirano isplivavanjem iste veliine zapremine Dakle, pri ovom zakretanju je dolo samo do pomjeranja sredita deplasmana, odnosno do pomjeranja napadne take dejstva sile pritiska. Sile teine i potiska sada formiraju spreg iji obrtni moment tei da okrene objekt oko ose inklinacije. U zavisnosti od poloaja metacentra i teita tijela u odnosu na sredite deplasmana mogu se definisati tri ravnotena stanja: stabilna ravnotea, indiferentna ravnotea, labilna ravnotea. Za odreivanje stanja ravnotee, u kome se nalazi plovni objekt, potrebno je odrediti poluprenik metacentra . Za dati nagib tijela, poluprenik metacentra se moe dobiti iz momentne jednaine sila koje djeluju na tijelo. Veliina momenta koji eli da vrati tijelo u ravnoteni poloaj, tzv. moment uravnoteenja je:
(2.39.)

Za uglove Potopljena polovina tijela je podvrgnuta viku, a polovina koja je iznad tenost smanjuje silu potiska, koje su zbog jednakosti zapremina jednake po intenzitetu, ali su suprotnog smjera.

26

Obzirom da je:

dobivamo:

(2.40.)

gdje su: moment inercije povrine plivanja u odnosu na zapremina potopljenog dijela tijela deplasman. Radijus metacentra direktno je proporcijalan momentu inercije povrine plivanja u odnosu na podunu osu u koju ulaze i geometrijske karakteristike plovnog objekta. osu

2.4.

RELATIVNO MIROVANJE FLUIDA

U mehanici fluida, kao i u mehanici krutog tijela, prouavaju se ne samo apsolutna kretanja ili mirovanja, nego i relativna. Tenost moe mirovati u odnosu na posudu u kojoj se nalazi, ali istovremeno se moe kretati u prostoru zajedno sa posudom. Pri analizi takvih kretanja treba uvesti u proraun inercijalne i prividne sile (centrifugalne i dr.). Inercijalne sile su zapreminske i zato pri prouavanju relativnog mirovanja fluida, pod projekcijama sile treba podrazumjevati ne samo projekcije teine nego i svih inercijalnih sila. Da bi se u ovakvim sluajevima odredio raspored pritisaka u tenosti i oblik slobodne povrine treba primijeniti osnovnu jednainu hidrostatike, ali uzimajui u obzir i inercijalne sile. Dakle, prema d'Alember-ovom, svaki dinamiki sistem se moe tretirati kao statiki pod uslovom da se efekt ubrzanja uzme u obzir preko fiktivnih inercijalnih sila.

2.4.1.

JEDNOLIKO UBRZANO TRANSLATORNO KRETANJE

Ako se posuda kree pravolinijski, konstantnom brzinom, tenost u posudi e relativno mirovati u odnosu na posudu, jer nema sile koja bi je izvela iz tog ravnotenog poloaja, slika 2.10.

27

Slika 2.10.: Jednoliko ubrzano translatorno kretanje

Pri jednoliko ubrzanom pravolinijskom kretanju relativna ravnotea tenost prema posudi zavisi od djelovanja dvije sile: teine i inercije Vektorskim sabiranjem ovih sila dobiva se rezultujua sila Na slici 2.10. su prikazane te sile izraene po jedinici mase. Povrine jednakih pritisaka e biti ravni normalne na pravac rezultujue sile Na primjeru posude koja se kree niz strmu ravan, nagnutu pod uglom ubrzanjem dobivamo: Sada osnovna jednaina za hidrostatiku fluida 2.3., poprima oblik:
(2.42.)

konstantnim
(2.41.)

ili kada se integrali:

(2.43.)

Konstanta integracije se odreuje iz uslova:

Uvrtavanjem konstante integracije u izraz 2.43. i sreivanjem, dobiva se:

(2.44.)

Dobiveni izraz 2.44. predstavlja raspored relativnog pritiska u tenosti. Jednaina slobodne povrine tenosti dobiva se iz izraza 2.44., uz uslov
(2.45.)

Nagib slobodne povrine tenosti prema horizontu je:

28

Povrine konstantnog relativnog pritiska se dobivaju iz uslova paralelne sa slobodnom povrinom tenosti. Ako se posuda kree horizontalno onda je i

i one su

2.4.2.

JEDNOLIKA ROTACIJA TENOSTI OKO VERTIKALNE OSE

Cilindrina posuda napunjena tenou rotira konstantnom ugaonom brzinom oko vertikalne ose, poslije izvjesnog vremena, i tenost e poeti rotirati zajedno sa posudom, slika 2.11. Uzrok tome je trenje tenosti o zid posude koji se prenosi u unutranjost, te sva masa rotira.

Slika 2.11.: Rotacija tenosti oko vertikalne ose

U ovom sluaju tenost relativno miruje u odnosu na posudu. Dakle, sili teine treba dodati horizontalnu centrifugalnu silu. Ako je ugaona brzina dobiva se:
(2.46.)

Osnovna jednaina hidrostatike sada glasi:

ili poslije integralenja:

(2.47.)

Iz uslova

dobivamo

odnosno:
(2.48.)

Uvrtavanjem konstante 2.48. u izraz 2.47. i sreivanjem, dobiva se: 29

(2.49.)

Dobiveni izraz 2.49. predstavlja raspored relativnog pritiska u tenosti. Jednaina slobodne povrine tenosti se dobiva iz uslova :

(2.50.)

Izraz 2.50. predstavlja jednainu paraboloida. Sada je potrebno odrediti visinu na koju e se podignuti tenost uz zid posude u odnosu na poetnu visinu (prije rotacije) i na koju dubinu e se spustiti tenost u osi rotacije. Prema slici 2.11. poluprenik posude je , visina paraboloida tenost uz zid posude je . Za take na zidu vrijedi jednaine, izraz 2.50., dobiva: i visina do koje se podigne pa se iz posljednje

(2.51.)

Sa druge strane, ako je H bila visina tenosti u posudi prije rotacije, njena zapremina ostaje ista i za vrijeme rotacije, odnosno:

Primjeuje se da je zapremina paraboloida jednaka polovini zapremine cilindra iste baze i visine.

Dalje slijedi da je:

Vidi se, da se tenost u sredini posude, zid posude.

, spusti za istu vrijednost za koju se podigne uz

Probleme iz ove oblasti je praktinije rjeavati u cilindrinim koordinatama:

Sada izraz za raspored relativnog pritiska glasi:

Naprijed prikazano je vezano za postavljanje koordinatnog poetka u tjeme paraboloida. 30

Osnovna jednaina rotacije oko ose, kada cijela masa fluida rotira istom ugaonom brzinom kao i posuda, glasi:

Konstantu integracije sistemu.

odreujemo iz poznatog uslova, a prema odabranom koordinatnom

Saznanja iz ovog poglavlja se koriste kada se eli poveati pritisak, npr. pri livenju eljeza u kalupe, za rad centrifugalnih pumpi i dr. Ista pojava se moe iskoristiti ako su u posudi pomijeane dvije tenosti razliitih specifinih teina, onda kao to se zna, tenosti tee da se rasloje (razdvoje, separiraju) i da laka tenost zauzme poloaj iznad tee. Uzrok raslojavanju je nejednak pritisak koji se javlja u pojedinim takama na istoj dubini i koji je posljedica specifinih teina fluidnog elemenata. Na ovom principu su sagraeni separatori koji se koriste u industriji proizvodnje mlijeka, eera, nafte, itd.

31

3.

KINEMATIKA FLUIDA

Kinematika fluida prouava kretanje fluidnih elemenata i fluida kao cjeline ne vodei rauna o silama koje uzrokuju kretanje. Postoji bitna razlika meu promjenama koje mogu nastupiti pri kretanju elemenata krute materije i fluidnih elemenata. Element krute materije se moe kretati translatorno i da pri tome rotira bez promjene oblika, dok fluidni element pri kretanju mijenja poloaj, oblik i zapreminu, ukratko, moe se deformisati. U sutini, kinematika fluida daje matematike opise kretanja fluida, ime predstavlja osnove za analizu kretanja pod dejstvom sila, to se prouava u dinamici fluida. Pored matematikog opisivanja kretanja, kinematika fluida upotpunjava saznanja o kretanju fluida eksperimentalnim putem.

3.1.

BRZINA I UBRZANJE

Tekoe u opisivanju kretanja fluida su uzrokovane neprekidnou sredine koja sadri veliki broj elemenata fluida. Poznavati kretanje fluida znai poznavati brzinu i ubrzanje svakog fluidnog elementa. Za ovo se primjenjuju dva metoda: Lagraneov8 i Ojlerov9. Prvi metod je dao Lagran, a sutina mu je u tome to se svaki element fluida prati na putu kroz prostor, onako kako se to radi u mehanici materijalne take. Drugi metod je postavio Ojler, i po njemu se uoi taka u prostoru za koju se odreuje brzina i ubrzanje. Ako se za sve take prostora uspiju odrediti ove veliine, u svakom trenutku vremena, onda e strujanje biti potpuno definisano.

3.1.1.

LAGRANEOV METOD

Posmatrajmo kretanje fluida u prostoru koji je definisan Dekartovim koordinatnim sistemom. Neka se u trenutku vremena posmatrani fluidni element nalazi u taki koja ima svoj radijus vektor . U proizvoljnom vremenskom trenutku , isti fluidni element se nalazi u taki , koja ima radijus vektor , tj.:
(3.1.)

gdje su:
(3.2.)

ili
(3.3.)

8 9

Joseph Louise Lagrange Leonhard Euler

32

Vrijednosti , u izrazima 3.2. i 3.3., se nazivaju Lagraneovim varijablama. Pogodno je da se svaki fluidni element oznai (definie) poetnom pozicijom. Tako se, naprijed posmatrani element, oznaava kao element . Po definiciji, brzina neke materijalne take je jednaka prvom izvodu radijus-vektora poloaja u vremenu, tj.:
(3.4.)

ili izraeno preko komponenti:

(3.5.)

gdje su komponente brzine odreene sa:

(3.6.)

Prema definiciji ubrzanja:

(3.7.)

ili ako se ubrzanje, izraz 3.7., izrazi preko komponenata ubrzanja:

(3.8.)

Prednost ovakvog rjeavanja je u tome to je putanja svakog fluidnog elementa odmah poznata, ali praktina primjena u dinamici fluida, vodi veoma sloenim jednainama, koje je teko rjeavati.

3.1.2.

OJLEROV METOD

Prema ovoj metodi nije potrebno oznaavati pojedine fluidne elemente. Umjesto toga, karakteristika strujanja se odreuje u proizvoljnoj taki u proizvoljnom trenutku vremena . Ovako se, formalno matematiki, brzina moe predstaviti:
(3.9.)

ili izraavajui vektor brzine preko komponenti:

(3.10.)

gdje su:
(3.11.)

Prednost Ojlerovog metoda je u tome to vodi prema jednostavnim jednainama. Kada su poznata rjeenja u obliku 3.11., mogue je dobiti Lagraneov opis kretanja, rjeavajui sistem jednaina 3.12.:
(3.12.)

33

(3.12.)

uz poetne uslove:

, dobiva se:
(3.13.)

Da bi se definisali izrazi za ubrzanje po Ojlerovoj metodi, posmatrae se promjena brzine izmeu take odreene vektorom i take odreene sa Neka se fluidni element, koji se u ternutku vremena , zatekne u poloaju odreenom sa nakon isteka vremena pree u poloaj odreen sa Zbog pojednostavljenja posmatrae se promjena brzine samo u ili prema jednaini iz izraza 3.11. :
(3.15.)

pravcu:
(3.14.)

Razvojem prvog lana na desnoj strani izraza 3.15. u Taylorov red, zanemarujui lanove vieg reda, dobiva se:

10

ili
(3.16.)

Obzirom da je kao:

element putanje fluida, njegove komponente

se mogu izraziti

Sada se promjena komponente brzine moe predstaviti kao:

(3.17.)

Kako je, po definiciji, ubrzanje:

(3.18.)

koristei izraz 3.17., dobiva se:

(3.19.)

ili

10

Brook Taylor

34

(3.20.)

Analogno se mogu izvesti izrazi i za druge dvije komponente ubrzanja:

(3.21.)

gdje je operator:
(3.22.)

poznat pod nazivom materijalni, odnosno supstancijalni izvod ili Stoksov totalni izvod. U izrazima 3.20. i 3.21. za komponente ubrzanja, prvi lan materijalnog izvoda je promjena brzine sa vremenom u posmatranoj taki i naziva se lokalnim ubrzanjem. Preostala tri lana predstavljaju promjenu brzine uslijed promjene poloaja elemenata fluida i nazivaju se konvekcijsko, prenosno ili usputno ubrzanje. Obzirom da je ubrzanje vektorska veliina moe se napisati kao:
(3.23.)

Pored Dekartovog koordinatnog sistema u mehanici fluida se esto koriste cilindrini ili sferni koordinatni sistemi. Izbor sistema zavisi od graninih uslova. Izrazi za komponente ubrzanja u cilindrinom koordinatnom sistemu glase:

(3.24.)

Izrazi za komponente ubrzanja u cilindrinom koordinatnom sistemu

glase:

(3.25.)

Na slikama 3.1. i 3.2. su prikazane komponente brzine u cilindrinom i sfernom koordinatnom sistemu, respektivno.

35

Slika 3.1.:Komponente brzine u cilindrinom koordinatnom sistemu

Slika 3.2.: Komponente brzine u sfernom koordinatnom sistemu

3.2.

PRINCIP RELATIVNOG KRETANJA

(3.26.)

Brzina je vektor koji se moe izraziti preko svojih komponenti: i u optem sluaju, je funkcija poloaja take i vremena. U ovome je osnovna razlika u analizi kretanja fluida i vrstog tijela. U sluaju kretanja vrstog tijela za poznavanje brzine ma koje take u njemu dovoljno je poznavanje brzine centra mase, poloaja te take u odnosu na centar mase (koji je konstantan) i ugaone brzine take oko trenutne ose rotacije u odnosu na centar mase. U najoptijem sluaju kretanja fluida, brzina pojedinih elemenata se ne moe definisati brzinom centra mase, relativnim poloajem take i njenom ugaonom brzinom, jer se u masi fluida pri njenom kretanju svi ovi parametri mijenjaju u toku vremena. Dobar primjer 36

kompleksnosti kretanja fluida je njegovo kretanje prilikom pomjeranja nekog tijela kroz fluid. Pravci i intenziteti brzine u raznim takama mijenjat e se promjenom pravca kretanja tijela, a kretanje e se nastaviti i poslije zaustavljanja tijela, mada su tada promjene znatno manje. Dakle, kretanje fluida se razlikuje od kretanja vrstog tijela po tome to brzina mora biti poznata u nizu karakteristinih taaka, a po mogunosti i u izvjesnim uzastopnim intervalima. Ako je poznata ovakva promjena brzine, onda se kae da je definisano strujanje. Dato strujanje se moe znatno uprostiti primjenom principa relativnog kretanja, koji kae da je brzina nekog tijela u odnosu na drugo, jednaka vektorskoj razlici izmeu brzina jednog i drugog tijela, mjerenih sa iste take posmatranja. Za navedeni primjer, ovim principom tijelo koje se kretalo kroz fluid e doi u stanje mirovanja, a okolni fluid e obstrujavati potopljeno tijelo. Primjena principa relativnog kretanja je prikazana na slici 3.3., gdje je za tijelo izabrana kugla.

Slika 3.3.: Princip relativnog kretanja

Tijelo se kroz fluid kree brzinom Oduzimanjem brzine kretanja elementa fluida

dok je brzina fluidnog elementa u taki ,

od apsolutne brzine elementa fluida u odnosu na tijelo,

, dobiva se relativna brzina

(3.27.)

Vektor je brzina elementa fluida kakva bi ona bila za posmatraa fenomena kretanja kada bi se on nalazio na tijelu prilikom njegovog kretanja. Ovaj princip ima veliku primjenu u eksperimentalnoj mehanici fluida kao i pri analizi kvazistacionarnih fenomena.

3.3.

STRUJNA SLIKA

Iz prirode kretanja elemenata fluida unutar mase fluida, se vidi, da bi za opisivanje kretanja mase trebalo poznavati zakone kretanja svih pojedinih elemenata fluida unutar te mase. Ovakav pristup izuavanju kretanja fluida je praktino nemogu, pa se prilo izvjesnoj generalizaciji kretanja elemenata uvoenjem pojma kao to su strujna linija, trajektorija, trag i strujna mrea. Sistem ovakvih linija daje uvid u kretanje fluida i predstavlja neku vrstu vizualizacije fenomena, kako strujanja fluida kao mase tako i kretanja njegovih elemenata u pojedinim zonama toka.

37

3.3.1.

STRUJNA LINIJA ILI STRUJNICA

Strujna linija ili strujnica se definie kao linija na koju, u datom trenutku vremena, vektori brzine svih elemenata fluida na toj liniji imaju pravac tangente na nju.

Slika 3.4.: Strujna linija ili strujnica

Prema ovoj definiciji strujna linija pokazuje trenutni pravac kretanja fluida u svakoj svojoj taki, tj. ne moe biti kretanja fluida popreno na strujnu liniju, jer je komponenta vektora brzine u ovom pravcu jednaka nuli. Iz definicije se vidi da je element strujne linije napisati kao: paralelan sa vektorom brzine to se moe
(3.28.)

Odavde slijedi:
(3.29.)

Strujne linije su u najoptijem sluaju krive linije. Sistem strujnih linija e konvergirati ili divergirati u zavisnosti od oblika graninih povrina kroz ili oko kojih fluid struji.

3.3.2.

PUTANJA ILI TRAJEKTORIJA

Putanja ili trajektorija je linija koja povezuje sve take u prostoru kroz koje je proao jedan te isti, posmatrani, fluidni element u toku vremena kretanja. Matematike jednaine trajektorije su date izrazom 3.30.:

(3.30.)

38

sa poetnim uslovima za element.

koji time odreuju i fluidni

Prema navedenom, dok je sistem strujnih linija momentalna slika kretanja, sistem trajektorija je slika kretanja fluida u toku vremena. U najoptijem sluaju, strujnice i trajektorije su dva sistema linija koje se meusobno znatno razlikuju. Jedino ako se sistem strujnih linija ne mijenja po obliku u toku vremena onda e ovaj sistem predstavljati i sistem trajektorija.

3.3.3.

TRAG
povezuje sve elemente fluida koji

Trag predstavlja liniju koja u datom trenutku vremena su proli kroz neku fiksnu taku prostora.

Ako se u odreenu taku prostora postavi marker malih dimenzija, npr. igla kroz koju se moe ubrizgavati boja i svakih sekundi ubrizgavamo minimalnu koliinu boje. Uskoro e u fluidnom polju biti oznaeni (vidljivi) ti elementi. Spajanjem vidljivih taaka fluida se dobiva trag. Kada je strujanje stacionarno, strujnica, putanja i trag predstavljaju jednu te istu liniju.

3.3.4.

STRUJNO VLAKNO ILI STRUJNA CIJEV

Masa fluida koja se kree ispunjena je cijelim nizom zamiljenih strujnica, Ako se zamisli kretanje dijela fluidne mase unutar prostornog niza strujnih linija, kao na slici 3.5., onda se tako ogranien prostor ovom strujnom povrinom naziva strujno vlakno ili strujna cijev.

Slika 3.5.: Strujno vlakno ili strujna cijev

Dok se brzina moe znatno mijenjati u nekom poprenom presjeku toka, za pojedina strujna vlakna poprenog presjeka diferencijalnog reda veliine, brzine u svim takama poprenog presjeka su jednake. Jednaina kontinuiteta primijenjena na strujno vlakno daje elementarni protok kroz ma koji presjek vlakna, i jednak je:
(3.31.)

gdje su: 39

konstantne veliine brzina u odgovarajuim presjecima vlakna. Obzirom da je elementarna zapremina fluida:
(3.32.)

onda se zapremina fluida koja proe u jedinici vremena kroz posmatrani presjek naziva protokom,
(3.33.)

Ovako definisana veliina

, izraz 3.33., predstavlja zapreminski protok fluida.

3.3.5.

VRTLONA LINIJA

Na isti nain, kao to strujna linija ima vektore brzina kao svoje tangente u svakoj taki kroz koje prolazi, vrtlona linija u svakom trenutku vremena i u svakoj taki fluidne mase ima vektore vrtloenja kao svoje tangente. Kako je element vrtlone linije paralelan sa vektorom vrtloenja vektorski proizvod te dvije veliine mora biti nula:
(3.34.)

Navedeni izraz 3.34. u Dekartovom koordinatnom sistemu se moe pisati kao:

(3.35.)

to predstavlja jednainu vrtlone linije.

3.3.6.

VRTLONA CIJEV ILI VRTLONO VLAKNO

Sve to je napisano za brzinu u poglavlju 3.3.4. analogno se moe napisati i za vektor vrtloenja Ova dva vektora meusobno su povezana pojmom cirkulacije. Vektor brzine zadovoljava diferencijalnu jednainu kontinuiteta za nestiljiv fluid, pa se kombinacijom ovih izraza moe napisati jednaina kontinuiteta:
(3.36.)

koja zadovoljava vektor vrtloenja i vai uvijek kada je zadovoljen uslov Odgovarajui integralni oblik jednaine 3.36. je:
(3.37.)

Analogno formiranju strujne cijevi, elementarni dio strujnog toka ili preciznije vrtlonog toka moe se ograniiti povrinom od sistema vrtlonih linija koja e sainjavati vrtlonu cijev (slika 3.6.). Za vrtlonu cijev je vezan pojam konstantnosti cirkulacije za svaki presjek, a za strujnu cijev je vezan pojam konstantnosti protoka za svaki presjek cijevi. Ovo je prva Helmholcova11 teorema o vrtlogu.

11

Hermann Ludwig Ferdinand von Helmholtz

40

Druga Helmholcova teorema glasi: data vrtlona cijev se uvijek sastoji od istih elemenata fluida bez obzira da li je ona prenoena ili deformisana prilikom strujanja fluida.

Slika 3.6.: Vrtlona cijev ili vrtlono vlakno

Trea Helmholcova teorema glasi: stepen vrtloenja fluida, tj. cirkulacija po zatvorenoj krivoj se moe mijenjati samo pod dejstvom smiuih napona unutar fluida.

3.4.

JEDNAINA KONTINUITETA

Osnovni princip kontinuiteta je zakon o odranju mase, koji glasi: poveanje mase fluida u jedinici vremena sadrane u nekoj ogranienoj zapremini mora biti jednaka razlici mase u jedinici vremena koja je ula i izala iz posmatrane zapremine. Za vrijeme kretanja zapremina moe mijenjati oblik i veliinu, ali ukupna masa u njoj ostaje ista, to znai da se i gustina fluida moe mijenjati.

3.4.1.

JEDNAINA KONTINUITETA U DIFERENCIJALNOM OBLIKU

Ako postoji ulaz i izlaz mase fluida kroz povrinu koja opkoljava posmatranu zapreminu onda uslovu odranja mase dodajemo uslov neprekidnosti sredine fluida. Pod ovim uslovima promjena mase u jedinici vremena unutar posmatrane zapremine mora biti jednaka fluksu mase fluida kroz povrinu koja opkoljava tu zapreminu. Posmatrajmo zapreminu paralelopipeda fluida povrinu ija je gustina je dat jednainom: (slika 3.7.) u polju vektora brzina Maseni protok fluida kroz elementarnu
(3.38.)

gdje je brzina

normalna na povrinu . Vrijednost tog proizvoda u centru

(3.39.)

Od interesa je posmatrati kako se mijenja proizvod paralelopipeda , je:

41

Slika 3.7.: Zapremina paralelopipeda u polju vektora brzina fluida

Promjena mase paralelopipeda u vremenskom periodu odreena kao:

, uslijed kretanja u

pravcu, je
(3.40.)

gdje su:

Uvrtavanjem

u izraz 3.40., dobivamo:

(3.41.)

Analogno se dobije i za druga dva pravca:

(3.41.)

Dakle, ukupna promjena mase je:

(3.42.)

Promjena mase unutar nepromijenjene zapremine mora se odraziti na promjenu gustine, tj.:
(3.43.)

U izrazu 3.43. je upotrjebljen parcijalni izvod da oznai diferenciranje u odnosu na vrijeme u nekoj specifinoj taki prostora.

42

Izostavljajui indeks , obzirom da taka predstavlja proizvoljno odabranu taku i izjednaavajui izraze 3.42. i 3.43., dobiva se:

ili
(3.44.)

Dobiveni izraz 3.44. predstavlja jednainu kontinuiteta u diferencijalnom obliku za nestacionarno strujanje stiljivog fluida. Jednaina kontinuiteta ili jednaina neprekidnosti za stacionarno strujanje fluida glasi:

ili
(3.45.)

jer je:

Za stacionarno strujanje homogenog nestiljivog fluida, imamo:

i jednaina kontinuiteta glasi:

(3.46.)

ili

Napomena: Jednaina kontinuiteta 3.44. se moe pisati kao:

ili
(3.47.)

43

Pri stacionarnom strujanju, gustina i brzina ne zavise eksplicitno od vremena te je prvi lan jednaine 3.47. jednak nuli. Ako je fluid nestiljiv jednaina kontinuiteta se uprotava:
(3.48.)

Jednaina 3.48. nije dovoljna, sama po sebi, da bi se definisao nestiljiv fluid. Na osnovu samo ovog uslova, izraz 3.48., jednaina kontinuiteta 3.47. glasi:
(3.49.)

i moe biti zadovoljena ne samo za

, nego i za

koje zadovoljava jednaine 3.50.:

(3.50.)

Prva jednaina 3.50. pokazuje da gustina eksplicitno ne zavisi od vremena, a druga samo to da se elementi fluida kreu u slojevima jednake gustine, to se moe dogoditi i u stiljivom fluidu. Brzina je u ovom sluaju uvijek normalna na gradijent gustine. Jednaina kontinuiteta 3.44. se moe pisati: u cilindrinom koordinatnom sistemu :
(3.51.)

u sfernom koordinatnom sistemu

:
(3.52.)

3.4.2.

JEDNAINA KONTINUITETA U INTEGRALNOM OBLIKU

Jednaina kontinuiteta u diferencijalnom obliku daje samo uvid u mehanizam toka jer se odnosi na element fluida. Za njenu praktinu primjenu, jednainu je potrebno napisati za konanu zapreminu fluida. U tom cilju, za date uslove toka, treba integraliti odgovarajuu diferencijalnu jednainu. Posmatrae se konana zapremina poznata kao strujna cijev, oblika kao na slici 3.8. U njoj nema protoka kroz omota cijevi i strujanje se odvija samo kroz povrine koje predstavljaju poprene presjeke diferencijalnog reda veliine. Te povrine ortogonalno sijeku linije elementarne strujne cijevi strujnog vlakna. Napomena: Treba napomenuti da na slici 3.8. se poklapaju sa pravcima brzina i i on je normalan na brzinu . predstavljaju ortove povrina i sa svojim pravcima (iako to nije prikazano na slici). je ort povrine

Za integralenje diferencijalne jednaine kontinuiteta potrebno je uvesti dopunski uslov o stacionarnosti tako da je integralni oblik diferencijalne jednaine kontinuiteta za strujanje stiljivog fluida kroz strujnu cijev: 44

ili poslije primjene Gausove 12 teoreme:

odnosno:
(3.53.)

gdje je

ukupni protok kroz povrinu .

Slika 3.8.: Strujna cijev

Napomena: Zapreminski integral se transformie u povrinski i obratno pomou Gausove teoreme, koja se ponekad naziva Grinova13 teorema ili teorema Ostrogradskog14, kao npr.:

Prema slici 3.8. imamo:

12 13

Carl Friedich Gauss George Green 14 Mikhail Vasilievich Ostrogradsky

45

(3.54.)

znak minus na desnoj strani izraza 3.54. je zbog suprotnih smjerova vektora je srednja brzina u poprenom presjeku ,

(3.55.)

i
(3.56.)

jer je vektor nuli.

normalan na ort

povrine

, pa je doprinos ovoga lana jednak

Sada moemo napisati:

ili
(3.57.)

Izraz 3.57. predstavlja jednaina kontinuiteta u integralnom obliku za stiljiv fluid. Njeno tumaenje: Protok mase fluida u jedinici vremena je isti kroz svaki presjek normalan na pravac brzine, odnosno pravac strujanja.

U sluaju da je fluid nestiljiv jednaina 3.57. postaje jednaina protoka zapremine fluida:
(3.58.)

koja se interpretira kao: Protok zapremine fluida u jedinici vremena kroz povrinu normalnu na pravac vektora brzine je konstantan u svim presjecima. i , respektivno.

Maseni i zapreminski protok imaju dimenzije

Dobivena jednaina kontinuiteta u integralnom obliku 3.57. se moe primijeniti ako je strujanje stacionarno, u presjecima u kojima su brzine u svim takama iste. Ako brzina u posmatranom presjeku nije ista u svim takama onda se maseni i zapreminski protok izraava preko srednje brzine protoka kroz dati presjek:
(3.59.)

3.5.

VIDOVI KRETANJA FLUIDNOG ELEMENTA

Kretanje vrstog tijela je definisano veliinom translacije i rotacije. Fluidni element, kao element neprekidne sredine, je pri svom kretanju, u najoptijem sluaju, pored translacije i 46

rotacije, podvrgnut promjeni veliine i oblika koja se naziva deformacija. U mehanici fluida se govori o ovim promjenama u jedinici vremena, tj. govori se o brzini deformacije, dok se u teoriji elastinosti ili teoriji plastinosti tretiraju apsolutne veliine ovih promjena. U cilju analize svih vidova kretanja fluidnog elementa posmatrajmo element, u ravni slike 3.9., koji ima oblik pravougaonika .

Slika 3.9.: Kretanje fluidnog elementa

U optem sluaju brzina fluida se mijenja u cijelom fluidnom polju, pa su brzine u takama razliite. Uzmimo da su u posmatranom trenutku vremena brzine fluida u takama:

Kako se uglovi pravougaonika kreu razliitim brzinama, njihova meusobna udaljenost se mijenja, to je osnovna razlika u odnosu na kretanje vrstog tijela. Za analizu vidova kretanja fluidnog elementa pogodno ih je klasificirati u slijedee grupe: bez deformacije: translatorno i rotaciono, sa deformacijom: linearno i ugaono.

47

Translatorno kretanje elemenata fluida prikazano je na slikama 3.10. i 3.11.

Slika 3.10.: Translatorno kretanje elementa fluida

Slika 3.11.: Translatorno kretanje elementa fluida

Karakteristika ovog kretanja je da stranice ostaju paralelne poetnoj poziciji, i da elementi ne mijenjaju svoje dimenzije. Veliina translacije u pravcu je ,au pravcu je . Kod rotacionog kretanja fluidni element rotira, ali se uglovi izmeu stranica i dijagonala ne mijenjaju. Translatorno i rotaciono kretanje je svojstveno kretanju vrstog tijela. Kao mjera rotacije fluidnog elementa definie se ugao zakretanja dijagonale. Linearno deformaciono kretanje analizira se pomou slike 3.12. U poetnom trenutku vremena fluidni element se nalazi u poziciji . Nakon isteka vremena , fluidni element se premjestio u poloaj . Posmatrae se kretanje samo u se stranica pree put:
(3.60.)

pravcu. Kretanje kree brzinom

je definisano brzinom njene srednje take . Uvremenskom intervalu

, dok , stranica

a stranica

:
(3.61.)

Razlika u preenim putevima, izrazi 3.60. i 3.61., daje veliinu istezanja fluidnog elementa:
(3.62.)

48

Slika 3.12.: Linearno deformaciono kretanje fluidnog elementa

Brzina relativnog istezanja fluidnog elementa, poznata je kao brzina linearne deformacije:
(3.63.)

Analogno se dobiva za kretanje u

pravcu:
(3.63.)

Parcijalni izvodi komponenata brzine deformacije u pravcu istoimenih osa predstavljaju brzine relativnih linearnih deformacija u pravcu istih osa. Kretanje fluidnog elementa pri kome dolazi do deformacije uglova analizira se pomou slike 3.13. U trenutku fluidni element se nalazi u poziciji , a poslije isteka vremenskog perioda fluidni element zauzima poziciju . Isprekidanim linijama je naznaeno samo poetno translatorno pomjeranje elemenata. Zbog razliitih brzina uglova fluidnog elementa dolazi do deformacije uglova za i kao i zakretanja dijagonale u odnosu na pravac dijagonale za ugao . Zakretanje diagonale se moe priblino izraziti kao:
(3.64.)

Obzirom da je:
(3.65.)

iz izraza 3.64. i 3.65. se dobiva:

(3.66.)

49

Slika 3.13.: Kretanje fluidnog elementa sa deformacijom uglova

Na osnovu geometrijskih odnosa sa slike 3.13. i znajui da je za male vrijednosti uglova , dobiva se:
(3.67.)

Zanemarujui lanove vieg reda u izrazu 3.67., dobiva se:

(3.68.)

Analogno se moe dobiti i:

(3.69.)

Na osnovu izvedenih izraza 3.68. i 3.69., izraz 3.66., za ugao zakretanja kao:

se moe pisati

(3.70.)

Brzina rotacije fluidnog elementa je:

(3.71.)

Analogno, za sluaj prostornog fluidnog elementa, se mogu dobiti i druge dvije prostorne komponente vektora rotacije (vrtloenja):
(3.71.)

50

(3.71.)

gdje se

, u Dekartovom koordinatnom sistemu, definie kao:

(3.72.)

Obzirom na komponente vektora rotacije fluidnog elementa, jednaine u izrazu 3.71., zakljuuje se da je vektor rotacije jednak polovni rotora vektora brzine, tj.:
(3.73.)

Vektor rotacije

se naziva vrtlog.

Sa slike 3.13. kretanja fluidnog elementa, pri kome dolazi do deformacije, se moe odrediti ugaona deformacija fluidnog elementa koja predstavlja ukupnu promjenu ugla stranica:

ili
(3.74.)

Kao mjera brzine deformacije

uzima se jedna polovina vrijednosti izraza 3.74, tj.:

(3.75.)

i za sluaj prostornog fluidnog elementa, preostale dvije komponente brzine deformacije su:

(3.75.)

Rezimirajmo: Ako posmatramo opti sluaj kretanja prostornog fluidnog elementa, imamo: Brzine translacije: Brzine linearne deformacije:

Brzine ugaone deformacije:

Brzine rotacije:

Ugaona deformacija je poznata i kao deformacija smicanja, jer je ona posljedica dejstva smiuih sila. I rotacija je posljedica dejstva smiuih sila jer se moe interpretirati kao specijalni sluaj ugaone deformacije, kao to je prikazano na slici 3.14. 51

Slika 3.14.: Rotacija fluidnog elementa

Translacija i linearna deformacija su posljedice dejstva normalnih sila. Suma komponenti brzina linearne deformacije je brzina zapreminske deformacije ili diletacije.

3.6.

CIRKULACIJA

Cirkulacija se definie kao linijski integral vektora brzina po zatvorenoj krivoj , slika 3.15.:
(3.76.)

gdje je

zatvorena kriva.

Slika 3.15.: Cirkulacija

Bez vektorskih oznaka, izraz 3.76. za cirkulaciju glasi:

(3.77.)

Sada emo pokazati vezu izmeu vrtlonosti (vrtloga) i cirkulacije. Posmatrae se elementarni pravougaonik u ravni , sa starnicama i , a trai se elementarna cirkulacija du stranica pravougaonika, slika 3.16. Kontura se obilazi u pozitivnom smijeru. Ako su i projekcije brzine u taki , onda su u takama one date izrazima napisanim na slici 3.16. Elementarnoj stranici pripada srednja brzina:
(3.78.)

Analogno se dobije i za ostale stranice. 52

Slika 3.16.: Elementarna cirkulacija

Elementarna cirkulacija je:

ili poslije sreivanja:

(3.79.)

Uzimanje srednjih brzina umjesto stvarnih brzina, na odgovarajuim stranicama, je doputeno obzirom na male dimenzije pravougaonika. Izrazi za cirkulaciju du stranica i su negativni jer je smjer brzina suprotan smjeru kojim se obilazi pravougaonik. Dakle, elementarna cirkulacija je srazmjerna dvostrukoj projekciji vrtlonosti (vrtloga) u pravcu normale elementarne povrine . Analogno dolazimo i do izraza elementarnih cirkulacija za ravnima i du stranica : i oko pravougaonika u

(3.79.)

Nita se ne bi promijenilo kada bi se umjesto elementarnih pravougaonika, poloenih u koordinatne ravni, posmatrala elementarna povrina u prostoru. Za elementarnu cirkulaciju imamo opti izraz:
(3.80.)

Kriva

ograniava povrinu

Izraz 3.80. se moe primijeniti i na krivu povrinu konanih elemenata, koju opkoljava kriva . Da bi se ovo dokazalo podjelie se povrina na elementarne povrine i na svaku od njih e se primjeniti izraz 3.80., slika 3.17. 53

Slika 3.17.: Cirkulacija

Zbir elementarnih cirkulacija oigledno:

daje traenu cirkulaciju . Sabiranjem izraza 3.80., postaje

(3.81.)

Treba primijetiti da se ponitavaju cirkulacije du graninih linija dva susjedna elementa jer se oko njih obilazi u suprotnom smjeru. Zato preostaje samo cirkulacija du krive , koja opkoljava povrinu . Prema tome je:
(3.82.)

Ovaj izraz slijedi direktno iz Stoksove teoreme o pretvaranju linijskog integrala u povrinski. Izraz 3.82. se moe interpretirati kao: cirkulacija du krive ma kakvog oblika je jednaka protoku rotora brzine kroz povrinu ogranienu tom krivom. Bez vektorskih oznaka, Stoksov izraz glasi:

3.7.

KLASIFIKACIJA VIDOVA KRETANJA FLUIDA

Do sada smo se sreli sa vie vidova kretanja fluida. Moglo se uoiti da se podjela kretanja moe izvriti prema ponaanju elemenata fluida i prema nainu promjene polja toka pri njegovom kretanju. Mogui vidovi kretanja fluida prema nainu promjene polja toka zavise od toga da li se polje mijenja u taki ili u polju.

54

3.7.1.

STACIONARNO I NESTACIONARNO KRETANJE FLUIDA

Stacionarno kretanje fluida je kretanje kod kojeg u posmatranoj taki prostora nema promjene polja toka u vremenu, tj.:
(3.83.)

gdje je

bilo koje polje toka, npr. polje brzina, napona, gustina, temperature itd.

Nestacionarno kretanje fluida je kretanje kod kojeg dolazi do promjene polja toka po vremenu u posmatranoj taki prostora. Ako je pojam stacionarnosti ili nestacionarnosti vezan za polje brzine, onda su ovi vidovi kretanja definisani na bazi postojanja ili nepostojanja lokalnog ubrzanja. U stacionarnim uslovima strujanja slika ostaje nepromijenjena. Kod nestacionarnog kretanja fluida, u posmatranoj zoni toka, slika se mijenja sa vremenom.

3.7.2.

UNIFORMNO I NEUNIFORMNO KRETANJE FLUIDA

Uniformno ili jednoliko kretanje fluida je kretanje kod kojeg nema promjene brzine du strujne linije, a neuniformno ili nejednoliko kod kojeg se brzina mijenja du strujne linije. Ova dva vida kretanja fluida su usko vezana za postojanje konvekcijskog ubrzanja. Kod uniformnog kretanja konvekcijsko ubrzanje je jednako nuli, a strujne linije predstavljaju sistem meusobno paralelnih linija. Kod neuniformnog kretanja konvekcijsko ubrzanje postoji, a sistem strujnih linija e konvergirati ili divergirati u zavisnosti od toga da li se brzina poveava ili smanjuje.

3.7.3.

VRTLONO I NEVRTLONO KRETANJE FLUIDA

Ovi vidovi kretanja su vezani za ponaanje elemenata fluida pri kretanju mase fluida. U zavisnosti od toga da li oni rotiraju ili ne oko svoje ose, kretanje moe da bude vrtlono ili nevrtlono. Vrtlono kretanje fluida je takvo kretanje kod kojega dolazi do rotacije elemenata fluida oko njihove ose pri kretanju mase fluida:
(3.84.)

a nevrtlono kretanje je kretanje kod kojeg elementi fluida ne rotiraju oko svoje ose:
(3.85.)

Pri nevrtlonom kretanju elementi fluida mogu da trpe istu ugaonu deformaciju ili isto klizanje, ali su komponente brzine rotacije jednake nuli.

3.7.4.

VISKOZAN I NEVISKOZAN FLUID

Postojanje ili zanemarivanje efekta viskoziteta dovodi do pojma realnog (viskoznog) i idealnog (neviskoznog) fluida. Kako su svi fluidi u manjoj ili veoj mjeri viskozni oni e u zavisnosti od uslova kretanja da se ponaaju kao realni ili idealni. Kao primjer se moe 55

navesti kretanje viskoznog fluida pri rotaciji posude oko svoje ose u kojoj se nalazi fluid i sluaj rotacije tankog cilindra oko svoje ose postavljenog u fluid. U prvom sluaju fluidni element e rotirati oko svoje ose, strujanje je vrtlono i efekt viskoziteta je oigledan. Meutim, u drugom sluaju nema rotacije fluidnih elemenata oko njihove ose, strujanje je nevrtlono i fluid, mada je viskozan, se pri svom kretanju ponaa kao neviskozan, tj. idealan.

3.7.5.

LAMINARNO I TURBULENTNO KRETANJE FLUIDA

Ova dva vida kretanja fluida se isto tako odnose na ponaanje elemenata fluida pri kretanju mase fluida. Ukoliko pri kretanju mase fluida ne dolazi do prelaza elemenata fluida iz jednog sloja u drugi, tj. ako se strujanje fluida zamilja kao slojevito, onda takvo kretanje nazivamo laminarno kretanje fluida. Ako pak, pri kretanju fluida dolazi do kaotinog kretanja elemenata fluida i njihovog prelaza ne samo u susjedne nego i u udaljenije slojeve, onda takvo kretanje nazivamo turbulentno kretanje fluida. Ova dva vida kretanja fluida su od posebnog znaaja pri izuavanju kretanja fluida pod dejstvom sila viskoziteta.

3.7.6.

JEDNO-, DVO- I TRODIMENZIONALNO KRETANJE FLUIDA

U optem sluaju osobine fluida se mogu izraziti u funkciji geometrijskih koordinata, npr. itd. Dimenzionalnost kretanja se odreuje prema broju nezavisnih geometrijskih koordinata. Ako osobina toka zavisi samo od jedne koordinate, kretanje je jednodimenzionalno. Najei oblik jednodimenzionalnog kretanja je kretanje u strujnoj cijevi, gdje su promjene osobina normalno na strujnicu zanemarljive u odnosu na promjene niz strujnicu. To znai da su osobine normalno na osu strujne cijevi konstantne. Granini uslovi i uticaj viskoziteta uzrokuju da je dvo- i trodimenzijalno kretanje fluida od velikog interesa. Na slici 3.18. je dat primjer dvodimenzionalnog kretanja fluida.

Slika 3.18.: Dvodimenzionalno kretanje fluida

Prikazana slika 3.18. je identina u bilo kojem presjeku za brzine u pravcu, funkcija:

Ovdje je komponenta

56

Trodimenzionalno strujanje je najoptiji sluaj kretanja. Na primjer, strujanje fluida oko aviona je trodimenzionalnog karaktera. to je manja dimenzionalnost toka smanjuju se matematske tekoe u rjeavanju takvih tokova.

3.7.7.

KARAKTERISTINI PRIMJERI

Ako je kretanje jednodimenzionalno, brzina je funkcija koordinate i vremena, i imamo:

odnosno:

(3.86.)

gdje se prvi lan na desnoj strani jednaine 3.86. naziva konvekcijski, a drugi, lokalni lan brzine. 3.7.7.1. STACIONARNO I UNIFORMNO KRETANJE

Prema slici 3.19. imamo: Ovdje se primjenjuje Torielijev15 izraz, teorema ili zakon:
(3.87.)

Nadalje, vrijedi primjena izraza:

Slika 3.19.: Stacionarno i uniformno kretanje

15

Evangelista Torricelli

57

3.7.7.1.

STACIONARNO I NEUNIFORMNO KRETANJE

Prema slici 3.20. imamo:

Slika 3.20.: Stacionarno i neuniformno kretanje

Nadalje, vrijedi primjena izraza:

3.7.7.1.

NESTACIONARNO I UNIFORMNO KRETANJE

Prema slici 3.21. imamo:

Nadalje, vrijedi primjena izraza:

Slika 3.21.: Nestacionarno i uniformno kretanje

3.7.7.1.

NESTACIONARNO I NEUNIFORMNO KRETANJE

Prema slici 3.22. imamo:

58

Slika 3.22.: Nestacionarno i neuniformno kretanje

Nadalje, vrijedi primjena izraza:

3.8.

STRUJNA MREA

Strujne linije, trajektorije i tragovi se mogu odrediti eksperimentalno ili grafikom metodom koja se oslanja na matematske principe klasine dinamike fluida. Strujna mrea se sastoji od sistema strujnih linija i sistema linija normalnih na strujne linije. Ova dva sistema linija grade ortogonalnu mreu kod koje je rastojanje izmeu strujnih i normalnih linija u elementarnom kvadratu te mree meusobno jednako. Oblik strujne mree zavisi od oblika granice kroz ili oko koje fluid struji. Za strujanje izmeu paralelnih ploa kvadratii strujne mree u cijeloj zoni toka su meusobno jednaki, pa je i brzina u svim takama toka ista. Ako su konture zakrivljene i jo uz to konvergiraju ili divergiraju, kvadratii strujne mree mijenjaju veliinu i oblik. Na slici 3.23. je prikazana strujna mrea koja predstavlja strujanje fluida izmeu dvije zakrivljene povrine ija je duina, normalno na ravan crtea, beskonano velika kako bi se ispunio uslov dvodimenzionalnosti kretanja. Bez obzira na promjenu veliine i oblika kvadratia strujne mree oni uvijek moraju zadovoljavati uslov da se kod svakog od njih strujne i normalne linije kao i dijagonale sijeku pod pravim uglom. Presjek dijagonala je ujedno i centar upisanog kruga u kvadrati mree. Crtanje mree se izvodi na taj nain da se u zoni toka, gdje su konture meusobno paralelne, nacrta najpovoljniji broj strujnih linija na jednakom meusobnom rastojanju, a daljnje crtanje zavisi od oblika konture. Protok izmeu svakog para ovih strujnih linija je konstantan. Na ovako nacrtan sistem strujnih linija crta se sistem normalnih linija po navedenom principu . Naravno, nije mogue odmah dobiti tanu strujnu mreu pa se proces crtanja sa korekcijama mora ponavljati nekoliko puta dok se ne dobije zadovoljavajui oblik strujne mree. Strujna mrea nije idealno tana jer je ona jedna od grafikih metoda koje su priblino rjeenje egzaktno postavljenih algebarskih izraza, slika 3.24.

59

Slika 3.23.:Strujna mrea izmeu zakrivljenih povrina

Dimenzija normalno na ravan crtea, slika 3.25., je jedinina. U ovom sluaju je elementarna povrina jednaka:
(3.88.)

pa je elementarni protok kroz strujno vlakno jednak:

(3.89.)

jer je

Slika 3.24.:Priblino rjeenje egzaktnog algebarskog izraza

Kako je protok kroz bilo koji presjek strujnog vlakna isti, slijedi da je:
(3.90.)

ili
(3.91.)

gdje su: - brzina, - rastojanje izmeu normalnih linija, 60

- rastojanje izmeu strujnih linija u zoni toka gdje su mu karakteristike poznate. To su obino zone gdje su strujne linije meusobno paralelne. U izrazima 3.90. i 3.91. nije stavljen znak jednakosti, nego znak priblinosti, jer je svaka mrea priblino rjeenje realnog kretanja fluida.

Slika 3.25.: Analiza jedininog protoka u strujnoj mrei

Iz izraza 3.91. se moe vidjeti da je brzina u bilo kojoj taki toka obrnuto proporcionalna rastojanju strujnih, odnosno normalnih linija u okolini te take. Iz istog izraza slijedi da na mjestima malih radijusa krivine, rastojanja , pa prema tome brzine postaju beskonane. Ovakve take, iako praktino ne mogu postojati, imaju svoju primjenu u matematskom tretmanu strujanja fluida i nazivaju se singularne take. Sa druge strane, ako za neke take toka , to je fiziki mogue, brzina teiti nuli. Tu se

fluid zaustavlja, pa se takve take nazivaju zaustavne take. I pored nekih nedostataka strujne mree, njena praktina primjena je znaajna, jer iz poznatih uslova strujanja samo u jednoj taki je mogue, za datu strujnu mreu, odrediti uslove strujanja, brzinu i pritisak, u bilo kojoj drugoj taki.

61

4.
4.1.

DINAMIKA FLUIDA
OSNOVNI ZAKONI KRETANJA

U prethodnom poglavlju razmatrani su kinematski elementi kretanja fluida. U ovom i slijedeim poglavljima e biti razmatrana i njihova veza sa silama koje djeluju pri kretanju fluida. Ta veza je data dinamikom jednainom ravnotee. Uslov ravnotee u stanju kretanja izraen je preko dinamike ravnotee, odnosno inercijskim svojstvom materije i principom ubrzanja koje je Njutn16 formulirao kroz svoja tri zakona. Njutnovi zakoni (u slobodnom prevodu) glase: I II Tijelo e ostati u stanju mirovanja ili u postojeem (datom) stanju kretanja sve dok na njega ne djeluje neka vanjska sila. Ubrzanje tijela e biti u pravcu i smjeru sile koja izaziva dato ubrzanje, ono je direktno proporcijalno veliini sile i obratno proporcionalno masi tijela,

III Svaka akcija je praena jednom reakcijom istog intenziteta i pravca, ali suprotnog smjera. Prvi zakon opisuje karakteristike materije, a drugi u svijetlu treeg postavlja da se ubrzavajuem dejstvu sile suprotstavlja inercijska sila reakcije materije na koju sila djeluje.

(4.1.)

gdje su: gustina fluida, ubrzanje fluida. Izraz:

predstavlja silu inercije jedinice zapremine fluida. Ona je uzeta sa negativnim predznakom zbog njenog karaktera u odnosu na ostale sile. Nadalje,

je sistem svih vanjskih i unutranjih sila koje se odnose na jedinicu zapremine fluida. Primjenom Dalamberovog17 principa dinamika jednaina ravnotee se moe pisati kao:
(4.2.)

16 17

Isaac Newton Jean le Rond d'Alambert

62

4.2.

OPTA JEDNAINA DINAMIKE FLUIDA U DIFERENCIJALNOM OBLIKU

Neka se posmatra kretanje fluidnog elementa mase koja u trenutku vremena zauzima zapreminu , kao to je prikazano na slici 4.1.

Slika 4.1.: Djelovanje napona na povrinama paralelopipeda

Na fluidni element djeluju zapreminske sile svedene na jedinicu zapremine, ije su komponente u pravcima , respektivno. Sila djeluje u teitu posmatranog elementa. Dejstvo povrinskih sila definisano je tenzerom napona u taki ,

Na povrinama paralelopipeda djeluju naponi kao na slici 4.1., od kojih su upisani samo oni koji djeluju u pravcu ose. Kako je izabrani element dovoljno malen pri prelazu od take u taku na povrini paralelopipeda zanemarena je promjena napona vieg reda. Koordinatni poetak je postavljen u centar paralelopipeda (taka Radi jednostavnijeg izvoenja, osnovna jednaina kretanja: ).

gdje su: koliina kretanja, rezultanta sila koje djeluju na fluidni element, e se napisati u Ojlerovom obliku za komponente kretanja u pravcima, 63

(4.3a.)

(4.3b.)

(4.3c.)

Navedeno je da e se posmatrati kretanje u vremena se moe predstaviti kao:

pravcu. lan promjene koliine kretanja u toku

(4.4.)

Drugi lan desne strane jednaine 4.4. je jednak nuli (prema jednaini kontinuiteta) jer predstavlja masu fluidnog elementa koja ne moe biti promjenljiva. Na osnovu ovoga, imamo:
(4.5.)

Komponenta zapreminske sile za zapreminu

iznosi

Vodei rauna o povrini na koju djeluju pojedine komponente napona, jednaina 4.5. postaje:

(4.6.)

Obzirom da je

, poslije sreivanja jednaine 4.6. dobiva se:

(4.7a.)

i analogno za

pravce:
(4.7b.) (4.7c.)

Ove tri skalarne jednaine 4.7. predstavljaju zakon o odranju koliine kretanja fluidnog elementa, napisan u diferencijalnom obliku. Jednaine su poznate kao Sen-Venanove18 jednaine kretanja. Jednaine sadre deset nepoznatih veliina: gustinu , tri komponente brzine komponenti napona ( poto su i est ).

18

Jean Claude Barr de Saint-Venant

64

Dobivene tri skalarne jednaine 4.7. se mogu napisati u obliku jedne vektorske jednaine:
(4.8.)

gdje su:

4.3.

DEJSTVO SILA NA IDEALAN FLUID

Fluid konstantne gustine, kod koga se moe zanemariti dejstvo sila viskoziteta, se naziva idealnim. U odsustvu viskoznosti ne postoji mogunost da se generiu povrinske sile u fluidu te je: Sada su povrinske sile odreene tenzorom napona koji se pojavljuje u obliku:
(4.9.)

Ve ranije je navedeno da izmeu tri normalna napona postoji odnos:

(4.10.)

Dakle veliina normalnog napona ne zavisi od pravca te se tenzor redukuje na skalar , koji se naziva hidrostatikim pritiskom ili pritiskom u posmatranoj taki. Negativan predznak pokazuje da je hidrostatiki pritisak usmjeren suprotno smjeru vanjske normale na povrinu.

4.4.

OJLEROVE JEDNAINE KRETANJA IDEALNOG FLUIDA

U poglavlju 4.2. je izvedena opta jednaina 4.8. dinamike fluida koja u vektorskom obliku glasi:

Obzirom da se ovdje analizira kretanje idealnog fluida, povrinske sile su odreene tenzorom napona u poglavlju 4.3., jednaina 4.9. Uvaavajui naprijed navedeno, dobiva se:
(4.11.)

gdje su:

65

zapreminska sila po jedinici zapremine, gradijent pritiska koji ima prirodu vektora. Navedena jednaina 4.11. predstavlja Ojlerovu diferencijalnu jednainu u vektorskom obliku za kretanje idealnog fluida. Projekcije vektorske jednaine na koordinatne ose su:
(4.12a.) (4.12b.) (4.12c.)

ili u razvijenom obliku:

(4.13a.) (4.13b.) (4.13c.)

Dobivene jednaine 4.12. i 4.13. predstavljaju diferencijalne jednaine u skalarnom obliku. Kada ne bi bilo dejstva zapreminskih sila, od sila bi ostale samo sile pritiska. Onda bi izvedene jednaine postale uoptene Ojlerove jednaine, poznate kao jednaine pritiska. Ojlerove jednaine vrijede za opis kretanja neviskoznog, nestiljivog (i stiljivog) fluida. Jednaine sadre pet nepoznatih veliina: . Da bi sistem jednaina postao zatvoren potrebno je definisati jo dvije jednaine. Jedna od jednaina e biti jednaina kontinuiteta, a druga jednaina stanja, koja daje daje vezu izmeu pritiska i gustine. Odnos pritiska i gustine moe biti odreen i eksperimentalno. Naravno, da bi se nalo rjeenje za neki posmatrani problem potrebno je definisati poetne i granine uslove. Ojlerove diferencijalne jednaine kretanja fluida su izvedene za fluidni element. Kao takve one daju uvid u mehanizam toka. Za praktinu primjenu ovih jednaina iste treba izraziti za konanu zapreminu fluida, tj. integraliti ih po toj zapremini. Meutim, prisustvo komponenata konvekcijalnog ubrzanja ovim jednainama daje karakter nelinearnih parcijalnih diferencijalnih jednaina, koje je kao takve formalno nemogue integraliti.

4.5.

OJLEROVE JEDNAINE U GROMEKA-LAMBOVOJ FORMI ILI TRANSFORMISANE OJLEROVE JEDNAINE

Da bi se dobile jednaine pristupanije za analizu strujanja i integralenje, potrebno je Ojlerove jednaine transformisati, odnosno napisati u specifinom obliku. Pri analizi e se posmatrati komponenta ubrzanja u pravcu ose: 66

(4.14.)

Ako na desnoj strani izraza 4.14. dodamo i oduzmemo lanove izraza se nee promijeniti.

, vrijednost

ili

Obzirom da su:

dobiva se:

Ovo se je moglo pisati jer je poznato da je vektorski proizvod dvostruke vrijednosti vektora vrtloenja i vektora brzine:

Takoe, znajui da je

, moe se pisati:

Ako se analogno uradi i za komponente ubrzanja u mogu napisati kao:

pravcima, Ojlerove jednaine se

(4.15a.) (4.15b.) (4.15c.)

Ako zapreminske sile imaju potencijal , tada su komponente sile

mogu izraziti kao:

67

Ako je sila gravitacije jedina zapreminska sila, tada je:

(4.16.)

gdje je osa usmjerena prema gore. Obzirom da je za idealan fluid gustina konstantna, prethodne jednaine se mogu pisati kao:
(4.17a.) (4.17b.) (4.17c.)

ili u vektorskom obliku:

(4.18.)

Navedene jednaine 4.17. u skalarnom obliku, kao i vektorska jednaina 4.18. se nazivaju Ojlerovim jednainama u Gromeka-Lambovoj formi ili transformisane Ojlerove jednaine. Specifinost dobivenih izraza je u tome to u sebi sadre vektor vrtloenja, odnosno njegove komponente. Kada je lan:

Ojlerove jednaine se znatno uprotavaju i postaju:

(4.19.)

lan

je jednak nuli za tri sluaja: Kada je brzina fluida jednaka nuli . Ovo nema fizikog smisla obzirom da tada nema kretanja. Kada je vektor vrtloenja jednak nuli . Ovaj vid kretanja se naziva nevrtlonim ili potencijalnim. Kada je vektor vrtloenja paralelan vektoru brzine , tada je njihov vektorski proizvod jednak nuli. Kretanje fluida kod kojeg su vektor vrtloenja i vektor brzine kolinearni, odnosno paralelni, je u formi svrdla i naziva se zavojnim ili helikoidnim kretanjem i poznato je kao Gromeka-Beltrami kretanje.

4.6.

BERNULIJEVA JEDNAINA JEDNO RJEENJE OJLEROVE JEDNAINE

, ali kada brzina ima svoj potencijal .

Ojlerove jednaine se mogu integraliti i kada je strujanje nestacionarno i nevrtlono u cijeloj oblasti toka i Ojlerova jednaina glasi:

Za potencijalno strujanje je

68

Prvi lan, poslije smjene

, postaje:

jer se red operacija

moe izmjeniti. Ovim nainom se dobiva:

Izraz u zagradi zavisi od koordinata i od vremena . Gradijent predstavlja operaciju prostornog diferenciranja, a ne vremenskog, nad funkcijama. Uslov da on bude jednak nuli zahtjeva da funkcija ne zavisi od , ali moe da zavisi od vremena:
(4.20.)

gdje je

proizvoljna funkcija od vremena.

Ovim nainom je naen integral Ojlerove jednaine za potencijalno strujanje, a dobiveni izraz 4.20. predstavlja Koi19-Lagraneovu20 jednainu. Ona je veoma slina Bernulijevoj21 jednaini, ali ipak postoje bitne razlike: Izraz 4.20. nije dobiven integralenjem du putanje fluidnih elemenata, nego je integralenje izvedeno za itav fluidni prostor. Zbog toga se ne mijenja od strujnice do strujnice i vai za itavo polje. ne predstavlja konstantu ve zavisi od vremena. Dakle, pri potencijalnom i nestacionarnom strujanju energija se mijenja sa vremenom.

Ako je strujanje potencijalno i stacionarno imamo:

i ako je fluid u polju zemljine tee:

izraz poprima oblik:

(4.21.)

Izraz 4.21. predstavlja jedno rjeenje Ojlerove jednaine i naziva se Bernulijeva jednaina, Kao to je u postupku izvoenja navedeno, ona se moe primijeniti za stacionarno, nevrtlono kretanje idealnog (nestiljivog i neviskoznog) fluida. Vano je primijetiti da konstanta ima istu vrijednost za cijelu oblast kretanja fluida jer nisu uoena nikakva ogranienja u pogledu

19 20

Augustin-Louis Cauchy Joseph Louis Lagrange 21 Daniel Bernoulli

69

putanje integralenja. Zato, u ovom sluaju, zakon o odranju strujne energije ima iri znaaj jer vai za cijeli prostor kretanja.

4.7.

BERNULIJEVA JEDNAINA ZA STRUJNU LINIJU

i nisu kolinearni. strujne linije:
(4.22.)

Analizirat e se opti sluaj vrtlonog kretanja fluida, kada vektori Unutar fluidne oblasti posmatrajmo usmjereni element

Skalarnim mnoenjem elementa , jednaina 4.22., sa Ojlerovom jednainom 4.18. u Gromeka-Lambovoj formi, dobiva se:
(4.23.)

Kako je usmjereni element strujne linije kolinearan brzini (posljednji lan jednaine 4.23.) jednak nuli, tj.:

to je mjeoviti proizvod

Ovo znai da du strujne linije ili vrtlone linije vai:

(4.24.)

Ako se izraz 4.24. integrali du strujne linije od take 1 do take 2, dobiva se:

Obzirom da su take 1 i 2 izabrane proizvoljno na strujnoj liniji, moe se pisati:

(4.25.)

Izraz 4.25. predstavlja Benulijevu jednainu. Konstanta ima vrijednost za take koje lee na istoj strujnoj liniji. Ako se kroz take na odabranoj strujnoj liniji povue familija vrtlonih linija, slika 4.2., dobiva se povrina u prostoru. Kako i du vrtlone linije vai Bernulijeva jednaina, a svaka vrtlona linija ima jednu zajedniku taku sa strujnom linijom, zakljuuje se da za sve take na uoenoj povrini, konstanta ima istu vrijednost. Formalno posmatrano, Bernulijeva jednaina 4.25. i 4.21.su identine, ali se razlikuju po domenu vaee primjene obzirom na uslove pod kojima su izvedene. Konstanta je vaea za cijelu oblast toka.

70

Slika 4.2.: Familija vrtlonih linija

4.8.

ANALIZA BERNULIJEVE JEDNAINE

Za fluid u oblasti dejstva zemljine tee, kao jedine zapreminske sile potencijala , moe se napisati Bernulijeva jednaina u obliku:
(4.26.)

Posmatrati e se kretanje fluidnog elementa, mase jednaine 4.26. sa , dobiva se:

, niz strujnu liniju. Mnoenjem

(4.27.)

Prvo se moe konstatovati da suma tri lana na lijevoj strani jednaine 4.27. ostaje konstanta, ako fluidni element ostaje na istoj strujnoj liniji. Prvi lan predstavlja kinetiku energiju fluidnog elementa ili energiju kretanja predstavlja kinetiku energiju po jedinici mase. i oznaava sposobnost fluida da

brzinom . Dakle, lan Drugi lan

ima dimenziju energije

uslijed povienog pritiska vri rad. Trei lan oznaava rad uinjen protiv dejstva sile zemljene tee. Dakle, ovo je energija uslijed poloaja u odnosu na referentnu ravan. U sutini, Bernulijeva jednaina predstavlja zakon o odranju energije du strujne linije. Pri kretanju niz strujnu liniju moe se npr. poveati brzina, ali to mora biti popraeno odgovarajuim smanjenjem pritiska ili promjenom poloaja. Ako Bernulijevu jednainu 4.27. podijelimo sa teinom fluidnog elementa se: , dobiva

71

(4.28.)

Svi lanovi jednaine 4.28. predstavljaju energiju po jedinici teine fluida i imaju dimenzije duine . Ovako dobivena vrijednost energije se naziva naporom, pa se govori o brzinskom naporu (prvi lan lijeve strane jednaine 4.28.), piezometarskom naporu (drugi lan), geodetskom ili geometrijskom naporu (trei lan), i konano, ukupni napor kao suma tri prethodna, slika 4.3.:
(4.29.)

Slika 4.3.: Napori

Kao to se vidi sa slike 4.3., piezometarska linija se najlake crta tako, da se od ukupnog napora, linija energije, oduzme vrijednost brzinskog napora. Za sluaj kada je fluid u stanju mirovanja, , Bernulijeva jednaina se svodi na oblik:
(4.30.)

i predstavlja osnovnu jednainu hidrostatike.

4.9.

BERNULIJEVA JEDNAINA ZA STRUJNU CIJEV

Kako je presjek elementarne strujne cijevi beskonano mali, moe se smatrati da je Bernulijeva jednaina za strujnu liniju primjenljiva i za kretanje du te cijevi. Kod masenog protoka , energija fluida po jedinici vremena iznosi:
(4.31.)

Ako se zamisli, da se strujna cijev sastoji od beskonano mnogo elementarnih strujnih cijevi, energija koju nosi fluid u jedinici vremena se moe dobiti sabiranjem, tj.:

72

odnosno:
(4.32.)

Kada se strujne linije udaljavaju ili pribliavaju pod malim uglom, moe se pokazati da u nekom poprenom presjeku priblino vai hidrostatiki zakon rasporeda pritiska, tj.
(4.33.)

Na osnovu jednaine 4.33., izraz u zagradi, u prvom integralu na desnoj strani jednaine 4.32. se moe izvui ispred integrala i moe se pisati:
(4.34.)

Vezano za drugi lan desne strane jednaine 4.34. mogu se dati slijedea objanjenja: Ukoliko u presjecima u kojima treba primijeniti jednainu energije ne vladaju uslovi jednodimenzionalne analize treba uvesti koeficijent korekcije rasporeda brzina za energiju, jer je oigledno da:
(4.35.)

gdje su: brzina u pojedinim takama poprenog presjeka, srednja brzina po poprenom presjeku. Koliina kinetike energije prenesena brzinom fluida u posmatranom presjeku jednaka je:
(4.36.)

gdje su:
teina fluida koja u jedinici vremena proe kroz presjek kinetika energija jedinice teine fluida. ,

Izjednaavajui ovu veliinu kinetike energije sa odgovarajuom veliinom energije koja proe kroz ovaj presjek, izraene preko srednje brzine po presjeku, ukljuujui koeficijent korekcije brzine za energiju, slijedi da je:
(4.37.)

Sada se moe pisati:

73

gdje su: srednja brzina fluida u posmatranom poprenom presjeku, koeficijent korekcije kinetike energije, koji se prema jednaini 4.37. moe pisati::
(4.38.)

Koeficijent korekcije za kinetiku energiju se naziva i Koriolisov 22 koeficijent. Uz definiciju koeficijenta korekcije moe se dodati da:

predstavlja srednju kinetiku energiju fluida po jedinici mase koja prolazi kroz posmatrani presjek. Koeficijent korekcije je vei od jedinice. Za laminarno strujanje kroz cijev okruglog poprenog presjeka je , a za turbulentno strujanje kroz istu cijev je Ako se jednaina za energiju podjeli sa teinskim protokom jednaina za strujnu cijev u formi napora: dobiva se Bernulijeva

(4.39.)

4.10.
4.10.1.

PRIMJERI PRIMJENE BERNULIJEVE JEDNAINE

MJERENJE BRZINE

Mjerenje brzine fluida je mogue izvriti pomou Pito-Prandtlove23 cijevi. Ona je izvedena u obliku dvije koaksijalne cijevi malog poprenog presjeka, slika 4.4. Centralna cijev slui za mjerenje zaustavnog pritiska (dinamiki + statiki pritisak), a periferna cijev sa bonim otvorima mjeri samo statiki pritisak. Na vrhu Pito-Prandtlove cijevi su pijezometarski i brzinski napor:

a pijezometerski napor na periferiji cijevi je:

22 23

Gaspard-Gustave Coriolis Pitot-Prandtl

74

Slika 4.4.: Pito-Prandtlova cijev

Pito- Prandtlova cijev je spojena sa diferencijalnim -manometrom ( -cijev) koji je napunjena manometarskim fluidom, kao iva, voda, alkohol, itd., gustine Ako se Pito-Prandtlova cijev postavi u struju fluida brzine , onda se u diferncijalnom dijelu manometra fluid postavi kao na slici 4.4. Analizirajui pritisak u odgovarajuim presjecima diferencijalnog manometra uz potivanje uslova neprekidnosti sredine, dobiva se:

(4.40.)

gdje su: gustina fluida kojim je napunjen diferencijalni manometar (manometarski fluid), gustina fluida ija se brzina mjeri.

4.10.2.

ISTICANJE TENOSTI IZ REZERVOARA

Na slici 4.5. je prikazan rezervoar sa tenou. Isticanje je u atmosferu. Pritisak iznad slobodnog nivoa tenosti je . Ako je popreni presjek otvora mnogo manji od povrine poprenog presjeka rezervoara, tada se sputanje slobodnog nivoa tenosti moe zanemariti i problem teenja smatrati stacionarnim.

75

Slika 4.5.: Isticanje tenosti iz rezervoara

Zamiljena linija koja spaja take 1 i 2 predstavlja strujnu liniju. Bernulijeva jednaina primijenjena na strujanje izmeu taaka 1 i 2 glasi:
(4.41.)

Obzirom da je brzina mala moe se zanemariti. Pritisak u mlazu nije tano poznat. Kao dobra aproksimacija se uzima da je pritisak u mlazu jednak okolnom atmosferskom pritisku . Uvaavajui ovo, iz Bernulijeve jednaine 4.41. se dobiva:

odnosno:
(4.42.)

Ako je rezervoar otvoren prema atmosferi, onda je postaje:

, i izraz 4.42. za brzinu isticanja,

(4.43.)

Brzina tenosti na izlazu iz rezervoara je jednaka brzini padanja krutog tijela sa visine . Ova zakonitost je poznata kao Torielijeva24 teorema. Protok realne tenosti kroz otvor na rezervoaru se moe odrediti pomou izraza:
(4.44.)

gdje su: povrina poprenog presjeka otvora, koeficijent protoka koji uzima u obzir uticaj realnih osobina tenosti.

24

Evangelista Torricelli

76

4.10.3.

MJERENJE PROTOKA POMOU VENTURIJEVE CIJEVI

Venturijeva25 cijev je instrument koji slui za mjerenje protoka fluida. On ima kratku sekciju istog poprenog presjeka kao i prikljuni cijevni vod , zatim se presjek suava na neku minimalnu vrijednost , da bi konano, poslije postepenog proirenja dostigao poetni popreni presjek , slika 4.6. Na poetnom i najuem presjeku izbueni su otvori za prikljuke koji slue za mjerenje pritiska, odnosno razlike pritisaka. Razlika pritisaka se mjeri manometrom, koji je ispunjen fluidom gustine . Za kretanje nestiljivog fluida integralna jednaina kontinuiteta je:

gdje su

srednje brzine u presjecima 1 i 2, respektivno. , iz

Ako uzmemo da su koeficijenti korelacije kinetike energije jednaki jedinici, Bernulijeve jednaine 4.41., dobivamo:

odnosno:

Protok kroz Venturijevu cijev je:

Primjenjujui jednainu hidrostatike na fluid u protok:

cijevi, moe se dobiti izraz za teoretski

25

Giovanni Battista Venturi

77

Slika 4.6.: Venturijeva cijev

Uticaj realnih osobina fluida obuhvata se pomou koeficijenta protoka

, te je realni protok:

Koeficijent protoka

se odreuje eksperimentalno za datu Venturijevu cijev.

78

5.

JEDNODIMENZIONALNA ANALIZA TOKA

Dimenzionalnost kretanja se odreuje prema broju nezavisnih geometrijskih koordinata. U optem sluaju kretanja su trodimenzionalna. Meutim, ako osobina toka zavisi od jedne koordinate, kae se da je kretanje jednodimenzionalno. Najei oblik jednodimenzionalnog toka je kretanje u strujnoj cijevi, gdje su promjene osobina, normalno na strujnu liniju zanemarljive u odnosu na promjene niz istu. To znai da su osobine fluida normalno na osu strujne cijevi konstantne.

5.1.

PROMJENA KOLIINE KRETANJA

U velikom broju problema mehanike fluida, od interesa je odreivanje sile kojom fluid u kretanju djeluje na potopljeno tijelo ili uopte na vrstu konturu. U tim sluajevima poznavanje detaljnih karakteristika toka, npr. brzine i pritiska, u svakoj taki fluidnog polja nije neophodno nego je od interesa poznavanje ukupnog dejstva fluida na tijelo. Pri rjeavanju takvih problema koristi se osnovna jednaina dinamike o promjeni koliine kretanja u integralnom obliku. Posmatrae se dejstvo fluida pri prolasku kroz graninu povrinu na slici 5.1. kao sto je prikazano

Slika 5.1.: Granina povrina

Granina povrina moe biti nepokretna ili translatorno pokretna sa konstantnom brzinom. Prema Njutnovim zakonima, promjena brzine tijela nastaje kao posljedica dejstva sila. Drugi Njutnov zakon primijenjen na materijalni element mase ima oblik:
(5.1.)

gdje su: brzina kretanja fluidnog elementa, rezultujua sila koja djeluje na fluidni element, koliina kretanja. 79

Prema jednaini 5.1., vremenska promjena koliine kretanja je jednaka rezultujuoj sili koja djeluje na fluidni element. Na osnovu ovoga, se moe napisati:
(5.2.)

gdje su: koliina kretanja mase unutar granine zapremine sila koja djeluje na posmatranu fluidnu masu. Primjenom zakona transformacije (na lan graninu zapreminu moe se pisati: ) izmeu sistemskog pristupa i pristupa za ,

odnosno:
(5.3.)

Prvi lan jednaine 5.3. predstavlja promjenu koliine kretanja mase unutar granine zapremine, fiksirane u odnosu na koordinatni sistem . Ako je kretanje stacionarno, brzina u proizvoljnoj taki ostaje konstantna, a tako i koliina kretanja fluidnog elementa kada prolazi kroz tu taku, te je doprinos ovog lana jednak nuli. Drugi lan predstavlja uticaj promjene koliine kretanja uslijed ulaza i izlaza fluida iz granine povrine. U ovom lanu brzina izmeu vektora i mani od igra dvostruku ulogu. U skalarnom proizvodu odreuje da li se radi o ulazu ili izlazu fluida iz granine zapremine. Ako je ugao predznak proizvoda je pozitivan i kroz taj segment , a manji granine povrine fluid izlazi iz granine zapremine. Naprotiv, ako je ugao vei od ovoga, brzina se pojavljuje i kao intenzivna osobina koliine kretanja.

od , predznak proizvoda je negativan i oznaava ulaz fluida u graninu zapreminu. Osim Desna strana jednaine predstavlja sumu svih vanjskih sila koje djeluju na graninu zapreminu fluida. Kao to je ve napomenuto, vanjske sile se mogu podijeliti na zapreminske i povrinske. Zapreminske sile potiu od vanjskog polja, kao to su gravitaciono i elektromagnetno. U sluaju gravitacionog polja, zapreminska sila je:
(5.4.)

gdje je ubrzanje zemljine tee. Pravac djelovanja gravitacione sile prolazi kroz teite granine zapremine. 80

Povrinske sile djeluju na graninu povrinu i predstavljaju dejstvo okolnog fluida i dejstvo vrste konture koji su u kontaktu sa graninom povrinom. U optem sluaju, granina povrina se sastoji od segmenta konture koja prolazi kroz fluid, segmenta konture koji se poklapa sa konturom vrste povrine i segmenta koji presijeca konturu vrstog tijela, npr. kroz oslonac. Zato se povrinske sile prikazuju kao suma tri komponente:
(5.5.)

Komponenta fluidne konture odreena je veliinom normalnih i tangencijalnih napona na odgovarajuem segmentu konture. Dominantan uticaj ima hidrostatiki pritisak, te se moe napisati:
(5.6.)

Komponenta predstavlja dejstvo vrste konture, reakciju elemenata uslijed dejstva fluidne mase, koja se na fluid prenosi pomou normalnih i tangencijalnih napona, odreenih tenzorom napona ,
(5.7.)

Dejstvo sile reakcije oslonca, nastale u presjeku granine povrine i vrstog tijela, izraunava se pomou tenzora napona :
(5.8.)

Konano, koritenjem jednaina 5.3., 5.4. i 5.5. se moe napisati:

(5.9.)

Ilustracije radi, jednaina 5.9. je primijenjena za odreivanje sile , kojom fluid u stacionarnom kretanju djeluje na redukciono koljeno (u horizontalnoj ravni ), prikazano na slici 5.2. Na dijelu slike 5.2. (a) je prikazano redukciono koljeno, a na dijelu 5.2.(b) je prikazan poligon sila (vektorski dijagram). Granina povrina oznaena crtkanom linijom ima segment konture koja prolazi kroz fluid: i segment konture u dodiru sa vrstim tijelom:

81

Slika 5.2.: Djelovanje fluida na redukciono koljeno

Obzirom da je strujanje stacionarno, lan jednaine 5.9. je:

Drugi lan jednaine 5.9. se moe napisati po segmentima granine povrine kao:
(5.10.)

Doprinos treeg lana sa desne strane jednaine 5.10. je:

obzirom da su vektori

po konturi

meusobno normalni. i nepromjenjive, imamo:

U sluaju kada su brzine fluida u presjecima

ili, obzirom da je maseni protok

Zapreminska sila

predstavlja teinu fluida unutar granine zapremine, tj.:

Okolni fluid djeluje na graninu povrinu u presjecima

, te se moe napisati:

82

Smjer sila pritiska i odreuje vrijednost relativnog pritiska i jer isti mogu biti vei ili manji od nule. Pretpostavlja se da su relativni pritisci konstantni u posmatranom presjeku, Dejstvo konture se moe odrediti ako se poznaje raspored normalnih i tangencijalnih ako napona na konturi . Alternativno, jednaina 5.9. se moe iskoristiti za odreivanje su poznati ostali lanovi te vektorske jednaine. Reakcija oslonca , u ovom sluaju, nije poznata jer granina povrina ne sijee nosee elemente konstrukcije. Koristei naprijed navedene izraze, moe se napisati:
(5.11.)

Na slici 5.2.(b) je prikazan vektorski dijagram poligon sila. Prema III Njutnovom zakonu dejstvo fluida na vrstu konturu je jednak negativnom dejstvu konture na fluid, tj.:
(5.12.)

Navedeni izraz 5.12. uz pomo vektorskog dijagrama, se koristi za odreivanje dejstva fluida na element, kako bi se mogli dimenzionisati nosai koljena:
(5.13a.)

ili
(5.13b.)

Postavljeni uslov o konstantnosti brzina u svim takama presjeka predstavlja uslov jednodimenzionalne analize toka. On se svodi na to da je brzina u bilo kojoj taki presjeka predstavnik brzinskog polja u cijelom presjeku. Uslov jednodimenzionalne analize proiren na bilo koju vektorsku veliinu kae da je dovoljno poznavanje posmatrane vektorske veliine samo u jednoj taki presjeka za poznavanje tog vektorskog polja u cijelom presjeku. Ukoliko je to vektorsko polje polje brzina, onda pod uslovima jednodimenzionalne analize slijedi da u posmatranom presjeku strujne linije moraju biti paralelne ili bar priblino paralelne kako bi brzine u svim takama presjeka bile praktino meusobno jednake. Drugim rijeima, u presjecima gdje se moe primijeniti princip jednodimenzionalne analize kretanja na polje brzina, konvekcijalno ubrzanje je jednako nuli. Da bi se princip jednodimenzionalne analize kretanja mogao primijeniti na fluks koliine kretanja i u sluajevima nejednolikog rasporeda brzina po presjeku potrebno je uvesti koeficijent korekcije, koji u sebi sadri efekt promjene brzine po poprenom presjeku toka. Sa koeficijentom korekcije stvarni protok koliine kretanja kroz neki presjek, izraen preko srednje brzine protoka u tom presjeku, bio bi:
(5.14.)

gdje je

jedinini vektor normale na povrinu. 83

Koeficijent korekcije ili Bazenov koeficijent za koliinu kretanja se odreuje iz:

(5.15.)

Koeficijent korekcije uzima u obzir nekonstantnost rasporeda brzina. Njegova vrijednost je uvijek vea od jedan. Na primjer, za sluaj laminarnog kretanja fluida u cijevi okruglog poprenog presjeka je:

84

6.
6.1.

POTENCIJALNO STRUJANJE FLUIDA

RAVANSKO STRUJANJE NESTILJIVOG FLUIDA

Ponekad se fluid kree tako da je strujna slika identina ili skoro identina u svim ravnima koje su paralelne nekoj referentnoj ravni. Tada se govori o ravanskom strujanju fluida. Ovdje se ne misli na kretanje fluida u tankom sloju, to ima drukiju fiziku interpretaciju. Kao primjer ravanskog strujanja moe posluiti, naravno uz izvjesna ogranienja, kretanje vode kroz velike pravougaone kanale. U prirodi nema ravanskih strujanja jer se slike strujanja razlikuju ak i kad su ravni paralelne. Meutim, meusobne razlike su toliko male da oslanjanje na pretpostavku o istovjetnosti strujanja ne vode pogrenim zakljucima. Prednost ovakvog uprotenja se sastoji prvenstveno u tome da se kretanje fluida moe posmatrati u jednoj od paralelnih ravni, a da se izvedeni zakljuci mogu primijeniti i za strujanje kroz sve ostale ravni. Zato, kada se govori o taki u ravni, podrazumijeva se da je to trag prave koja je normalna na ravan. Protok kroz izabranu krivu u ravni znai da fluid u jedinici vremena prolazi kroz odgovarajuu cilindrinu povrinu, koja granii sa paralelnim ravnima ije je rastojanje jedinino. Pri ravanskom strujanju, brzina se uvijek moe smatrati paralelnom ravni, npr. ) pa je:

Uslov nije dovoljan da strujno polje definiemo kao ravansko, jer se fluid moe kretati u paralelnim slojevima raznim brzinama. Potrebno je jo, da projekcije brzine i , kao uopte i sve veliine koje se odnose na ravansko strujanje budu nezavisne od promjenljive , a da zavise jedino od i , eventualno, i od vremena . Zato izvod ma koje veliine mora biti jednak nuli pri ravanskom strujanju. Za vrtlog se dobiva izraz:
(6.1.)

iz kojeg se saznaje da vektor

stoji uvijek normalno na ravan kretanja.

Jednaina kontinuiteta nestiljivog fluida postaje:

(6.2.)

a gradijent bilo koje funkcije

:
(6.3.)

6.2.

STRUJNA FUNKCIJA

Diferencijalna jednaina strujne linije (strujnice) pri ravanskom strujanju je:

85

(6.4.)

Ova jednaina se moe integraliti kada se lijeva strana dovede do oblika potpunog diferencijala , neke funkcije . Ako je navedena jednaina 6.4. egzaktna, onda njena lijeva strana predstavlja potpuni diferencijal, u protivnom treba traiti integralni faktor kojim bi se lijeva strana pomnoila i tako dovela do potpunog diferencijala. Kada je jednaina egzaktna moe se neposredno napisati:
(6.5.)

a kako je:
(6.6.)

to se poreenjem ova dva izraza, 6.5. i 6.6., dobiva:

(6.7.)

Vidi se da jednakost drugih izvoda:

funkcije

moe postojati jedino kada je:

(6.8.)

to predstavlja uslov da bi poetna jednaina bila egzaktna. Ovaj uslov je uvijek ispunjen pri strujanju nestiljivog fluida, koji se ovdje posmatra, jer se podudara sa jednainom kontinuiteta 6.2.

koja se mora zadovoljiti. Jednaine 6.7.,

odreuju funkciju

koja zavisi od promjenljivih

i , a u optem sluaju i od vremena .

Tada se diferencijalna jednaina 6.4., odnosno 6.5., strujne linije svodi na:
(6.9.)

ili poslije integralenja:

(6.10.)

Za odreenu vrijednosti konstante , jednaina 6.10. predstavlja jednainu krive linije u ravni , koja se moe mijenjati tokom vremena. Uvaavajui naprijed navedeno, jednaina 6.10. predstavlja cilindrinu povrinu u prostoru. Za proizvoljne vrijednosti konstante dobiva se 86

sistem krivih linija u ravni. To je, ustvari, sistem strujnih linija, odnosno sistem strujnih povrina. Funkcija se naziva strujna funkcija. Kada je strujanje stacionarno, strujna funkcija ne zavisi od vremena, strujne linije su nepromjenjene u ravni i poklapaju se sa putanjom fluidnih elemenata. Primjenom strujne funkcije moe se vrtlog , iz izraza 6.1., predstaviti kao:
(6.11.)

gdje je, u optem sluaju,:

Laplasov operator ili Laplasian. Pri potencijalnom strujanju, kada je jednainu: , funkcija mora zadovoljiti Laplasovu

(6.12.)

Funkcija moe posluiti i za izraunavanje protoka kroz proizvoljnu krivu u ravni , odnosno kroz cilindrinu povrinu normalnu na ravan , ogranienu paralelnim ravnima i , vidi sliku 6.1.:

Slika 6.1.: Protok kroz proizvoljnu krivu AB u ravni 0xy (6.13.)

Ako

predstavlja usmjereni element krive

, onda je:
(6.14.)

Iz izraza 6.13. i 6.14. slijedi:

87

Obzirom da strujna funkcija

ne zavisi od , dobiva se:

(6.15.)

Prema izrazu 6.15., protok kroz konturu funkcija u krajnjim takama krive.

jednak je razlici vrijednosti koje ima strujna

6.3.

POTENCIJALNO STRUJANJE

Poznavanje rasporeda brzina i pritisaka nekog strujanja u prostoru i vremenu problem je rijeen jer se ostale veliine mogu dobiti iz ovih poznatih rjeenja. injenica da je brzina vektorska funkcija, sa matematske take gledita, oteava nalaenje rjeenja. Ako je mogue nai skalarnu funkciju preko koje se moe izraziti brzinsko polje onda se rjeenje problema strujanja fluida znatno uprotava jer se ono svodi na nalaenje odgovarajue skalarne funkcije. Ako skalarna funkcija zadovoljava uslov da su komponente brzine izvod te funkcije u odgovarajuim pravcima, tj.:
(6.16.)

onda moemo rei da je strujanje potencijalno. Funkcija koja zadovoljava ovaj uslov je funkcija potencijala brzine i ona u potpunosti definie polje brzine. Za polja za koja se moe specificirati skalarna funkcija, na ovaj nain, se nazivaju potencijalna polja (npr., polje gravitacionih sila je definisano funkcijom potencijala gdje je osa usmjerena navie). Funkcija ima karakteristike funkcije potencijalnog polja. Da je ona potencijal brzine pokazuje injenica da se iz njenih izvoda dobivaju komponente brzina. Obzirom da ona opisuje njihovu kontinualnu raspodjelu u funkciji koordinata i vremena, kao nezavisno promjenljivih veliina, onda je funkcija polja. Obuhvatajui obadva njena svojstva slijedi da je funkcija zaista funkcija potencijalnog polja. Primjenom izraza 6.16. za komponente brzina na neke kinematske karakteristike strujanja dolazi se do dopunskih svojstava potencijalnog strujanja fluida. Ako se iste uvrste u izraz za komponente vrtloenja, izraz 3.71.: ,

dobiva se:
(6.17.)

88

Iz navedenih jednaina u izrazu 6.17., koje predstavljaju uslove nevrtlonosti elemenata fluida moe se doi do osnovnih svojstava potencijalnog strujanja fluida. Nevrtlonost je usko vezana za odsustvo dejstva sila viskoziteta. Fluid u kojem je mogue zanemariti viskozitet je idealan fluid. Prema ovome, u principu, teorija potencijalnog strujanja fluida se primjenjuje na kretanje idealnog fluida. Meutim, u prirodi ne postoji neviskozan fluid, ali pri kretanju realnog, viskoznog, fluida dolazi do formiranja zona u kojima sile viskoziteta ne dolaze do izraaja. Na takva strujanja se moe primijeniti teorija potencijalnog strujanja. To su sluajevi u zonama izrazito velikog ubrzanja fluida gdje je strujanje, veinom i nevrtlono (isticanje i prelijevanje, konvergentno strujanje, neki sluajevi kretanja tijela kroz fluid, otvoreni tokovi konstantnog pritiska na slobodnoj povrini i slino). Ako ravansko strujanje ima potencijal brzine , bie:
(6.18.)

S druge strane, iz izraza 6.7., imamo:

Izjednaavajui izraze za komponente brzina dobiva se:

(6.19.)

Jednaine 6.19. se nazivaju Koi26-Riemanovim27 jednainama. One pokazuju da strujne ( ) i ekvipotencijalne linije ( ) predstavljaju dva sistema, meusobno normalnih linija. To dokazuje, skalarni proizvod gradijenta ovih funkcija je jednak nuli:

to znai da su gradijenti meusobno normalni. Svaka od funkcija i zadovoljava Laplasovu jednainu 28. Ovo se lako moe dokazati, uvrtavanjem komponenti brzine izraenih preko funkcije potencijala u jednainu kontinuiteta. Tako se dobiva:
(6.20.)

26 27

Augustin Cauchy Bernhard Riemann 28 Funkcije koje zadovoljavaju Laplasovu jednainu (neprekidne i sa neprekidnim parcijalnim izvodima prvog i grugog reda) nazivamo Laplasovim ili harmonijskim funkcijama.

89

Analogno, uvrtavanjem komponenti brzine, izraenih preko strujne funkcije, u uslov nevrtlonosti ( ), dobiva se:
(6.21.)

gdje je

Laplasov operator ili Laplasijan.

Kako Laplasova jednaina istovremeno izraava uslov kontinuiteta i nevrtlonosti, to skalarna funkcija koja opisuje neko strujanje fluida u zoni toka, a zadovoljava Laplasovu jednainu, pokazuje da je u toj zoni toka zadovoljen uslov kontinuiteta i da je u njoj strujanje nevrtlono. Dobivene jednaine 6.20. i 6.21. su Laplasove homogene parcijalne linearne diferencijalne jednaine drugog reda. Rjeenja Laplasovih jednaina su harmonijske funkcije i bilo koja od njih predstavlja potencijal brzine, odnosno strujnu funkciju. Ako je taj potencijal harmonijski u cijeloj zoni toka, izuzev u nekim takama, onda su te take, take singulariteta. Jednaine 6.20. i 6.21. pokazuju jo jedno vano svojstvo funkcija i . Naime, ako postoji kretanje potencijala i strujne funkcije , onda moe postojati i kretanje potencijala i strujne funkcije ( ). Samo se jedna od funkcija mora nai primjenom Laplasove jednaine, a druga se dobiva iz Koi-Riemanovih uslova. Neka je, npr., poznat potencijal brzine i neka se trai strujna funkcija . Koi-Riemanovi uslovi glase, prema jednainama 6.19.:

Ako se integrali prva jednaina, od vrijednosti

do , dobiva se:
(6.22.)

Mora se pretpostaviti funkcija koja je za sada nepoznata funkcija od . Ako se dobiveni izraz 6.22. uvrsti u drugu jednainu 6.19. Koi-Riemanovih uslova, dobiva se:
(6.23.)

Obzirom da funkcija

zadovoljava Laplasovu jednainu, moe se napisati:

(6.24.)

Uvrtavanjem izraza 6.24. u izraz 6.23. dobivamo:

90

(6.25.)

Integralenjem dobivog izraza 6.25. od vrijednosti

do , dobiva se:

Na kraju se nalazi vrijednost za:

(6.26.)

Da se je pri traenju funkcije dobio bi se izraz:

polo od druge jednaine 6.19. Koi-Riemanovih uslova,

(6.27.)

Ovaj izraz 6.27. je ekvivalentan izrazu 6.26. Postupak za iznalaenje potencijala brzine ve prikazanim. , kada se zna strujna funkcija , analogan je sa

Za neke oblike strujanja pogodnije je strujnu sliku opisati u polarnom koordinatnom sistemu . Komponente brzine i Koi-Riemanovi uslovi, sada glase:

(6.28.)

a Laplasova jednaina za ravansko strujanje je data izrazom:

(6.29.)

6.4.

SLAGANJE STRUJANJA

U ovom poglavlju e se izloiti nain na koji se dolazi do predstave o sloenim strujanjima, a na osnovu poznatih jednostavnijih strujanja. Ravansko potencijalno strujanje je potpuno definisano funkcijom potencijala i strujnom funkcijom . Ove funkcije daju i analitiku i grafiku predstavu o kretanju. Zna se da su one vezane Koi-Riemanovim uslovima i da svaka od njih zadovoljava Laplasovu jednainu. Dakle, ne mogu se izabrati bilo kakve funkcije i , i smatrati da su one upravo funkcije koje odreuju neko strujanje. Ali, svaki par funkcija koje zadovoljavaju Koi-Riemanove

91

uslove uvijek daju sliku nekog mogueg strujanja. Ne ulazei u analizu kako e se one prilagoditi graninim uslovima, oigledno je da takvih funkcija ima beskonano mnogo. Pretpostavimo da su odreene dvije funkcije i koje zadovoljavaju uslove:

Njima odgovara potencijalno strujanje, potencijala brzine Neka su i

i strujne funkcije

, drugi par funkcija koje, takoe, zadovoljavaju uslove:

Ove funkcije odreuju drugo strujanje sa potencijalom brzine

i strujnom funkcijom

Koi-Riemanovi uslovi su linearne parcijalne diferencijalne jednaine, pa ih moraju zadovoljiti i funkcije: to znai da njima odgovara neko novo strujanje potencijala brzine i strujne funkcije . Dobivene zbirne funkcije takoe zadovoljavaju Koi-Riemanove uslove. Dakle, poznavanjem pojedinih jednostavnih strujanja, mogue je upoznati nova, esto, vrlo sloena strujanja.

6.5.

ANALIZA POTENCIJALNIH STRUJANJA

Primjeri potencijalnog strujanja fluida koji e se navesti, se odnose na najjednostavnije sluajeve stacionarnog ravanskog strujanja fluida.

6.5.1.

RAVANSKO STACIONARNO STRUJANJE FLUIDA

, u bilo kojoj taki osu, kao to je

Najjednostavniji primjer strujanja fluida je stacionarno, kod kojeg su strujne linije meusobno paralelne. Paralelno strujanje se karakterie konstantnom brzinom fluidnog polja. Ako je pravac brzine odreen uglom u odnosu na pokazano na slici 6.2. Komponente brzine u i pravcu su:

Iz izraza za komponente brzine i Koi-Riemanovih uslova, dobiva se:

(6.30.)

92

Slika 6.2.: Ravansko stacionarno strujanje fluida

Ako se integrali prva jednaina 6.30., dobiva se:

(6.31.)

Izvod funkcije 6.31., po drugoj promjenljivoj je:

Ako ovaj izvod izjednaimo sa drugom jednainom iz 6.30., Koi-Riemanovih uslova, dobiva se:

odnosno:
(6.32.)

Uvrtavanjem izraza 6.32. u izraz 6.31. dobiva se:

(6.33.)

Dobivena funkcija

zadovoljava jednainu kontinuiteta u obliku Laplasove jednaine. se odreuje iz prve jednaine 6.30. Koi-Riemanovih uslova:
(6.34.)

Analogno, strujna funkcija

Ako izvod ove funkcije 6.34., po drugoj promjenljivoj,

izjednaimo sa istim lanom iz druge jednaine 6.30. Koi-Riemanovih uslova, dobiva se:

93

odnosno:
(6.35.)

Uvrtavanjem nepoznate funkcije, izraz 6.35., u izraz 6.34., dobiva se:

(6.36.)

Vrijednosti konstanti i su proizvoljne, te mogu biti izjednaene sa nulom. Strujne linije su pravci pod uglom prema osi. Ekvipotencijalne linije su pravci normalni na linije Dobiveni izrazi 6.33. i 6.36. za uzimajui: i i se mogu transformisati u polarni koordinatni sistem, ,

Za sluaj strujanja paralelnog sa osom, , izrazi za funkciju potencijala brzine i strujnu funkciju u Dekartovom sistemu, postaju:

a u polarnom koordinatnom sistemu su:

Za ovaj sluaj strujanja, strujne linije su paralelne sa parelelne sa osom.

osom, a ekvipotencijalne linije su

U cijelom strujnom polju stacionarnog strujanja nema taaka singulariteta, jer su date funkcije potencijala harmonijske u cijeloj zoni toka. Zbog toga je cirkulacija po bilo kojoj zatvorenoj liniji jednaka nuli. Ovo je prikazano na izdvojenoj zatvorenoj liniji , slika 6.2.) Vodei rauna o usvojenom smjeru linije po kojoj se vri integralenje (pozitivan smjer je smjer suprotan kretanju kazaljke na satu) i pravcu brzine, dobiva se:

94

Dakle, u polju potencijalnog toka je cirkulacija, po zatvorenoj krivoj, jednaka nuli.

6.5.2.

POTENCIJALNI USAMLJENI VRTLOG

U sluaju rotacije fluida u koncentrinim krugovima oko neke ose, tako da se brzina u njemu mijenja obrnuto proporcijalno sa rastojanjem od ose rotacije, sistem strujnih i potencijalnih linija e biti kao na slici 6.3.

Slika 6.3.: Potencijalni usamljeni vrtlog

Za ovaj vid strujanja fluida, funkcija potencijala izraena u cilindrinim koordinatama, je:
(6.37.)

Komponente brzine u bilo kojoj taki ovog toka, izraene preko funkcije potencijala, su:
(6.38.)

ili u Dekartovom koordinatnom sistemu:

(6.39.)

Da bi se odredila strujna funkcija, treba primijeniti Koi-Riemanove uslove 6.28. Iz prve jednaine se dobiva:
(6.40.)

Ako se nae izvod za po drugoj promjenljivoj i izjednai sa drugom jednainom iz KoiRiemanovih uslova 6.28., odredie se nepoznata funkcija : 95

(6.41.)

Uvrtavajui dobiveni izraz 6.41. u izraz 6.40. za

, i usvajajui da je

, dobiva se:
(6.42.)

Funkcija potencijala 6.37. i strujna funkcija 6.42. u Dekartovom koordinatnom sistemu glase:
(6.43.) (6.44.)

U ovom sluaju se vidi, da su strujne linije sistem koncentrinih krugova sa aksijalnom i radijalnom komponentom brzine jednakom nuli, a tangencijalna komponenta je du svake strujne linije konstantna. Sa druge strane, sistem potencijalnih linija se sastoji od sistema radijalnih linija, kao sto je prikazano na slici 6.3. Fluid krui u strujnoj ravni oko ose rotacije (koordinatni poetak) u koncentrinim krugovima sa smjerom suprotnim smjeru kretanja kazaljke na satu . Na konstantnom rastojanju od centra krugova brzine su istog intenziteta. Ali, ukoliko se odmiemo od centra, intenzitet brzina opada obratno proporcijalno radijusu i u beskonanosti tei nuli . Ukoliko se primiemo osi rotacije brzina tei beskonano velikoj brzini . U prirodi nisu poznate tako velike brzine pa je jasno da posmatrano strujanje ne moe vaiti za brzinu ose rotacije. Na osnovu navedenog, strujno polje se moe podijeliti na dvije oblasti: prvu, koja je veoma prostrana i gdje se brzine ponaaju prema zakonu

drugu, vrlo malu, u kojoj naprijed navedeni zakon ne vrijedi. Ova oblast, singularna oblast, ima podreenu ulogu prema prostranstvu toka. Obino se pretpostavlja da u njoj fluid rotira kao vrsto tijelo, nepromijenjenom ugaonom brzinom. Singularna oblast se naziva i vrtlonim jezgrom. Moe se smatrati da fluidni elementi iz singularne oblasti pripadaju jednom jedinom vrtlonom vlaknu po kojem se cjelokupno kretanje fluida naziva strujanje u polju usamljenog vrtloga. kad integralska kriva ne obuhvata taku singulariteta, kad integralska kriva obuhvata taku singulariteta. (slika 6.3.) ne obuhvata vrtlono jezgro pa se nalazi:

Pri analiziranju i odreivanju cirkulacije, nailazi se na dva sluaja:

U prvom sluaju, kriva

96

Integrali du dijelova i . Kako je:

integralske krive jednaki su nuli uslijed ortogonalnosti vektora

na putu

na putu

, dobiva se:
(6.45.)

Izrazom 6.45. je pokazano da je u polju usamljenog vrtloga cirkulacija po zatvorenoj krivoj, koja ne obuhvata taku singulariteta, jednaka nuli. U drugom sluaju, ako se za integralnu krivu uzme bilo koja od strujnih linija, koncentrini krug, tako da je obuhvaena taka singulariteta, onda e cirkulacija po njoj biti:
(6.46.)

Dakle, cirkulacija nije vie jednaka nuli. Rezultat se nee promijeniti kada se singularitet obuhvati proizvoljnom krivom. Ako se povrina podjeli u niz elementarnih krunih isjeaka, vidi se da jedino integrali du elementarnih lukova daju doprinos cirkulaciji. Zbir svih pojedinih integrala opet je . Cirkulacija je konstantna i ne zavisi od veliine jezgra. Prema tome jezgro se moe svesti na taku, taku singulariteta. Dobiveni izraz 6.46. za cirkulaciju, daje fiziko znaenje konstante , kao jaine vrtloga:
(6.47.)

Funkcija potencijala i strujna funkcija se mogu pisati:

(6.48.)

6.5.3.

STRUJANJE U POLJU USAMLJENOG IZVORA I PONORA

Primjenom svojstva o zamjeni uloga funkcije potencijala i strujne funkcije na prethodni sluaj, izraz 6.48., dobiva se novi vid strujanja fluida poznat kao izvor ili ponor, definisan funkcijom potencijala i strujnom funkcijom kao:
(6.49.)

U ovom sluaju umjesto konstante , uzeta je konstanta razlikovao od prethodnog.

, da bi se ovaj vid strujanja

Komponente brzina, izraene preko funkcije potencijala, su:

97

(6.50.)

Iz izraza 6.50. se vidi da je polje brzina predstavljeno samo radijalnom brzinom. Njena apsolutna vrijednost se poveava sa pribliavanjem centru i u njemu postaje beskonano velika, taka singulariteta. Karakter strujanja u ova dva sluaja zavisi od konstante . Za , sa poveanjem radijusa (pozitivan smjer), brzina je pozitivna i smjer strujanja je od centra u polje. Za , sa istim smjerom , brzina je negativna i smjer strujanja je iz polja prema centru. Za prvi sluaj se kae da je strujanje u polju usamljenog izvora, a u drugom, da je strujanje u polju usamljenog ponora. Strujanje je dvodimenzijalno (ravansko), strujne linije su radijalni pravci, a potencijalne linije koncentrini krugovi, kao to je prikazano na slici 6.4.

Slika 6.4.: Strujanje u polju usamljenog izvora

Intenzitet izvora ili ponora je definisan konstantom , koja se moe odrediti iz veliine protoka kroz jedininu cilindrinu povrinu, koja obuhvata liniju izvora ili ponora.
(6.51.)

gdje je

jedinini protok (izdanost) izvora ili ponora, dimenzija:

Iz izraza 6.51. se dobiva intenzitet (jaina) dvodimenzionalnog izvora ili ponora:

(6.52.)

Izrazi 6.51. i 6.52. imaju iste dimenzije,

U Dekartovim koordinatama funkcija potencijala i strujna funkcija, za sluaj izvora, glase:

98

(6.53.)

a u cilindrinim koordinatama:

(6.54.)

Za sluaj ponora, smjer brzine se mijenja za , te se izrazi za funkciju potencijala i strujnu funkciju dobivaju iz izraza 6.53 i 6.54. zamjenom .

6.5.4.

SUPERPOZICIJA IZVORA I PONORA ISTIH INTENZITETA

Posmatrae se rezultujue strujanje nastalo superpozicijom (sabiranjem) izvora i ponora, jedininih protoka , postavljenih na osi na i udaljenosti od koordinatnog poetka, kao to je prikazano na slici 6.5.(a).

Slika 6.5.: Superpozicija izvora i ponora

Za proizvoljnu taku

strujna funkcija je:

(6.55.)

Uvrtavajui izraz 6.54. za strujnu funkciju izvora i ponora, dobivamo: 99

(6.56.)

Koristei sliku 6.5.(a), dobivamo slijedee odnose:

(6.57.)

Sada strujnu funkciju, iz izraza 6.56., moemo napisati kao:

(6.58.)

Koristei trigonometrijsku relaciju za razliku arkusa dva ugla, izraz 6.58. se moe napisati:
(6.59.)

Jednaine strujne linije se dobivaju za funkciju:

, to uvrtavamo u izraz 6.59. za strujnu

(6.60.)

Poslije sreivanja dobiva se:

(6.61.)

Izraz 6.61. predstavlja jednainu kruga sa centrom na

osi, u taki:

i sa radijusom:

Na slici 6.5.(b) su punom linijom nacrtane strujne linije dobivene promjenom vrijednosti konstante . Za , iz izraza 6.61. se dobiva . Ovo znai da segmenti luka kruga povezuju izvor i ponor, odnosno da cijeli protok iz izvora biva zahvaen ponorom. Na slian nain potencijal superponiranog strujanja postaje:
(6.62.)

Iz geometrijskih odnosa na bazi slike 6.5.(a) je:

tako da se funkcija potencijala moe pisati kao:

100

(6.63.)

6.5.5.

DVOPOL ILI DIPOL

Interesantna strujna slika se dobije kada se izvor i ponor istovremeno pribliavaju koordinatnom poetku sistema, kao na slici 6.6.

Slika 6.6.: Dvopol ili dipol

Ako su izvor i ponor istog jedininog protoka (izdanosti), cijeli protok izvora e biti zahvaen ponorom ne uzrokujui nikakvo kretanje. Neto protok je jednak nuli. Analizirat e se sluaj kada udaljenost tei nuli , a jedinini protok beskonanosti , tako da proizvod tei konanoj vrijednosti : Uz oznaavanje kao na slici 6.6.(a), potencijal nastalog strujanja je:
(6.64.)

Kada

, dobiva se:

101

(6.65.)

Obzirom da se dobiva:

i kolinik

je male vrijednosti. Razvojem logaritamske funkcije u red,

(6.66.)

Zanemarujui lanove vieg u izrazu 6.66. i uvrtavanjem u izraz 6.65., dobiva se:
(6.67.)

Primjenom teoreme kosinusa na trouglove prikazane na slici 6.6.(a), dobiva se:

(6.68.)

Oduzimajui drugu jednaunu od prve, u izrazu 6.68., dobiva se:

(6.69.)

Uvrtavajui izraz 6.69. u izraz 6.67., dobiva se:

odnosno:
(6.70.)

ili u Dekartovom koordinatnom sistemu:

(6.71.)

Ekvipotencijalne linije se dobiju iz izraza 6.71. uz uslov

ili poslije sreivanja:

(6.72.)

Izraz 6.72. predstavlja parametarsku jednainu sa parametrom , odnosno predstavlja familiju krugova sa centrom na osi i sa koordinatama centra:

i radijusom:

102

to pokazuje da je

osa tangenta na ekvipotencijalne linije. , izraz 6.70., dobivamo komponente brzine:

Na osnovu funkcije potencijala

Strujnu funkciju

dobivamo primjenom Koi-Riemanovih uslova 6.28.:

i ve prikazanog naina izvoenja:

(6.73.)

ili u Dekartovom koordinatnom sistemu:

(6.74.)

Strujne linije se dobivaju za

, analogno kao i kod ekvipotencijalnih linija:

(6.75.)

Jednaina 6.75. sa vrijednou parametra u taki:

predstavlja familiju krugova sa centrom na

osi

i radijusom:

osa je tangenta na krugove strujne linije.

6.5.6.

SUPERPOZICIJA DVOPOLA I PARALELNOG STRUJANJA

Posebno zanimljivu sliku strujanja daje superpozicija dva prethodno analizirana nevrtlona strujanja: dvopol i paralelno strujanje (slika 6.7.a). Neka paralelno strujanje ima konstantnu brzinu u pravcu ose, i neka je dvopol lociran u centar koordinatnog sistema . Kako su oba strujanja nevrtlona, strujna funkcija superponiranog strujanja je: Ako se usvoji cilindrini koordinatni sistem dobiva se:

103

(6.76.)

Strujne linije se dobivaju za , ili iz izraz 6.76. je:

Od posebnog interesa je nulta strujna linija

(6.77.)

Jednaina 6.77. je zadovoljena za:

Dakle, nulta strujna linija je

osa i krug radijusa:

Veliina radijusa zavisi od jaine dvopola i brzine paralelnog teenja . Kako kroz nultu strujnu liniju nema protoka fluida ista se moe smatrati kao vrsta kontura. Dobivena slika strujanja odgovara nevrtlonom strujanju oko cilindra, radijusa . Zato je pogodno da se strujna funkcija 6.76. izrazi pomou radijusa :
(6.78.)

Komponente brzine su:

(6.79.)

Koristei se dobivenim izrazima 6.78., 6.79., Koi-Riemanovim uslovima 6.28. i ve poznatim nainom se moe odrediti funkcija potencijala brzine, kao:
(6.80.)

Raspored brzine po konturi cilindra se odreuje iz uslova

Promjena brzine po periferiji cilindra grafiki je prikazana na slici 6.7.(c). Za brzina . Ove take se nazivaju zaustavnim takama i oznaene su sa i Maksimalna brzina fluida se postie u takama cilindra za i iznosi tj. brzina je dva puta vea od brzine u neporemeenom toku.

i .

, ,

104

Slika 6.7.: Superpozicija dvopola i paralelnog strujanja

Jedan od problema mehanike fluida je odreivanje sila kojom fluid djeluje na okolna tijela. Interesantno je odrediti kojom silom fluid djeluje na cilindar radijusa . Uobiajeno je da se rezultujua sila po jedinici visine tijela razloi na komponente: silu u pravcu strujanja i silu u pravcu koji je normalan na pravac neporemeenog strujanja. Tada se prva sila naziva silom otpora , a druga silom uzgona , slika 6.8. Da bi se odredila sila kojom fluid djeluje na cilindar, analizirat e se raspored pritisaka kod nevrtlonog strujanja na bazi poznatog rasporeda brzina i Bernulijeve jednaine. Primjenjujui Bernulijevu jednainu na strujanje neporemeenog toka, dovoljno daleko od cilindra, i stanje na konturi cilindra, dobiva se:
(6.81.)

Obzirom da je strujanje u horizontalnoj ravni

, dobiva se:

105

ili u bezdimenzijalnoj formi:

(6.82.)

Slika 6.8.: Sile otpora i uzgona

Bezdimenzionalni raspored pritiska, izraz 6.82., je prikazan na slici 6.8., i za njega vrijedi:

Strujanje je neviskozno, sile uslijed dejstva pritiska predstavljaju jedine sile kojim fluid djeluje na cilindar. Na elementarnu povrinu djeluje sila . Komponente otpora i uzgona, od dejstva sile su:
(6.83.)

Integralenjem prve jednaine izraza 6.83. uz uvrtavanja vrijednosti za na simetrian raspored pritisaka u odnosu na osu:

, dobiva se, obzirom

(6.84.)

Za silu uzgona se dobiva:

(6.85.)

Dakle sile otpora i uzgona su jednake nuli, a time je i rezultujua sila jednaka nuli

injenica da pri opstrujavanju potopljenog tijela realnim fluidom uvijek postoji odreena sila, a da je pri potencijalnom opstrujavanju tog tijela ona jednaka nuli, poznata je kao Dalamberov paradoks.

6.6.

METODE ODREIVANJA FUNKCIJE POTENCIJALA

U poglavlju 6.5. se polazilo od poznate funkcije potencijala i strujne funkcije, i njihovim ispitivanjem se dolo do rjeenja za strujanje fluida pri odgovarajuim konturnim uslovima. U 106

inenjerskoj praksi najei sluajevi su upravo suprotni. Za date konturne uslove potrebno je nai sistem strujnih linija i linija potencijala, da bi se preko njih dolo do rjeenja problema. U osnovi problem se svodi na rjeavanje Laplasove diferencijalne jednaine strujanja, koje treba da zadovolje ove funkcije pri datim konturnim uslovima. U zavisnosti od uslova toka i oblika granica, njihovo rjeenje moe biti egzaktno ili priblino.

6.6.1.

RAUNSKE METODE

Za egzaktno rjeavanje Laplasove jednaine na raspolaganju nam stoje metode rjeavanja parcijalnih diferencijalnih jednaina. One se baziraju na koritenju Furjeovih 29 redova, Leandrovih30 ili Beselovih31 funkcija, na metodu integralnih jednaina i dr. Ove matematske metode fizike su pogodne za matematski definisane konture. Za kompleksniji oblik konture, koje je teko definisati, mora se prii priblinim numerikim metodama rjeavanja Laplasove jednaine. 6.6.1.1. METOD KONANIH RAZLIKA

Ovom metodom se diferencijalne jednaine, u ovom sluaju Laplasove, prevode u sistem algebarskih diferencijalnih jednaina. Da bi se dolo do potrebnog stepena tanosti rjeenja, prvobitno rjeenje je potrebno sukcesivno popravljati (metod relaksacije), radi ega i konano rjeenje predstavlja priblino rjeenje postavljenog problema. Postoji itav niz metoda prevoenja diferencijalnih jednaina u sistem algebarskih diferencijalnih jednaina kao i njihovo rjeavanje. Ovdje se daje klasian primjer prevoenja razvijanjem u Tajlorov32 red i rjeavanje dobivenog sistema metodom relaksacije, koji zahtjeva pretpostavljanje vrijednosti funkcije potencijala u pojedinim takama mree. Ovaj metod je pogodan za primjenu raunara, mada se u tu svrhu sve vie koristi metod Gausove33 eliminacije ili inverzije matrice, i dr. Postupak prelaska sa Laplasove diferencijalne jednaine na algebarski diferentni izraz koji opisuje dati tok, pokazan je na primjeru dvodimenzijalnog strujanja fluida oko neke vrste granice, slika 6.9. U vornim takama nacrtane kvadratne mree trebaju se pretpostaviti vrijednosti potencijala. Njihove konane vrijednosti trebaju biti takve da je za svaku taku zadovoljena Laplasova jednaina. Tako na primjer, za taku mora biti:
(6.86.)

Izvodi potencijala u taki se mogu izraziti priblino preko vrijednosti potencijala u okolnim takama: . U tom cilju funkcija , u okolini take , se moe aproksimirati Tajlorovim polinomom kao:

29 30

Joseph Fourier Andrien-Marie Legendre 31 Friedrich Bessel 32 Brook Taylor 33 Carl Friedrich Gauss

107

Slika 6.9.: Metod konanih razlika

Za taku ,

, dobivamo:
(6.87.)

i za taku ,

:
(6.88.)

Sabiranjem izraza 6.87. i 6.88., dobiva se:

(6.89.)

Na slian nain se moe dobiti izraz za take

i :
(6.90.)

Zanemarujui sve lanove reda veliine i vee, algebarski izraz kao najjednostavnija aproksimacija Laplasove jednaine za taku je:
(6.91.)

Na isti nain e se dobiti odgovarajui algebarski izrazi za sve take kvadratne mree, posmatrajui ih kao i taku . U ovako formiranom sistemu jadnaina potrebno je izvriti korekciju pretpostavljenih vrijednosti potencijala u pojedinim takama metodom relaksacije, dok se ne doe do vrijednosti koje e zadovoljiti posljednji izraz sa odgovarajuom tanou.

108

Ovakav metod je mukotrpan i dug ukoliko se ne koriste raunari. Osnovna prednost ove metode je u mogunosti dobivanja strujne slike za konturne granice bilo kakve konfiguracije.

6.6.2.

METOD ANALOGIJE

Uslov da karakteristina veliina neke pojave zadovoljava Laplasovu jednainu, pored primjera strujanja idealnog fluida, susree se i u nizu drugih fizikih pojava. Takve su: provoenje toplote ili elektriciteta, naponsko stanje membrane, prostiranje magnetnih i drugih talasa, laminarno strujanje izrazito viskoznog fluida, itd. Svaka od ovih pojava moe posluiti kao model (analog) odgovarajuem potencijalnom strujnom polju fluida. Koji od navedenih uzeti kao model za posmatrano strujanje fluida zavisi od najpodesnije eksperimentalne opreme. 6.6.2.1. MEMBRANSKA ANALOGIJA

Izohipse tanke trodimenzionalne elastine membrane (od gume ili filma sapunice) projektovane na horizontalnu ravan odgovaraju strujnim linijama dvodimenzionalnog potencijalnog strujanja fluida. Pretpostavlja se da je membrana tako tanka da su njena krutost kao i sile gravitacije zanemarljive. Nadalje, pretpostavlja se da su unutranji naponi svugdje i u svim pravcima isti, a da su ugibi membrane tako maleni da se sekundarni naponi uslijed njih mogu zanemariti. Kod ove metode odreivanja strujne slike problemi su iskljuivo tehnike prirode formiranje membrane traenih karakteristika i odreivanje izohipsi na njoj, odnosno nagiba povrine membrane u pojedinim takama. 6.6.2.1. ELEKTRO ANALOGIJA

Ako analitiki oblici strujne funkcije i funkcije potencijala nisu poznati, strujna mrea se moe priblino odrediti pomou analogije sa elektrinim potencijalom. Analogija sa elektrinim poljem napona posebno je pogodna, zato to se elektrine veliine mogu lako mjeriti. Za homogeni elektrini provodnik polje napona je definisano jednainom:

gdje je

veliina napona.

Jednaina je identina sa jednainom koja vai za funkciju potencijala brzine i strujnu funkciju . Dakle, raspored napona u polju provodnika je analogan rasporedu funkcije potencijala brzine, ako su granini uslovi slini. Analogno, elektrino polje mora biti i geometrijski slino fluidnom polju. vrsta kontura u fluidnom polju analogno odgovara ploi izolatora. Konstantan potencijal brzine odgovara dobrom provodniku. Na slici 6.10. je prikazano odreivanje potencijala brzine kod opstrujavanja cilindra u dvodimenzionalnom kanalu. Dovoljno daleko ispred i iza cilindra raspored brzina je konstantan, to pokazuje da je normalno na osu kanala. Taj dio polja izraen je od dobrog provodnika i spojen sa izvorom potencijala (baterija). Cilindar i bone konture izraene su od izolatora, a oblast

109

koja odgovara fluidnom polju izraena je od homogenog elektrinog provodnika u obliku ravne ploe.

Slika 6.10.: Elektro analogija

Mjerenje rasporeda elektrinog potencijala homogenog elektrinog provodnika ostvareno je pomou Vistonovog34 mosta. Kada je most u ravnotei i galvanometar pokazuje nulti otklon, vrijedi:

gdje su: razlika potencijala izmeu elektrode i bilo koje take (taka N), razlika potencijala izmeu elektroda ,

elektrini otpori koji su unaprijed poznati i definiu se pomou kliznog reostata. Praktino, kada se eli odrediti eljena povrina potencijala , elektrini otpornici se podeavaju prema navedenom izrazu, kako bi dali isti kolinik. Tada se sondom trae take na provodniku za koje je most u ravnotei. Te take lee na ekvipotencijalnoj liniji. U svakoj taki tako dobivenog sistema ekvipotencijalnih linija brzina je normalna na njih, a njena veliina je jednaka gradijentu potencijala u toj taki. Na taj nain se dolazi do odgovarajueg sistema strujnih linija.

34

Sir Charles Wheatstone

110

7.
7.1.

DINAMIKA VISKOZNOG FLUIDA

FIZIKA RAZMATRANJA

Moe se zamisliti slika o razvoju strujanja iznad neograniene idealno ravne i glatke vrste konture i to od stanja mirovanja pa do neke ustaljene brzine, koja bi cijelom toku imala istu vrijednost, kao kada bi fluid bio neviskozan. Meutim, kada se fluid pokrene moe se oekivati da e u kretanju biti ometani samo oni elementi koji su u kontaktu sa ploom, uslijed adhezije. Iz kinetike teorije gasova je poznato, da se molekule kreu kaotino, u granicama svoje slobodne molekularne putanje, pa tako ulaze i u slojeve fluida koji se kree. Ovaj ih povlai, to fiziki znai da ih ubrzava, a posljedica toga se ispoljava kao sila u dodirnoj povrini slojeva. Ova sila usporava kretanje fluida i predstavlja otpor. Uobiajeno je da se taj otpor pripisuje djelovanju unutranjeg fluidnog trenja. Istog trenutka kada se uspore elementi fluida uz plou, nastaje razlika brzina izmeu njih i susjednih elemenata fluida, tako da se oni blie ploi, kao sporiji, nalaze u relativnom mirovanju prema brim elementima. Zato meu njima nastaje 'trenje' uz posljedicu koja je opisana. Ova pojava se nastavlja sve dok se strujanje ne ustali. Naravno, ovi zakljuci vae samo za slojevito-laminarno strujanje fluida. Teoretski, brzine oblinjih fluidnih slojeva bi se izjednaile tek na beskonanom rastojanju od ploe, ali je za praktinu primjenu, izjednaenje nastupilo ve na mjestu gdje je brzina manja za 1% od brzine u neporemeenom toku. Ovaj prostor, od ploe do mjesta izjednaenja brzina, naziva se granini sloj (prema Prandtlu), a rastojanje od ploe do mjesta izjednaenja brzina predstavlja debljinu graninog sloja. Granini sloj bi teio veoma maloj debljini jedino kada bi se fluid kretao veoma brzo, tada bi se u dodiru sa 'zalijepljenim' slojem stvorila neizmjerno jaka sila koja bi mogla da se suprotstavi silama adhezije. Iz ovoga slijedi da nema smisla zanemarivati granini sloj pri malim brzinama kretanja fluida, dok je opravdano i korisno da se tako postupi i kada su brzine velike. Tada bi se moglo smatrati da granini sloj pripada konturi tijela, upravo kao da je uz nju ovrsnuo. Time bi se dobio formalan prelaz od realnog fluida prema neviskoznom, potencijalnom, fluidu. Promjenljivost brzine u graninom sloju, u funkciji udaljenosti od ploe, svjedoi o tome da je u tom dijelu struje:
(7.1.)

Dakle, fluidni elementi rotiraju, iako se to prostim okom ne primjeuje. Obiajno je da se vidljivo rotiranje fluidne mase oznaava kao vrtlog, pa bi se ovi nevidljivi vrtlozi mogli nazvati 'elementarnim vrtlozima'. Svaki vrtlog, elementarni ili konani, sadri kinetiku energiju koja se tokom vremena transformie u toplotnu energiju. Pri ovom se poveava unutranja energija fluida, a ne pritisak i brzina. Nastanak elementarnih vrtloga je usko vezan za unutranje trenje fluida, tj. za otpor koji struja fluida mora savladati prilikom prelaska preko vrste konture. Zato se mora pretpostaviti da e zbog otpora, u optem sluaju, opadati 111

pritisak i brzina u struji fluida. Jasno je i to, da e se otpor poveavati ukoliko se vie vrtloga formira u jedinici vremena. S jedne strane, to zavisi od intenziteta rotora vektora brzine, tj. od promjene brzine po jedinici okomito na vrstu konturu, a sa druge strane, od gustine fluida i od dubine do koje prodiru molekuli usporenih elemenata fluida. Njutn je postavio slijedei izraz za napon smicanja u laminarnoj struji:
(7.2.)

gdje su: koeficijent dinamikog viskoziteta, komponenta brzine u pravcu ose.

Kako trenje izaziva promjenu toplotnog stanja fluida, to bi znailo uspostavljanje veze izmeu mehanikih i termodinamikih pojava. Uslijed velikih tekoa koje oko ovoga nastaju, pretpostavlja se da je uticaj toplote beznaajan pa se nee uzimati u obzir. Posljedica toga e biti da viskozitet ostaje konstantan iako se on mijenja sa temperaturom. Iz ovih razloga, zadrat e svoj raniji oblik i karakteristina jednaina. Posmatrae se, uglavnom, nestiljiv fluid ili adijabatska promjena stanja stiljivog fluida. Uslov neprekidnosti, kontinuiteta, vai i za viskozni fluid, pa e jednaina kontinuiteta imati oblik:
(7.3.)

odnosno, ako je fluid nestiljiv:

(7.4.)

Prirodno je da na snazi, i dalje, ostaju Njutnovi principi koji odrauju sile kao proizvod mase i ubrzanja. Ojlerove jednaine su izvedene, takoe, na istom principu. Zato i one vrijede, ali pod uslovom da se dopune novim lanovima koji zavise od trenja, izvora jo jedne sile koja veoma jako utie na kretanje fluidne mase.

7.2.

DEJSTVO SILA VISKOZITETA

Da bi se u diferencijalne jednaine za kretanje fluida uvele sile koje zavise od viskoziteta treba, najprije, utvrditi stanje napona. Neka je taka proizvoljna taka u fluidu, tjeme diferencijalno malog pravouglog paralelopipeda sa stranicama i , slika 7.1. Uslijed viskoziteta, bone strane paralelopipeda trpe normalne i tangencijalne sile, pri emu normalne sile vie nisu nezavisne od pravca, kao u idealnom fluidu. Poznato je, iz nauke o otpornosti materijala, da stanje napona u taki odreuje 9 veliina: tri normalne komponente i est tangencijalnih i . Indeksi uz normalne napone pokazuju stranu paralelopipeda na koju naponi djeluju, a oznaavaju pravac normalne na toj strani. U isto vrijeme, indeks pokazuje i pravac u kojem djeluje odgovarajui normalni napon. U tangencijalnih napona, prvo slovo u indeksu pokazuje pravac normale i time odreuje stranu paralelopipeda na koju se odnosi. Drugo slovo odreuje pravac djelovanja napona. Kao to je poznato, zbog veza: 112

(7.5.)

Broj komponenata tangencijalnih napona se sada svodi na tri.

Slika 7.1.: Dejstvo sila viskoziteta

Da bi se dobila sila koja djeluje na stranicu paralelopipeda treba svaki napon pomnoiti povrinom odgovarajue stranice. Rezultujue sile u pravcu i se dobivaju sabiranjem svih sila u odgovarajuem pravcu vodei rauna o smjeru. Za pravac ose, ima se:

odnosno, poslije sreivanja:

Analogno se moe uraditi i za pravce

ose:

Odavde slijedi da projekcije sile, raunate po jedinici zapremine, imaju vrijednosti:

(7.6.a) (7.6.b)

113

(7.6.c)

Dakle, umjesto normalnog pritiska jednakog u svim pravcima, kao to je u idealnom fluidu, javljaju se normalni pritisci i razne tangencijalne sile.

7.3.

PRETPOSTAVKE O NAPONIMA

Ako se posmatraju samo naponi prouzrokovani viskozitetom, i koji zavise od pravca, treba jednostavno oduzeti od normalnih napona, pritisak koji je jednak u svim pravcima, a javlja se i u idealnom fluidu. Dakle, normalni naponi koji zavise od viskoziteta su:

Tangencijalni naponi su posljedica viskoziteta fluida i ne mogu se pojaviti u idealnom fluidu. to se tie veliine napona, kako normalnih tako i tangencijalnih, treba uvesti neke pretpostavke. One trebaju biti jednostavne i prirodne, kako bi se dobili rezultati koji e se slagati sa eksperimentima. Prirodno je da se naponi poveu sa brzinama deformacije fluidnih elemenata jer su ove brzine posljedica napona. Pretpostavka je, da se komponente napona mogu izraziti kao linearne funkcije odgovarajuih brzina deformacije, to odgovara Njutnovom zakonu. Uobiajeno je da se koeficijent proporcionalnosti uzima jednak i da je konstantan (polovina vrijednosti koeficijenta proporcionalnosti je jednaka dinamikom viskozitetu). Duine stranica paralelopipeda se mijenjaju proporcionalno sa . Ove

promjene su posljedica djelovanja normalnih napona i . Prema uinjenoj pretpostavci, i principu simetrije, odgovarale bi slijedee veze izmeu napona i brzina deformacije:

(7.7.)

gdje je

nepoznati koeficijent proporcionalnosti.

Na slian nain, pretpostavka o tangentnim naponima dovodi do izraza:

(7.8.)

114

Kao to se vidi, normalni naponi i zavise od pravca. U mehanici viskoznog fluida, pod nazivom fluidni pritisak u nekoj taki , podrazumjeva se srednja vrijednost pritisaka , i , koji djeluju u pravcima koordinatnih osa, tj.:
(7.9.)

Obino se pretpostavlja da ne zavisi od pravca, dakle, da je jednak pritisku javlja u jednainama izvedenim za strujanje neviskoznog fluida. Sabiranjem jednaina (7.7.) se dobiva:

koji se

(7.10.)

Obzirom da je:
(7.11.)

Na osnovu izraza 7.10. i 7.11., dobivamo:

(7.12.)

ili
(7.13.)

Sada izrazi za normalne napone glase:

(7.14.)

7.4.

NAVIJE-STOKSOVE JEDNAINE

Uvrtavanjem izraza 7.8. i 7.14. u izraze 7.6. dobivaju se projekcije unutranjih sila, na koordinatnim osama, izraene projekcijama brzine. Za projekciju u pravcu ose imamo:

115

ili
(7.15.)

gdje je Laplasov operator:

Analogno se moe izvesti i za projekcije u pravcima

osa:

(7.15.)

Izraz za rezultujuu unutranju silu po jedinici zapremine, u vektorskom obliku, u optem sluaju glasi:
(7.16.)

Odnosno, poslije uvrtavanja komponenti, izraz 7.15., i sreivanja:

(7.17.)

U poglavlju 4.4. je izvedena Ojlerova diferencijalna jednaina u vektorskom obliku za kretanje idealnog fluida, izraz 4.11.:

U Ojlerovoj jednaini, unutranjim silama po jedinici zapremine odgovara lan Za viskozne fluide ovaj lan treba zamijeniti izrazom 7.17. za :

(7.18.)

Dakle, od uticaja viskoziteta fluida postoji, u jednaini kretanja 7.18., lan:

(7.19.)

Vidi se, ako se ovaj lan, izraz 7.19., doda Ojlerovoj jednaini 4.11., i itav izraz podjeli sa , dobiva se jednaina za kretanje viskoznog fluida u obliku:

116

(7.20.)

gdje su: zapreminska sila po jedinici mase fluida, kinematski viskozitet. Dobiveni izraz 7.20. predstavlja Navier35 - Stoksovu36 jednainu kretanja viskoznog fluida u vektorskom obliku. Kada je fluid nestiljiv, jednaina 7.4., 7.20. uprosti, i postaje: doputa da se Navije-Stoksova jednaina

(7.21.)

odnosno, u skalarnom obliku:

(7.22.)

Iako su Navije-Stoksove jednaine, u prezentiranom obliku, poznate jo iz devetnaestog stoljea, nemaju opte rjeenje. Zbog prisustva konvektivnih lanova tipa jednaine su parcijalne i nelinearne, a zbog lanova drugog su reda, pa je njihovo rjeavanje veoma teko. Danas ne postoji niti jedno rjeenje Navije-Stoksovih jednaina koje bi istovremeno sadravalo, neke ili sve, konvektivne ili viskozne lanove, a koje vjerno predstavljaju sluaj strujanja u nekim graninim uslovima. Vektorska jednaina 7.20., odnosno 7.21., zajedno sa jednainom kontinuiteta i karakteristinom jednainom, predstavlja sistem diferencijalnih jednaina koje slue za odreivanje i kretanje viskoznog fluida. i koje uz pomo poetnih i graninih uslova potpuno definiu

Zbog pogodnosti rada u cilindrinom koordinatnom sistemu, navedene su Navije-Stoksove jednaine u ovom sistemu :

(7.23.)

35 36

Claude-Louis Navier George Gabriel Stokes

117

(7.23.)

7.5.

NEKA EGZAKTNA RJEENJA NAVIJE-STOKSOVIH JEDNAINA

Navije-Stoksove jednaine se primjenjuju u irokoj kategoriji kretanja viskoznog fluida. Najjednostavniji oblik kretanja viskoznog fluida je laminarno. Kod ovakvog kretanja se moe zamisliti da se fluid kree u slojevima, uz kontinualnu promjenu brzine toka. Laminarno kretanje se pojavljuje kod nekih jednostavnih graninih uslova. Pokazat emo neka egzaktna rjeenja Navije-Stoksovih jednaina za laminarno kretanje u jednostavnim graninim uslovima. Ovdje se pod egzaktnim rjeenjem Navije-Stoksovih jednaina podrazumijeva analitiko rjeenje pojednostavljenih jednaina, kada takve jednaine vjerno prikazuju kretanje. Pojednostavljenje Navije-Stoksovih jednaina se postie izostavljanjem pojedinih lanova iz jednaina, kada ti lanovi zbog prirode kretanja ne postoje. Analitiko rjeenje Navije-Stoksovih jednaina se najlake nalazi kada se one mogu pojednostavniti, odnosno svesti samo na linearne lanove.

7.5.1.

USTALJENO KRETANJE IZMEU PARALELNIH PLOA, NESTILJIVOG FLUIDA KONSTANTNOG VISKOZITETA

Za ustaljeno kretanje izmeu paralelnih ploa postoji egzaktno rjeenje Navije-Stoksovih jednaina. Pretpostavlja se da su ploe beskonane povrine i da se nalaze na konstantnom rastojanju. Ploe mogu mirovati ili se kretati konstantnom brzinom. Koordinatni sistem je postavljen tako da je osa usmjerena u pravcu kretanja fluida, osa je normalna na horizontalnu ravan, a osa je normalna na x-z ravan, slika 7.2.

Slika 7.2.: Ustaljeno kretanje fluida izmeu paralelnih ploa

118

Za opis kretanja fluida izmeu paralelnih ploa prirodno je izabrati Navije-Stoksove jednaine, izraz 7.22., u Dekartovom koordinatnom sistemu:

Obzirom da je fluid nestiljiv, jednaina kontinuiteta se moe pisati:

Uslov stacionarnosti, ustaljenosti, kretanja ukazuje da su svi lanovi:

Ako je

osa orjentisana u pravcu kretanja fluida, tada je:

Uvrtavanjem ovih uslova u jednainu kontinuiteta dobiva se:

Diferenciranjem ove jednaine dobiva se:

Obzirom da je

moe se napisati

Neka od zapreminskih sila djeluje samo sila gravitacije, tada je: Uvrtavajui ovo u jednaine kretanja dobiva se:

Ako se umjesto pritiska

i zapreminske sile uvede generalisani pritisak:

koji obuhvata djelovanje pritisnih i vanjskih sila, dobiva se:

119

Iz posljednje dvije jednaine se vidi da

nije funkcija

i , respektivno, odnosno:

Kako je funkcija samo od varijable, a komponenta brzine funkcija samo varijable, oznaka za parcijalno diferenciranje u prvoj jednaini se mogu zamjeniti izrazima za totalno diferenciranje:

odnosno:

Kako je lijeva strana jednaine funkcija samo od , a desna funcija od , jednainu je mogue zadovoljiti samo ako je:

Integracijom ovih jednaina dobiva se:

ili
(7.24.)

i
(7.25.)

Konstante

se odreuju iz graninih uslova.

Nadalje e biti analizirana strujanja za dva tipa graninih uslova. 7.5.1.1. KUETOVO KRETANJE

Kod Kuetovog37 kretanja donja ploa se nalazi u stanju mirovanja, a druga, gornja, se kree konstantom brzinom U, slika 7.3. Ovakav opis uslova kretanja fluida namee slijedee granine uslove za brzinu:

Granini uslovi za pritisak su:

37

Maurice Marie Alfred Couette

120

Slika 7.3.: Kuetovo kretanje

Uvrtavanjem graninih uslova u jednainu 7.25., dobiva se:

a odavde se odreuju konstante:

(7.26.) (7.27.)

Zamjenom konstanti, izrazi 7.26. i 7.27., u jednainu 7.25., dobiva se:

ili
(7.28.)

gdje je sa

oznaeno:
(7.29.)

Koritenjem graninih uslova za pritisak, iz jednaine 7.24. se dobiva:

Odavde se odreuju konstante:

(7.30.) (7.31.)

Zamjenom konstanti, izrazi 7.30. i 7.31., u jednainu 7.24., dobiva se:

121

(7.32.)

Uvrtavanjem konstante , izraz 7.31., u izraz 7.29., za

dobiva se:
(7.33.)

Za razne vrijednosti parametra , raspored brzina izmeu ploa je prikazan na slici 7.4.

Slika 7.4.: Raspored brzina izmeu ploa

Vrijednosti

odgovara linearni raspored brzina. Ta vrijednost je mogua samo ako je .

, tj. ako ne postoji gradijent pritiska u pravcu kretanja Pozitivnim vrijednostima parametra, ploe

, odgovara smanjenje pritiska u pravcu kretanja

i poveanje brzine u odnosu na linearni raspored. , su posljedica porasta pritiska u pravcu kretanja ploe

Negativne vrijednosti parametra,

. Ovakav pritisak uzrokuje silu koja se suprotstavlja dejstvu pokretne ploe. Kada vrijednosti opadne ispod vrijednosti , poinje povratno strujanje. Tada, na dijelu visine rastojanja ploa neposredno iznad nepokretne ploe, fluid struji u smjeru koji je suprotan smjeru kretanja ploe. 7.5.1.1. PUAZEJEVO KRETANJE

Kod Puazejevog38 kretanja obadvije ploe su nepokretne i kretanje fluida je posljedica dejstva pritiska, skica 7.5. Granine uslovi za brzinu:

Granini uslovi za pritisak:

38

Jean Louise Marie Poiseuille

122

Slika 7.5.: Puazejevo kretanje

Uvrtavajui granine uslove za brzine u izraz 7.25.:

(7.34.)

dobiva se:
(7.35.) (7.36.)

U prvom sluaju oduzimajui, a u drugom sabirajui jednaine 7.35. i 7.36., dobivamo vrijednosti za konstante:
(7.37.) (7.38.)

Zamjenom konstanti, izrazi 7.37. i 7.38., u izraz 7.34. za raspored brzine, dobiva se:
(7.39.)

Koritenjem graninih uslova za pritisak, iz jednaine 7.24. se dobiva: Odavde se odreuju vrijednosti za konstante:
(7.30.) (7.31.)

Konano se moe dobiti izraz za raspored pritiska:

(7.32.)

i vidi se da je raspored pritiska u presjeku hidrostatski. Uvrtavajui vrijednost konstante , izraz 7.31., u izraz za raspored brzine, dobiva se:

123

(7.33.)

Raspored brzine je parabolian, slike 7.5. i 7.6., sa maksimalnom brzinom na osi

:
(7.34.)

Slika 7.6.: Raspored brzina

Prema definiciji srednje brzine, slijedi:

(7.35.)

odnosno,
(7.36.)

Iz izraza 7.36. za vrijednost srednje brzine, se moe pisati:

(7.37.)

ili izraeno preko jedininog protoka (dimenzija normalno na ravan crtea je jedinina):
(7.38.)

gdje je

jedinini protok.

Dobivena razlika pritisaka, izraz 7.38., je potrebna da bi se kroz jedininu povrinu presjeka transportovala jedinina koliina fluida na udaljenost . Eksperimenti su pokazali, da navedeni izrazi vrijede za male brzine strujanja, odnosno za strujanja sa Rejnoldsovim brojem:

7.5.1.1.

HAGEN-PUAZEJEVO KRETANJE

Ustaljeno kretanje nestiljivog fluida konstantne viskoznosti kroz cijev, okruglog poprenog presjeka, beskonane duine je poznato kao Hagen39- Puazejevo kretanje. Oblik cijevi namee

39

Gotthilf Heinrich Ludwig Hagen

124

izbor cilindrinog koordinatnog sistema. Navije-Stoksove jednaine u cilindrinom koordinatnom sistemu, prema izrazu 7.23., glase:

a jednaina kontinuiteta, prema izrazu 3.51.:

Ovaj sistem od etiri parcijalne diferencijalne jednaine predstavlja zatvoreni sistem dovoljan da se odrede etiri varijable: i . Fluid se kree u polju gravitacije i na njega djeluje sila gravitacije. Naprijed uraene analize Kuetovog i Puazejevog kretanja su pokazale da sila gravitacije uzrokuje hidrostatiki raspored pritisaka u posmatranom presjeku. Imajui u vidu tu injenicu, iz Navije-Stoksovih jednaina se mogu izostaviti lanovi: i . Nadalje, uprotenja datog sistema jednaina se mogu postii uvoenjem uslova stacionarnosti,

Za kretanje paralelno

osi, bez vrtlonog kretanja fluida, moe se pisati:

(7.39.)

Uvrtavanjem uslova 7.39. u jednainu kontinuiteta 3.51. se dobiva:

i poslije diferenciranja,

Iz prethodnog izraza slijedi:

Konano, izostavljanjem komponenti zapreminskih sila i uvoenjem navedenih uslova, dobiva se:

125

(7.40.)

Iz prve i druge jednaine 7.40. se vidi da je pritisak funkcija samo od varijable , tj.: funkcija samo varijable , trea jednaina 7.40. se moe

Kako je komponenta brzine napisati:

(7.41.)

Jednaina 7.41. je zadovoljena, samo ako je :

(7.42.)

Jednaine 7.42. su linearne diferencijalne jednaine. Integracijom prve jednaine 7.42. se dobiva:
(7.43.)

Druga jednaina 7.42. se svodi na linearnu diferencijalnu jednainu prvog reda, smjenom :

i ona ima, tzv., Ojlerov multiplikator:

Opti integral dobivamo po formuli:

odnosno: 126

Konstante integracije se odreuju iz graninih uslova, vidi sliku 7.7.

Slika 7.7.: Hagen-Puazejevo kretanje

Granini uslovi za pritisak:

Uvrtavajui granine uslove u jednainu 7.43.:

dobivamo vrijednosti za konstante:

(7.44.) (7.45.)

Sada moemo napisati izraz o rasporedu pritisaka u cijevi:

(7.46.)

Granine uslovi za brzinu:

Drugi granini uslov je posljedica simetrije oko

ose.

Na osnovu ovih graninih uslova se dobivaju vrijednosti konstanti:

(7.47.) (7.48.)

Uvrtavajui vrijednosti konstanti 7.47. i 7.48. u izraz za brzinu, imamo:

(7.49.)

127

Ako se u izraz 7.49. uvrsti i vrijednost konstante , iz izraza 7.44., dobiva se izraz za raspored brzine u cijevi:
(7.50.)

Iz izraza 7.50. se moe vidjeti da je raspored brzina parabolian, sa maksimalnom brzinom u osi cijevi, za :
(7.51.)

Koritenjem definicije srednje brzine u presjeku, dobiva se:

(7.52.)

Iz izraza 7.52., za srednju brzinu, se moe dobiti izraz za pad pritiska u dionici cijevnog voda duine i radijusa , odnosno, prenika :
(7.53.)

ili izraeno preko protoka,

,: (7.54.)

Pad pritiska je proporcionalan protoku . Dobivena relacija je analogna Omovom40 zakonu u elektrotehnici, gdje je pad napona proporcionalan jaini struje. U skladu sa izrazima za pad pritiska pri turbulentnom strujanju, uobiajeno je da se jednaina 7.54., za pad pritiska, pie u obliku:
(7.55.)

Izjednaavajui izraze 7.53. i 7.55. dobiva se:

ili
(7.56.)

Eksperimenti su potvrdili korektnost izraza za raspored brzine i pritiska, za koje vrijedi (laminarno kretanje). Kretanje fluida pri je nestabilno i pri najmanjem poremeaju prelazi u turbulentno kretanje.

40

Georg Simon Om

128

Pored korektnosti dobivenih izraza, sa aspekta reima kretanja, vaan praktini znaaj ima i konana duina cijevi. Uslijed ubrzanog kretanja fluida i oblikovanog ulaza u cijev, raspored brzina na ulazu u cijev, , je priblino konstantna , slika 7.8.

Slika 7.8.: Raspored brzine pri ulasku u cijev

Pod dejstvom meumolekularnih sila, brzina fluida na zidu cijevi je , to se prenosi mehanizmom viskoznih sila u vidu usporavanja fluidnih slojeva u neposrednoj blizini zida. To uzrokuje formiranje graninog sloja ija debljina raste niz struju. Da bi se zadovoljila jednaina kontinuiteta i da bi kroz presjek prolazio isti protok kao kroz presjek , fluid se u blizini ose mora ubrzati. Raspored brzine fluida u blizini je konstantan, uniforman. Niz struju fluida debljina graninog sloja raste uz poveanje brzine u osi cijevi. Na udaljenosti granini sloj se iri do ose cijevi i dalje je promjena brzine zanemarljiva. Duina se naziva razvojnom duinom. Rjeenja izvedena za Hagen-Puazejevo kretanje ne mogu biti primijenjena unutar razvojne duine. Langar 41 je izveo priblinu formulu za razvojnu duinu:
(7.57.)

Na primjer, za razvojna duina iznosi rjeenje vrijedi za dio cijevi gdje je .

. Dakle, Hagen-Puazejevo

41

Henry L. Langhaar

129

8.

TURBULENCIJA

Ideja o iskljuivo laminarnom kretanju fluida bila je dugo zastupana meu hidrauliarima i hidrodinamiarima. Smatralo se da se fluidi pod bilo kojim uslovima toka, tj. bez obzira na veliinu brzine, viskoziteta, gustine i dimenzija toka, uvijek kreu u lamelama. Ovu zabludu o jedinom moguem vidu kretanja fluida korigovali su hidrodinamiari tek u drugoj polovini XIX vijeka. Ukazano je da postoji i drugi vid kretanja fluida kod kojega dolazi do procesa mijeanja na nivou elemenata i vee mase fluida, analogno onom na nivou molekula. Fluid ne mijenja poloaj samo unutar lamela nego dolazi i do razmjene mase fluida kako izmeu susjednih tako i izmeu udaljenih slojeva fluida. Ova haotinost i nepravilnost u kretanju fluida je uzrok pojavi fluktuacija, sluajnog karaktera po vremenu i prostoru, veliina toka kao to su brzine, pritisak, temperatura i dr. Nepravilnost promjene ovih veliina je ipak takvog karaktera da se one mogu opisati zakonima vjerovatnoe. Ovakvo nepravilno i kaotino kretanje fluida, unutar ve postojeeg glavnog toka (koje u osnovi predstavlja intenzivni proces mijeanja fluida u kojem razne veliine toka pokazuju karakter sluajne pojave po vremenu i prostoru iz kojih se uvijek mogu izdvojiti statistike srednje vrijednosti) naziva se turbulentno kretanje fluida ili prosto, turbulencija. U ovakvoj definiciji, koja u potpunosti specificira karakter turbulentnog kretanja fluida, mora biti ukljuena funkcionalna zavisnost posmatrane veliine toka po vremenu i prostoru. Ako je jedna od ovih zavisnosti izostavljena, kretanje fluida nije turbulentno.

8.1.

NESTABILNOST LAMINARNOG TOKA NASTAJANJE TURBULENCIJE

O postanku turbulencije do danas je dato niz teorija od kojih su najpoznatije teorije o nestabilnosti laminarnog toka. Sve one imaju zajedniku postavku da do turbulencije dolazi uslijed poremeaja u toku, definisanih njihovom talasnom duinom, a u zavisnosti od rasporeda brzine i pritisaka u toku, njegovih linearnih dimenzija i fizikih svojstava fluida. Poremeaj moe biti unutarnji ili vanjski, sa ili bez prisustva vrste granice. Sam poremeaj u toku, bez odgovarajuih navedenih uslova, ne mora rezultirati pojavom turbulencije. Laminarno strujanje moe prei samo u neku drugu formu laminarnog toka ili moe doi do priguenja i uspostavljanja prvobitnog laminarnog reima, uslijed dominantnog dejstva sila viskoziteta. Ovdje se nee izlagati matematska analiza nestabilnosti laminarnog toka nego e se dati, danas najire prihvaena, Prandtlova ema nastanka turbulencije, na primjeru strujanja dva paralelna toka neviskoznog fluida sa brzinama suprotnog smjera, slika 8.1.(a). Na obadvije strane kontaktne povrine ova dva sloja fluida pritisci su isti. Ukoliko na neki nain doe do poremeaja kontaktne povrine, slika 8.1.(b), poremeen je i uslov konstantnosti pritiska u susjednim slojevima fluida zbog nastale lokalne razlike u rastojanju izmeu strujnih linija. Na mjestima poveanja ovog razmaka dolazi do smanjenja brzine, odnosno do poveanja pritiska, i obratno. Ovom pojavom razlike pritisaka na stranama poremeene kontaktne povrine formirao se dopunski, unutranji indukovani poremeaj koji moe da dovede do poveanja devijacije kontaktne povrine kroz dalje faze, kao na slici 8.1.(c). 130

Slika 8.1.: Nestabilnost laminarnog toka

Ako je poremeeni laminarni tok viskozan, uslijed dejstva sila viskoziteta na kontaktnoj povrini ovih slojeva moe doi do priguenja poetnih i indukovanih poremeaja u toku i strujna slika poprima izglede reverzibilno kroz faze (c), (b) i na kraju poetnu fazu (a). Za ovakav laminarni tok se kae da je stabilan. Ako je tok nestabilan, sile inercije postaju dominantnije od sila viskoziteta i proces devijacije kontaktne povrine se nastavlja kroz dalje faze (d), itd., tako da se i pri najmanjem daljem poremeaju strujna slika mijenja u odnosu na prvobitnu. Moe doi i do odvajanja odreene mase fluida od glavnog toka, u formi vrtloga, koji rotira oko svoje ose, a istovremeno je noen glavnom strujom toka fluida. Formiranjem cijelog niza ovakvih vrtloga i njihovim noenjem glavnom strujom toka, dolazi do njihovog meusobnog sudaranja, promjene oblika i poloaja, a istovremeno oni postaju uzrok novim poremeajima u toku. Konaan rezultat ovog procesa e biti sasvim nepravilno kretanje mase fluida u formi kaotinog kretanja velikog broja vrtloga unutar struje glavnog toka, koje predstavlja turbulentno kretanje fluida. Mada je u viskoznom fluidu nemogue ostvariti diskontinuitet u rasporedu brzina, kao to je to pretpostavljeno na slici 8.1.(a) i (b) u poetnoj fazi nastanka turbulencije, ona ukazuje da e u fluidu veeg gradijenta brzine prije doi do pojave turbulencije. Isto tako poveanjem gustine , poveava se sila inercije pa prema tome i tendencija pojave turbulencije. Jedino se poveanjem viskoziteta poremeaj u laminarnom toku moe priguiti i mogunost njegovog prelaza u turbulentni tok se smanjuje. Naravno, viskozitet i blizina vrste konture utie na stabilnost laminarnog toka. Bezdimenzionalna kombinacija navedenih veliina:
(8.1.)

je parametar nestabilnosti laminarnog toka i kriterij za prelaz iz laminarnog u turbulentni reim kretanja fluida. Za razne granine uslove je pokazano, da je za laminarni tok stabilan za bilo kakav poremeaj u njenu, dok za prelazi u turbulentni reim kretanja. I pored njegove univerzalnosti u pogledu graninih uslova toka, parametar nestabilnosti laminarnog toka nije pogodan za praktinu primjenu jer se odnosi na odreenu zonu toka , a ne za tok kao cjelinu. Za praktinu analizu reima kretanja fluida potrebno je raspolagati nekim kriteriumom nestabilnosti laminarnog toka koji e se odnositi na tok kao cjelinu i koji e u 131

sebi sadrati karakteristine parametre toka kao cjeline. Prvi koji je usvojio takav kriterij je Rejnolds.

8.2.

REJNOLDSOV EKSPERIMENT I REJNOLDSOV BROJ

Rejnoldsovi eksperimenti, izvedeni pred kraj prolog vijeka, na sistematian nain su omoguili da se dobije korektna slika o turbulenciji i trasira put naunoj analizi ovog problema. Rejnoldsov eksperiment je vrlo jednostavan, i izveden je sa ureajem koji je prikazana na slici 8.2.

Slika 8.2.: Rejnoldsov eksperiment

Ureaj se sastoji od dva rezervoara i staklenih cijevi. U veem rezervoaru A, nalazi se voda koja istie kroz staklenu cijev B na ijem kraju se nalazi ventil C. Ventilom se mijenja otpor strujanja i time se dobiva razliita brzina fluida u cijevi B. U rezervoaru D se nalazi boja koja nije rastvorljiva u vodi. Iz rezervoara D se vodi tanka cjevica E do ulaza u cijev B. Rezultati Rejnoldsovog eksperimenta su prikazani na slici 8.2. (b,c,d). Pri maloj brzini vode kroz cijev boja, koja istie iz rezervoara D, se ne mijea sa vodom (8.2.b). obojena strujnica izgleda kao tanka neprekidna nit koja se protee od ulaza u cijev B do ventila C. Postepenim otvaranjem ventila poveava se brzina vode u cijevi. Pri nekoj brzini obojena strujnica poinje da se talasa kao na slici 8.2.(c), da bi se kod veih brzina potpuno razbila, na kratkoj udaljenosti od ulaza u cijev i pomijeala sa okolnom masom fluida (slika 8.2.d). Ovakvo teenje se naziva turbulentnim. Daljnje poveanje brzine vode ne mijenja tip strujanja, ali mijeanje boje i vode poinje blie ulazu u cijev B. Talasasto ponaanje strujne linije i njeno mijeanje sa okolnim fluidom smatra se indikacijom da je dolo do prelaza laminarnog kretanja u turbulentno. Laminarno kretanje se ponovo uspostavlja ako se smanji brzina vode. Brzina vode pri kojoj kretanje ponovo postaje laminarno naziva se kritinom brzinom. Daljnji eksperimenti su pokazali da prelaz laminarnog kretanja u turbulentno, takoe, zavisi od vanjskih uzroka, na primjer od stanja fluida na ulazu u cijev, zakrivljenosti ulazne sekcije, hrapavosti cijevi, stabilnosti eksperimentalne konstrukcije i tako dalje. 132

Kada je brzina kretanja fluida manja od kritine, nikakav poremeaj ne moe prevesti laminarno kretanje u turbulentno. Pri paljivom eksperimentisanju moe se tok zadrati laminarnim i kod brzina koje su znatno vee od kritine brzine. Meutim, svaki pa i najmanji poremeaj inicira prelazak laminarnog kretanja u turbulentno. Rejnoldsovi eksperimenti su izvedeni sa vodom, meutim, pojava turbulentnog kretanja nije privilegija tenosti nego se jednako manifestuje i kod strujanja gasova. Isto tako, geometrija, odnosno granini uslovi ne ograniavaju pojavu turbulencije. Rejnolds je utvrdio da prelaz od laminarnog u turbulentno kretanje zavisi od srednje brzine , prenika cijevi i koeficijenta viskoziteta . Od ovih relevantnih veliina formiran je bezdimenzionalni parametar (broj) koji je nazvan Rejnoldsovim brojem:
(8.2.)

Eksperimenti Rejnoldsa i drugih su pokazala da je tok u cijevi okruglog poprenog presjeka uvijek laminaran za , a da je tok turbulentan ako je Rejnoldsov broj vei od 3000 ili 4000. Da li e kretanje u dijapazonu od 2300 i, recimo, 4000 biti laminarno ili turbulentno zavisi od ukupnih uslova kretanja. Vrlo preciznim eksperimentima se uspjelo odrati laminarno kretanje ak i pri . Dakle, uslovno e se smatrati da je kretanje laminarno ako je . Kritina vrijednost Rejnoldsovog broja je drukija. Na primjer: = = = 2300 1000 500 za razne karakteristine linearne dimenzije toka

za kretanje fluida kroz cijevi okruglog poprenog presjeka, gdje je prenik karakteristina linearna dimenzija toka. za kretanje fluida izmeu paralelnih ploa, gdje je razmak ploa karakteristina linearna dimenzija toka. za kretanje u irokim kanalima, gdje je dubina karakteristina linearna dimenzija toka. za kretanje kroz poroznu sredinu, gdje je prenik zrna porozne sredine kritina linearna dimenzija toka.

= 1 10

Ove vrijednosti kritinog Rejnoldsovog broja za razliite tokove fluida su date da bi se istakla razlika izmeu pojma kritinog Rejnoldsovog broja i njegove numerike vrijednosti za dati tok. esto se, dajui numeriku vrijednosti kritinog Rejnoldsovog broja za kretanje u cijevima, poistovjeuju ova dva pojma za sve tokove. Rejnoldsov broj ima i fiziki smisao, kao odnos inercijalnih i viskoznih sila u fluidu. Inercijalna sila je proporcionalna proizvodu mase i ubrzanja, tj.:
(8.3.)

Ako se sa

oznai karakteristina duina u posmatranom problemu, tada je:

133

Tada je inercijalna sila iz izraza 8.3.:

(8.4.)

Sila viskoziteta je proporcionalna povrini i tangencijalnom naponu, tj.:

(8.5.)

Obzirom da je:

Dobiva se, umjesto izraza 8.5.:

(8.6.)

Formirajui kolinik inercijalne (8.4.) i viskozne sile (8.6.), dobiva se:

(8.7.)

Dakle, to su viskozne sile vee to je Rejnoldsov broj manji, odnosno one igraju ulogu priguivaa turbulentnog kretanja. Ako su inercijalne sile dominantne u odnosu na viskozne, i Rejnoldsov broj prelazi kritinu vrijednost, viskozne sile nee biti u stanju da prigue poremeaje i kretanje postaje turbulentno. Prema nainu na koji je nastala turbulencija fluidnog polja, razlikuju se zidna i slobodna turbulencija. Kod zidne turbulencije, uzrok njenog nastanka je prisustvo vrste konture. Kao primjeri zidne turbulencije mogu posluiti: strujanje u cijevi, strujanje oko ravne ploe i dr, Slobodna turbulencija nastaje kretanjem dva sloja fluida razliitim brzinama. Primjer ovog strujanja je isticanje jednog fluida u drugi, nepokretan ili pokretan fluid.

8.3.

OSNOVNE KARAKTERISTIKE TURBULENTNIH TOKOVA

Iz opisanog mehanizma nastanka turbulentnog toka i njegovog kaotinog karaktera slijedi da je turbulentno kretanje fluida u osnovi nestacionarna pojava toka. Haotinost pri kretanju i prelaz fluida iz jedne zone toka u drugu pokazuju da se u turbulentnom toku odigravaju intenzivni procesi mijeanja, koji turbulentnom toku daju difuzioni karakter. Nastanak turbulencije je, pored poremeaja, usko vezan i za postojanje gradijenta brzine, a ovaj je indikator dejstva smiuih napona u viskoznom fluidu, slijedi da su turbulentni tokovi disipativni.

134

Nestacionarni karakter turbulentnog toka se odraava u nestacionarnim i u stacionarnim uslovima toka. Posljedica nestacionarnosti je fluktuacija, sluajnog karaktera po vremenu i prostoru, raznih veliina toka oko njihovih odgovarajuih osrednjenih vrijednosti u glavnom toku. Tako, na primjer, brzina e se mijenjati u toku vremena, ne samo u taki nego i po presjeku toka. Ove promjene e se odigravati oko srednjih vrijednosti brzina glavnog toka u taki i presjeku kao to je to pokazano na slici 8.3.

Slika 8.3.: Fluktuacija brzine

Kao to se vidi na slici 8.3., u svakom turbulentnom toku se moe govoriti o postajanju primarnog i sekundarnog dijela turbulentnog toka. Koordinatni sistem izabran je tako da je brzina primarnog, glavnog, toka data sa , dok e brzina sekundarnog, fluktuirajueg dijela toka, zbog prirode pojave, imati sve tri komponente tj. . Turbulentne fluktuacije brzine su obino reda veliine 10% od srednje brzine toka. Znai za najei domen srednjih brzina glavnog toka one e varirati izmeu sa frkvencijom od . Difuzioni karakter turbulentnih tokova se odraava veoj transportnoj sposobnosti karakteristinih veliina toka koji rezultira ujednaavanjem rasporeda njihovih polja po presjeku, u odnosu na iste u laminarnom toku. Pored uvijek prisutnog molekularnog procesa mijeanja, proces mijeanja vrtloga u turbulentnom toku isto tako doprinosi prenosu odgovarajuih veliina toka. Vrtlozi nastali u odreenoj zoni toka su nosioci karakteristika te zone toka kao to su kinetika energija, koliina kretanja, toplota, masa i dr. U procesu mijeanja vrtlozi pri prelasku u drugu zonu sa sobom nose navedene karakteristike toka zone u kojoj su nastali i predaju ih zoni u koju dolaze. Tako, na primjer, vrlog pri prelasku iz zone vee u zonu manje brzine nosi sa sobom odgovarajuu koliinu kinetike energije zone toka u kojoj je nastao i doprinosi poveanju brzine toka u zoni u koju je doao, i obratno. Ovaj mehanizam transporta vrloga rezultira ujednaenim rasporedom brzina. Potpuno isti mehanizam je uzrok promjeni rasporeda i drugih veliina. Obzirom da je difuzioni proces na nivou molekula manje izraen nego na nivou vrtloga u razvijenom turbulentnom toku, to se u analizama praktinih problema molekularna difuzija zanemaruje. Konano uspostavljeni raspored brzina u turbulentnom toku je doveo do ujednaenja brzina po veem dijelu poprenog presjeka, ali i do poveanja gradijenta brzine u blizini vrste granice (slika 8.3.). Poveanjem gradijenta brzine poveava se veliina smiuih napona 135

na granici, pa se prema tome poveava i koliina izvrenog rada sila viskoziteta u jedinici vremena, odnosno koliina disipacije energije. Lokalno poveanje gradijenta brzine glavnog toka nije jednini uzrok poveanju disipacije energije. Isto tako, i dejstvo smiuih napona unutar formiranih vrtloga su uzrok disipaciji energije. Raspored brzina u vrtlogu je djelomino kao u potencijalnom vrtlogu, a djelomino kao u realnom vrtlogu. Blie osi rotacije on ima karakter potencijalnog vrtloga i raspored brzina je proporcionalan sa rastojanjem od ose rotacije . U udaljenim slojevima od ose rotacije , zbog otpora okolnog fluida, brzina je obrnuto proporcionalna rastojanju . Vrtlozi dovode, zbog velikog gradijenta brzine u njima, do izrazito velike disipacije energije. Koliina ovako transformisane energije u toplotnu energiju esto, u turbulentnom toku, prevazilazi koliinu disipacije uslijed postojanja smiuih napona u glavnom toku. Ako bi se disipacija korisne energije izrazila preko pada pritiska du toka (strujanje u cijevnim provodnicima fluida) onda je za laminarni tok linearna funkcija brzine, a za turbulentni reim postaje funkcija kvadrata brzine. I ova injenica ukazuje na izrazito disipativni karakter turbulentnih tokova u poreenju sa laminarnim. Opisani proces disipacije energije u toku fluida predstavlja kaskadni proces transformacije korisne energije u druge vidove energije sve do njene konane forme tj. transformacije u toplotu, slika 8.4.

Slika 8.4.: Kaskadni proces transformacije korisne energije

Prva stepenica ove kaskade je transformacija energije toka pri formiranju turbulencije. U ovoj fazi translatorna kinetika energija laminarnog toka, pri formiranju vrtloga, se djelomino transformie u energiju rotiranja vrtloga. Za tok kao cjelinu ukupna kinetika energija je, u osnovi, ostala nepromijenjena s tim da se ona sada sastoji pored translatorne kinetike i od kinetike energije rotiranja vrtloga. Ova posljednja, mada je u osnovi forma mehanike energije, je nepovratno izgubljeni dio kinetike energije za glavni tok. Dejstvo smiuih napona unutar formiranih vrtloga transformiu kinetiku energiju rotiranja u toplotu. Veliko dejstvo smiuih napona unutar vrtloga je usmjereno u pravcu formiranja manjih vrtloga i smanjenju jaine rotacije. Vrtlozi postepeno izumiru i vrtlono dejstvo se svodi na viskozno meumolekularno dejstvo, tako da strujanje opet postaje laminarno, ali sa raspoloivom korisnom energijom manjom za koliinu koja je izgubljena u ovom kaskadnom procesu transformacije. Formiranje vrtloga je posljedica dejstva smiuih napona vezanih za postojanje gradijenta brzine.

136

Ako je gradijent brzine rezultat prisustva vrste konture onda se nastala turbulencija naziva zidna turbulencija. Ukoliko je gradijent brzine rezultat slobodno formiranih uslova toka, a ne direktnog dejstva konture, onda se turbulencija naziva slobodna turbulencija. Turbulentni tok, u optem sluaju, u pogledu njegovih karakteristika po presjeku i u taki je homogen i anizotropan. To je sluaj sa tokovima u kojima postoji gradijent brzine glavnog toka. Ukoliko su karakteristike turbulentnog toka u svim takama presjeka iste onda je to homogen turbulentni tok. Ako turbulentne karakteristike toka u ma kojoj taki ne zavise od orijentacije onda za takav tok kaemo da je izotropan. U njemu nema formiranja novih vrtloga nego dolazi do izumiranja u njemu ve postojeih. Izotropnu turbulenciju je mogue oekivati u zonama toka bez gradijenta brzine. Za njeno postojanje su negdje uz struju toka morali postojati uslovi zbog kojih je dolo do formiranja vrtloga. Primjer za ovo je strujanje iza reetke.

8.4.

STATISTIKO OPISIVANJE TURBULENTNIH TOKOVA

Neposredna mjerenja turbulentnih fluktuacija uz statistiko prikazivanje izmjerenog je metoda koja odgovara turbulenciji, jer su fluktuacije sluajne veliine. Bez obzira na haotinost turbulentnog kretanja fluida, statistikom analizom ma koje sluajne karakteristike turbulentnog toka se moe pokazati da i u toj kaotinosti postoje izvjesne zakonitosti. U tom cilju analizirajmo oscilogram brzine kao reprezentativne sluajne pojave turbulentnog toka.

Slika 8.5.: Oscilogram brzine pri turbulentnom toku

Na oscilogramu, slika 8.5., je prikazana eksperimentalno dobivena promjena brzine u nekoj taki . Trenutna brzina u nekoj taki osciluje oko neke stalne vrijednosti, tj. oko osrednjene, prosjene brzine. Ova brzina predstavlja neku vrstu srednje brzine u pogledu vremenskih promjena i nema nita zajedniko sa srednjom brzinom u presjeku . Komponente osrednjene brzine e se oznaiti sa i , i iznose:

137

gdje je period posmatranja koji mora biti dovoljno velik da promjene intenziteta osrednjene vrijednosti postane dovoljno malena. Dalje, se moe pisati:

kao i:

Osrednjena vrijednost fluktuirajue komponente brzine se odreuje kao:

Osrednjena vrijednost fluktuirajue komponente je jednaka nuli. Analogno se dobiva i za:

Srednje kvadratno odstupanje fluktuirajue komponente brzine:

ili kako se esto naziva RMS 42 vrijednost, je uvijek razliita od nule, za razliku od osrednjene vrijednosti, koja je uvijek jednaka nuli. Relativni intenzitet turbulencije, definisan kao:

predstavlja odnos RMS vrijednosti i osrednjene vrijednosti funkcije iste sluajne promjenljive (u ovom sluaju, brzine) za posmatranu taku. Relativni intenzitet turbulencije je poznat i kao stepen ili nivo turbulencije datog toka. Pored intenziteta turbulencije, kao osnovne statistike veliine, daljnji uvid u svojstva turbulentnih tokova dobiva se iz veze izmeu razliitih ili istih veliina toka u posmatranoj taki ili u razliitim takama u prostoru. Ovakva veliina je poznata pod imenom korelacija, a njena relativna vrijednost je koeficijent korelacije. Ako je problem traenje veze izmeu samo dvije karakteristike turbulentnog toka, onda se govori o dvostrukoj korelaciji iji je koeficijent dat izrazom:
42

RMS: Root (korjen), Mean (srednja vrijednost), Square (kvadrat)

138

Vrijednost koeficijenta korelacije zavisi od graninih uslova toka. Ako ne postoji veza izmeu posmatranih veliina koeficijent korelacije je jednak nuli, a za idealnu korelaciju on je jednak jedinici. Korelacija se moe traiti izmeu dvije ili vie, po prirodi, razliitih karakteristika toka. To je obino sluaj sa brzinom i pritiskom ili pritiskom i gustinom. Ako je u pitanju vei broj promjenljivih, onda govorimo o trostrukoj korelaciji itd.

8.5.
8.5.1.

TURBULENTNO KRETANJE FLUIDA

REJNOLDSOVE JEDNAINE

Navije-Stoksove jednaine su izvedene bez ogranienja za sve Njutnove fluide te se mogu primijeniti na laminarno i turbulentno kretanje. U njima se pojavljuju trenutne vrijednosti osobina fluidnog toka i . Meutim, u veini tehnikih primjena turbulentnog teenja, nisu vane tane promjene osobina toka te se zadovoljavamo i osrednjenim vrijednostima. Uz pretpostavku da jednaina kontinuiteta 3.46. i Navije-Stoksove jednaine 7.22. vae za turbulentno kretanje fluida, zamjenom trenutnih vrijednosti osobina toka sa njihovim ekvivalentnim srednjim fluktuirajuim vrijednostima, a zatim, njihovim osrednjavanjem je mogue dobiti jednaine kretanja osrednjenog toka. (1) Podsjetimo se, i ponovo napiimo Navije-Stoksove jednaine kretanja viskoznog nestiljivog fluida u Dekartovom koordinatnom sistemu:

i jednainu kontinuiteta:

Ako se trenutne brzine zamjene odgovarajuim osrednjenim i fluktuirajuim vrijednostima:

dobivamo za jednainu kontinuiteta:

(8.8.)

Osrednjavanjem izraza 8.8., sa obzirom na:

139

dobiva se:

i, iz jednaine 8.8.,:

Dakle, jednainu kontinuiteta moraju zadovoljiti, kako osrednjene komponente brzina (jednaina kontinuiteta primarnog osrednjenog dijela toka) tako i fluktuirajue komponente brzina (jednaina kontinuiteta sekundarnog, fluktuirajueg toka). Ukoliko se trenutne vrijednosti zamjene sa odgovarajuim osrednjenim i fluktuirajuim vrijednostima u jednaine kretanja za turbulentni tok, dobiva se:

(8.9.)

Zbog jednostavnosti, analizirajmo samo prvu jednainu u izrazu 8.9.:

Poslije osrednjavanja, oznaeni su svi lanovi koji su jednaki nuli, dobivamo:

(8.10.)

140

Ako jednainu kontinuiteta za fluktuirajue komponente:

pomnoimo sa

zatim, osrednjimo:

i na kraju saberemo sa jednainom 8.10., dobiva se:

ili napisano jednostavnije:

(8.11.)

Jednostavnim matematikim operacijama se dobiva:

(8.12.)

analogno dobivamo i za druge dvije komponente:

(8.12.)

Jednaine 8.12. se nazivaju Rejnoldsove jednaine kretanja turbulentnog toka. One se razlikuju od odgovarajuih za laminarni tok, za veliinu turbulentnih napona, poznatih kao Rejnoldsovi naponi. Tenzor Rejnoldsovih napona je:

141

(8.13.)

Rejnoldsovi naponi su jedini lanovi u jednaini turbulentnog kretanja fluida koji pokazuju neto efekt turbulentnih fluktuacija na tok fluida kao cjelinu. Mada su navedenim jednainama grupirani sa viskoznim naponima, zbog ega formalno i nose ovaj naziv, oni su u osnovi lanovi inercije, to se vidi iz jednaine 8.11. Oni odraavaju promjenu inercije uslijed nastalih fluktuacija brzine i ne doprinose direktnoj transformaciji mehanike energije toka u toplotu. Ukupna izgubljena energija toka, primarnog ili sekundarnog, je transformirana u toplotu jedino i samo kroz dejstvo sila viskoziteta.

8.5.2.

PRANDTLOVA TEORIJA PUTANJE MIJEANJA

U sluaju ravanskog strujanja imamo izraz 7.8. za tangencijalni napon:

Prandtl je, kao i veina istraivaa, prihvatio tezu da postoji analogija izmeu viskoznih i turbulentnih napona. Ovu tezu je prvi postavio Businesk 43. (1) Rezultujua veliina napona u turbulentnim tokovima uslijed molekularnog i turbulentnog prenosa koliine kretanja je:
(8.14.)

U izrazu 8.14. dinamiki viskozitet odraava meumolekularnu interakciju u fluidu, kroz mijeanje i transport fluida na nivou molekula i postoji bez obzira da li se fluid kree ili miruje. Dakle, to je fiziko svojstvo fluida. Sa druge strane, turbulentni viskozitet , koji mora imati iste dimenzije kao dinamiki viskozitet, dolazi do izraaja samo pri kretanju fluida. Pri mirovanju fluida i pri laminarnom kretanju on je jednak nuli. Oigledno, turbulentni viskozitet nije fiziko svojstvo fluida. Po analogiji sa naprijed navedenim izrazima me se napisati izraz za turbulentnu komponentu napona:
(8.15.)

Da bi se izraz 8.15., koji je postavio Busineski, mogao koristiti u Rejnoldsovim jednainama potrebno je poznavati vezu izmeu koeficijenta i osobina toka. Meutim, do danas nije naena takva veza u prihvatljivom obliku.

43

Joseph Valentin Boussinesq

142

Na primjeru ustaljenog paralelnog dvodimenzionalnog kretanja fluida preko ravne ploe e se pokazati odreivanje koeficijenta turbulentnog viskoziteta prema Prandtlovoj teoriji putanje mijeanja.

Slika 8.6.: Raspored brzine preko ravne ploe

Na slici 8.6. je prikazan raspored brzine u sloju koji se moe definisati kao:

Prema ovome, komponenta turbulentnog napona, izraz 8.15., postaje:

(8.16.)

Neka se elementi fluida iz sloja koji ima brzinu , pod dejstvom turbulentne fluktuacije premjeste u sloj , za rastojanje , gdje je osrednjena brzina . Elementi fluida iz sloja u sloj prelaze bez meudejstva sa elementima fluida na putu od do . Poslije mijeanja u sloju , elementi fluida e poprimiti osrednjenu brzinu fluida u sloju, djelujui pri tome kao fluktuacija brzine u pravcu. Razlika brzina je:

(8.17.)

Prema Prandtlu, veliina fluktuacije e biti:

(8.18.)

uz dodatnu pretpostavku da su fluktuacije istog reda veliine, tj.: tako se turbulentna komponenta napona, izraz 8.16., moe izraziti:
(8.19.)

gdje je novodefinisana duina mijeanja u kojoj je sadran koeficijent proporcionalnosti, iz predhonih izraza. Prema Prandtlu, veliina , koja ima demenzije duine, se naziva duina puta mijeanja. Vodei rauna o predznaku komponenti i
izraz 8.19. se moe napisati kao:

143

(8.20.)

Dakle, umjesto kvadratnog lana u izrazu 8.19., uzeta je apsolutna i stvarna vrijednost gradijenta brzine, izraz 8.20. Cilj ovoga je da se iz karaktera gradijenta brzine moe zakljuiti karakter napona (pozitivan ili negativan). Poreenjem izraza 8.16 i 8.19. se moe zakljuiti da je koeficijent turbulentnog viskoziteta:
(8.21.)

Prandtl je predloio, da za kretanje u graninom sloju preko ravne ploe vai odnos:
(8.22.)

Duina puta mijeanja je linearna funkcija udaljenosti od ploe. Koeficijent karakter i odreen je eksperimentalno, .

ima univerzalni

144

9.

GRANINI SLOJ

Kretanje viskoznog fluida u blizini vrste granice odraava se u formiranju zone toka u kojoj dolazi do promjene brzine fluida od one koju ima vrsta granica do one u kojoj je raspored brzina takav da se strujanje moe smatrati neviskoznim, vrtloenje nestaje. Drugim rijeima, strujanje u blizini vrste granice je zona vrtloenja u kojoj se njena veliina mijenja kao rezultat kombinovanog efekta molekularne viskozne difuzije i konvekcije. Do ove pojave, izrazitog dejstva viskoziteta, dolazi i u zonama slobodnog strujanja fluida, bez prisustva vrste granice, u kojima postoji izraziti gradijent brzine normalno na pravac toka. Zona toka, u kojoj je dejstvo sila viskoziteta izrazito veliko, bez obzira na vrijednost Rejnoldsovog broja toka kao cjeline, naziva se granini sloj. Mada se granini sloj moe slobodno formirati i u toku fluida, nosi ovaj naziv jer se najee pojavljuje uz vrstu granicu. Pojava je prvi put uoena, obraena i prezentirana44 od strane Ludvig Prandtla na primjeru strujanja viskoznog fluida du vrste granice.

9.1.

KARAKTERISTIKE GRANINOG SLOJA

U beskonaan stacionaran tok viskoznog fluida, iji je raspored brzina ravnomjeran uniforman, postavi se beskonano tanka vrsta ploa paralelno sa teenjem fluida, kao to je prikazano na slici 9.1.

Slika 9.1.: Razvoj graninog sloja, (a) sa poetnom i (b) bez poetne laminarne oblasti

Kada fluid male viskoznosti dodirne plou, fluidni elementi, u dodiru sa njom, bivaju zaustavljeni. Elementi fluida, udaljenije od ploe, zadravaju veliku brzinu to uzrokuje pojavu velikih gradijenata brzine u pravcu normalnom na plou. Posljedice toga su pojave velikih tangencijalnih napona to usporava kretanje fluida. Ta oblast strujanja, unutar koje se brzina rapidno mijenja od nule na ploi, do priblino konstantne

44

Third International Congress of Mathematicians in Heidelberg, Germany, 1904.

145

vrijednosti daleko od ploe, naziva se hidrodinamikim graninim slojem, ili jednostavno, graninim slojem. U odnosu na nevrtlono strujanje, bitna karakteristika strujanja uz vrstu konturu je i nulta tangencijalna komponenta, a ne samo normalna komponenta brzine. Dakle, viskozan fluid ne klizi po vrstoj konturi kao to je to sluaj sa idealnim fluidom. Posljedica toga je da na vrstu konturu ne djeluju samo normalne sile pritiska nego i tangencijalne sile. Postojanje tangencijalnih sila znatno poveava otpor kretanju tijela. Debljina graninog sloja raste sa udaljavanjem od poetka ploe niz fluidnu struju. Poetnu oblast graninog sloja karakterie kretanje fluidne mase u slojevima, pa se taj sloj naziva laminarnim graninim slojem. Na nekoj udaljenosti , laminarni granini sloj postaje nestabilan, i nakon prelazne oblasti, postaje turbulentan granini sloj.

Slika 9.2.: Razvoj graninog sloja

Turbulentni granini sloj se karakterie intenzivnim mijeanjem fluidne mase, a ne samo molekula, kao to je to sluaj u laminarnom graninom sloju. Posljedica toga je znatno uniformniji raspored brzina u sloju, vei gradijent promjene brzine na samoj ploi i poveanje debljine graninog sloja, niz fluidnu struju. Unutar turbulentnog graninog sloja, neposredno iznad povrine ploe, uvijek se formira laminarni podsloj (slika 9.2.). On nastaje kao posljedica smanjenja inercijalnih sila u neposrednoj blizini ploe i velikih viskoznih sila, uslijed velikih gradijenata brzine. Poloaj prelaza laminarnog u turbulentni granini sloj zavisi od hrapavosti povrine, uniformnosti poetnog profila brzina, poetnog nivoa turbulencije, viskoznosti, intenziteta brzina i udaljenosti. Kod hidrauliki glatkih povrina kod kojih laminarni podsloj prekriva neravnine hrapavosti, uz dovoljno nizak nivo turbulencije, prelaz laminarnog sloja u turbulentni je odreen kritinom vrijednosti Rejnoldsovog broja:
(9.1.)

ija brojna vrijednost lei u granicama od

do

Na razvoj graninog sloja dominantan uticaj ima pojava separacije ili odvajanja, koja je uzrokovana pozitivnim gradijentom pritiska , gdje je -osa u pravcu kretanja fluida. Pozitivan gradijent pritiska uzrokuje usporavanje kretanja fluida u oblasti izvan graninog sloja. Paralelno sa tim usporavanjem, dogaa se i usporavanje fluidnih elemenata u graninom 146

sloju. Kinetika energija i koliina kretanja fluidnih elemenata u graninom sloju je manja od istih u oblasti izvan sloja. Istovremeno dejstvo sila pritiska i viskoznosti moe dovesti do potpunog zaustavljanja fluidnih elemenata u graninom sloju. Taka na vrstoj konturi, u kojoj vrijedi , predstavlja taku separacije, ( je brzina u pravcu strujnice, je

koordinata u pravcu normalno na konturu). Od take separacije, niz fluidnu struju, formira se povratno strujanje, tj. strujanje u smjeru suprotnom od smjera strujanja fluidne mase van graninog sloja, slika 9.3.

Slika 9.3.: Povratno strujanje

U oblasti povratnog strujanja je vrtloenje intenzivno. Za ovu oblast ne vrijede Prandtlove jednaine graninog sloja, te se u ovoj oblasti moraju primijeniti kompleksni matematski modeli. U mnogim tehnikim problemima pojava separacije je tetna.

Slika 9.4.: Granini sloj i separacija u difuzoru

Na kopijama, slika 9.4.45, se vide: a) granini sloj u difuzoru sa malim uglom, b) granini sloj i separacija u difuzoru sa veim uglom.

45

Iz filma: Fundamentals of Boundary Layers, by the National Committee for Fluid Mechanics Films and the Education Development Center.

147

Po nastanku separacije, vrtloenje fluidnih elemenata nije vie ogranieno sam ona granini sloj. Ono sada postoji i u drugim zonama toka, jer odvajanjem vrtloga od vrste konture, on je noen u zonu toka koja je u osnovi nevrtlona. Na taj nain, ove dvije zone vrtlonog i nevrtlonog toka fluida postaju vie meusobno zavisne. Razvoj graninog sloja po konturi cilindra, zajedno sa pojavom separacije i reima strujanja iza cilindra pri poveanju Rejnoldsovog broja, su prikazani na slici 9.5. U poetnoj fazi, (slika 9.5.a), pri malim vrijednostima Rejnoldsovog broja, separacije praktino nema. Poveavanjem Rejnoldsovog broja, u jednom momentu, dolazi do simetrinog odvajanja vrtloga i formiranja vrtlonog 'epa' iza tijela, u zoni separacije, oko kojeg se odvija strujanje glavnog toka (slika 9.5.b).

Slika 9.5.: Razvoj graninog sloja po konturi cilindra

Daljnjim poveanjem Rejnoldsovog broja (slika 9.5.c) dolazi do pojave nesimetrinog odvajanja vrtloga, pa prema tome, i nesimetrinog poloaja taaka separacije. Iza tijela dolazi do formiranja strujanja fluida poznatog kao vrtloni trag. Naizmjenino pomjeranje take separacije je nestacionarna pojava, jer u toku vremena dolazi do oscilatornog pomjeranja take separacije po konturi tijela, kao to je ematski prikazano sistemom strujnih linija za strujanje oko cilindra u dva razliita vremenska trenutka, slika 9.6. Pomjeranje take separacije po konturi tijela uzrokuje pojavu hidrodinamikih vibracija: prema pokazanoj nesimetrinoj konfiguraciji strujnih linija postojee razlike brzina toka u odgovarajuim takama separacije, a tim i razlika pritisaka. To uzrokuje pojavu sile pritiska, normalno na pravac toka, koja, ukoliko se prenosi na tijelo dovodi do njegovog pomjeranja u tom pravcu.

148

Slika 9.6.: Oscilatorno pomjeranje take separacije

Naizmjeninost ove pojave e rezultirati u naizmjeninom pomjeranju tijela u pravcu normalnom na pravac glavnog toka. Ova pojava je poznata kao hidrodinamike vibracije. Moe se zakljuiti, razvoj graninog sloja zajedno sa pojavom separacije i njenim oscilatornim pomjeranjem po konturi, e uzrokovati pojavu hidrodinamikih vibracija.

9.2.

DEBLJINA GRANINOG SLOJA

U cilju praktinih analiza strujanja fluida i razgranienja zone nevrtlonog, potencijalnog toka i zone toka sa izrazitim dejstvom sila viskoziteta potrebno je definisati i neku praktinu granicu graninog sloja. U tom pogledu bilo je vie pokuaja.

Slika 9.7.: Debljina graninog sloja

Do danas, najbolje prihvaena definicija granice oranikog sloja je ona koja definie debljinu graninog sloja , kao normalno rastojanje od vrste granice do take u kojoj je brzina fluida za 1% manja od brzine u zoni uniformnog toka, tj. , slika9.7. Predstava o redu veliine debljine graninog sloja je data u tabeli 9.1., u nekim presjecima du ravne ploe. Treba napomenuti da linija koja spaja debljine graninog sloja nema znaaja za analizu kinematskih karakteristika toka, kao to je sluaj sa strujnom linijom. Dakle, strujne linije presijecaju liniju koja definie debljine graninog sloja i ulaze u granini sloj. Pored prednosti ovako definisane debljine graninog sloja u odnosu na ostale definicije, jer obuhvata najvei dio zone efekta viskoziteta, ona ima i nedostataka sa aspekta njenog praktinog odreivanja. Raspored brzina u graninom sloju dobiva se mjerenjem. 149

Tabela 9.1.: Debljina graninog sloja Fluid 50 100 Vazduh 100 200 1 2 Voda 5 10 1 1 5 10 2 5 50 200 18 26 60 90 40 75 385 1000

Mogunost disipacije taaka, koje predstavljaju vrijednosti mjerenih brzina u zoni asimptotskog pribliavanja brzina u graninom sloju onoj u zoni toka izvan njega, je uzrok dosta nepreciznom odreivanju ovako definisane debljine graninog sloja. Zbog ovoga se dolo i do drugih definicija debljine, koje indirektno pokazuju nominalnu debljinu graninog sloja . Izraavajui promjene dinamikih karakteristika toka uslijed razvoja graninog sloja, definisane preko integrala a ne duine direktno, one eliminiu efekt asimptotskog pribliavanja brzine brzini van graninog sloja. Efekat disipacije eksperimentalno dobivenih taaka sveden je na minimum. Devijacija strujnih linija uslijed razvoja graninog sloja odraava se u istiskivanju cijelog sistema strujnih linija du ravne ploe normalno na nju, a u odnosu na konfiguraciju strujnih linija prije razvoja graninog sloja. Ukupna veliina istiskivanja strujnih linija u nekom presjeku, uslijed razvoja graninog sloja do njega, poznata kao debljina istiskivanja , moe posluiti kao indikator debljine graninog sloja, slika 9.8. U stvari, zbog razvoja graninog sloja, na visini njegove nominalne debljine dolo je do smanjenja protoka fluida u odnosu na onaj koji je postojao u tom presjeku prije postavljanja ploe u njega. Veliina tog smanjenja protoka je:
(9.2.)

Iz izraza 9.2. se odreuje debljina istiskivanja:

(9.3.)

Debljina istiskivanja je uvijek manja od nominalne debljine graninog sloja , i za plou u posmatranom presjeku, iznosi:

150

(9.4.)

Linija debljine istiskivanja se definie kao normalna udaljenost od zida za koju bi trebalo izmjestiti vrstu konturu kada bi preko nje sada proticao idealan fluid, uniformnom brzinom , pa da protok fluida bude isti.

Slika 9.8.: Debljina istiskivanja

Promjena brzine se odraava na promjenu protoka koliine kretanja uslijed razvoja graninog sloja do posmatranog presjeka, i jednaka je:
(9.5.)

Iz izraza 9.5. je debljina impulsa ili koliine kretanja jednaka:

(9.6.)

Dakle, debljina impulsa ili debljina koliine kretanja se definie kao udaljenost od vrste konture ploe, za koji je koliina kretanja idealnog fluida jednaka smanjenju koliine kretanja realnog fluida, izraz 9.5. Ovako definisana debljina koliine kretanja je indikator veliine sila do posmatranog presjeka, jer su sile prema osnovnom principu impulsa i koliine kretanja, jednake promjeni fluksa koliine kretanja. U sluaju ravne ploe u beskonanom fluidu, to su jedino sile viskoziteta izraene preko smiuih napona. Promjena brzine, pored promjene fluksa koliine kretanja, odraava i promjenu protoka kinetike energije toka, uslijed razvoja graninog sloja do posmatranog presjeka, i jednaka je:
(9.7.)

odakle je debljina energije jednaka:

(9.8.)

151

Prema osnovnom principu energije i rada, slijedi da je ovako definisana debljina energije indikator veliine izvrenog rada sila u jedinici vremena unutar graninog sloja, do posmatranog presjeka. To je, u stvari, indikator veliine gubitaka energije unutar graninog sloja na savladavanju trenja do tog presjeka. Pored toga to daju uvid u efekt razvoja graninog sloja na dinamike karakteristike toka, ovako definisane debljine 1, 2 i 3 su znatno odreenije veliine od nominalne debljine graninog sloja . Obzirom da su definisane preko integrala, slijedi da su one za, dati presjek, konstantne. Sve se one mijenjaju, poveavajui se kao i nominalna debljina graninog sloja du toka i zavise, kao i , od Rejnoldsovog broja. Takoe se vidi da je . Dobiveni izrazi 9.3., 9.6. i 9.8. za debljine, se odnose na sluaj dvodimenzionalnog strujanja fluida.

152

10.
10.1.

HIDRODINAMIKI OTPORI
VRSTE OTPORA

U cilju objanjenja pojma graninog sloja u poglavlju 9, posmatrana je vrlo tanka ploa postavljena paralelno sa pravcem uniformnog toka viskoznog fluida, slika 10.1.(a). (2)

Slika 10.1.: Vrste otpora

Razvoj graninog sloja nije nita drugo nego rezultat opiranja sila viskoziteta kretanju fluida u blizini vrste povrine. Ukupna veliina sila viskoziteta u blizini vrste povrine predstavlja veliinu otpora kojeg pruaju sile viskoziteta kretanju fluida po nekoj povrini. Zato se ova vrsta otpora naziva otpor povrine ili otpor viskoziteta, odnosno otpor trenja. Ukoliko bi se ploa postavila normalno na pravac toka, slika 10.1.(b), onda bi na njenim ivicama dolo do pojave separacije. U sredini prednje strane ploe bi vladao maksimalni pritisak jer se u toj taki nalazi zaustavna taka . Od take prema ivicama ploe dolazi do poveanja brzine od nule do maksimalne vrijednosti na samoj ivici ploe, gdje dolazi do pojave separacije. Prema jednaini pritiska u takama maksimalne brzine dolazi do minimalnog pritiska. Kako sa obe strane strujne linije mora da vlada isti pritisak (u suprotnom bi dolo do teenja fluida normalno na strujnu liniju, a to je prema definiciji strujne linije nemogue) to znai da dobiveni minimalni pritisak, u takama separacije, mora vladati i u itavoj zoni separacije iza tijela. Razlika pritisaka ispred i iza tijela, nastala uslijed pojave separacije, daje jednu rezultujuu silu otpora kretanju fluida oko tijela. Pojava separacije je rezultat viskoznosti fluida, jer kako je vieno, o ovom fenomenu nije bilo rijei pri izuavanju nevrtlonog potencijalnog opstrujavanja tijela, gdje su sile viskoziteta zanemarljive. Ova vrsta otpora je u sutini rezultat sila viskoziteta, bez obzira na injenicu da je ovaj otpor poznat kao otpor razlike pritisaka ili otpor oblika tijela. Pojava separacije i njen poloaj, a time i vrijednost razlike pritisaka, je pored viskoziteta, funkcija i oblika tijela. Prema tome e se ova vrsta otpora nazivati otpor oblika. U sluaju opstrujavanja tijela bilo kakvog oblika, pri malim vrijednostima Rejnoldsovog broja, nee doi do separacije pa ni do pojave otpora oblika. Pored ovih vrsta otpora, koji se skoro uvijek pojavljuju zajedno i izraavaju se pomou odgovarajueg zajednikog koeficijenta otpora, moe doi i do pojave drugih otpora, kao to je npr. otpor talasa, ukoliko se tijelo kree na povrini tenosti. Relativni odnos veliine pojedinih otpora u ukupnom otporu tijela pri kretanju kroz fluid, uzimajui u obzir i otpor talasa, dat je za sluaj kretanja broda, slika 10.2. 153

Slika 10.2.: Ukupni otpor tijela

10.2.

OTPOR POVRINE

Ukoliko se kretanje fluida odvija preko vrste konture najvei otpor njegovom kretanju je uslijed dejstva sila viskoziteta unutar graninog sloja, tj. uz samu vrstu konturu. Zato se ovakav otpor kretanju fluida naziva otpor povrine. (2) Veliina ovog otpora po jedinici povrine, tj. veliina smiueg napona, se moe nai primjenom principa impulsa i koliine kretanja na izdvojeni element fluida u zoni graninog sloja, slika 10.3.

Slika 10.3.: Element fluida u zoni graninog sloja

Ukupna sila u pravcu, koja djeluje na izdvojeni element fluida , mora biti jednaka neto protoku koliine kretanja u jedinici vremena kroz posmatrani element. Ukupna sila po jedinici irine je:
(10.1.)

a neto protok mase fluida kroz povrine

je:
(10.2.)

Masa fluida mora proi i kroz povrinu jedinici vremena:

, unosei u posmatrani element koliinu kretanja u

154

(10.3.)

Viak koliine kretanja koji naputa presjek presjek je:

u odnosu na koliinu kretanja koja je ula kroz

(10.4.)

Ako se izjednai ukupna sila, izraz 10.1., sa navedenim promjenama koliine kretanja, izrazi 10.3. i 10.4., i podjeli sa dobiva se:
(10.5.)

Za ravnu plou

, tako da se jednaina 10.5. svodi na:

(10.6.)

Veliina uticaja sila viskoziteta na bilo kom rastojanju od granice je izraena preko razlike brzine u neporemeenom toku i brzine u posmatranoj taki. Bez obzira na ovo, kako je to u teoriji graninog sloja istakao Prandtl, vidi poglavlje 9, znatna promjena brzine se odigrava, pod izvjesnim uslovima u relativno uskoj zoni blizu konture, koja u stvari predstavlja debljinu graninog sloja. Kako strujanje u graninom sloju moe da bude laminarno ili turbulentno, to se za nalaenje veliine otpora treba poznavati odgovarajue izraze za smiue napone, za odgovarajui reim strujanja unutar graninog sloja, ili pak raspolagati odgovarajuim izrazima za raspored brzine unutar graninog sloja iz kojih bi se mogli odrediti smiui naponi prema jednaini 10.6. Od praktinog znaaja je izraavanje veliina otpora povrine preko kinetike energije neporemeenog toka, upotrebom koeficijenta lokalnog trenja , tj.:

odakle je lokalni koeficijent otpora:

(10.7.)

Ako se ukupni otpor povrine podjeli sa odgovarajuom veliinom povrine dobiva se veliina srednjeg smiueg napona po cijeloj povrini koja se opet moe izraziti preko kinetike energije neporemeenog toka i preko srednjeg koeficijenta otpora , kao:
(10.8.)

155

Uporeujui dobivene izraze 10.7. i 10.8. za koeficijente otpora sa izrazom za Ojlerov broj, vidi se da su oni slini po strukturi sa Ojlerovim brojem (kod kojeg se umjesto smiuih napona pojavljuje normalni napon ). Zbog ovoga, Ojlerov broj igra vanu ulogu kod problema kod kojih su, pri kretanju fluida, dominantni normalni naponi, a koeficijent otpora ima vanu ulogu pri kretanju fluida kod kojeg smiui naponi imaju dominantnu ulogu.

10.2.1.

LAMINARNO KRETANJE U GRANINOM SLOJU

Eksperimentalna analiza karakteristika toka u graninom sloju je pokazala da su za dati reim kretanja u graninom sloju profili brzine u raznim poprenim presjecima meusobno slini, tj. mogu se izraziti jednom analitikom funkcijom oblika:

koja ne zavisi od varijable . Ova funkcija treba da zadovoljava granine uslove kada je i kada je . Za sluaj laminarnog kretanja fluida raspored brzine je parabolian. Parabola moe biti drugog, treeg ili vieg stepena. U zavisnosti od izbora parabole u konanom rezultatu za razvoj debljine graninog sloja pojavit e se razliita konstanta, ali je opti zakon razvoja graninog sloja isti. (2) (3) Prandtl je pretpostavio da je:

Funkcija zadovoljava granine uslove. Sada, jednainu 10.6. moemo pisati kao:

odnosno:
(10.9.)

Na samoj granici je:

(10.10.)

Izjednaavajui izraze 10.9. i 10.10., dobivamo:

156

ili poslije sreivanja:

(10.11.)

gdje uzimamo i 10.11. dobivamo:

umjesto

jer je

funkcija samo od . Poslije integralenja izraza

(10.12.)

Ako je

za

, onda je i ntegraciona konstanta jednaka nuli,

. Rjeavajui

jednainu 10.12. po dobiva se konani izraz za razvoj graninog sloja u obliku:

(10.13.)

gdje je sloja.

Rejnoldsov broj baziran na veliini rastojanja

od poetka razvoja graninog

Jednaina 10.13. pokazuje da se debljina laminarnog graninog sloja poveava kao kvadratni korijen rastojanja od mjesta gdje se granini sloj poinje razvijati. Ako se za funkciju rasporeda brzina uzme neka druga kvadratna parabola, npr.:

tako da joj verteks46 lei na rastojanju sloja dobio izraz:

od granice, onda bi se za debljinu graninog

to je isti izraz kao i izraz 10.13., samo se razlikuju u konstanti, koja se kree oko 5. Zato se za bilo koji parabolian raspored brzina u graninom sloju moe uzeti, aproksimativno, razvoj debljine graninog sloja po jednaini:

Zamjenjujui vrijednost , iz izraza 10.13., u izraz 10.10. dobivamo:

(10.14.)

odakle je, prema izrazu 10.7., lokalni koeficijent otpora:

(10.15.)

Otpor ploe na jednoj strani, po jedinici irine, je:

46

Vertex Taka na krivoj sa lokalnim minimumom ili maksimumom.

157

(10.16.)

odakle je, prema izrazu 10.8., srednjeg koeficijenta otpora:

(10.17.)

Obadva koeficijenta trenja, lokalni i srednji opadaju sa razvojem graninog sloja, uslijed injenice da gradijent brzine na samoj granici postaje manji sa poveanjem debljine graninog sloja. Promjena debljine graninog sloja kao i veliina sile otpora po jedinici povrine, odnosno smiueg napona sa rastojanjem od mjesta razvoja graninog sloja, je prikazana na slici 10.4.

Slika 10.4.: Promjena debljine graninog sloja i smiueg napona

Blasius47 je, koristei generalnu jednainu kretanja viskoznog fluida, doao do tanih vrijednosti i za koeficijente u izrazima 10.14. i 10.16. respektivno. Kada Rejnoldsov broj dostigne vrijednost izmeu i kretanje u graninom sloju postaje turbulentno. Pri kojoj vrijednosti kritinog Rejnoldsovog broja e doi do prelaza u turbulentno kretanje zavisi od turbulentnih karakteristika samog toka, oblika ulazne ivice ploe kao i od hrapavosti povrine ploe.

10.2.2.

TURBULENTNO KRETANJE U GRANINOM SLOJU

Prisustvo turbulencije u graninom sloju poveava brzinu irenja graninog sloja i znatno mijenja raspored brzine, a time i otpor povrine. Proces mijeanja tei da napravi raspored brzine uniformnijim u veem dijelu graninog sloja, tako da uz vrstu konturu dolazi do veoma naglih promjena brzine. U zoni izrazito turbulentnog toka Prandtl je za raspored brzine koristio eksperimentalne podatke za raspored brzine u glatkoj cijevi:
(10.18.)

gdje su: rastojanje od zida cijevi, radijus cijevi.

47

Paul Richard Heinrich Blasius

158

Primjenjujui izraz 10.18. na kretanje fluida preko ravne ploe, za koju je pretpostavio:
(10.19.)

a slino kao i u sluaju laminarnog kretanja u graninom sloju je:

(10.20.)

Napomena uz izraz 10.20.: Navedeni izraz je dobiven iz slijedeeg izraza za cijev:

Za prelaz sa cijevi na ravnu plou je koriteno:

Smiui napon na povrini glatke ploe, analogno naprijed navedenom, je:

(10.21.)

Izjednaavanjem izraza 10.20. i 10.21.,dobivamo:

(10.22.)

Ako se izraz 10.22. integrali uz granine uslove, za , odnosno pretpostavlja se da je ploa dovoljno dugaka tako da se dio laminarnog graninog sloja moe zanemariti, dobiva se:

ili rjeavajui po :
(10.23.)

Debljina graninog sloja raste mnogo bre ako je u graninom sloju turbulentno, a ne laminarno kretanje. Da bi se odredio otpor na glatkoj ravnoj ploi, potrebno je iz izraza 10.20. i 10.23. eliminisati :
(10.24.)

Na osnovu izraza 10.7., lokalni koeficijent otpora je: 159

(10.25.)

Sila otpora ploe na jednoj strani, po jedinici irine, je:

(10.26.)

odakle je, prema izrazu 10.8., srednji koeficijent otpora:

(10.27.)

gdje je

Rejnoldsov broj baziran na duinu ploe. rasporeda brzine vrijedi za

Kao to je napomenuto, Prandtlov eksponencijalni zakon

Rejnodsove brojeve veliine: , te e za ove vrijednosti vaiti i izrazi 10.24. i 10.26. Treba napomenuti da za navedeni dijapazon Rejnoldsovih brojeva, srednji koeficijent otpora, prema eksperimentalnim podacima, je neto vei od izvedenog, izraz 10.27., i iznosi:
(10.28.)

Granini sloj je, naravno, laminaran na prvom dijelu ploe uz struju fluida. Prandtl je oduzeo laminarni dio graninog sloja do kritinog Rejnoldsovog broja i dobio izraz 10.29.:
(10.29.)

Slika 10.5.: Srednji koeficijent otpora u funkciji Rejnoldsovog broja

Za podruja na slici 10.5., vrijedi: laminarno, izraz 10.17.

160

prelazno, izraz 10.29.

turbulentno, izraz 10.28.

Koristei logaritamski raspored brzine za cijevi, dobivamo:

(10.30.)

gdje je konstanta odgovara najboljoj aproksimaciji eksperimentalnih podataka. 10.2.2.1. PRIMJER i duine , se kree brzinom kroz mirnu vodu

Glatka ravna ploa, irine temperature

Odrediti silu otpora na jednoj ploe.

strani ploe i silu otpora na prva RJEENJE: Rejnoldsov broj za cijelu plou je:

Na osnovu izraza 10.30., dobivamo vrijednost za srednji koeficijent otpora:

Sila otpora na jednoj strani ploe je:

Ako je kritini Rejnoldsov broj

, duina

do prelaznog podruja je:

Za prva
dobiva se:

ploe je Rejnoldsov broj je

i uz ponovno koritenje izraza 10.30.

161

10.2.3.

OTPOR U GLATKIM I VJETAKI HRAPAVIM CIJEVIMA

10.3.

UKUPNI OTPOR

Relativno mali broj sluajeva u praksi je takav da samo otpor povrine ili samo otpor oblika predstavlja ukupni otpor. Ukupni otpor kretanju fluida predstavlja sumu otpora povrine, oblika i drugih, koji mogu doi u obzir kao to je to sluaj pri kretanju broda na povrini vode. Meutim, rijedak je sluaj odreivanja veliine pojedinanih otpora sadranih u ukupnom otporu, jer je u najveem broju sluajeva sa inenjerske take gledita, od interesa ukupni otpor. Izuzetak ini ukupni otpor nekog cijevnog voda koji se rauna parcijalno, tj. posebno otpor povrine ili linijske gubitke, a posebno otpor oblika ili lokalne gubitke i na kraju njihova suma daje ukupni otpor ili ukupne gubitke u datom sistemu.

10.4.

OTPOR TIJELA POTPUNO POTOPLJENIH U FLUID

Izmeu graninih sluajeva, otpora povrine i oblika, slika 10.1.(a) i (b), postoji mnogo tijela upotrebljavanih u inenjerskog praksi, kod kojih se ukupni otpor sastoji od sume ova dva elementarna otpora. Kako je njegovo izraunavanje u veini sluajeva nemogue na bazi sume elementarnih otpora, kao kod cijevnih vodova, to se ukupni otpor odreuje pomou koeficijenta otpora, eksperimentalnim putem. Poznavanje pojedinih vrsta otpora u ukupnom otporu nema nekog praktinog znaenja jer je ukupni otpor, odluujui faktor za dizajn i dimenzionisanje konstruktivnih elemenata potpuno potopljenih u fluid. Odreivanje veliine otpora je bazirano na veliini koeficijenta otpora koji se mijenja, kako sa oblikom tijela tako i sa uslovima toka, tj. sa veliinom Rejnoldsovog broja:
(10.1.)

gdje su: ukupna sila otpora, povrina projekcije tijela na ravan koja je normalna na pravac toka, gustina fluida, brzina fluida u zoni uniformnog toka.

162

10.4.1.

OTPOR OBRTNIH OSNOSIMETRINIH TIJELA

Veina konstruktivnih elemenata i tijela koja se kreu kroz fluid imaju geometrijski pravilne oblike. U ovom poglavlju e se opisati promjena koeficijenta otpora obrtnih tijela, dobivenih rotacijom geometrijski pravilnih likova, osnosimetrina tijela. Na slici 10.2., u dvostruko logaritamskoj razmjeni je prikazan dijagram promjene koeficijenta otpora u funkciji Rejnoldsovog broja i oblika osnosimetrinog tijela. Najvei broj eksperimentalnih podataka je definisan za sferu. U oblasti malih Rejnoldsovih brojeva nema separacije i fluid potpuno prati vrstu konturu. Sila otpora je u potpunosti posljedica trenja. Stoks je analitiki naao vrijednost koeficijenta otpora, zanemarujui inercijalne sile:
(10.2.)

Slika 10.6.: Promjena koeficijenta otpora

u funkciji Rejnoldsovog broja

Eksperimentalni podaci za poinju da ostupaju od prave,izraz 10.2., im uticaj ubrzanja okolnog fluida dolazi do izraaja. Stoks je ovo zanemario pri analizi sporog padanja sfere u fluidu. Prema dijagramu, slika 10.2., granica vaenja Stoksovog zakona je priblino . Do ove vrijednosti Rejnoldsvog broja otpor povrine predstavlja ukupni otpor sfere pri kretanju kroz fluid. Kada Rejnoldsov broj raste, dolazi do separacije laminarnog graninog sloja poevi prvo kod zaustavne take niz struju fluida. Kod daljnjeg poveanja Rejnoldsovog broja taka separacije se pomie uz struju, ime se poveava udio otpora pritiska, da bi kod zauzela fiksnu poziciju na uglu , mjereno od zaustavne take uz struju fluida. U oblasti koeficijent otpora ima priblino konstantu vrijednost . Pri kritinoj vrijednosti Rejnoldsovog broja dolazi do naglog smanjenja koeficijenta otpora na vrijednost . Ovo se objanjava prelazom laminarnog graninog 163

sloja u turbulentni i pomjeranjem take separacije sa na , mjereno od zaustavne take uz struju fluida. Pomjeranjem take separacije suava se vrtlona zona, a time i otpor pritiska. Moe se zakljuiti, kada je od interesa smanjiti koeficijent otpora, mogue je raznim pobuivaima u obliku vjetakih neravnina na povrini sfere inicirati raniji prelaz laminarnog u turbulentni sloja , a time smanjiti otpor. Nasuprot sferi, tijela sa otrim ivicama kao to je disk imaju karakteristiku konstantnosti koeficijenta otpora im se pree zona otpora povrine. Sa dijagrama, slika 10.2., se vidi da koeficijent otpora postaje konstantan iznad . Ovo se moe objasniti injenicom da je taka separacije fiksna na ivici diska bez obzira da li je sloj laminaran ili turbulentan, a time i oblik vrtlonog traga ostaje priblino konstantan iznad neke vrijednosti Rejnoldsovog broja. Dijagram zavisnosti koeficijenta od Rejnoldsovog broja omoguava, da za date uslove toka, direktno rijeimo otpor tijela koja se kree kroz fluid odgovarajuom brzinom.

10.4.2.

OTPOR DVODIMENZIONALNIH TIJELA

Zbog geometrijske slinosti navedenih trodimenzionalnih obrtnih tijela i odgovarajuih dvodimenzionalnih tijela (cilindri krunog i eliptinog presjeka) postoji slinost i dijagrama zavisnosti koeficijenta od Rejnoldsovog broja. U dijagramu na slici 10.3. su prikazane vrijednosti koeficijenta otpora dvodimenzionalnih tijela u zavisnosti od Rejnoldsovog broja. za nekoliko

Slika 10.7.: Koeficijenta otpora

za neka dvodimenzionalna tijela

U ovom sluaju zbog nepostojanja bone separacije treba oekivati neto vee vrijednosti koeficijenta otpora od odgovarajuih za trodimenzionalna tijela.

164

10.5.

OTPORI U OTVORENIM I ZATVORENIM PROVODNICIMA FLUIDA

otpori na pravolinijskom putu, linijski otpori ili otpori povrine, lokalni otpori ili otpori oblika.

U hidraulici se otpori u provodnicima fluida dijele na dvije grupe i to:

Gubici energije prouzrokovani ovakvim otporima kratko se zazivaju: linijski i lokalni gubici. Pod linijskim gubitkom se podrazumijeva gubitak energije na pravolinijskoj dionici provodnika uslijed trenja fluida o dodirne povrine sa vrstim tijelom. Lokalni gubici se odnose na energiju koja se gubi uslijed nagle promjene pravca kretanja ili oblika strujanja fluida (proirenje, suenje, koljena, armature itd.).

10.5.1.

LINIJSKI GUBICI ENERGIJE

Uniformno stacionarno kretanje nestiljivog fluida u provodniku se moe smatrati kao granini sluaj razvoja graninog sloja, te se intenzitet smiuih napona na povrini zida provodnika moe izraziti kao:
(10.3.)

gdje su: koeficijent otpora (za cijevi: ),

bezdimenzionalni Darsi48-Vajsbahov49 koeficijent otpora, srednja brzina. U otvorenim provodnicima-kanalima i zatvorenim necilindrinim provodnicima tangencijalni napon nije konstantan du vrste konture. U ovom sluaju, tangencijalni napon se koristi kao srednja vrijednost tangencijalnog napona. Na slici 10.4. je prikazan stacionarni uniformni tok u otvorenom ili zatvorenom provodniku. (1)

Slika 10.8.: Dejstvo aksijalnih sila na kontrolnu zapreminu (c.v.) u provodniku

48 49

Henry Darcy Julius Weisbach

165

Za otvoreni kanal i su identini i kretanje je rezultat promjene potencijalne energije . Za kretanje u zatvorenom provodniku, energija toka je definisana promjenom potencijalne i pritisne energije . Ako posmatramo vertikalnu cijev i tok u njoj sa smjerom prema dole, pritisak moe rasti u pravcu toka, ali pad potencijalne energije mora biti vei od tangencijalne napone uz zid cijevi. Jednaina energije, u koju su ukljueni i gubici redukciji raspoloive energije, se moe napisati kao:
(10.4.)

da bi se obezbjedila energija koja e savladati

Budui da je visina brzinske energije

ista u obadva presjeka, dobivamo:

(10.5.)

Zbog pretpostavke o uniformnom toku, jednaina koliine kretanja u

pravcu je:

gdje je okvaeni obim konture tj. dio obima gdje je kontura u kontaktu sa fluidom (ukljuujui slobodnu povrinu tenosti). Kako je , imamo:
(10.6.)

Iz jednaine 10.5. i 10.6., koristei

166

11.
11.1.

TEORIJA SLINOSTI
HIDRODINAMIKA SLINOST I MODEL

U poglavlju 7 su izvedene Navije-Stoksove jednaine, izraz 7.22., za izotermno kretanje nestiljivog fluida konstantnog viskoziteta u i pravcu. (4)

Navije-Stoksove jednaine su vektorske jednaine i mogu se napisati u tenzorskoj notaciji:

(11.1.)

Jednaine su, u najoptijem sluaju kretanja fluida, nerjeive. Samo u izvjesnom veoma malom broju konkretnih sluajeva, u kojima uslijed pogodnih graninih uslova dolazi do znatnog uprotenja jednaina, mogue je doi do njihovog egzaktnog ili priblinog rjeenja. Preostali, najvei dio problema hidrodinamike je praktino nerjeiv direktno iz osnovnih jednaina kretanja fluida. Za rjeavanje ovakvih problema pribjegava se eksperimentima. Eksperimentalna rjeenja imaju ogranienu valjanost i sa obzirom na uslove pod kojima su izvedena, veoma su skupa ali daju veoma pouzdane rezultate unutar tanosti mjernih metoda. Da bi se proirila valjanost eksperimentalnih podataka i smanjili trokovi izvoenja eksperimenta, koriste se metode dimenzionalne analize, eksperiment se obavlja na modelu umjesto na prototipu. Problem formiranja modela, prenoenje dobivenih rezultata sa modela na prototip ili na pojavu u prirodi, kao i uoptavanje dobivenih rezultata predstavlja problem hidrodinamike slinosti. Pojam hidrodinamike slinosti je znatno kompleksnija od pojma geometrijske slinosti. Hidrodinamika slinost je bazirana na identinosti odnosa odreenih veliina, izraenih u bezdimenzionalnoj formi, koji karakterie dva hidrodinamika toka. Iz definicije hidrodinamike slinosti slijedi i pojam hidrodinamikog modela. Hidrodinamiki model se odnosi na modeliranje nekog procesa koji se eksperimentalno prouava, sa tim da se dobiveni rezultati mogu prenijeti na pojave u svim slinim objektima. Model i prototip, ili objekt, e biti meusobno slini ako sve veliine, koje utiu na proces u njima, stoje u odreenom odnosu. Upravo sada moemo postaviti pitanje od velike vanosti: Koji su to uslovi pod kojim se dva kretanja mogu smatrati slinim? Jedno je oigledno, geometrijska slinost je potrebna. U obadva kretanja strujne linije moraju biti sline to, razumije se, povlai slinost vanjskih geometrijskih uslova, kao npr. slinost 167

cijevnih vodova, presjeka kanala, tijela oko kojih se strujanje odvija itd. U geometrijsku slinost ulazi i slinost hrapavosti vrste konture.

11.1.1.

POJMOVI VEZANI UZ SLINOST KRETANJA

Putanje, odnosno trajektorije, su geometrijski sline ako su odgovarajue duine u stalnom odnosu, a odgovarajui uglovi jednaki. Take i su odgovarajue take za meusobnu analizu, slika 11.1.

Slika 11.1.: Geometrijska slinost dva toka

Geometrijska slinost zahtjeva:

Ako je kvalitet povrine, hrapavost, od bitnog uticaja pri kretanju, treba i tu ostvariti geometrijsku slinost, slika 11.2.

Slika 11.2.:Hrapavost povrine

Ako su odgovarajue duine u odnosu odnosu:

, tada je jasno da e odgovarajue povrine biti u

a odgovarajue zapremine:

168

Dakle, odnosi ili razmjere su:

duina, povrina, zapremina.

Sama geometrijska slinost nije dovoljna ve mora postojati i kinematska slinost. U meusobnoj razmjeri treba da stoje, ne samo analogne duine, ve i analogne brzine i ubrzanja:

Kod kinematski slinih strujanja, geometrijski oblici strujnih linija su slini. Kako je vrsta kontura istovremeno i strujna povrina, da bi se zadovoljio uslov kinematske slinosti, model i prototip moraju biti i geometrijski slini. Suprotno, sama geometrijska slinost ne garantuje kinematsku slinost. Na kraju, da bi slinost dva strujanja bila potpuna, trebaju obadva strujanja biti odreena istim jednainama, u ovom sluaju, Navije-Stoksovim jednainama. Ovo uslovljava srazmjernost sila koje djeluju na fluid. Tek tada je zadovoljena dinamika slinost. To znai da odnos intenziteta bilo koje dvije sile u posmatranoj taki mora biti konstantan i neovisan o izboru take. Neka su za dva slina strujanja:

sile: inercije, gravitacione vanjske, pritiska i viskoziteta, respektivno. Na osnovu Dalamberovog principa, izraz 4.2., se moe Navije-Stoksova jednaina napisati, za jedno strujanje, u obliku:

a za drugo:

Kako se obadvije jednaine odnose na slina strujanja to se one izmeu sebe mogu razlikovati samo nekim konstantnim odnosom. Dinamika slinost predstavlja jednakost razmjera sila inercije i svakog para homolognih sila u sistemu:

169

Ako su propisani neki odnosi osnovnih veliina, tj. odnosi mase, duine i vremena, tada svi ostali odnosi proizlaze iz propisanih i ne mogu biti proizvoljni. Na primjer, razmjera za brzinu ne moe biti proizvoljna, jer je :

Razmjera za ubrzanje se dobiva iz odnosa

Izraz za razmjeru neke veliine se dobiva tako da dimenziju dotine veliine zamijenimo razmjerama osnovnih fizikalnih veliina, koje figuriu u dimenziji dotine veliine. Npr. razmjera za gustinu je:

gdje je

razmjera za masu.

11.2.

UPROTENI PRISTUP RJEAVANJU PROBLEMA KRETANJA

Matematiko rjeenje problema kretanja viskoznog fluida je veoma teko. Zato se postavlja prirodno pitanje: Da li postoji jednostavan, racionalan nain kojim se mogu rijeiti problemi kretanja, i ako postoji da li se taj metod moe koristiti pri interpretaciji eksperimentalnih rezultata. Odgovor je potvrdan za obadva dijela pitanja.

11.2.1.

SLINOST NA OSNOVU DIFERENCIJALNIH JEDNAINA

pravcu, za:

Ako napiemo Navije-Stoksovu jednainu, izraz 7.22., u o prototip:

o model:
(11.2.)

Iz odgovarajuih razmjera imamo:

Uvrtavajui navedene razmjere u izraz 11.2. dobivamo: 170

ili, poslije sreivanja:

(11.3.)

Prema izrazu 11.3. treba biti zadovoljeno:

(11.4.)

Izjednaavajui lanove

i , iz izraza 11.4., dobivamo jednakost Rejnoldsog broja:

(11.5.)

Izjednaavajui lanove

i , iz izraza 11.4., dobivamo jednakost Frudovog50 broja:

(11.6.)

Izjednaavajui lanove

i , iz izraza 11.4., dobivamo jednakost Ojlerovog broja:

(11.7.)

Izjednaavajui lanove

i , iz izraza 11.4., dobivamo jednakost Strouhalovog51 broja:

(11.8.)

Izjednaavajui lanove

i , iz izraza 11.4., dobivamo jednakost Mahovog52 broja:

(11.9.)

gdje je

brzina zvuka:

50 51

Williams Froude Vincenc Strouhal 52 Ernst Mach

171

Ako su za razna strujanja isti i broj, rjeenja diferencijalnih jednaina e biti ista. Kako su bezdimenzionalne veliine iste, tokovi e posjedovati, zadovoljavati tzv. kinematsku slinost. Ovdje treba napomenuti da je sa istim fluidom, u analizi modela i prototipa, nemogue jednostavno zadovoljiti Frudov i Rejnoldsov broj. To pokazuje slijedea analiza:

(11.10.)

Sa druge strane Rejnoldsov broj je:

(11.11.)

Uvrtavajui

iz izraza 11.10. u izraz 11.11. za Rejnoldsov broj, dobivamo:

(11.12.)

to nije tano. Neke druge kombinacije ne daju sutinski nove uslove. Naglasimo jo jednom, da bi slinost dva kretanja bila potpuna potrebno je, da pored geometrijske slinosti bude ispunjena kinematska i dinamika slinost.

11.2.2.

FIZIKI SMISAO REJNOLDSOVOG I FRUDOVOG BROJA

Sila inercije prema Njutnovom zakonu je:

Kod slinih strujanja mora biti zadovoljen uslov:

(11.13.)

Sila tee neke mase je:

Za slina strujanja imamo:

172

(11.14.)

Sila trenja na nekoj povrini, prema Njutnovom zakonu, je:

ili za slina strujanja moemo pisati:

(11.15.)

Frudov broj je proporcionalan odnosu sila inercije, izraz 11.13., i sila viskoziteta, izraz 11.14.:
(11.16.)

dok je Rejnoldsov broj proporcionalan odnosu sila inercije, izraz 11.13., i viskoziteta, izraz 11.15.:
(11.17.)

Sile pritiska e automatski ispunjavati uslove slinosti ako ih ispunjavaju i ostale sile. Kao to smo ve naveli, na osnovu Dalamberovog principa, Navije-Stoksove jednaine moemo napisati za: prototip ili original:
(11.18.)

model:
(11.19.)

Ako je, na nekom odreenom mjestu, ispunjen uslov:

moemo napisati:

173

(11.20.)

Uporeivanjem izraza 11.18. i 11.20., dobivamo:

(11.21.)

odakle vidimo da pritisak ne trebamo uzimati u obzir pri uporeivanju. Napomena: Pritisak e igrati ulogu kod pojave kavitacije, koja moe potpuno onemoguiti slinost strujanja, iako su Rejnoldsov i Frudov broj jednaki.

11.3.

DIMENZIONALNA ANALIZA - HOMOGENOST

Fizika pojava koja je predstavljena nekim algebarskim izrazom u sebi sadri lanove sa razliitim fizikim svojstvima. Takav izraz e biti taan ako pored numerike tanosti postoji i dimenzionalna ravnotea izmeu lanova te jednaine. Drugim rijeima, jednaina oblika:

zahtjeva ne samo da broj predstavlja proizvod izmeu jednake proizvodu dimenzija brojeva i .

i , nego da su i dimenzije broja

Ovo opte pravilo dimenzionalne homogenosti mora biti zadovoljeno ma kako kompleksan fenomen bio opisan datom jednainom. Pogledajmo dimenzionalnu homogenost izraza koji predstavlja II Njutnov zakon, koji kae da je sila proporcionalna proizvodu mase i ubrzanja, tj.:
(11.22.)

gdje su: sila, masa,

koeficijent proporcionalnosti. Znajui dimenzije ubrzanja:

(11.23.)

jednaina 11.22. e biti homogena ako koeficijent proporcionalnosti ima dimenzije:

(11.24.)

Bez obzira na sistem jedinica koje se upotrebljavaju pri analizi problema, u ovom osnovnom zakonu kretanja je usvojeno da je koeficijent proporcionalnosti uvijek jednak jedinici:
(11.25.)

174

Drugim rijeima, jedinice duine, vremena, sile i mase su tako kombinovane da se bilo koja od njih moe izraziti pomou ostale tri. Na osnovu prethodne diskusije o homogenosti izraza 11.22., koji predstavlja II Njutnov zakon, slijedi da u osnovi postoje tri osnovne veliine, dimenzionalne kategorije, pomou kojih su izvedene sve ostale. To su duina , vrijeme i sila ili duina , vrijeme i masa , i one definiu dimenzionalni sistem koji se koristi u mehanici. On je dio fizikog dimenzionalnog sistema koji pored ovih, ukljuuje i veliine za odreivanje toplotnih, optikih, akustinih, magnetnih drugih pojava. Uzmimo da je zapremina nekog tijela dimenzije i : data kao proizvod njegove tri karakteristine linearne

gdje je

faktor proporcionalnosti, bezdimenzionalni broj, koji karakterie opti oblik tijela.

Bezdimenzionalna veliina:

predstavlja zapreminu tog tijela ma koje veliine. Ako su , a za paralelopiped je .

i poluose elipsoida onda je

Izraavanje zapremine nekog tijela u bezdimenzionalnoj formi pokazuje da njena veliina nije vezana za izbor mjernog sistema i razmjere, nego zavisi samo od oblika tijela: Ovakvo bezdimenzionalno izraavanje funkcija pokazuje odreene prednosti u odnosu na njihovu dimenzionalnu formu. Opti princip dimenzionalne homogenosti nekog algebarskog izraza, koji opisuje fiziku pojavu za izabrani dimenzionalni sistem , se moe napisati u obliku:
(11.26.)

gdje i trebaju biti takvi da dobivena dimenzija lana na desnoj strani jednaine mora biti jednaka dimenziji veliine na lijevoj strani jednaine 11.26. Na primjer, ako je ubrzanje, onda su:

Navedeni izraz 11.26. nije jednaina u pravom smislu rijei. Izraz pokazuje dimenzionalnu homogenost, daje fizika svojstva veliine koju opisuje kao i kvalitet te veliine, ali nita ne govori o kvantitativnoj vrijednosti veliine koju opisuje. Za dobivanje brojne vrijednosti veliine, u izraz se mora ukljuiti bezdimenzionalni koeficijent proporcionalnosti , tako da e vrijednost veliine opisane dimenzionalnim izrazom 11.26. biti:
(11.27.)

U izrazu 11.27. veliine.

je koeficijent proporcionalnosti i predstavlja mjerni broj posmatrane

175

Znaaj dimenzionalne homogenosti nekog izraza je oigledan i sa praktine take gledita, jer ukoliko se pokae da neki izraz nije dimenzionalno homogen, to je indikacija da u proraunu postoji greka tj. greka u dimenziji je sigurna indikacija numerike greke.

11.4.

TEOREMA

Kao osnova koja opisuje neku pojavu u bezdimenzionalnoj formi je Vai53-Bakingemova54 teorema, koja je poznata od 1915. godine. Naziv teorema je dobila po tome to je jedan od autora, Bakingem, bezdimenzionalne brojeve oznaavao grkim slovom . Osnova teoreme je: Ako se funkcija koja opisuje neku pojavu sa promjenljivih moe opisati sa osnovnih dimenzionalnih kategorija ili , onda se sve promjenljive u njoj mogu grupisati u bezdimenzionalnih parametara, tako da se dobije bezdimenzionalna funkcija oblika:
(11.28.)

U svakom bezdimenzionalnom parametru e biti sadrano promjenljivih, od kojih su njih isti u svim parametrima, a samo se jedna promjenljiva mijenja u svakom od njih. Pri izboru promjenljivih, koje se pojavljuju u svakom oni ukljuuju: parametru, treba voditi rauna da

predstavnika linearne dimenzije toka (duina) koji definie geometrijske granine uslove (veliina tijela, dubina toka, granini uslovi), kinematske i/ili dinamike karakteristike toka (brzina, ubrzanje, pad pritiska, sile gravitacije, sile trenja i sl.) koje definiu uslove kretanja fluida, fizika svojstva fluida (gustina, specifina teina, viskozitet, modul elastinosti, stiljivost itd.) koja odraavaju materijalnost fluida.

Veoma je vano procijeniti dominantne veliine za neki problem, odnosno pojavu, a za to je potrebno znanje i iskustvo. Posmatrajmo problem za koji se moe tvrditi da postoji funkcionalna zavisnost:
(11.29.)

U izrazu 11.29. je broj promjenljivih , a imamo kategorije. Sve promjenljive se mogu grupisati u parametra.

osnovne dimenzionalne bezdimenzionalna

53 54

Aime Vaschy Edgar Buckingham

176

Poslije sreivanja desne kolone dobivamo:

(11.30.) (11.31.) (11.32.)

Rjeenja jednaina u eksponentima izraza 11.30.:

daju:

odnosno:
(11.33.)

Analogno uradimo i za jednaine u izrazima 11.31. i 11.32.:

(11.34.)

(11.35.)

Sada moemo napisati bezdimenzionalnu jednainu koja je ekvivalentna poetnoj, izraz 11.28.:
(11.36.)

Izraz 11.36. se moe dalje napisati kao:

(11.37.)

ili
(11.38.)

gdje se

treba odrediti eksperimentalno, slika 11.3. teoreme su znaajne pri eksperimentalnom radu.

Primjena dimenzionalne analize i

Sve vea primjena teoreme otkriva i neke njene nedostatke. U nekim sluajevima je pokazano da broj bezdimenzionalnih parametara, koji opisuju kretanje fluida, nije jednak 177

, kako je to dato orginalnom teoremom, nego da njihov broj moe biti i vei. U tom sluaju broj parametara se ne izraava vie razlikom , nego razlikom , gdje je rang dimenzonalne matrice.

Slika 11.3.: Dijagram eksperimentalnih podataka

Prema ovome, modificirani oblik

teoreme e glasiti:

Ako je potrebno promjenljivih za opis neke fizike pojave i ako ove veliine ukljuuju dimenzionalnih kategorija, onda se funkcionalna zavisnost izmeu zavisno promjenljive i nezavisno promjenljivih, koje je opisuju, moe svesti na bezdimenzionalnih parametara, gdje je rang dimenzionalne matrice . Dimenzionalnu matricu formiraju elementi promjenljivih, tako da one predstavljaju kolone, a dimenzionalne kategorije ili predstavljaju redove matrice. U svakom parametru e biti u svakom od njih. promjenljivih veliina od kojih se samo jedna mijenja

Ako se za neki problem moe tvrditi da postoji funkcionalna zavisnost:

(11.39.)

Formirajmo dimenzionalnu matricu:

(11.40.)

Napomena:

Minorom tog reda matrice nazivamo determinantu dobivenu (sa odravanjem reda) i elemenata matrice, koji lee na presjeku nekih njenih kolona i redova, slika 11.4. Rangom matrice nazivamo najvei red koji mogu imati njeni minori, a da nisu jednaki nuli. 178

Slika 11.4.: Minor treeg reda

Vratimo se naem primjeru. Rang dimenzionalne matrice je , odnosno:

Promjenljive se mogu grupirati u

bezdimenzionalna

parametra.

ili poslije sreivanja desne kolone:

(11.41.) (11.42.) (11.43.)

Rjeenja jednaina u eksponentima izraza 11.41., 11.42. i 11.43. nam daju vrijednost parametara:

daju:

odnosno:
(11.44.)

(11.45.)

179

(11.46.)

Sada moemo napisati bezdimenzionalnu jednainu koja je ekvivalentna poetnoj, izraz 11.39.:
(11.47.)

Sam eksperiment e pokazati koji su parametri dominantni.

11.5.
11.5.1.
Koristei

URAENI PRIMJERI
PRIMJER
teoremu provjeriti da li je mogua zavisnost:

ili

prilikom kretanja viskoznog fluida kroz cijevi. RJEENJE: Funkcionalna zavisnost:

(11.48.)

Formirajmo tabelu:

Formirajmo dimenzionalnu matricu:

180

Rang dimenzionalne matrice je

, odnosno:

Promjenljive se mogu grupirati u

bezdimenzionalna

parametra.

ili poslije sreivanja desne kolone:

(11.49.) (11.50.) (11.51.)

Rjeenja jednaina u eksponentima izraza 11.49., 11.50. i 11.51. nam daju vrijednost parametara:

(11.52.)

(11.53.)

181

(11.54.)

Sada moemo napisati bezdimenzionalnu jednainu ekvivalentnu poetnoj, izraz 11.48.:

ili

odnosno,

(11.55.) izraz 11.55. kvalitativno odgovara poetnom izrazu.

11.5.2.

PRIMJER

Odrediti kvalitativni izraz za brzinu isticanja tenosti kroz otvor na beskonano velikom rezervoaru, prema slici 11.5.

Slika 11.5.: Isticanje tenosti iz rezervoara

RJEENJE (A): Pretpostavimo da iz posude istie neviskozan fluid kroz mali otvor. Moemo oekivati da e brzina isticanja zavisiti od gustine tenosti , ubrzanja zemljine tee i od visine nivoa vode u rezervoaru :

odnosno
(11.56.)

Formirajmo tabelu:

182

Formirajmo dimenzionalnu matricu:

Rang dimenzionalne matrice je

, odnosno:

(11.57.)

Promjenljive se mogu grupirati u

bezdimenzionalni

parametar.

ili poslije sreivanja desne kolone:

(11.58.)

Rjeenja jednaina u eksponentima izraza 11.58. nam daju vrijednost

parametra:

(11.59.)

(11.60.)

Vidimo da brzina isticanja ne zavisi od gustine, srazmjerna je kvadratnom korijenu visine tenosti . Konstantu ne moemo odrediti na ovaj nain, ali znamo da je konstanta, prema Torieliju, .

183

RJEENJE (B): Ako bismo elili rijeiti isti problem tanije, onda bismo u obzir trebali uzeti i viskozitet fluida.
(11.61.)

Formirajmo tabelu uz izostavljanje uticaja gustine, uz saznanja iz dijela rijeena (A),:

Formirajmo dimenzionalnu matricu:

Rang dimenzionalne matrice je

, odnosno:

Promjenljive se mogu grupirati u

bezdimenzionalna

parametra.

ili poslije sreivanja desne kolone:

(11.62.) (11.63.)

Rjeenja jednaina u eksponentima izraza 11.62., i 11.63. nam daju vrijednost

parametara:

(11.64.)

184

(11.65.)

Sada moemo napisati bezdimenzionalnu jednainu ekvivalentnu poetnoj, izraz 11.61.:

ili

odnosno,
(11.66.)

Vidimo da je brzina isticanja srazmjerna , ali je sada koeficijent srazmjernosti, odnosno proporcionalnosti, funkcija Rejnoldsovog broja. Oblik ove funkcije se moe nai samo eksperimentalnim putem.

11.6.

PRIMJENA HIDRODINAMIKE SLINOSTI NA MODELIRANJE KRETANJA FLUIDA

Kao to je ranije navedeno, da bi dva kretanja bila slina, moraju biti ispunjeni slijedei uslovi: geometrijska slinost, kinematska slinost, odnosno slinost strujnog polja, dinamika slinost.

Uslov dinamike slinosti je:

(11.67.)

Neki karakteristini brojevi su (1): Rejnoldsov broj, predstavlja odnos inercijalne i viskozne sile:

Ojlerov broj, predstavlja odnos sile pritiska i inercijalne sile:

Frudov broj, predstavlja odnos inercijalne i gravitacione sile:

185

Koiev broj, predstavlja odnos inercijalne sile i sile elastinosti nastalih kao posljedica stiljivosti fluida:

Kavitacijski broj:

gdje su: apsolutni statiki pritisak, pritisak zasienja na temperaturi fluida. Kavitacijski broj ukazuje na mogunost pojave kavitacije. Razlika pritisaka pokazuje koliko rezerve pritiska postoji dok se ne ponu formirati prvi mjehurii pare. Poveanje brzine po pravilu vodi smanjenju pritiska i pojavi kavitacije.

11.6.1.

PRIMJER
.

Model za ispitivanje vodenih talasa izraen je u razmjeri

a) Ako je period talasa na objektu , koliki treba biti period nastajanja talasa na modelu da bi se obezbjedila slinost? b) Kolika je sila po dunom metru na objektu, koja odgovara sili od na modelu? RJEENJE: a) Iz Frudove slinosti dobivamo:

b) Iz Ojlerove slinosti: 186

(11.68.)

Iz Frudove slinosti:
(11.69.)

Iz izraza 11.68. i 11.69., imamo:

(11.70.)

Odnos traenih sila je:

pa je sila po jedinici duine:

11.6.2.

PRIMJER
, se ispituje u vazduhu:

Model aviona, izraen u razmjeri

pri brzini od:

a) Kojom brzinom treba vui model ako se ispitivanja obavljaju u vodi:

b) Koliki e biti otpor aviona u vazduhu, ako je otpor modela u vodi:

RJEENJE: a) Iz Rejnoldsove slinosti dobivamo: 187

b) Iz Rejnoldsove slinosti:

Brzina objekta u vazduhu treba biti:

Iz Ojlerove slinosti:

Odnos sila objekta u vazduhu i modela u vodi je:

odnosno:

Otpor aviona u vazduhu je:

188