UREDNIK:

G.osi

ZBORNIKRADOVA
Beograd,2728.oktobar2011.

Nauno strunisimpozijum
INSTALACIJE&ARHITEKTURA
2011

ISBN9788679240583
Izdava: ARHITEKTONSKIFAKULTET,BEOGRAD
Zaizdavaa: Prof.drVladimirMako
Recenzenti: Prof.drDuankaorevi
Prof.drMilenkoStankovi
Urednik: Prof.drGordanaosi
Ureivakiodbor: Prof.drGordanaosi
MrMilicaPejanovi
MrMilanRadojevi
MrMiloGai
MrTatjanaJureni
Tehnikiurednici: MrMilicaPejanovi
MrMilanRadojevi
Dizajnkorica: VladimirPareanin
tampa: FuturaD.O.O.,Mauranieva46,Petrovaradin
Tira: 500primeraka

27

Ovajzbornik
uzfinasijskup

28o
jetampansre
pomoMinistar
oktoba
edstvimaAFi
rstvaprosvete

ar201
inaukeRepubl
11.
ikeSrbije

OrganizacioniodborArhitektonskifakultet,Beograd

Prof.drGordanaosi,dipl.in.arh.,predsednik
MrMilicaPejanovi,dipl.in.arh.,podpredsednik
MrMilanRadojevi,dipl.in.arh.
MrMiloGai,dipl.in.arh.
MrTatjanaJureni,dipl.in.arh.
SvetlanaToli,dipl.ec.
VladimirPareanin,dipl.in.arh.

Programskiodbor

ProfdrVladimirMako,dipl.in.arh.
DekanArhitektonskogfakultetaBeograd
ProfdrMilenkoStankovi,dipl.in.arh.
DekanArhitektonskograevinskogfakultetaBanjaLuka
Prof.MihailoTimotijevi,dipl.in.arh.
ArhitektonskifakultetBeograd
Prof.mrPetarArsi,dipl.in.arh.
ArhitektonskifakultetBeograd
ProfZoltanBachman,PhD,DLA
Depart.zaarh.idizajn,UniverzitetuPeuju,Maarska
ProfBalintBachman,PhD,DLA
Dekan,PollackMihlyFakuletInenjersta,UniverzitetuPeuju,
Maarska
ProfdrDuankaorevi,dipl.in.arh.
ArhitektonskifakultetBeograd
MrDejanVasovi,dipl.in.arh.
GradskiarhitektaGradaBeograda
ProfdrJovanDespotovi,dipl.in.gra.
GraevinskifakultetBeograd
MrMarinaNenkoviRizni,dipl.pr.planer
InstitutzaarhitekturuiurbanizamSrbije
ProfdrBranislavivkovi,dipl.in.ma.
MainskifakultetBeograd

PREDGOVOR

Globalizacijaistalnirazvojnovihtehnologijauoblastigraevinarstvaisvesloeniji
zahteviinvestitoraidrutvenezajednicezaizgradnjuenergetskiefikasnihobjekta
savelikimbrojemintegrisanihinstalacionihsistema,potvrdasuzaorganizatoreda
je pokretanje naunostruniog skup pod nazivom Instalacije & Arhitektura bila
opravdana. Arhitektonski objekat, kao jedinstvena celina oblika, funkcije,
konstrukcije i instalacija u novije vreme podrazumeva primenu savremenih,
sloenihinstalacionihsistema,astimuveziiukljuivanjeiregkrugastrunjakau
svimfazamaivotnogvekajednezgrade.

Prvenstveni cilj skupa je prezentacija savremenih naunih i strunih dostignua u

oblastiinstalacionihsistema,mreaipostrojenjausvimfazamaizgradnjeobjekata
(projektovanje,izvoenjeradovaieksploatacijeinstalacija).ZaskupInstalacije&
Arhitektura 2011, objavljen je jedan tom zbornika sa radovima na srpskom i
engleskom jeziku, ukupno 37 radova, prevshodno iz zemlje i okruenja, kao i iz
inostranstava. Zadovoljstvo nam je da istaknemo da radovi u ovom zborniku
obuhavataju kompleksne arhitektonske, mainske i elektro instalacione sisteme,
kaoielementeisklopovezgradausvetluodrivegradnje.

Zahvaljujemo se lanovima Programskog odbora i autorima, a posebno

sponzorimaiprijateljima,kaoiMinistarstvuprosveteinaukeRepublikeSrbijekoji
su nas podrali u organizaciji i pomogli odravanje drugog Simpozijuma
Instalacije&Arhitektura2011.Beznjihovepomoinebibilomoguerealizovati
ovakavsimpozijum.

Potovane koleginice i kolege, dragi prijatelji, nadamo se da e ovaj skup u

nardenim godinama nastaviti i postati tradicionalan, i da e ga struna i nauna
javnostpruhvatiti.OekujemosveVaesugestijeipredlogezabuduaokupljanja,
auciljupoboljanjakvalitetaikompetencijaskupaistrukeucelosti.

Beograd,oktobar2011.godine OrganizacioniodborI&A2011



7

SADRAJ





PETARARSI....................................................................................................13
VODAI......10MOGUIHTEMAZAISTRIVANJEODNOSAARHITEKTUREIVODE..........13
WATERAND...10POSSIBLETHEMESININTERRELATINGARCHITECTUREANDWATER.13
ALEKSANDARRAJI........................................................................................27
NOVAREGULATIVAOENERGETSKOJEFIKASNOSTIZGRADAUSRBIJIISOFTVER............27
NEWREGULATIONSFORENERGYEFFICIECYBUILDINGSINSERBIAANDSOFTWARE.....27
ALEKSANDRAKRSTICFURUNDZIC,TATJANAKOSIC..........................................35
ESTIMATEOFENERGYEFFICIENCYOFDIFFERENTMODELSOFANOFFICEBUILDINGIN
BELGRADE....................................................................................................................35
OCENAENERGETSKEEFIKASNOSTIRAZLIITIHMODELAPOSLOVNOGOBJEKTAU
BEOGRADU...................................................................................................................35
ANAPERI,URORADOSAVLJEVI..................................................................43
MOGUNOSTIRAZVOJAEDUKACIJEUDOMENUEKOLOKIODRIVOGPROJEKTOVANJAI
PLANIRANJA.................................................................................................................43
TRAININGDEVELOPMENTOPPORTUNITIESINTHEDOMAINOFENVIRONMENTALLY
SUSTAINABLEDESIGNANDPLANNING.........................................................................43
BOJANASTANKOVI,NATAAUKOVIIGNJATOVI,DUANIGNJATOVI......51
DEVELOPMENTOFSYSTAINABLEBUILDINGPRACTICESSOMEASPECTSOFLEED
IMPLEMENTATIONINSERBIA.......................................................................................51
ULOGASERTIFIKACIJEURAZVOJUODRIVEIZGRADNJENEKIASPEKTIPRIMENELEED
SISTEMAUSRBIJI..........................................................................................................51
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE&ARHITEKTURA
2728oktobar2011.
UniverzitetuBeograduArhitektonskifakultet
BulevarkraljaAleksandra73/II

8
DANIJELAMILOVANOVIRODI,ALEKSANDRANENADOVI,KSENIJALALOVI57
OBNOVASELA:TRAGANJEZAINSTRUMENTIMAJAANJASOCIJALNOGKAPITALA........57
VILLAGERENEWAL:LOOKINGFORINSTRUMENTSTOSTRENGTHENSOCIALCAPITAL...57
DANILOGRAHOVAC,SRBOLJUBILI,MILOSAVI...........................................65
ANALIZAENERGETSKESANACIJEPOSTOJEIHOBJEKATANAPRIMERUSTAMBENOG
SOLITERAUBEOGRADU................................................................................................65
EXISTINGFACILITIESENERGYREFURBISHMENTANALYSISOFHOUSINGSKYSCRAPERIN
BELGRADE....................................................................................................................65
DRAGANAJEREMI,ALEKSANDRAKOSTI,LIDIJAOKI.................................75
TEHNOEKONOMSKIEFEKTIUPOTREBEFLUOCEVIPOSLEDNJEGENERACIJE................75
THETECHNOECONOMICEFFECTSOFTHEAPPLICATIONOFFLUORESCENTLAMPSOF
THELATESTGENERATION.............................................................................................75
FILIPKANAKI..................................................................................................83
UDEOIZNAAJINSTALACIONIHRAZVODAUPROJEKTOVANJUPASIVNIHI
NISKOENERGESTKIHZGRADA.......................................................................................83
INSTALLATIONDISTRIBUTIONSHAREANDIMPORTANCEWITHINPASSIVEANDLOW
ENERGYBUILDINGSDESIGN..........................................................................................83
GORANIROVI,MARINANIKOLITOAPLOVI,SNEANAMITROVI..............89
SANITARNEPROSTORIJESAASPEKTAEVROPSKOGKONCEPTAPRISTUPANOSTI.........89
SANITARYFACILITIESFROMTHEASPECTOFEUROPEANACCESSIBILITYCONCEPT........89
IVANKOSTI,MILANTANI,SLAVIAKONDI.................................................95
MOGUNOSTIPRIMENESISTEMAZAKORIENJESOLARNEENERGIJEKOD
PREDKOLSKIHUSTANOVA...........................................................................................95
POSSIBILITYOFAPPLICATIONOFSOLARENERGYSYSTEMSINPRESCHOOLFACILITIES..95
IVANALUKI,ORENENADOVI,VLADIMIRKOVA....................................101
VIZUELNIASPEKTNONIHMAKROURBANIHSLIKA....................................................101
VISUALASPECTOFNIGHTMACROURBANIMAGES.....................................................101
IVICAKUEVI,GORANINKO........................................................................107
UTJECAJVERTIKALNIHRASPORANAUVRIJEDNOSTRAVNOGKROVAKOD
JEDNOSLOJNOGPOLAGANJAKAMENEVUNEDVOSLOJNEGUSTOE..........................107
IMPACTOFVERTICALGAPSONFLATROOFUVALUEINSINGLEPLYINSULATIONWITH
DUALDENSITYSTONEWOOL......................................................................................107
JASNAIKITOVAROVI................................................................................115
MEHANIKEIELEKTRONSKEMEDIJAFASADE.............................................................115
MECHANICALANDELECTRONICMEDIAFACADES.......................................................115

9
JELENADINI..................................................................................................123
NOVITAMAJDANINSTALACIJAOSVETLJENJA...........................................................123
NOVITAMAJDANINSTALACIJAOSVETLJENJA...........................................................123
JELENAIVANOVIEKULARAC,NENADEKULARAC........................................133
PRIMENAKAMENAKAOKROVNOGPOKRIVAAPRIREKONSTRUKCIJIIIZGRADNJI
OBJEKATA...................................................................................................................133
APPLICATIONOFSTONEASAROOFINGINTHERECONSTRUCTIONANDCONSTRUCTION
...................................................................................................................................133
KRISTINAZUBOVI..........................................................................................140
SOCIOEKONOMSKOPRVDNOSTPRIMENEKONVERTOVNESUNEVEENERGIJE140
SOCIOECONOMICJUSTIFICATIONOFTHEUSEOFCONVERTEDSOLARENERGY.........140
KRISTINAZUBOVI..........................................................................................147
FAKTORIKOJIUTIUNAENERGETSKUEFIKASNOSTINJENZNAAJUVERTIKALNOM
TRANSPORTU.............................................................................................................147
FACTORSAFFECTINGENERGYEFFICIENCYANDITSIMPORTANCEINVERTICAL
TRANSPORT................................................................................................................147
MILANRADOJEVI,GORDANAOSI,JOVANAMIHOLI..............................153
FACILITYMANAGEMENTINSTALACIJEIUPUTSTVAZAODRAVANJE.......................153
FACILITYMANAGEMENTBUILDINGSERVICESANDMAINTENANCEMANUALS.........153
MILANRISTANOVI,DRAGANLAZI...............................................................161
KNXOTVORENISTANDARDZAUPRAVLJANJEUKUAMAIZGRADAMA...................161
KNXOPENSTANDARDFORHOMEANDBUILDINGCONTROL....................................161
MILENAPETROVA,DIMITROVD,TERZIEVS...................................................167
SOMEGENERALENERGYEFFICIENCYTRENDSINBUILDINGLIGHTING........................167
NEKIOPTITRENDOVIUENERGETSKOJEFIKASNOSTIOSVETLJENJAUZGRADAMA.....167
MILENAPETROVA,DIMITROVD,TERZIEVS.....................................................173
ANALYSISOFINDICATORSAFFECTINGENERGYEFFICIENCYOFINDOORLIGHTING......173
ANALIZAINDIKATORAKOJIUTIUNAENERGETSKUEFIKASNOSTUNUTRANJEG
OSVETLJENJA..............................................................................................................173
MILICAPEJANOVI,IGORSVETEL,DANILOGRAHOVAC...................................181
BIMNOVIPRINCIPIMODELOVANJAPROJEKTNIHPROCESASAASPEKTA
INSTALACIONIHMREA..............................................................................................181
BIMMODELINGPROJECTPROCESSESANDEXCGANGEREQUIREMENTSFORMEP
SERVICES....................................................................................................................181


10
MILICAVUJOEVI..........................................................................................187
PRIMENAINFORMACIONOKOMUNIKACIONIHTEHNOLOGIJAUPROJEKTOVANJUI
GRAENJUENERGETSKIEFIKASNIHOBJEKATA...........................................................187
APPLICATIONOFINFORMATIONANDCOMMUNICATIONTECHNOLOGIESINDESIGNING
ANDCONSTRUCTIONOFENERGYEFFICIENTBUILDINGS.............................................187
MILOVANVIDAKOVI.....................................................................................193
UPRAVLJANJERIZIKOMPOARA.................................................................................193
FIRERISKMANAGEMENT............................................................................................193
MILJANMIKI,ZORANAPETOJEVI................................................................207
PREDNOSTIPRIMENEBIMTEHNOLOGIJAUUPRAVLJANJUPROJEKTIMA....................207
ADVANTAGESOFBIMTECHNOLOGYINPROJECTMANAGEMENT...............................207
MIRJANADEVETAKOVI,MILANRADOJEVI,GORDANAOSI......................213
INTEGRATEDMODELINGOFBUILDINGINSTALLATIONSPOSSIBILITIESOFEXTRACTING
LEARNINGOBJECTSANDTHEIRUSEINARCHITECTURALEDUCATION.........................213
INTEGRISANOMODELOVANJEINSTALACIJAIDENTIFIKACIJANASTAVNIHOBJEKATAI
MOGUEPRIMENEUARHITEKTONSKOMOBRAZOVANJU..........................................213
NATAAUKOVIIGNJATOVI,DUANIGNJATOVI,BOJANASTANKOVI....221
TOOLSANDMETHODSFORENERGYEFFICIENCYEVALUATIONINPROCESSOF
ARCHITECTURALDESIGN............................................................................................221
ALATIIMETODEPROCENEENERGETSKEEFIKASNOSTIUPROCESUARHITEKTONSKOG
PROJEKTOVANJA........................................................................................................221
NEVENKAKNEEVILUKI,ALEKSANDRALJUTINA.....................................227
EKOLOKIOTISAKURBANIHEKOSISTEMA...................................................................227
ECOLOGICALFOOTPRINTINURBANECOSYSTEM........................................................227
NIKOLAKLEUT................................................................................................233
NOVAISPITIVANJAGRAEVINSKIHKONSTRUKCIJANADEJSTVOPOARAUEUI
KLASIFIKACIJARAZUMEVANJEZAHTEVATIHENSTANDARDA...................................233
NEWFIRETESTINGMETHODSOFBUILDINGSTRUCTUREINEUANDTHEIR
CLASSIFICATIONUNDERSTANDINGTHEREQUIREMENTSOFTHOSEENSTANDARDS233
RUZICABOZOVICSTAMENOVIC,SABRINATASRIB...........................................253
TOWARDSBETTERHEALTHCAREDESIGNGREENMARKRATINGTOOLANDWELLBEING
OFUSERS....................................................................................................................253
KABOLJEMPROJEKTOVANJUZDRAVSTVENIHPROSTORAGREENMARKSISTEM
BODOVANJAIDOBROBITKORISNIKA..........................................................................253



11
TANJAJOKANOVI..........................................................................................259
POLUTRANSPARENTNIFASADNIMODULISAASPEKTAPRIRODNOGOSVJETLJAVANJA
OBJEKTA.....................................................................................................................259
SEMITRANSPARENTFACADEMODULESFROMTHEASPECTOFNATURALILLUMINATION
OFTHEBUILDING.......................................................................................................259
TATJANAJURENI,MILOGAI.....................................................................267
OPOTREBIFORMIRANJAKLASIFIKACIJEELEMENATAZGRADAUTEHNIKOJ
DOKUMENTACIJI........................................................................................................267
THENEEDFORACLASSIFICATIONOFBUILDINGELEMENTSINADESIGN
DOCUMENTATION......................................................................................................267
UROVESI,MIODRAGNESTOROVI..............................................................273
INENJERSKAETIKA....................................................................................................273
ENGINEERINGETHICS.................................................................................................273
VLADIMIRKOVA...........................................................................................283
ISTORIJSKIKONTEKSTODNOSAARHITEKTONSKEFORMEIFUNKCIONALNOSTI...........283
HISTORICALCONTEXTOFRELATIONBETWEENARCHITECTURALFORMAND
FUNCIONALITY...........................................................................................................283
VLADIMIRPAREANIN,VLADIMIRKOVA,ORENENADOVI......................289
SAJBERPROSTOR,KRIZAJAVNIHPROSTORA...............................................................289
CYBERSPACE, CRISISOFPUBLICSPACE......................................................................289
ZORANCEKI,DAMIRLUNI...........................................................................293
PROJECTTEAMEFFECTIVENESSINCONSTRUCTION:IMPACTFACTORS......................293
EFEKTIVNOSTPROJEKTIHTIMOVAUGRAEVINARSTVU:UTICAJNIFAKTORI..............293

13

Petar Arsi
1

VODA I ...... 10 MOGUIH TEMA ZA ISTRIVANJE ODNOSA
ARHITEKTURE I VODE
Rezime
Priroda je moda najvea inspiracija za stvaraoce. Ona je jedan od najsnanijih podsticaja za
formiranje oblika prostora i oblika u prostoru, ali i jedan od najjaih izazova za traenje odgovora
na brojna pitanja odnosa oveka i prostora. Meu nedeljivim i neodvojivim prirodnim uticajnim
faktorima, po mom miljenju, posebno mesto zauzima voda, kao jedan od pra elemenata.
Voda, u najrazliitijim vidovima uticaja, u sloenim i esto protivrenim oblicima ispoljavanja,
voda kao savreni medijum inspiracije za stvaraoce, i voda kao osnova ivota - jeste i ostae
stoer generisanja i organizacije i kue i grada najjednostavnijih i jednovemeno najsloenijih
tvorevina ljudske civilizacije.
Kljune rijei
Voda, oblik, prostor, arhitektura.
WATER AND ...... 10 POSSIBLE THEMES IN INTERRELATING
ARCHITECTURE AND WATER
Abstract
The nature has probably been the largest source of inspiration for creators. It is one of the most
powerful stimuli in finding space forms and creating forms in space, as well as the strongest
challenge for numerous issues related to relations of human and space. Among invisible and
inseparable natural influences, a particular importance has water, as one of pra-elements.
Water, with its widest range of influences, in complex and often ambiguous appearances, water as
a perfect inspiration medium, and water as a source of life does exist a milestone for generating
and organizing both a house and a city the most basic and the most complex artefacts of human
civilisation.
Key words
Water, form, space, architecture.

1
Mr, profesor, dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija,
arcoprojekt@gmail.com
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
14
1. UVO
U pri
tekstove i s
gotovo svim
elemenata, n
Jedno
najsnanijih
najjaih izaz
Meu
posebno me
vidovima ut
medijum in
generisanja
tvorevina lju
Tako
prostorom, l
decenije, mo
Evo t
2. TEM
More
skalom pros
variranjem v
teritorije i ak
niskom kao
Izabr
Turis
Sloe
terenu, na v
prilazom pla
esto prime
projektovanj
upravo slin
OD
ipremi rada za
saoptenja sa
m mojim rad
njihovo sintez
ovremeno, pr
h podsticaja z
zova za traen
u nedeljivim
esto zauzima
ticaja, u sloen
nspiracije za
i organizacij
udske civilizac
o sam (ponovo
ljudima u pro
oe da se sved
tih tema, ilust
MA - VODA
e je iskustvo i
stora, blizu i d
vizura sa arhit
kvatorije, sa p
u Tunisu, ili v
rani primeri:
stiki kopleks
en zadatak fo
visokim kotam
ai preko mo
njivana na vi
ju hotela D
nih problema.
Slik
a ovu konfere
konferencija
dovima zauzi
zno delovanje,
riroda je i n
za formiranje
nje odgovora n
i neodvojivim
voda, kao j
nim i esto pr
stvaraoce, i
e i kue i gr
cije.
o) doao do z
ostoru, i odno
de na 10 mogu
trovanih prime
A I MORE
i asocijacija n
daleko, iznad,
tekture i na ar
priobaljem ka
visokom, kao
Komoevina,
ormiranja kom
ma iznad mor
sta i liftovske
isokoj crnomo
Dagomis i O
ka 1. Turistik
nciju, pregled
i simpozijum
ima komplek
kao delovanj
naa moda
oblika prosto
na brojna pitan
m prirodnim u
jedan od pr
rotivrenim ob
voda kao o
rada najjedn
zakljuka da c
osima ljudi u
uih tema o od
erima naih pr
E
a veliko, ogro
na povrini, p
rhitekturu, sa
ao linijom spaj
u Anapi, u Ru
, Budva, jadra
mpleksa za o
a, sa tekim s
e vertikalne k
orskoj obali
Olimpijskaja
ki kompleks Ko
dajui projekte
ma, shvatio sa
ks prirodnih
e sredine u ko
najvea insp
ora i oblika u
nja odnosa o
uticajnim fakto
ra elemenata
blicima ispolj
osnova ivota
nostavnijih i
celokupno moj
prostoru, tok
dnosu vode i a
rojekata.
omno, opasno
pod vodom, pr
jedinstvom i
janja i razdvaj
usiji, na obali
ansko primorje
odmor i rekre
saobraajnim
komunikacije
kao mlad ar
u Soiju (D
omoevina, Bu
e i realizacije,
am da centra
faktora, utic
ojoj stvaramo.
iracija, ona j
u prostoru, al
veka i prostor
orima, po mo
. Voda, u n
javanja, voda
a - jeste i o
istovremeno
je profesional
kom gotovo e
arhitekture.
, promenljivo
romenljive boj
kontrastom k
ajanja, konan
Crnog Mora
e Crne Gore
eaciju na veo
pristupom, i
slino reen
rhitekta uestv
Dagomis), sa
udva
, kao i pisane
alno mesto u
caj prirodnih
.
je jedan od
li i jedan od
ra.
om miljenju,
najrazliitijim
kao savreni
ostae stoer
najsloenijih
lno bavljenje
etiri protekle
, sa bogatom
je i svetla, sa
kopna i mora,
no, sa obalom

oma strmom
sa peakim
njima koja su
vovao sam u
a reavanjem
15
Turistiki kopleks Zavala, Budva, jadransko primorje Crne Gore
Projekat je raen na delikatnom terenu, lokacija je uzano istureno poluostrvo,
izloeno vizurama sa svih strana, izmeu dva najlepa zaliva i grada na crnogorskom
primorju - Budve i Beia. O projektu e biti vie rei na kraju izlaganja.

Slika 2. Turistiki kompleks Zavala, Budva
3. TEMA - VODA I REKA
Reka je srce svakog grada, svake urbane aglomeracije, generator svih gradskih
aktivnosti...spaja i razdvaja gradske ambijente, generie posebne priobalne prostore, stvara
mostove - najlepe graditeljske tvorevine. Reke su ogroman potencijal za najvanije
gradsko pejzano ureenje ali i najvee greke i devastaciju.
Izabrani primer:
Projekat stvaranja Prage, novog centra grada Varave, na reci Visli
Projekat je baziran na uvoenju niza kanala i ostrva, na dinamikom i programskom
menjanju granica akvatorije i teritorije, vis--vis starog istorijskog jezgra Varave,
znamenitog Starog mjasta. Projekat otvara diskusiju izmeu pragmatinih interesa za
neinventivnim preizgraivanjem urbanih jezgara i ouvanja prirodnih resursa i prirodnog
pejzaa, stvaranjem modernog i efikasnog umerenog grada, jednovremeno podsticajno
ambijentalnog i savremeno efikasnog.
Rad je visoko plasiran na meunarodnom konkursu.

Slika 3. Projekat novog centra Varave, na reci Visli
16
4. TEM
Jezer
iste prirod
atmosferom
Amb
Izabr
Jezer
Proje
Reen
kompoziciju
istonjake p
Kom
sportskih sa
dominantno
vertikale u
Slika 4. Pr
5. TEM
Posto
imaju poseb
koriena. T
MA - VODA
ra manjih dim
de....asocijacija
.
bijent inspirativ
rani primer:
ro Jusufhana, m
ekat Komplek
nje provocira
u i arhitektons
prie o letee
mpleksan progr
adraja velikih
m formom kr
u prostoru Sre
rojekat Komp
MA - VODA
oje dragocena
bne povoljnos
Takvih mesta i
A I JEZER
menzija, plani
a na tiinu i
van, kontemp
mesto Jusufha
sa za odmor C
a temu zna
sku formu. Ov
em ilimu.
ram hotelskih
h volumena, i
rova staklen
ednje Azije.
leksa za odmo
A I ZDRAV
a mesta obiluj
sti za leenje
ima dosta na c
RO
inska, skriven
i na sveinu,
plativan, esto
ana, Uzbekista
Centralne bank
aja ideje u
vde je sntetizo
i restoranskih
integrisan je u
nog talsa, ali i
or Centralne b
Uzbekistan
VLJE
jua kombina
i oporavak. T
crnomorskom
na, najee o
, sa posebno
tajnovit
an.
ke Uzbekistan
arhitekturi, k
ovana ideja ta
h sadraja, Ko
u snanoj i su
sa simboliki

banke Uzbekis
acijom povoljn
Ta su mesta
primorju U
okruena um
om, esto me
na.
kao i njenog
alasa sa mitsko
ongresnog cen
ugestivnoj kom
im asocijacija
stana, Jezero J
nih prirodnih
od vajkada b
Ulcinj, Meljine
mom, simboli
elanholinom
g uticaja na
om temom iz
ntra, nekoliko
mpoziciji, sa
ama na ulogu

Jusufhana,
h faktora koji
ila poznata i
e idr.
17
Turistika privreda neprekidno se razvija i kree se uvek ka novim programima i sve
raznovrsnijim ponudama, u stalnoj borbi za klijente i to kompleksnije usluge - za sve
rafiniranije zahteve gostiju.
Jedna od takvih novih tipologija je kombinacija bolnikih usluga leenja sa
turistikim odmorom, rekreacijom, obilaskom kulturno - istorijskih spomenika, u jednom
kompleksu, ili u jednom paketu.
Ovo nam moe izgledati paradoksalno - bolesni pored zdravih, na istom mestu.
Meutim, pokazalo se da su oporavak i ozdravljenje bri i efikasniji kada je pacijent
okruen svojima, onima koji su mu bliski, porodicom i prijateljima. Stoga su i posetioci
ovakvih bolniko turistikih centara (u svetu) sve brojniji, a mesta sve popularnija.
Ovakvih centara ima dosta u basenu Indijskog okeana, kao i u tropskim podrujima.
Izabrani primer:
Meljine, Crna Gora
Meljine, mali primorski grad, Crna Gora, kompleks gigantske stare vojne bolnice, sa
prelepim ureenim parkom i bogatom kolekcijom mediteranskog rastinja, kao i sa
nekadanjom uvenom vilom marala Tita.
Pruena nam je ansa da projektantski reoranizujemo ceo kompleks projektovanjem
novog, sa bolnicom integrisanog, hotelskog kompleksa, sloene konfiguracije, na
pokrenutom terenu, u osetljivom pejzau, sa velikim denivelacijama i tekim
saobraajnim komunikacijama.
6. TEMA - VODA I RENA OSTRVA - ADE
To su posebna mesta, na rekama u naseljima, jednovremeno urbana ali i prirodna,
oaze mira i odmora, dragoceni ambijenti u savremenim gradovima. Ostrva su konstantna i
promenljiva, postepeno transformiana ali i naglo menjana tokom istorije, povoljna za
sportske i rekreativne aktivnostimogunost susreta i druenja, ali i tihog beanja od
svakodnevice, usamljivanja i kontemplacije
Tokom itave prole decenije Drutvo arhitekata grada eina organizovalo je niz
meunarodnih konkursa sa ciljem istraivanja mogunosti programskih i prostornih
unapreenja ambijenata du toka reke Odre, posebno njenih brojnih i udesnih ostrva.
Specifinost tih konkursa sastojala se u tome to su uesnici projekte radili u svojim
gradovima, a poslednjih 10-ak dana provodili su na licu mesta, proveravajui svoje stavove
i ideje, i finalizujui na taj nain konkursne projekte. Konkursi su zavravani zajednikom
debatom uesnika sa gradskim autoritetima i potencijalnim investitorima, sa veoma
korisnim i upotrebljivim rezultatima.
Izabrani primeri:
Ostrvo Latovnja na reci Odri, grad ein, Poljska.
Na (prvonagraeni) projekat bio je usmeren ka potovanju prirodnih i stvorenih
vrednosti postojeeg prostora, uz uvoenje novih sadraja rekreacije i sporta, ouvanje i
unapreenje prirodnog ambijenta, nautike aktivnosti, sportova na vodi, gajenje ivotinja,
deiji rezervat prirode, te edukativni arboretum sa nastavom u prirodi za najmlai uzrast.
18

Slika 5. Ostrvo Latovnja na reci Odri, grad ein, Poljska
Ostrvo Kempa Parnicka na reci Odri, grad ein, Poljska.
Na (prvonagraeni) projekat koristi i razigrava prirodne konture ostrva, uvodei
niz malih marina i pristana za raznovrsna plovila, naslanjajui se na regionalni program
aktiviranja jaht-turizma. Projektovani su sadraji specifinog rent-apatmanskog stanovanja,
kao i kombinacija saraja kulture i umetnosti sa specifinim vidovima ugostiteljstva.
Posebna panja posveena je formiranju sistema peakih, biciklistikih i
rekreativnih trim staza.

Slika 6. Ostrvo Kempa Parnicka na reci Odri, grad ein, Poljska, prvonagraeni
projekat
Slika 7.
7. TEM
Na p
istorijske i a
Izabr
mora, koga
kompleks ol
Stoga
koljki, setn

Ostrvo Kemp
MA - VODA
prostorima na
arheoloke ost
rani primer: R
ve vie milio
limpijskih baz
a je inspiracij
no, kao seanje
pa Parnicka na
A I TRAG
a kojima stva
tatke prohujali
Radei na po
ona godina ne
zena, u gradu V
ja za osnovni
e na ivot pre
a reci Odri, g
projekat
OVI KO
aramo, esto
ih epoha.
storu nekada
ema, dobili sm
Vrcu, Srbija.
i volumen istr
nas, davno pr
grad ein, P
OLJKE
sreemo ma
njeg praistor
mo ansu da p
.
raivana na st
re nas
oljska, prvona
aterijalne trag
rijskog basena
projektujemo
tudijama fosi
19
agraeni
ove, fosilne,
a Panonskog
i oblikujemo
lnih ostataka

20
Slika 8. Kompleks olimpijskih bazena u Vrcu
8. TEMA - VODA I CENTAR IVOTA U NASELJU
Tradicija svakodnevnog ivota, posebno javnog ivota, kao i formiranja javnih
prostora u istoriji razvoja naselja u basenu Balkana, neposredno je vezana za vodu i
vodotokove.
Sve vitalne naseljske aktivnosti, funkcije i procesi, zadovoljavanje potreba
stanovnika i socijalni kontakti, dakle, ivot u totalu i svojoj punoi, sve je to od vajkada
bilo vezano za vodu i njene tokove. Tako su se i naselja, a posebno njihovi centralni
prostori i istorijska jezgra, istorijski formirli i razvijali sa vodom i oko vode.
Izabrani primeri:
Poslovni centar Genex, Novi Beograd
Na ovakvoj, gore objanjenoj, urbanoj tradiciji nastali su koncepti konkusnih
projekata za dva novija centra u Beogradu.
Poslovni centar Genex, Novi Beograd. Okosnica (nagraenog) prostornog
koncepta je peaka ulica oko novog, u reenju predloenog, vodotoka koja koncentrie
sadraje najvee komunikativnosti i atraktivnosti.
Drugi primer je (nagraeni) konkursni rad za Centar Novog Beograda. Jezgro centra
koncentrisano je oko novog vetakog jezera, sa nizom parkovskih povrina, sadrajima
sporta i rekreacije,ali i koncentracijom sadraja kulture. Na konkursni rad, slino konceptu
pariskog parka La Vilette, izrasta na ideji i stavu da kultura moe (i mora) biti okosnica i
generator unapreenja javnih prostora savremenog grada, za njegovog savremenog (i
budueg) graanina

21

Slika 9. Poslovni centar Genex, Novi Beograd

Slika 10. Centar Novog Beograda (konkursni rad)

22
9. TEMA VODA I KRETANJE
Kretanje, dinamizam, energija, pokret neodvojivi su od vode kao medijuma i
materijala.
Bavei se vie puta projektovanjem sprtskih sadraja, posebno kompleksima bazena,
permanentno smo ispitivali odnose sadraja, strukture i forme, kretanja sportista i
rekreativaca kroz vodu, problemima kretanja fluida, pitanjima aerodinamike i pokreta.
Istraivanja oblika prostora esto su se asocijativno vezivala za aerodinamine
forme prilagoene kretanju u vodi, savladavanju otpora, dinamikim ravnoteama.
Izabrani primeri:
Modelska istraivanja za projekte k
ompleksa plivalita.


Slika 11. Modelska istraivanja za projekte kompleksa plivalita
10. TEM
Posle
istraivanju
kraju na g
kompleksno
Poseb
energije, za
posebno vod
Voda
tehnoloki la
graditeljstvo
Izabr
Poslo
Ener
basenu Med
konstantne
rashlauje,
opreme. Kom
za korienj
se ubacuje u
Slika 1
MA VOD
ednje decenije
problema ve
generalnu tem
om odnosu pri
bna tema, nar
a koncepte t
de.
a, kao nezam
ako primenljiv
o.
rani primeri:
ovno-komercij
rgetsko funkc
diterana, u cel
temperatire,
do potrebne
mpleks je pov
u 3 bunara du
u sistem komp
12. Poslovno-k
DA I ENER
e XX veka u
ezanih za kva
mu odrivog
rodnih resursa
roito poetko
tedljivih zgra
menljivi, pote
v prirodni ma
jalni komplek
cionisanje kom
lini je baziran
15 st. C, la
temperature,
vrine 95.000
ubine 50m i 1
pleksa i iz njeg
komercijalni k
RGIJA, ENE
urbanizmu i
alitet ivotne
razvoja i u
a i gaene sre
om XXI veka
ada i komple
encijalno naj
aterial, na ve
ks ACC-Atlas
mpleksa koji
no na korien
ako se tokom
uz primenu
kvm, energets
00m, sa koli
ga izbacuje u g


kompleks ACC
ERGETSK
arhitekturi bi
sredine, zatim
uspostavljanja
dine.
a vezana je za
eksa, za prim
zdraviji i m
elika vrata (po
Capital Centa
je u klimats
nju i primeni
m zime dogr
najsavremeni
ski blok je sna
inom vode od
gradsku infras
C-Atlas Capita
KA EFIKAS
ile su znaajn
m na ekoloke
dinamike
a racionalnost
menu obnovlj
moan, iroko
onovo) ulazi u
ar, Podgorica,
skom pogledu
podzemne vo
eva, lako se
ijih tehnolok
age 6 megava
d 60 litara u s
strukturu.
al Centar, Pod
23
SNOST
no posveene
e teme, a na
ravnotee u
u korienju
ivih resursa,
dostupan i
u arhitekturu i
Crna Gora.
u smeten u
ode. Voda je
tokom leta
kih sistema i
ata, baziran je
sekundi, koja
dgorica
24

Obje
Zgrad
Koris
mikrolokalit
upotrebom p
tedljivi efe
ambijenta. K
opreme, kao
Slika
11. TEM
Amb
tenja ka h
urbaniste.
U k
privrenosti
fontanama
prijatnim i u
Izabr
Studi
Form
vezuju za os
volumeni. S
zavrne obra
materijalizac
ploicama, m
kompozitnih
kat Sektora za
da je postavlj
ste se insola
tetu) prirodno
prirodnih ene
ekti hlaenja
Koncept je po
o i primenom s
13. Objekat S
MA VOD
bijent i javni p
humanizovano
ompleksnim
, talenta i isk
kao poseb
ugodnim grads
rani primer:
ija za projekat
me fontana i d
snovnu obliko
Studiju oblika
ade, za ovaj u
cije zavrne o
masivu kamen
h materijala u
a vanredne sit
ljena u plitak
acija, povolja
o strujanje va
ergija, uz zna
i osveavan
dran sloenim
sistema dvostr
Sektora za van
DA I AMBIJ
prostor, njiho
om i uzvien
zadacima sa
kustva pokuav
bnim kompoz
skim ambijent
t fontana u At
drugih elemen
ovnu geometri
Fontana i njih
u tehnikom s
obrade vidnih
na, poliuretans
arhitekturi.
tuacije MUP-a
k bazen sa vod
an uticaj veli
azduha tokom
aajno smanje
nja unutranji
m proraunim
ruke fasade (d
nredne situacij
JENT
va lepota, ug
nom, oduvek
a kojima se
vaju da razre
zicionim akce
tima.
tlas Capital Ce
nata urbane op
iju na kojoj su
hovih bazena p
smislu, ni mal
povrina font
skim oblogam
a Crne Gore, P
dom koji zauzi
ike mase vo
razliitih sez
enje trokova
ih radnih pro
ma specijalista
double skin).
ije MUP-a Crn
godnost, privla
su bili glav
stvaraoci su
e, posebno m
entima, kao m
entru, Podgori
preme komple
u bazirani kom
prate istraiva
lo lak zadatak
tana u kerami
ma, ili Corianu
Podgorica.
ima znaajan
ode, kao i (p
zona u godini
dobili kvalite
ostora i itav
a, upotrebom o
ne Gore, Podg
anost, sintez
vni izazov za
uoavaju i k
mesto oduvek
mestima oku
ica, Crna Gora
eksa ACC as
mpozicija celi
anja materijala
k. Testirane su
ikom mozaik
u kao jednom o
deo lokacije.
proueno na
i, kako bi se
etni, ugodni i
vog okolnog
odgovarajue
gorica
a vrednosti i
a arhitekte i
koje snagom
je pripadalo
upljana, ali i
a.
ocijativno se
ine i pojedini
a i elemenata
u mogunosti
ku, staklenim
od najnovijih
25

Slika 14. Studija oblika fontana, Atlas Capital Centar, Podgorica, Crna Gora
12. ZAKLJUAK
Na kraju, u rezimeu, rekao bih da su razmene miljenja i debate - izmeu nas
specijalista, ali i potencijalnih investitora i gradskih autoriteta, o vanim temama gradova i
specifinih prirodnih i ureenih podruja, tih dragulja, kakvih ima u gradovima i sa kojima
se esto u naem radu sreemo, kao i sa njihovom okolinom i pejzaom - od izuzetnog
znaaja i od velike koristi za procenu i donoenje odluka o daljem razvoju i unapreenju.
Obaveza paljivog odnosa ka urbanoj sredini, pejzau i prostorima u kojima se
planira i gradi ostaje kao naa stalna obaveza, kao stalna obaveza svih uesnika u procesu
osmiljavanja i ureenja.
REFERENCE
[1] Arsi, P.: Unapreenje arhitektonske struke na prelomu milenijuma, Odnos ideje i dela,
prilozi unapreenju arhitektonske teorije i prakse, Arhitektonski fakultet Univerziteta u
Beogradu, 2004, dostupno na: http://www.scribd.com/doc/37482607/Petar-Arsic-Izabrani-
Projekti-i-Realizacije, oktobar 2011
[2] Arsi, P.: Izabrani projekti i realizacije 1974-2004, Arhitektonski fakultet Univerziteta u
Beogradu, 2004, dostupno na: http://www.scribd.com/doc/37482500/Petar-Arsic-Odnos-
Ideje-i-Dela, oktobar 2011

26


27

Aleksandar Raji2
NOVA REGULATIVA O ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI ZGRADA
U SRBIJI I SOFTVER
Rezime
Novi Pravilnik o energetskoj efikasnosti zgrada i Pravilnik o uslovima, sadrini i nainu
izdavanja sertifikata o energetskim svojstvima zgrada, objavljeni su u Slubenom
glasniku RS br.61, od 19.8.2011.g. Ovi pravilnici znaajno utiu na izmenu procesa
projektovanja zgrada, odnosno izrade projektne dokumentacije, uvodei kategorije koje
do sada nisu kod nas postojale, naroito od septembra 2012.g., kada Pravilnici stupaju
na snagu. Kompleksnost koju ovi Pravilnici uvode u arhitektonsku struku nameu
potrebu za softverom koji e na adekvatan nain pomoi projektantima u svim fazama
rada. Ovde se predstavlja softver KnaufTerm 2, prvi domai program, koji radi u
skladu sa navedenim Pravilnicima.
Kljune rijei
Energetska efikasnost, energetski paso, proraun, softver.
NEW REGULATIONS FOR ENERGY EFFICIECY BUILDINGS IN
SERBIA AND SOFTWARE
Summary
New Regulation on energy efficiency in buildings and the Regulation on the conditions,
content and manner of certification on the energy performance of buildings, were
published in the Official Journal RS No.61 of 19.8.2011. These regulations significantly
influence the change of design of buildings and the project documentation, introducing
a category that did not exist in our country, especially since September 2012, when the
Regulations come into force. The complexity introduced by these Regulations in our
profession impose the need for software that will adequately support designers in all
phases of work. KnaufTerm 2, the first national software, which operates in
accordance with these Regulations, is presented here.
Key words
Energy efficiency, energy certificates, calculation, software.


2
Dr, docent, dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73, Beograd,
Srbija, rajcic@arh.bg.ac.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
28
1. UVOD
Oblast gradjevinske fizike u uem smislu, odnosno potronje energije u zgradama u
irem smislu, je u Srbiji nakon decenijske stagnacije, dobila nove propise, koji idu u korak
sa savremenim evropskim trendovima i regulativom EU.
Nakon veeg broja usvojenih evropskih normi (EN ISO), koje se odnose na ovu
oblast, ali koje do sada nisu javno predstavljene, niti su iroj strunoj javnosti poznate, te
nisu ni zaivele, stekao se pravni okvir koji e projektante, kako iz arhitektonske oblasti,
tako i iz oblasti termotehnike i elektrotehnike, usmeriti i primorati da potuju odredbe date
u Pravilniku o energetskoj efikasnosti zgrada i Pravilniku o uslovima, sadrini i nainu
izdavanja sertifikata o energetskim svojstvima zgrada, objavljenih u Slubenom glasniku
RS br.61, od 19.8.2011.g.
Ovi pravilnici imaju za cilj da se briga o potronji energije u zgradama, odnosno
energetskim performansama zgrada, podigne na vii nivo, u cilju smanjenja ukupne
koliine energije potrebne za funkcionisanje zgrade, bez ugroavanja komfora korisnika.
Zakonodavac je predvideo da novi Pravilnici stupe na snagu 30. septembra 2012.g.,
te se u tom smislu, prelazni period od godinu dana koristi za upoznavanje strune javnosti
sa izmenama koje se uvode, kao i za donoenje dodatnih propisa koje e regulisati
nedefinisane oblasti.
2. TA DONOSI NOVA REGULATIVA
Najvanija izmena u odnosu na dosadanju praksu je formalnog karaktera, i odnosi
sa na proces izdavanja energetskih sertifikata, odnosno energetskih pasoa zgradama. On je
predvidjen za sve novoprojektovane zgrade, i predstavljae obavezni deo projektne
dokumentacije i imae isti tretman kao i ostali delovi dokumentacije (overavae ga
odgovorni projektant energetske efikasnosti, vrie se tehnika kontrola itd).
Energetski paso je predvidjen i za postojee objekte, bilo da se radi o zgradama
koje se adaptiraju, rekonstruiu ili prodaju. Energetski paso se izdaje da bi se znalo kom
energetskom razredu pripada tretirani objekat, kako bi se iz te klasifikacije ostvarile
pogodnosti (neophobnosti) predvidjene drugim oblastima (finansijska i poreska politika,
osiguranje i sl.)
Sam obrazac pasoa je definisan Pravilnikom o uslovima, sadrini i nainu izdavanja
sertifikata o energetskim svojstvima zgrada, i razliit je za razliite tipove (funkcije)
zgrada. Treba imati u vidu da je energetski paso finalni proizvod, i da bi se popunio,
potrebno je zapravo uraditi obimni postupak, koji je sadran u Pravilniku o energetskoj
efikasnosti zgrada. Neophodno je naglasiti da forma dokumentacije koja je produkt rada i
proprauna, za sada nije definisana, te se oekuje usvajanje propisa koji je blie odredjuju.
Energetske performanse zgrada se sastoje od energetskih gubitaka i energetskih
dobitaka. Zakonodavac je definisao da se u proraunima tretiraju energetski gubici kroz
transmisione i ventilacione gubitke, a da energetski dobici budu u funkciji namene objekta,
odnosno broja ljudi, vrsti opreme opreme, te insolacije, kao posledice orijentacije, odnosno
urbanistike dispozicije objekta, kao i arhitektonskih elemenata za zasenenje.
29
Energija potrebna za druge namene osim za grejanje, se u ovom momentu ne
iskazuje, to zakonodavac i elaborira u l.24, gde se kae da se Do dana izbora
programskog paketa iz l.23 stav 2 ovog pravilnika, proraun i izraavanje energetskog
razreda zgrade vri na osnovu potrebne energije za grejanje Q
h,nd
(kWh/m
2
a). Od dana
izbora programskog paketa vrie se proraun potronje energije za grejanje, hladjenje,
pripremu sanitarne tople vode, ventilaciju i osvetljenje

Sa aspekta gradjevinske fizike, koja je u funkciji izraunavanja karakteristika
omotaa zgrade, mogu se konstatovati sledee novosti:
- Znaajno su izmenjeni parametri lokacije, koji obuhvataju mesta u Srbiji, i
to sa sledeih aspekata:
o Lista mesta je pretrpela izmene
o Spoljne projektne temperature su lokalnog karaktera, nisu vezane
za klimatsku zonu, i u principu su vie po intezitetu od dosada
tretiranih
o Uvodi se termin stepen-dan, koji je u funkciji duine grejne
sezone i srednje temperature
o U parametre lokacije, dodue nepodrane tabelarnim podacima,
sada spada i uticaj vetra, kroz nekoliko podparametara, a u
funkciji odredjivanja ventilacionih gubitaka
- Proraun prolaza toplote kroz omota je uglavnom ostao isti, s tim to se
menja sledee :
o Obeleavanje koeficijenta prolaza toplote, dosadanje k, se
menja u U, to je u saglasju sa propisima EU. Maksimalne
vrednosti koeficijenata prolaza toplote za odredjene tipove
konstrukcije su znaajno promenjene (sniene u odnosu na dosada
vaee), u proseku na 1/3 dosadanjih vrednosti, i razliite su za
novoprojektovane i postojee objekte (novi imaju nii dozvoljeni
koeficijenat U za proseno 0.1 W/m
2
K
o Zaajno je razliita tipologija konstrukcija koje ine omota, kako
u nazivima, tako i po dozvoljenim koeficijentima prolaza toplote i
koeficijentima prelaza toplote
o Proraun toplotne akumulativnosti netransparentih delova omotaa
(spoljni zidovi, krovovi) za letnji period, se vri u skladu sa
standardom SRPS U.J5.530, dakle kao i do sada, s tim to se se za
detaljni proraun upuuje na SRPS EN ISO 13786.
o Za izraunavanje higrotermikih karkteristika gradjevinskih
elemenata i konstrukcija, difuzije vodene pare, kondezacije i
isuenja, kao i opasnosti od oroavanja, primenjuje se standard
SRPS EN ISO 13788, u opcijama:
Sloeni godinji kumulativni proraun, to predstavlja
novost,
Glaser-ov postupak, u skladu sa SRPS U.J5.520, dakle
kao i do sada

30
- Proraun ventilacionih gubitaka je u funkciji :
o Lokacije, odnosno uticaja vetra, eksponiranost objekta, broja
izloenih fasada i nainu provetravanja
o Vrste prozora, odnosno zaptivenosti prozora, koje je zakonodavac
razvrstao u tri kategorije (dobra, srednja i loa), koje nemaju
kvantifikacione elemente, ve su preputene subjektivnoj proceni
- Proraun ukupnih transmisionih gubitaka karakteriu :
o Ukupni povrinski transmisioni gubici, za koje je osim izraunatih
koeficijenata prolaza toplote U, neophodno detaljno prikazati
(izraunati) povrine elemenata (konstrukcija) omotaa
o Ukupni linijski transmsioni gubici, koji su ovim Pravilnikom
aproksimirani, i izraeni paualnim poveanjem osnovnog
koeficijenta prolaza toplote U za vrednost od 0.1 W/m
2
K. Ovo
predstavlja najvei novitet u odnosu na dosada vaeu raunsku
proceduru (SRPS U.J5.510), pri emu se korieni tabulisani
tretman potpuno ukida. Ovakav novi pristup nije u skladu sa
evropskim propisima, koji predvidjaju tebelarne vrednosti (EN
ISO 14683), ili detaljan proraun (EN ISO 10211), to je u
pravilnicima zakonodavac potpuno zanemario
o Uticaj takastih gubitaka (takastih termikih mostova), nije
eksplicitno predvidjen ovim Pravilnikom i zanemaren je
- Potpunu novost predstavljaju postupci vezani za toplotne dobitke, i to :
o Od unutranjih dobitaka toplote, u funkciji namene, zauzetosti
povrine, odavanja toplote po osobi i jedinici povrine, prisutnosti
tokom dana, potronje elektrine energije po jedinici povrine,
protoka sveeg vazduha po jedinici grejanog prostora i osobi, kao i
potrebnoj toploti za pripremu sanitarne tople vode po jedinici
povrine grejanog prostora
o Od Sunevog zraenja, preko faktora osenenosti zgrade usled
okolnih objekata, orijentacije u horizontalnoj ravni i nagiba kosih
povrina, faktora osenenosti zgrade usled nastrenica i vertikalnih
ispusta na fasadi
- Deklarisana i limitirana godinja potronja finalne energije za grejanje
novih, odnosno postojeih zgrada, u funkciji namene predstavlja takodje
veoma znaajnu novost, dok se limitiranje primarne energije za hladjenje,
pripremu sanitarne tople vode, ventilaciju i vetako osvetljenje, vezuje za
objavljivanje Nacionalnog programskog paketa.
3. RAZVOJ SOFTVERA KNAUFTERM 2
Mesec dana nakon objavljivanja Pravilnika u Sl.Glasniku, u prostorijama
Inenjerske komore Srbije, prvi put je predstavljen rad na softveru KnaufTerm 2 , koji je
u ovom momentu jo uvek u projektnoj i test fazi.
31
Ovaj program je planiran kao naslednik softvera KnaufTerm 1, koji je razvijan od
2006-2008 i ija je slobodna verzija stavljena na raspolaganje svim zainteresovanim preko
sajta naruioca Knauf Insulation Srbija. Imajui u vidu nastale izmene u regulativi,
KnaufTerm 2 ima za cilj da korisnicima prui podrku u procesu projektovanja i
odluivanja. Planirane su dve varijante ovog programa:
- Slobodna verzija (free edition), koja e biti dostupna svim zainteresovanim
preko sajta naruioca, koja e biti limitirana u pogledu tampanja izvetaja i
energetskih pasoa
- Profesionalna verzija, koja e biti dostupna pod komercijalnim uslovima
KnaufTerm 2 je program koji je projektovan tako da u fokusu ima energetske
performanse zgrade, odnosno energetski paso, sa svim prateim fazama koje su
neophodne.
Sadri bazu lokacija (Slika 1), bazu tipova konstrucija (Slika 2), u skladu sa
Pravilnikom o EE. Program raspolae obimnom bazom materijala i bazom isprojektovanih
sklopova, koje pomau korisnik da pronadje odgovarajue reenje, ili definie eljenu
strukturu.
Jedini na naem tritu, a i na irem tritu regiona, kao i njegov prethodnik
KnaufTerm 1, omoguava rad sa heterogenim sklopovima, odnosno sa sklopovima koji u
sastavu jednog sloja ima dva razliita materijala (Slika 4), to nedvosmisleno ide u pravcu
tanijih rezultata. Na vizuelno jasan nain prikazuje isprojektovane sklopove, njihovu
strukturu i osobine (Slika 3), temperature u slojevima (Slika 5), difuziju vodene pare,
kondezaciju i isuenje (Slika 6), kao i performanse letnje stabilnosti. Softver takodje jasno
prikazuje odnose povrina konstrukcija koje ine omota (Slika 7), kao i transmisione
gubitke po pozicijama omotaa.
Ukupni transmisioni gubici objekta (Slika 8), kao i ukupni ventilacioni gubici (Slika
9), su jasno predstavljeni.
Razvrstavanje objekta u odgovarajui energetski razred (Slika 10), je jedan od
ciljeva ovog programa, uz izraunavanje potronje primarne energije u zavisnosti od vrste
energenta, kao i koliine emitovanog CO
2
(Slika 11).
Imajui u vidu da preciznost rezultata zavisi u velikoj meri od preciznosti
geometrijskih parametara (povrine pozicije, zapremine...), na raspolaganju je i alat koji za
razliite geometrijske oblike osnova i razliite forme preseka zgrada, preko parametrski
definisanih mera, izraunava povrine elemenata omotaa, odnosno grejanu zapreminu
(Slika 12).
4. ZAKLJUAK
Znaajna promena u domaoj regulativi koja tretira energetske performanse zgrada,
stavlja projektante svih struka pred veliki profesionalni izazov.
Predstavljeni program KnaufTerm 2 je softversko reenje autora ovog teksta, koji
tei da ispuni sve uslove koji su definisani aktuelnom regulativom, kao i oekivanim
prateim aktima, odnosno izmenama i dopunama, i prui projektantima kompletnu uslugu u
ovoj oblasti. Naroito je vano naglasiti, da ovaj softver ima za cilj da popuni prazninu do
donoenja nacionalnog softvera, na koji se u vie navrata poziva zakonodavac, i od koga se
oekuje da zaokrui ovu problematiku, a o kome se jo uvek nita ne zna.
32
Od presudnog je znaaja je elja da se danom vaenja novih Pravilnika, tj.
30.9.2012. projektantima i strunoj javnosti, prui pouzdan alat koji e biti u funkciji, bez
obzira na egzistenciju nacionalnog softvera.
Planirano je da se KnaufTerm 2 u slobodnoj verziji objavi na tritu do nove
2012.godine , a u profesionalnoj verziji u januaru 2012.g., to ostavlja period od 9 meseci u
kome e se struna javnost upoznati i obuiti za implementaciju u procesu projektovanja i
izrade projektne dokumentacije.


Slika 15: Izbor i prikaz lokacije Slika 16: Izbor tipa konstrukcije

Slika 17: Parametri sklopa Slika 18: Strukura sklopa baza materijala
Slika 19: Temperture slojeva sklopa Slika 20: Difuzija u sklopu
33

Slika 21: Grafikon povrine omotaa Slika 22: Ukupni transmisioni gubici

Slika 23: Ukupni ventilacioni gubici Slika 24: Energetski razred zgrade

Slika 25: Primarna energija i emisija CO2 Slika 26: Alat za geometrijske kalkulacije

LITERATURA
[1] Pravilnik o energetskoj efikasnosti zgrada, Slubeni glasnik RS br.61, od 19.8.2011.g
[2] Pravilnik o uslovima, sadrini i nainu izdavanja sertifikata o energetskim svojstvima zgrada,
Slubeni glasnik RS br.61, od 19.8.2011.g


34

35

Aleksandra Krstic-Furundzic
3
, Tatjana Kosic
4

ESTIMATE OF ENERGY EFFICIENCY OF DIFFERENT MODELS
OF AN OFFICE BUILDING IN BELGRADE
Summary
The main concern of this research is to estimate different scenarios of energy
performances of the hypothetical models of office building in downtown of Belgrade.
For each hypothetical model of the office building three scenarios are created: a basic
scenario and two scenarios with different solutions of envelope design regarding
shading devices types. Results of numerical simulations are considered and presented
through the heat and cooling energy demands as well as reduction of energy
consumption for cooling in summer period by implementation of different shading
devices. Design methodology as well as results could generally be applicable for new
office building design, both in Belgrade and in similar climatic conditions.
Key words
Office building energy efficiency, heat and cooling demands, shading devices.
OCENA ENERGETSKE EFIKASNOSTI RAZLIITIH MODELA
POSLOVNOG OBJEKTA U BEOGRADU
Rezime
Cilj ovog istraivanja je procena razliitih scenarija energetskih performansi
hipotetikih modela poslovnog objekta u centru Beograda. Za svaki hipotetiki model
poslovnog objekta tri scenarija su kreirana: osnovni i dva scenarija sa razliitim
reenjima dizajna fasadnog omotaa u pogledu vrste primenjenih senila. Rezultati
numerikih analiza su razmatrani i predstavljeni kroz potrebnu energiju za grejanje i
hladjenje kao i kroz smanjenje potronje energije za hlaenje u letnjem periodu,
postignuto implementacijom razliitih vrsta senila. Metodologija kao i dobijeni rezultati
mogu se generalno primeniti u procesu projektovanja novih poslovnih objekata, kako u
Beogradu tako i u slinim klimatskim uslovima.
Kljune rijei

3
Professor, Dr, Faculty of Architecture, University of Belgrade, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, 11000 Belgrade,
Serbia, akrstic@arh.bg.ac.rs
4
Teaching Assistant, Faculty of Architecture, University of Belgrade, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, 11000
Belgrade, Serbia, tkosic@arh.bg.ac.rs
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
36
Energetska efikasnost poslovnih zgrada, potronja za grejanje i hlaenje, senila.
1. INTRODUCTION
Office buildings have one of the highest levels of energy consumption when
compared with energy consumption in other buildings sectors [1]. Specific conditions of
sites in downtown make limitations in building design and application of energy efficient
systems, but also represent a provocation for architects. In the paper the solutions for
overcoming the problem are discussed. In order to design energy efficient houses, students
of architecture, as well as architects, have to be informed about systems, materials,
supporting systems, coatings and design principles. In that sense, different scenarios of the
energy efficient office building design are discussed in the paper and accompanied with
examples of student works.
The main concern of this research is to estimate different scenarios of energy
performances of the hypothetical model of office building in downtown of Belgrade.
Methodological approach entails three steps:

- design of different models of the office building,
- numerical simulations of the models in PHPP2007 software and
- comparison of the results (models).

The design of hypothetical models and various scenarios is carried out through the
educational process on the Master studio design project M5, entitled Design of energy-
efficient office building in the urban milieu of Belgrade (teaching team Prof.Dr. Aleksandra
Krstic-Furundzic, Ass.Prof. Budimir Sudimac, Teach.Ass. Tatjana Kosic). Numerical
simulations were conducted with the assistance of Philip Kanacki, M.Arch, Passive House
Centre, Belgrade. Students solved the task through three causal steps: an analytical phase,
the phase of development of the concepts-models of the building, and checking of achieved
results as the final phase. Program is designed to contribute to the development of
competent professionals and the dissemination of ideas of energy efficiency in practice.
2. DESIGN OF HYPOTETICAL MODELS
Different hypothetical models of the office building are created according to
Belgrade climatic conditions and site orientation. Energy efficiency of models is estimated
through numerical simulations.
2.1. BUILDING LOCATION
The building site is located in a high density urban structure surrounded by buildings
that are under protection as cultural property of great importance (Figures 1, 2). The
hypothetical multistory office building has to be integrated into the front of existing
buildings.
37
The building is situated along the NE-SW direction. Street facade is the south-west
orientation, yard northeast, while the gables of the building, adjacent to its neighbours, are
northwest and southeast. Gable oriented towards the south rises above the neighbours roof
giving the potential for solar energy usage. Due to the orientation of the building, the street
facade is insolated in the afternoon during all seasons; insolation period is four hours during
the equinox, six hours during the summer solstice and two and a half hours during the
winter solstice. The building is relatively well-protected from dominant wind by its position
and neighbouring buildings.


Figure 1. Site location on the Belgrade city map Figure 2. Site layout
2.2. CHARACTERISTICS OF HYPOTHETICAL MODELS
The work highlights the problems of energy efficient office building design. In the
paper, the authors evaluate a few hypothetical models of the office building created by
students (Model 1-student Nevena Vojinovic, Model 2-student Darja Coko, Model 3-
student Aleksandar Krstic). For each hypothetical model three scenarios are created: basic
scenario and scenarios of different solutions of envelope design regarding shading devices
types. Diversity of facade types was the criteria for students projects (models) selection.
Most commonly used types of facades in the design of office buildings in local practice
were adopted in order to assess their energy performances, point out the disadvantages and
form recommendations. Three facade concepts were selected: massive (traditional) facade
Model1 (M1) and two different types of glass facades - Models 2 and 3 (M2 and M3).
Design concepts of three selected models are shown by plan of a typical floor,
elevation and cross-section of the street facade (Figures 3, 4 and 5). The location caused
narrow facade fronts. For this reason the inner atrium is formed for the purpose of natural
lighting and ventilation of space. According to urban planning regulations the building of
six floors is planned. The reinforced concrete skeleton structure is adopted for all models.
Both office layout concepts, open-plan and classical type, are accepted.
Office building is designed for 100 users. Appropriate inside thermal comfort
includes indoor air temperature of 20C in winter and 22C in summer (a temperature of
25C is maximum which does not require additional mechanical cooling, [2]). Internal and
solar gains are taken into account in the calculation of energy demands for heating and
cooling. District heating is predicted for this location. The fresh-air demand results from the
requirements of the DIN 1946. Cross-ventilation through east-west windows (daily average
air change rate of 0.36/h), as well as facade and atrium windows"chimney effect" (daily
38
average air change rate of 0.62/h) is proposed. Night ventilation includes average air
change rate of 0.29/h.
Energy demands for cooling purposes are calculated for each model in three
variants: no shading devices, internal (movable white blind) and external (movable louvers)
shading devices. Frequency of overheating in relation to different types of shading devices
is presented in the Figure 8. Clear glass is selected for window glazing in order appropriate
daylighting to be obtained.


Figure 3. Plan of a typical floor, elevation and cross-section of the street facade of Model 1

Figure 4. Plan of a typical floor, elevation and cross-section of the street facade of Model 2

39

Figure 5. Plan of a typical floor, elevation and cross-section of the street facade of Model 3
Following differences are characteristics of proposed models envelope structures
that influence the energy performances of each model:

- as the M1 has heated basement, thermal insulation is placed on the ground
slab and basement walls, while in case of M2 and M3 it is not heated and
thermal insulation is placed on basement ceiling;
- for the M1 the street and courtyard facades are massive walls with thermal
insulating panels as glazing and stone slabs as finishing layer (Figure 3), for
the M2 glass protection layer at distance of 86cm is suspended in front of
the glass facade made of thermal insulating panels (Figure 4), and in the
case of the M3 the street glass facade is made of triple low-e glazed panels
with gas fills of krypton while the courtyard facade is a massive structure
(Figure 5);
- flat roofs are applied for all models; in addition the M2 has a green roof
with planting layer in order the reduction of the surface temperature to be
obtained.
3. COMPARISON OF THE MODELS
Numerical simulations were performed in PHPP2007 software to evaluate the heat
and cooling energy demands and reduction of energy consumption for cooling in summer
period by implementation of shading devices. Comparative analysis of energy
performances of design variants is carried out and annual energy demands for heating and
cooling per m2 are presented in Figures 6 and 7.
40
Figure 6. An
The n

-
-

Desp
the M1 and
are higher in
glazing type
of traditiona
facades freq
higher. Red
cooling, is a
are reduced
0
50
100
M1
M1
M1
k
W
h
/
m
2
a
nnual heat dem
numerical sim
- Transmis
due to the
less than
losses.
- A glass f
facade. It
gains is in
pite significan
M2, as the so
n the case of th
e and significa
al facade-6% a
quency of over
duction of fre
achieved by in
to the same le
10
11
12
M30
M31
M32
%
mands
Figure 8. F
mulations and a
sion losses fo
e type of the f
twice the gla
facade provide
t is noticeable
n the case of t
t differences
olar gains are
he M2. The m
ant solar gains
and consequen
rheating is alm
equency of o
nternal white b
evel (~1kWh/m
Heat energy
demands
0
5
10
15
20
25
30
35
40
M
1
0

M
1
1
M
1
2
%
Figure 7.
Frequency of o
analysis show
r the M2 are a
facades and th
azing areas of
es more than
e that the pres
the massive fa
in the facade
smaller in ca
minimum ener
s. The lowest
ntly the lowes
most 38% and
overheating, a
blinds. By ext
m2a) for all m
0
20
40
60
M1
M1
M1
k
W
h
/
m
2
a
M
3
0

M
3
1
M
3
2
Annual coolin
overheating
w:
almost twice h
hat the glazing
f M2 and M3
twice the sol
sence of a hig
acade.
concepts, hea
ase of the M1
rgy for heating
frequency of
st cooling dem
d thereby the c
and thus the
ernal movable
models and on
10
11
12
M20
M21
M22
M30
M31
M32
No shading de
M10, M20, M
Internal white
blinds M11, M
M31
External louv
M12, M22, M
ng demands

higher than fo
g area in case
, resulting in
ar gains than
gher percentag
at demands ar
while transm
g is required f
f overheating i
mands. In the
cooling deman
energy cons
e louvers cool
ly in July can
No sha
M10, M
Intern
blinds
M31
Extern
M12, M
evice
M30
e
M21,
vres
M32

or M1 i.e. M3
of the M1 is
less thermal
a traditional
ge of internal
re similar for
mission losses
for M3 due to
is in the case
case of glass
nds are much
sumption for
ling demands
be noticed.
ading devices
M20, M30
nal white
M11, M21,
nal louvres
M22, M32
41
4. CONCLUSION
The focus on energy efficiency and a high-quality indoor environment was the
primary objective of students office building design in Belgrade climatic conditions.
According to analyses presented in the paper following conclusions can be made:

- From the aspect of energy efficiency, office buildings with properly
insulated massive (traditional) facades are suitable for Belgrade climatic
conditions contributing to low heat and cooling demands.
- Glass facades which are most commonly used in office building design
have to be with triple low-e glazing (particularly with gas fills of argon or
krypton) and external movable shading devices contributing to energy
efficiency (reduction of transmission losses, frequency of overheating, heat
and cooling demands).
- Contribution of heat gains in reduction of the heat demands in the winter
period is significant. In the summer period by night ventilation (night
cooling) heat can be dissipated resulting in reduction of cooling demands.

Research methodology as well as obtained results, presented in the paper, could
generally be applicable for new office building design, both in Belgrade and in similar
climatic conditions.
ACKNOWLEDGEMENT
This research is part of the scientific research project Physical, environmental,
energy, and social aspects of housing development and climate change mutual
influences(TP36035), financed by Ministry of Science and Technological Development of
the Republic of Serbia.
REFERENCES
[1] S. Burton: Energy efficient office refurbishment, James & James, London, 2001, str. 9.
[2] W. Feist: Passive house planning package, Passivhaus Institut, Darmstadt, 2007, str. 114.

42

43

Ana Peri
5
, Uro Radosavljevi
6

MOGUNOSTI RAZVOJA EDUKACIJE U DOMENU EKOLOKI
ODRIVOG PROJEKTOVANJA I PLANIRANJA
Rezime
Rad predstavlja saeti prikaz projekta pod nazivom Edukacija mladih kao generator
ekoloke odrivosti
7
, ija se tematika zasniva na unapreenju efikasnog obrazovanja u
domenu primene ekoloki odrivih obrazaca projektovanja i planiranja. Ciljna grupa se
sastoji prvenstveno od mladih u okviru akademske zajednice, ali i mladih lanova
lokalnih uprava (Kancelarija za mlade). U ovom radu e biti predstavljen segment
istraivanja koji se bavi utvrivanjem osnovnih projektnih ciljeva i aktivnosti za
edukaciju studenata u domenu prostorne odrivosti.
Kljune rei
Ekoloki aspekt odrivog razvoja, planiranje, projektovanje, edukacija
TRAINING DEVELOPMENT OPPORTUNITIES IN THE DOMAIN
OF ENVIRONMENTALLY SUSTAINABLE DESIGN AND
PLANNING
Summary
The paper presents a summary of the project entitled "Education of young people as a
generator of environmental sustainability" whose topic is based on the education
improvement in the field of effective application of environmentally sustainable design
and planning. The target group primarily consists of young people in the academic
community, as well as the young members within the local authorities. The paper
particularly presents the research segment that deals with the determination of the basic
project objectives and activities to educate students in the area of spatial sustainability.
Key words
Environmental aspect of sustainable development, planning, design, education

5
Dipl.ing.arh, asistent, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73, Beograd,
Srbija, anaperric@yahoo.com
6
Magistar tehnikih nauka, MA in Urban Management and Development, dia, docent, Arhitektonski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija, yrke2003@yahoo.com
7
Pomenuti projekat je izraen u okviru AIESEC programa namenjenog aktivnoj ulozi mlade populacije u
edukaciji stnovnitva iste starosne dobi pod nazivom Odgovorni mladi, odriva budunost, sprovedenog u
periodu od marta do maja 2010. godine od strane autora ovog rada.
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
44
1. UVOD
Najvaniji cilj obrazovanja nije znanje, ve delovanje.
Herbert Spencer

Odrivi razvoj je tema koja je u vrhu globalne aktuelnosti jo od 70-ih godina
prolog veka
8
. Meutim, eskalacija problema iz oblasti ekonomije, drutva i zatite ivotne
sredine jasno nas vodi ka injenici da je odrivi razvoj najvanija potreba i obaveza
dananjeg oveanstva. Ekonomska kriza, glad i siromatvo, energetski deficiti i ekoloka
kriza su karike u lancu koje ne vode odrivim zajednicama. Naime, dananja industrija se
zasniva na upotrebi fosilnih goriva, koja predstavljaju ogranieni resurs. Prva energetska
kriza je nastala pre oko 40 godina, dok se do polovine ovog veka predvia potpuni nestanak
rezervi fosilnih goriva, to nas usmerava ka eksploataciji alternativnih izvora energije.
Razvoj industrije i maksimizacija profita su doveli i do ekoloke krize u smislu klimatskih
promena, zagaenja ivotne sredine i disbalansa biodiverziteta. Iako na prvi pogled deluje
opreno, najnovija istraivanja ukazuju na to da se upravo u sintezi ekonomskih benefita i
ispunjenja ekolokih ciljeva nalazi reenje za budue generacije (EEA, EIONET)
9
. Naime,
zelena ekonomija se zasniva na upotrebi odrivih i obnovljivih izvora energije, reciklai
otpada (energetskih vikova), racionalnoj upotrebi zemljita i bioklimatskom planiranju i
projektovanju objekata, uz konstantan razvoj savremenih, tzv. istih tehnologija (ESDP,
UNEP)
10
.
Iz prethodnog pasusa se moe zakljuiti da je problem energetske i ekoloke
efikasnosti kompleksan, to se posebno ogleda u saradnji velikog broja aktera. Od sutinske
vanosti za uspenost procesa koopreacije velikog broja uesnika je edukacija. Pod
edukacijom se podrazumeva podizanje svesti o znaaju pojma zaite ivotne sredine, to se
moe sprovoditi na svim nivoima. U ovom radu je teite na edukaciji mladih, kao i na
formiranju mrea meu mladima sa ciljem irenja novih znanja i primene istog prilikom
akcija od koristi za lokalno okruenje. O znaaju edukacije govori i injenica da je upravo
decenija u kojoj se sada nalazimo (2005-2014) proglaena za deceniju edukacije o
odrivom razvoju od strane organizacije UNESCO (Bonn Declaration, ECO-UNECSO,
DEA, YFJ)
11
.
2. CILJEVI PROJEKTA
Projekat je usmeren ka postizanju generalnih ciljeva, poput:
- podizanja svesti o ouvanju ivotne sredine meu mladima;

8
UN World Summit, Stockholm 1972; UN Habitat I Summit, Vancouver 1976; UN
Summit, Nairobi 1982; Brundlandt Commision 1987; UN Rio Summit 1992; UN Habitat II:
Habitat Agenda1996; UN Habitat+5, New York 2002; UN Rio+10, Johannesburg 2002
9
EEA - European Environment Agency; EIONET - European Environment
Information and Observation Network;
10
ESDP - European Sustainable Development Programme; UNEP - United Nations
Environment Programme
11
DEA - Development Education Association, YFJ - European Youth Forum
45
- jaanja uloge mladih u ouvanju ivotne sredine putem edukacije mladih, kao i
participacije u grupama od interesa za zatitu ivotne sredine;
- stvaranja saradnje meu mladima (mogunost formiranje NGO);
- aktivacije mladih u cilju ouvanja ivotne sredine kroz instituciju Kancelarije za
mlade u okviru lokalne uprave, kao i nadlenog Ministarstva ivotne sredine i
prostornog planiranja;
- ukljuivanja medija u proces drutvene edukacije.
Osnovni cilj projekta je edukacija mladih na fakultetima i u okviru Kancelarija za
mlade (odnosno slinih instanci) u okviru lokalnih uprava na teritoriji grada Beograda o
osnovnim principima zatite ivotne sredine [1]. U skladu sa ovom tezom, fokus edukacije
je na prikazu energetski efikasnih tehnologija, obnovljivih izvora energije i naina njihove
upotrebe, reciklae otpada, racionalnog korienja zemljita i bioklimatskog planiranja i
projektovanja objekata. Iz ovoga proizilazi sledei cilj projekta, a to je primena steenog
znanja u okviru realizacije konkretnih akcija putem stvaranja mree mladih koji aktivno
uestvuju u procesu neformalne edukacije o zatiti ivotne sredine.
Baza na kojoj se zasniva bilo koji vid budue akcije je edukativnog karaktera i
podrazumeva informisanje o najvanijim aspektima odrivog razvoja i zelene ekonomije.
Specifini ciljevi se meusobno razlikuju u zavisnosti od nivoa na kojem se oekuje
sprovoenje konkretnih aktivnosti. Zajednika odlika ovih ciljeva je irenje znanja meu
akademskom zajednicom, kao i meu lokalnom upravom, lokalnom zajednicom i
potencijalnim investitorima od strane mladih ljudi. Specifini ciljevi se mogu formulisati na
sledei nain:
1. Razmena znanja o zatiti ivotne sredine kroz fokusiranje na instrumente
(metode) i primere dobre prakse (projekti, inicijative). Stepen ostvarenosti cilja se meri
kroz formiranje atlasa energetske efikasnosti na teritoriji grada Beograda.
2. Povezivanje sa nosiocima buduih internacionlanih projekata na temu zatite
ivotne sredine. Stepen ostvarenosti cilja se meri ueem mladih na razmenama,
treninzima, seminarima i konferencijama organizovanih od strane internacionalne mree
mladih sa istim interesovanjima.
3. Stvaranje partnerstava usmerenih ka buduim projektima. Stepen ostvarenosti
cilja se meri kroz broj ugovora o realizaciji buduih projekata.
3. CILJNE GRUPE
Iz prethodnog dela projekta se generie struktura aktera koji su obuhvaeni
projektnim planom. Naime, specifini ciljevi se razlikuju upravo u odnosu na ciljne grupe
za koje su formulisani. Na taj nain se izdvajaju:
1. mladi u okviru akademske zajednice (studenti). Cilj je da se ova grupa upozna sa
nainima zatite ivotne sredine i mogunostima njihove primene u neposrednom
okruenju;
2. mladi u okviru Kancelarije za mlade, tj. udruenja slinog karaktera, u lokalnim
upravama na teritoriji grada Beograda.
Zajednika karakteristika za ove grupe je zainteresovanost i spremnost na edukaciju
i irenje znanja u oblasti zatite ivotne sredine.
46
Posredno, preko pomenute dve primarne grupe mogue je ostvariti saradnju i sa
ostalim lanovima lokalne uprave, lokalne zajednice i investitora. Meusobna interesna
usaglaenost lokalne zajednice i investitora je od kljunog znaaja za uspenost buduih
projekata, a ovo se ostvaruje medijacijom edukovanih mladih lanova lokalne uprave koji
uestvuju u ovom procesu.
4. AKTIVNOSTI NA PROJEKTU
Aktivnosti na projektu su grupisane u tri kategorije, to je u skladu sa navedenim
projektnim ciljevima:
1. Predavanja - formalna edukacija: aktivnost je usmerena od strane edukatora ka
lanovima akademske zajednice, kao i prema mladima u okviru lokalnih uprava;
2. Radionica: aktivnost koja potencira kreativno razmiljanje, razmenu znanja i
stvaranje mrea i saradnje meu mladim akademcima sa ciljem formiranja atlasa energetske
efikasnosti za teritoriju grada Beograda;
3. Neformalna edukacija: primena steenih znanja i njegovo dalje prenoenje od
strane mladih u lokalnim upravama u cilju upoznavanja ostalih lanova lokalne uprave, ali i
lokalne zajednice, sa energetski efikasnim investicijama i mogunostima njihove
implementacije u neposrednom okruenju.
4.1. PREDAVANJA - FORMALNA EDUKACIJA
Formalna edukacija podrazumeva edukaciju od strane mladih usmerene ka
sticanju novih znanja o zatiti ivotne sredine meu mladima. Osmiljeno je da se ovaj
oblik edukacije odvija na tradicionalan nain (putem interaktivnih predavanja), ali kako se
ne odvija kroz proces redovne nastave, epitet formalna treba tumaiti u drugaijem
kontekstu pojma edukacije. Ova aktivnost predstavlja osnovu za sve ostale aktivnosti i
zajednika je za obe ciljne grupe - studente i mlade u lokalnim upravama.
Predavanja su koncipirana na nain da se mladi upoznaju sa pojmom zatite ivotne
sredine. Ovaj pojam je postavljen u iri kontekst, tako da se na samom poetku predavanja
daju osnovne teze o odrivom razvoju, njegovim osnovnim aspektima sa posebnim
akcentom na ekoloki aspekt odrivog razvoja. Sutina uvodnih predavanja je da se shvati
veza izmeu ekonomskog i ekolokog aspekta odrivog razvoja. Savremeni ekonomski
razvoj ne podrazumeva nuno produkciju negativnih efekata na okruenje. Ovo se postie
primenom odrivih i obnovljivih resursa. Na predavanjima koja slede daje se prikaz
osnovnih oblasti zelene ekonomije: savremene, tzv. iste tehnologije, obnovljivi izvori
energije, reciklaa otpada, racionalna upotreba resursa i bioklimatsko planiranje i
projektovanje.
Cilj je da se mladi upoznaju sa osnovnim oblastima zelene ekonomije, uz
akcentovanje onih oblasti koje su od posebnog znaaja za odreenu ciljnu grupu. Na ovaj
nain se ostvaruje veza postavljenih ciljeva i aktivnosti.
Podaktivnosti:
a) uvodna diskusija o razumevanju pojma zatite ivotne sredine; ekoloka i
energetska kriza;
47
b) prikaz kljunih dokumenata koji se bave temom zatite ivotne sredine - Agenda
21, Deklaracija UN, Milenijumski izvetaj; rezultat: klasifikacija osnovnih tema i sumiranje
ciljeva predstavljenih u okviru pomenutih dokumenata;
c) prikaz osnovnih tematskih oblasti u okviru strategija odrivog razvoja razvijenih
zemalja; predloeni primeri: vedska, Holandija, Nemaka, Finska, Engleska, Australija
[2,3,4,5,6,7]. Primeri su uzeti iz razloga duge tradicije aktivnog bavljenja temom zatite
ivotne sredine, kao najvanijeg aspekta odrivog razvoja u okviru sopstvenih strategija;
rezultat: upoznavanje sa osnovnim instrumentima i mehanizmima zatite ivotne sredine;
d) prikaz osnovnih tematskih oblasti u okviru Strategije odrivog razvoja Srbije [8].
Mesto i znaaj oblasti zatite ivotne sredine. Utvrivanje stepena kompleksnosti oblasti i
povezanosti sa ostalim aspektima odrivog razvoja; rezultat: formulisanje smernica za
zatitu ivotne sredine na osnovu komparativne analize inostranih strategija odrivog
razvoja i srpske verzije istog dokumenta;
e) prikaz osnovnih grupa aktera koji uestvuju u procesu zatite ivotne sredine. Kao
osnovne grupe izdvajaju se sledee:
1. eksperti - nauna i struna javnost
2. javna uprava - na dravnom i lokalnom nivou
3. investitori - industrija i poslovne kompanije
4. lokalna zajednica
Bolja saradnja meu akterima se postie edukacijom, koja se moe odvijati na vie
nivoa; rezultat: uoavanje analogije izmeu edukacije dravne uprave od strane eksperata i
edukacije lokalne zajednice od strane mladih u okviru lokalne uprave (npr. Kancelarija za
mlade);
f) prikaz osnovnih oblasti zelene (energetski efikasne) ekonomije. Osnovne oblasti
se tiu:
1. odrivih i obnovljivih izvora energije
2. reciklae otpada
3. racionalne upotrebe zemljita kao ogranienog resursa
4. bioklimatskog planiranja i projektovanja objekata
5. primene savremenih proizvodnih tehnologija
rezultat: upoznavanje sa detaljnom klasifikacijom prethodno pomenutih oblasti i
osposobljavanje studenata za kreativni nain razmiljanja o problemima u neposrednom
okruenju, a ije se reenje zasniva na upotrebi energetski efikasnih izvora i reciklai
otpada.
Konkretan cilj celog seta predavanja: priprema za praktian rad.
4.2. RADIONICA
Na osnovu prethodnog teorijskog dela o energetskoj efikasnosti, upotrebi
obnovljivih izvora energije i reciklai otpada, od studenata se oekuje primena steenih
znanja u praksi i to na primeru Beograda. Praktian rad se ostvaruje putem sledeih
podaktivnosti:
a) diskusije o sopstvenom shvatanju pojma zatite ivotne sredine;
- ohrabrivanje aktivne participacije pojedinaca u okviru grupe;
48
- transformacija konflikta i polarizacije u razumevanje i konsenzus;
- pretvaranje vizije u strateku akciju;
- fokusiranje energije i posveenosti ka pozitivnim rezultatima.
Rezultat ovih faza: zajednika razmena miljenja u direktnoj komunikaciji.
b) podsticanje strukturiranog razmiljanja na individualnom nivou koje vodi ka
loginim zakljucima.
Rezultat:
- formulisanje dinaminih i efektnih prezentacija na temu zatite ivotne sredine;
- publikovanje izvetaja i eseja, sa akcentom na metodama i edukativnim alatima,
kao i primerima iz prakse (tampana i elektronska verzija).
c) stvaranje e-learning platforme, kao sredstva za komunikaciju i razvoj i razmenu
buduih projekata. Rezultat: baza podataka za efikasnu razmenu steenog znanja na
nacionalnom nivou, kao i u okviru internacionalne saradnje sa inicijativama mladih.
d) uee na meunarodnim konferencijama, seminarima i strunim treninzima.
Rezultat: formiranje internacionalne mree mladih.
e) analiza lokalnih uslova (teritorija grada Beograda) za mogunosti uvoenja
energetski efikasnih tehnologija u urbanoj sredini. Rezultat: atlas potencijalnih lokacija za
instalaciju vetrogeneratora, solarnih panela i toplotnih pumpi.
f) ocena stanja postojeeg graevinskog fonda (teritorija grada Beograda) sa aspekta
energetske efikasnosti konstrukcije i fasade objekta. Rezultat: atlas klasifikovanih objekata
sa potencijalom unapreenja energetske efiksanosti objekta.
4.3. NEFORMALNA EDUKACIJA
Neformalna edukacija podrazumeva primenu steenih znanja putem prethodno
objanjenog treninga formalne edukacije i njeno prenoenje na lokalnu zajednicu od
strane mladih u okviru lokalne uprave.
Sutina ove aktivnosti je irenje znanja meu lanovima lokalne zajednice, kao i
lokalne uprave, i dalje privatnim investitorima, o mogunostima upotrebe istih
tehnologija, obnovljivih izvora energije i reciklae otpada sa ciljem postizanja odrive
zajednice. Aktivnu ulogu medijatora izmeu lanova lokalne uprave, lokalne zajednice i
investitora preuzimaju lanovi Kancelarije za mlade u okviru lokalnih uprava. Oni su
odgovorni za sprovoenje sledeeg seta aktivnosti:
a) organizacija skupova iskljuivo za lanove lokalne zajednice. Ovo je prvi korak u
formulisanju potreba zajednice. Rezultat: identifikacija i kvantifikovanje realnih potreba za
energetskom efikasnou na teritoriji lokalne uprave, ime se formira kolektivna vizija za
promene;
b) kontakt sa PR menaderima drutveno odgovornih kompanija.
Rezultat: promocija dobrih primera domae prakse;
c) organizacija predavanja i konferencija uz uee predstavnika drutveno
odgovornih kompanija. Rezultat: upoznavanje ire javnosti sa prednostima energetski
efikasne ekonomije;
d) usklaivanje zahteva kompanije sa uslovima u okviru lokalne uprave. Rezultat:
pisani izvetaji u cilju ispunjenja zajednikih potreba.
49
5. POUKE I ZAKLJUCI
Praenje realizacije projekta od strane projektnog tima ima razliitu dinamiku u
zavisnosti od faze u kojoj se projekat nalazi. Tako se na samom poetku oekuje
maksimalno angaovanje projektnog tima na ispunjenju svih aktivnosti u okviru formalne
edukacije. Ovo je vana taka u toku projekta, jer od uspene sposobnosti edukacije i
zainteresovanosti populacije kojoj je predavanje namenjeno zavisi i stepen ostvarljivosti
preostale dve faze.
U okviru sprovoenja radionice, primarna uloga se daje uesnicima iste
(studentima), dok se koordinacija procesa stvaranja atlasa oekuje od projektnog tima.
U okviru faze neformalne edukacije, projektni tim ima sekundarnu ulogu, tj. ulogu
konsultanta i strune pomoi oko procesa medijacije i implementacije energetski efikasnih
projekata u okviru lokalne uprave.
Projekat ima pozitivan efekat na ciljne grupe. Za studente, re je o strunom
akademskom usavravanju, sticanju novih znanja, ostvarivanju nacionalne i internacionalne
saradnje sa organizacijama mladih koji se bave istom tematikom. Mladi u lokalnoj upravi
postaju nosioci novih ideja i dobrobiti za stanovnitvo na teritoriji lokalne uprave u
ekolokom, kao i u ekonomskom smislu. Stoga lanovi projektnog tima imaju dunost da
jasno prikau mogue benefite, kako bi se ostvarila mrea aktivnih mladih ljudi sa
razvijenom sveu o zatiti ivotne sredine, to predstavlja osnovni cilj celog projekta.
Projekat se smatra uspenim ukoliko ohrabri mlade da aktivno uestvuju u donoenju
promena za dobrobit celog drutva, a prvi korak ka samopouzdanju je sticanje znanja i
novih vetina.
LITERATURA
[1] U. Radosavljevic, K. Lalovic and T. Mrdjenovic: Perspectives for urban experts in future
urban development and mobility practice in Serbia, in M. Schrenk, V. Popovich and P. Zeile
(eds.): Cities for Everyone: Liveable, Healthy, Prosperous - Promising vision or unrealistic
fantasy - Proceedings of the 15th International Scientific Conference REAL-CORP 2010,
Vienna, 2010, pp. 541-547.
[2] SME (Swedish Ministry of the Environment): Swedens National Strategy for Sustainable
Development, Stockholm, 2002.
[3] SME (Swedish Ministry of the Environment): A Swedish Strategy for Sustainable
Development - Economic, Social and Environmental, Stockholm, 2004.
[4] VROM (Ministry of Housing, Spatial Planning and the Environment): Sustainable Action -
Action Programme Sustainable Development, The Hague, 2003.
[5] RMNO (The Advisory Council for Research on Spatial Planning, Nature and the
Environment): A New Sustainable Development Strategy - An Opportunity Not To Be
Missed, The Hague, 2007.
[6] FGG (Federal Government of Germany): Perspectives for Germany - Our Strategy for
Sustainable Development, Berlin, 2002.
[7] FSO (Federal Statistical Office of Germany): Sustainable Development in Germany -
Indicator Report 2008, Wiesbaden, 2009.
[8] Vlada Republike Srbije: Nacionalna strategija odrivog razvoja, Beograd, 2008.

50

51

Bojana Stankovi12, Nataa ukovi Ignjatovi13, Duan Ignjatovi14
DEVELOPMENT OF SYSTAINABLE BUILDING PRACTICES-
SOME ASPECTS OF LEED IMPLEMENTATION IN SERBIA
Abstract
Simultaneously with a great interest in green building rating systems there is also a
great amount of distrust to the role they have in the development of sustainable building
practices, especially from the aspect of energy efficiency and adequacy of their structure
and grading methodology with regard to the complexity of the problem. The role they
dominantly have as a marketing tool is indicating the week spots unique for all of these
systems, primarily the possibilities for greenwashing through labeling. In this paper, a
critical review of LEED rating system implementation in Serbian building practice and
its development possibilities will be considered.
Key words
Green building rating systems, environmental assessment criteria, LEED, energy efficiency.
ULOGA SERTIFIKACIJE U RAZVOJU ODRIVE IZGRADNJE-
NEKI ASPEKTI PRIMENE LEED SISTEMA U SRBIJI
Rezime
Istovremeno sa velikim interesovanjem koje vlada za primenom sistema za sertifikaciju
postoji i znaajna doza nepoverljivosti prema ulozi koju oni imaju u razvoju odrive
izgradnje naroito sa aspekta energetske efikasnosti i adekvatnosti strukture i
metodologije vrednovanja reenja u odnosu na kompleksnost problema. Preispitivanje
naina funkcionisanja kao dominantno trinog alata ukazuje na slabe take zajednike
svim sistemima, pre svega na mogunost tzv. greenwashing-a. U radu e biti dat kritiki
pregled aspekata mogue primene LEED sistema za sertifikaciju u praksi izgradnje u
Srbiji, kao i eventualne razvojne pogodnosti.
Kljune rei
Sistemi za sertifikaciju objekata, ekoloki kriterijumi, LEED, energetska efikasnost.

12M.Arch, LEED GA, PhD student, teaching fellow, Faculty of Architecture; scholar of Ministry of Science and
Education, Slavonskih brigada 36, Belgrade, Serbia, cukoku@yahoo.com
13
Mr.Sci, BSc. Arch, LEED GA, Assistant professor, Faculty of Architecture, Bulevar kralja Aleksandra 73,
Belgrade, Serbia, natasa@arh.bg.ac.rs
14
BSc. Arch., LEED GA, Associate professor, Faculty of Architecture, Bulevar kralja Aleksandra 73, Belgrade,
Serbia, ignjatovic.dusan@arh.bg.ac.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
52
1. RATING SYSTEMS DEVELOPMENT, MAIN
CHARACTERISTICS AND CURRENT PRACTICES
The debate following the development of rating systems is omnipresent since their
first establishment in the early nineties. There is a significant amount of distrust in
professional circles about the role these systems have in the development of sustainable
building practices, especially from the aspect of energy efficiency of buildings. In the same
time, interest in professional development in the frameworks these systems offer is rising.
Regulation of sustainable building practices, improvement of energy efficiency and,
especially, regulation of legislation in this area is an important step for Serbia towards EU.
Therefore, it is no wonder that local market has become an area of interest for foreign
companies that offer solutions ready to apply. This asks for a better understanding of these
systems, their expected benefits, but also their possible shortcomings.
Before the first introduction of rating systems occurred: little, if any, attempt had
been made to establish an objective and comprehensive means of simultaneously assessing
a broad range of environmental considerations against explicitly declared criteria and offer
a summary of overall performance.[1] Since their first appearance in 1990 (BREEM) a
significant number of local and international rating systems has developed. A review and
comparison of several different rating systems is given in Figure 1.

Figure 1. Comparison of different Rating Systems for Sustainable Building [2]
53
By definition, rating systems (or building environmental assessment methods) are:
a way to evaluate the environmental performance of a building against an explicit set of
criteria and typically consists of three major components: a declared set of environmental
performance criteria organized in a logical fashion the structure; the assignment of a
number of possible points or credits for each performance issue that can be earned by
meeting a given level of performance the scoring; a means of showing the overall score of
the environmental performance of a building or facility the output. [1] Criteria for
environmental assessment can cover a wide range of sustainability aspects (energy
efficiency, environmental impact of applied materials, indoor air quality, water savings etc.)
or can focus only at building energy performance expressed through the threshold of annual
energy consumption (e.g. Passivhaus). Example of structured criteria set in LEED15 rating
system is shown in Figure 2. Criteria choice express the range of sustainable issues a
system can contribute to. Rating systems are usually designed and developed by non- profit,
non- government organizations dedicated to environmental protection and green building
development. Certification process is mostly conducted through an on-line service and may
be charged or free. Organizations which design a rating system also conduct professional
development programs which create a community of professionals from various fields of
work which lead certification procedures, help design teams to achieve their certification
goals and work on improving and upgrading the system.
Figure 2. LEED set of criteria and their structure (LEED scorecard)16

15
Leadership in Energy and Environmental Design is a rating system used widely in US and internationally,
developed by United States Green Building Council (USGBC)
16
http://leadingleed.com/tag/what-is-leed/
54
LEED is the most wide- spread international rating system, used either as a singular
rating system (Italy) or along with a national rating system (India, China, Brazil). LEED is
now also available in Serbia. First training was held in October 2010, organized by
USAID17 and ACES18 at the Faculty of Architecture in Belgrade. Exam preparation
trainings are also organized by Colliers International, international real estate company and
Serbia Green Building Council which are also promoting LEED certification in Serbia.
Several projects in Serbia are in the process of achieving a LEED certificate, and Faculty of
Architecture in Belgrade is the first school outside of U.S. that has implemented preparation
for LEED exams into its curriculum.
Recent statement of a well known architect Frank Gehry, published originally in
Chicago Tribune (May, 2010) and broadcasted to the international architecture community
via Archdaily19, the most visited website for architects, in which Gehry dismisses LEED
rating system as a completely inefficient means of upgrading building energy performance,
triggered an on-line debate which lasted for several months. Although the debate was
primarily concerning LEED system, comparisons with other international systems and
remarks regarding greenwashing through labeling on the market were frequently present
during the debate. This example, along with much more serious researches, exposes the
main week spots of rating systems. However, despite the flows these systems obviously
posses, public interest in their implementation and criteria, which results is rising public
awareness of environmental problems in building industry and significance of applying
sustainable building practices, is considered to be their main advantage. Also, the
experience shows that their flaws are best overcome through their ongoing development in
practice and in well defined legislation frameworks, in which rating systems function as
complementary tools for the sustainable development of building market.
2. CONTRADICTORIES REGARDING RATING SYSTEMS
Most of the critics towards rating system is addressing their structure and scoring
system. As some suggest, it makes the process of certification too complicated and
burdened with documentation. On the other hand, the structure and scoring system is
estimated as too simple to address complex sustainability issues, therefore often enabling
greenwashing through promoting solutions that barely achieve given thresholds. [3] For
discussing these contradictories, it is important to understand the expectations of different
stakeholders in the building market, because rating systems are primarily market driven
tools. In the survey conducted by BetterBricks organization20, some expectations of
different stakeholder groups in regard to green rating are defined. Survey included tenants
and occupiers, owners, investors and sales agents. This survey indicates importance of the
amount of data collected in the certification procedure, because all of the stakeholders
involved consider these data to be trustworthy. Higher price of the certification process due
to the more complex procedure is also tolerated, but only if the collected data guarantee the
expected building performance. The very amount of data represented in the certification


17
Within USAIDs Competitiveness Project
18
Association of Consulting Engineers of Serbia
19
Full text and debate available on-line: http://www.archdaily.com/61209/gehry-vs-sustainability
20
Better Bricks is a commercial building initiative of the Northwest Energy Efficiency Alliance; survey available
on-line: http://www.betterbricks.com/graphics/assets/documents/RatingSystem_Final.pdf
55
process, qualified experts that conduct the certification procedure and third- party
verification insures stakeholders that greenwashing possibilities are minimized. Criticized
simplicity of the rating systems checklist structure is related to the role they have in:
creating a common understanding of what it means to build green. [4] This simplicity
provides with a useful method of assessment, enabling design teams and market
stakeholders to recognize, define and access environmental goals more easily.
There is also a concern that gaining a certificate will become more important than
acting in a sustainable way, in other words, that the wider goal of sustainable practice will
be replaced by simple aims like achieving a certain plaque, by just applying certain
methods and procedures, finally fully removing the architect from the decision-making
processand keeping us continually trapped within what is typically done [5]. This is
supposed to be prevented by promoting the integrative design approach, described as: The
architect is still at the center of the process, but the project consultants are brought in earlier
so that their knowledge can be embedded during the early design phases. [5]
The criteria that focus on buildings energy performance improvements are also
questioned. Though rating systems like Passivhaus, are often praised as most effective in
achieving the goal of net-zero consumption, they also miss to evaluate some wider aspects
of building process and occupation which can also contribute to high energy consumption
(e.g. aspect of applied materials and indoor air quality). This is why it is important to
address the whole building life cycle, and the total amount of produced pollution, contrary
to only accessing energy efficiency aspect, which should primarily be defined through
legislation. Frequently criticized, LEED system sets the prerequisite standard for energy
performance as 10% upgrade in energy efficiency with new buildings and 5% in existing
buildings in relation to the baseline building, defined by a standard. We think that the
problem lies not in the inadequate structure or grading methodology, but standards set low,
which can be modified through their revision. The problem of miscarried performance is
also related to inadequate control during the construction process, because there is no on-
site assessment, since rating systems are voluntary based. It is here where strict legislation
and procedures that control the construction process are put into effect. We can presume
that rating system implementation can contribute to the development of current legislative,
and vice- versa. Also, there are thoughts that laws and stipulations will always be backward
when compared to the actual market possibilities for obtaining maximum energy efficiency.
[2] These claims can be interpreted as a characteristic of rating systems to motivate high-
performance design through creating a competitive market atmosphere.
The fact that certification process is increasing building costs (not just certification
fee, but also costly best practice solutions) cannot be disputed. However researches have
shown validity of the certification costs with regard to financial benefits on the market. The
results of a first research of the economic validity of the green building certification
building characteristics, renting and sales costs (conducted by CSEM21) show that project
certification pays off [6], but only when the market is developed in a way that there is a
demand and consciousness for sustainable building aspects.

21
Center for the Study of Energy Markets
56
3. ASPECTS OF LEED IMPLEMENTATION IN SERBIA
Among previously mentioned contradictories regarding rating systems, we identify
several key issues which can be crucial for possibilities of LEED implementation in Serbia.
First of all is the cost of the certification process, including but not limited to certification
fee, but also all the design and non- design best practice solutions that enable achieving of
points in certain category (commissioning, energy modeling, increased ventilation etc.).
There is also a question of defining relevant codes: local, international or those valid in the
U.S. This problem can be defined as a problem of internationalization of LEED (or any
other standard aiming to become international), which can also affect the price of
certification, if all testing and approving (of materials, systems, building components)
would have to be done outside local institutions. Solving this issue can contribute to the
development of missing or updating of relevant local codes. Materials and Resources credit
category may be illustrative on this issue. Because of the necessary documentation giving
information about the applied materials (regarding the whole life cycle of a material) which
is not commonly available in the local building industry, it will be very hard for first
projects pursuing LEED to obtain relevant credits. However, this may lead to the
development of local building industry towards green building practices. If not, it may
redirect demand for green materials outside the local resources, which would be a highly
negative effect, opposed to the aim of encouraging local industry, addressed through the
concept of regional materials usage (which also need to be redefined in local conditions,
because 500miles- 800km in European scale is hard to be considered regional).
Our conclusion is that green building rating systems, including LEED, could trigger
the development of local sustainable building industry, but only if increased investment
costs can give a measurable pay-back in a real time period. Green buildings need to be
recognized as valuable properties which can achieve higher prices on the real-estate market,
add marketing value and achieve better performance throughout usage (operating costs,
energy efficiency, employee and residents well being). This indicates that interest in this
kind of certification is predominantly directed towards projects such as exclusive office or
retail buildings, government buildings, significant institutional buildings etc. There is still a
need for an effective means for basic certification of the majority of new construction
projects, which is expected with introduction of Energy Passports for buildings.
LITERATURE
[1] Cole, R.: Building Environmental Assessment Methods: A measure of Success, Int. Electr.
J. Construct, Special Issue on the Future of Sustainable Construction, 2003, pages 1-2
[2] Bauer, M., Mosle, P., Schwarz, M.: Green Building- Guidebook for Sustainable
Architecture, Springer- Verlag, Berlin, 2010, page 15
[3] Stevanovi, S.: Kritiki osvrt na LEED sistem ocenjivanja odrivosti arhitekture
komercijalnih enterijera, Arhitektura i Urbanizam, 29, 2010, pages 30-43
[4] Gordon, H.: Sustainable design goes mainstream, in Guy, S., Moore, S (ed): Sustainable
Architectures: Cultures and Natures in Europe and North America, Spon Press, New York,
2005, pages 1-12
[5] Addington, .: Energy, Body, Building: Rethinking Sustainable Design Solutions,
Harvard Design Magazine 18, 2003, page 4
[6] Eichholtz P., Kok N., Quigley J.M.: Working Paper CSEM WP 192: Doing Well by Doing
Good? Green Office Buildings, Center for the Study of Energy Markets, 2009
57

Danijela Milovanovi Rodi22, Aleksandra Nenadovi23, Ksenija Lalovi24
OBNOVA SELA: TRAGANJE ZA INSTRUMENTIMA JAANJA
SOCIJALNOG KAPITALA
Rezime
Bez obzira na usvojene programe i strategije razvoja ruralnih podruja, sela Srbije i
dalje nestaju. Sistem upravljanja i planiranja razvojem je nedovoljno osetljiv za lokalne
specifinosti i nedovoljno osetljiv i podsticajan za lokalne inicijative. Drutvene mree
mogu znaajno da utiu na podsticanje graanskih inicijativa ruralnih zajednica u Srbiji,
odnosno na razvoj socijalnog kapitala seoskih podruja. Podravanje razvoja drutvenih
mrea je adekvatno i potencijalno veoma efektivno, naroito kada su u pitanju sela
Srbije, u cilju kvalitetnijeg upravljanja odrivim razvojem.
Kljune rei
Obnova sela, socijalni kapital, drutvene mree, odrivi razvoj.
VILLAGE RENEWAL: LOOKING FOR INSTRUMENTS TO
STRENGTHEN SOCIAL CAPITAL
Summary
Regardless of the adopted programs and strategies for development of rural areas,
villages in Serbia continue to disappear. Development management and planning
system is not sufficiently sensitive to local peculiarities and sufficiently sensitive and
supportive to local initiatives. Social networks can significantly affect the
encouragement of civic initiatives in rural communities in Serbia and the development
of social capital in rural areas. Supporting the development of social networks is
appropriate and potentially very effective, especially when it comes to the villages of
Serbia, in order to better manage sustainable development.
Key words
Village renewal, social capital, social networks, sustainable development.

22
Mr, asistent, dipl.in.arh., Univerzitet u Beogradu Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/2,
Srbija, danstev@afrodita.rcub.bg.ac.rs
23
Mr, asistent, dipl.in.arh., Univerzitet u Beogradu Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/2,
Srbija, aleksandra@arh.bg.ac.rs
24
Mr, docent, dipl.in.arh., Univerzitet u Beogradu Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/2,
Srbija, ksenija.lalovic@gmail.com
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE & ARHITEKTURA2011
58
1. UVOD
Drutveno-ekonomske tranzicija, koncentracija ekonomske i politike moi u
nekoliko centara, monopolizam, orijentacija spoljne trgovine ka uvozu i dampingu, utiu na
propadanje domae proizvodnje u Srbiji, a naroito poljoprivredne. Uoljivi su pad
primanja zaposlenog stanovnitva, porast nezaposlenosti, nestajanje srednje klase i
osiromaenje irokih slojeva stanovnitva. Na najveoj povrini nacionalne teritorije
zastupljena je intenzivna depopulacija, nepovoljna demografska struktura, znatno slabija
infrastrukturna opremljenost i slabo razvijena privreda. Jaz izmeu kvaliteta ivota u
gradskim i seoskim naseljima je u kontinuiranom porastu. Seosko stanovnitvo, u potrazi za
novim opcijama i veom mogunou izbora, naputa sela i naseljava rubna podruja
gradova. Preostalo seosko stanovnitvo, zapleteno u tradicionalne obrasce ponaanja i
miljenja, postaje sve manje sposobno za odravanje minimuma uslova neophodnih za
kvalitetan ivot i privreivanje.
Srbija je formalno prihvatila evropski model ruralnog razvoja [1,2]. Planovi,
programi, strategije i zakoni su usklaeni sa evropskim razvojnim planovima. Pored toga,
Srbija poseduje razvijen sistem institucija i organizacija zaduenih za upravljanje razvojem,
te su za razliite razvojne aspekte zaduena brojna ministarstva i veliki broj Agencija,
Fondova, Kancelarija i organa na svim nivoima uprave. Meutim, uprkos tome i uprkos
zapoetim sistemskim promenama politiko-ekonomskog sistema, jasnoj slici kljunih
razvojnih problema ruralnih podruja, usvojenim planovima, strategijama i zakonima za
njihovo reavanje, sela Srbije i dalje polako umiru i nestaju.
Smatramo da navedenom doprinose i anomalije sistema upravljanja razvojem, pre
svega nedovoljna osetljivost i propusnost centralizovanog top down sistema upravljanja i
planiranja za postojee lokalne inicijative, i nepostojanje programa za jaanje ruralnog
socijalnog kapitala, odnosno osposobljavanja stanovnitva da pokree i preduzima nove
inicijative. Ta dva problema su u meusobnoj sinergiji, odnosno meusobno su podstiui i
"hrane jedan drugog".
2. SELA SRBIJE DANAS
U Srbiji ima oko 4.800 sela, od kojih je veliki broj sa 100 - 500 stanovnika. Sela su
esto udaljena jedna od drugih, meusobno nepovezana, sa malom gustinom naseljenosti, i
odlikuje ih usitnjenost poljoprivrednih gazdinstava. Poljoprivreda je preovlaujua
delatnost u veini sela, a usled loeg pristupa kljunim tritima robe, informacija i
finansijskog kapitala stopa produktivnosti i prihodi gazdinstava su niski.
Poseban problem je starenje stanovnitva i smanjivanje procenta aktivnih radnika i
mogunosti za generisanje prihoda. To u kombinaciji sa niskim obrazovnim profilima
znaajno pogorava stanje siromatva u ruralnim podrujima u Srbiji, te ruralno
poljoprivredno stanovnitvo predstavlja najsiromaniju socio-ekonomsku kategoriju u
Srbiji. Predvia se da e za petnaest godina u Srbiji nestati 1200 sela to ilustruje razmere
pada vitalnosti sela i seoskog stanovnitva
25
.

25
Ovo je posebno naglaeno u istonoj, jugoistonoj i junoj Srbiji.

59
Sela se nalaze na marginama razvoja. Neophodne su brojne i korenite promene, koje
se tiu pre svega promene strukture i naina poljoprivredne proizvodnje, organizovanja
farmi, kontrole kvaliteta, pristupa tritu, odnosu prema ouvanju ivotne sredine. Stanje u
kojem se nalaze pokazuje da su postojea institucionalna, organizaciona i planerska
podrka ruralnom razvoju neodgovarajue. Podrka postoji u formalnom smislu i na
deklarativnom nivou, koji se u stvarnosti ita u vidu sporog, inertnog, nepodsticajnog,
nekomunikativnog i neadaptabilnog sistema, koji za posledicu ima stihijske i neplanske
tokove urbanizacije i nestajanje sela. Takvi sistemski problemi su posledica propadanja
socijalnog kapitala (Srbije generalno) to se sagledava pre svega u vidu nedovoljnih
kapaciteta (saznajnih, delatnih, organizacionih, upravljakih, za inovaciju i sl.): (a)
zaposlenih u institucijama i organizacijama zaduenih za upravljanje razvojem, i (b)
civilnog drutva.
Uprave razliitih nivoa nadlenosti jo uvek koriste tradicionalni pristup upravljanju
i planiranja razvoja: top-down pristup izrade prostornih i urbanistikih planova sa
fiksiranim budetskim programima infrastrukturnog opremanja i isporuke usluga.
Zahvaljujui intenzivnoj meunarodnoj podrci poslednjih desetak godina uvode se nove
metodologije i instrumenti (participativno, lokalno strateko i akciono planiranje, IKT
podrka i sl.) sa ciljem upoznavanja sa i osposobljavanjem za kolaborativne procese i
tranziciju planerskog sistema ka efikasnijem i efektivnijem modelu.
Sa druge strane, produktivni angaman graana po pitanjima lokalnog razvoja je
veoma nizak ili ga nema. Jedan od razloga je gubitak i nedostatak poverenja u javne uprave.
Nepoverenje se bazira na prethodnim iskustvima i uveano je formalizmom,
nekompetencijom i korupcijom koja je veoma zastupljena na svim upravljakim nivoima.
Takvo upravljanje i planiranje je i doprinelo ozbiljnom padu kvaliteta ivota i ekonomskih
aktivnosti, naroito u seoskim sredinama. Veliki deo stanovnitva, nema jasnu svest o
sopstvenoj poziciji i mogunostima, nema dovoljno znanja i nedostaje mu sposobnost za
graenje relacija u zajednici i pokretanje inicijativa za dostizanje odrivih, trajnih, ivotnih
reenja za obnovu i unapreenje sela. Stanovnitvo Srbije generalno, a naroito seosko, ivi
ekajui u tzv. "nauenoj bespomonosti .. potpuno uvjereni da ih se nita ne pita i da
nikako ne mogu utjecati ni na ishod .., ni na svoju sudbinu uope" [3]. Od uprava se
oekuju odgovori i reenja za sve probleme: od nalaenja posla, do otkupa i plasmana
proizvoda. Sa druge strane, i uprave ekaju i primaju reenja "odozgo", iz meunarodne
zajednice, uslovljene finansijskom i politikom podrkom u procesima integracija. Najvei
deo reformi upravljakog sistema se odvija u skladu sa standardima zemalja iz kojih stiu,
putem finansiranih projekata. Reenja se esto prihvataju i ugrauju bez istinskog
razumevanja sistema vrednosti koji stoji iza njih, to iste pretvara u formalna i nedovoljno
adaptibilna reenja za promenljive uslove u lokalu.
3. SOCIJALNI KAPITAL: OSNOVNI RESURS ZA RAZVOJ
SELA
Socijalni kapital je koncept kojim se izraava "sposobnost pripadnika jedne
zajednice ili grupe da kolektivno deluju radi ostvarenja svojih zajednikih ciljeva" [3].
Kljuni elementi koncepta su mrea, norme, poverenje i aktivan angaman u razliitim
oblicima udruivanja [4,5]. Razvoj socijalnog kapitala se po mnogim istraivanjima smatra
preduslovom odrivog razvoja zajednica, odnosno kljunim za povezivanje i angaovanje
ostala tri komponente ukupnog teritorijalnog kapitala [6,7]. Po tom konceptu nepoverenje i
60
pasivnost imaju visoku ekonomsku, politiku i drutvenu cenu. Kao oblik kolektivne
samopomoi, drutveni kapital je posebno vaan za nerazvijene i siromane zajednice.
Putnam tvrdi da su mree graanskih inicijativa kljuni faktor u procesu graenja
socijalnog kapitala [8]. Drutvene mree sa gustim interakcijama doprinose socijalnom
kapitalu kroz podsticanje reciprociteta i pomou ouvanja informacija o prolim uspesima
ostvarenim kroz saradnju.
Ovaj socijalni fenomen interesno zasnovanog umreavanja koristi pun potencijal
rapidnog irenja drutvenih mrea podranih internet servisima kao to su Facebook,
Twitter i drugi. Obzirom na to da internet postaje integralni deo svakodnevnog ivota u
Srbiji, pretpostavka je da on moe biti koristan alat za drutveno unapreenje kroz iru
mreu ljudi, diseminaciju i razmenu znanja. Moe se uoiti pojava odreenog broja
inicijativa preko virtuelnih mrea, koje su pokrenute sa ciljem unapreenja razliitih
aspekata ruralnog ivota [9].
3.1. INSTRUMENTI ZA JAANJE SOCIJALNOG KAPITALA:
DRUTVENE MREE
Kljunu ulogu u obnovi ivota na selu i pokretanju odrive ruralne ekonomije imaju
stanovnici sela. Oni predstavljaju osnovni resurs od ijeg e kvaliteta zavisiti odrivost
razvoja sela. Pre svega, seosko stanovnitvo je potrebno uti i razumeti, a one koji imaju
inicijative podrati u njihovoj realizaciji. Moraju se traiti novi naini za pruanje strune,
finansijske i institucionalne podrke za podizanje nivoa samoinicijative, samopouzdanja i
entuzijazma ruralnog stanovnitva, kao zamena za nezainteresovanost, rigidnost, esto
nestrunost dravnih slubenika na razliitim nivoima uprave. Rapidno rastue web
servisima podrane drutvene mree poseduju veliki potencijal za radikalno menjanje
prakse.
Internet je postao integralan deo svakodnevnog ivota i doprinosi povezivanju ljudi,
njihovih znanja i ideja na kvalitativno nov nain. Poseban fenomen predstavlja rast tzv.
cyber drutvenih mrea
26
, koje sve ee imaju za posledicu akcije i intervencije u realnom
prostoru. Mree se mogu razlikovati i po duini trajanja, intenzitetu komunikacije,
nainima na koje se veze izmeu elemenata strukture odvijaju. Kada se najvei deo
aktivnosti odvija putem web servisa (to ne iskljuuje i druge vidove komunikacije) kao to
su Facebook, MySpace, Twitter i sl, onda govorimo o cyber drutvenim mreama. Web
servisi drutvenih mrea su omoguili radikalno nov nain i otvorili nove mogunosti da se
ljudi slinih vrednosnih opredeljenja, interesa i ivotnih stilova lake pronau, uspostave
partnerstva i postanu sposobniji za bolju organizaciju i poveanje efikasnosti u ostvarivanju
svojih interesa [10-12]. Neki istraivai tvrde da su drutvene mree zasnovane na
kompjuterski podranoj komunikaciji putem interneta zapravo pseudo-zajednice [13] ili da
ih treba shvatiti samo kao metafore za zajednice [14]. Iako nema oiglednih razlika izmeu
virtuelnih i lice u lice drutvenih mrea, u ovom radu se pretpostavlja da su cyber
zajednice stvarne zajednice, zato to njihovi uesnici veruju da one to jesu.
Poslednjih godina i u Srbiji se moe evidentirati izuzetan porast korisnika razliitih
internet podranih drutvenih mrea uz bujanje tzv. forum i blogosfere [15]. Motivi
pokretanja se razlikuju, od najzastupljenijih "linih", do onih posveenih nekom dogaaju,

26
Wikipedia: drutvena mrea je struktura sastavljena od pojedinca ili organizacija meusobno povezanih
"jednim ili vie specifinih tipova meuzavisnosti". Veze meu njima mogu biti vrednosti, vizije, ideje, finansijski
interesi, prijateljstvo, srodstvo, zajedniki interes, finansijska razmena, ili odnosi poverenja, znanja ili prestia.
61
stilu ivota ili brendu. Od znaaja za ovo istraivanje je da se mogu identifikovati i primeri
drutvenih mrea koje su za posledicu imale obnavljanje segmenata ivota u vie ili manje
naputenim seoskim podrujima. Njihovi pokretai, motivi, dometi, trajanje i efekti se
razlikuju
27
.
Pored povezivanja pojedinaca i organizacija graana, drutvene mree predstavljaju
medij, komunikacioni kanal koji se moe uspostaviti izmeu graana i uprava i struke,
odnosno graana i onih koji su na pozicijama da utiu i imaju mo da menjaju stvari. Mo
ovakvih konekcija je mnogostruka. Ne samo to se mogu uspostaviti veze, ve je nain na
koji se to radi takav da se um u komunikaciji uzrokovan hijerarhijom i odnosima moi
smanjuju. Tako je, na primer, uprava Kornvola (Velika Britanija) 2010. godine usvojila
Politiku razvoja socijalnih medija. Prepoznali su rast i potencijal korienja internet
podranih drutvenih mrea sredstva komunikacije koji je pristupaan, podrava
angaovanje, transparentan je i jeftin. Uprava je procenila da su nove drutvene mree
vitalne, iroko rasprostranjene, te da poseduju veliki komunikativni potencijal koji se tie
razvoja i moe doprineti uspenijem i kvalitetnijem upravljanju razvojem. Tako se rad
uprave moe pratiti na Facebook-u, Twitter-u i Vimeo-u
28
. Pored poziva i obavetenja,
informacija o najnovijim dogaajima i odlukama, dostupni su i video i audio zapisi
sastanaka razliitih saveta, komisija i odbora. Sastanci se prenose uivo i graani mogu da
putem chat-a uestvuju u dijalogu i raspravi o odreenim takama dnevnog reda. Nakon
njihovog odravanja, arhiviraju se i mogu se pregledati, ali i slati komentari i predlozi
29
.
3.1.1. Doprinos drutvenih mrea socijalnom kapitalu
Drutvene mree doprinose unapreenju socijalnog kapitala na vie nivoa:
- "Gustina" mrea se poveava, odnosno broj i vrste relacija u okviru jedne
zajednice raste usled pojave da su lanovi nekih grupa ujedno i lanovi nekih
drugih, te se broj relacija multiplicira.
- Razmena informacija i uzajamna podrka predstavljaju kljuni doprinos
drutvenih mrea socijalnom kapitalu. Mogunost lakog i brzog uspostavljanja
veze sa onima koji dele sline interese doprinosi formiranju interesno baziranih
zajednica koje zajedno tragaju za informacijama i reenjima nekih problema.
- Reciprocitet. Ljudi lake dobijaju podrku kada je grupa velika: jedan akt
pomoi, upuen jednom lanu, moe biti pomo i onima koju mogu da imaju
uvid u nju. Mali akt pomoi, ima za posledicu bolju vitalnost cele grupe.
- Poverenje predstavlja kljuni deo socijalnog kapirala, a drutvene mree
omoguavaju intenzivnu komunikaciju, lako proverljivi i jasan uvid u uee
pojedinaca.
Prema ovome, socijalni kapital raste kada su mogunosti za graanske inicijative
olakane drutvenim mreama. Drutvene mree poveavaju poverenje i norme

27
http://meb.ekosela.org/
https://www.facebook.com/home.php?ref=hpskip#!/profile.php?id=100000207553828&sk=info
http://www.komoraks.co.rs/I_mi_to_mozemo/Kontakt.htm
28
Twitter: www.twitter.com/cornwallcouncil,
Facebook: www.facebook.com/cornwallcouncilcommunications,
Vimeo: www.vimeo.com/channels/cornwallcouncil
29
Arhiva webcast-ova na: http://www.cornwall.gov.uk/Default.aspx?page=24486, a najava novih na:
http://www.cornwall.gov.uk/Default.aspx?page=0
62
reciprociteta, a efekat na socijalni kapital je vei ukoliko se one prepliu sa mreama licem
u lice. Drutvene mree su alat za podsticanje komunikacije meu lanovima i zatim
tokom vremena, norme i poverenje jaaju i socijalni kapital u ovoj zajednici raste.
4. ZAKLJUAK
Moe se zakljuiti da je za obnovu sela potrebno pronai nove, kreativne
instrumente (kao dopunu postojeih):
(1) Unapreenja socijalnog kapitala: Potrebno je raditi na osnaivanju ruralnog
stanovnitva za odrivo ponaanje: podizanjem svesti i nivoa znanja, te osposobljavanjem
za samoorganizaciju, preduzimanje inicijativa i prihvatanja odgovornosti za sopstveni
razvoj. Sela i njegove stanovnike je poeljno uiniti manje zavisnim od dravnih programa
i subvencija, a vie od samoinicijativnosti i povezanosti. Drutvene mree mogu znaajno
da utiu na razvoj socijalnog kapitala i podsticanje graanskih inicijativa ruralnih zajednica
u Srbiji i pored trenutno veoma niskog stepena razvijenosti informacionog drutva. Neke
koristi kojima drutvene mree mogu doprineti i pojedincima i zajednici su: omoguavanje
bolje informisanosti; olakavanje komunikacije; razvoj novih vetina i nadgradnja
postojeih, pomo ljudima sa posebnim potrebama, unapreenje isporuke dobara i usluga,
kreiranje novih poslova i podsticanje poslovnih aktivnosti, prevazilaenje socijalne ili
geografske izolacije, unapreenje socijalnih odnosa i jaanje zajednitva lokalne zajednice.
Ovi efekti su meusobno povezani, a neki i meusobno podstiui.
(2) Unapreenja modela planiranja i upravljanja ruralnim razvojem. Aktuelni
top-down, linearan model kreiranja razvojnih politika u Srbiji je nedovoljno dobar za sve
kompleksniji, dinaminiji i nesigurniji razvojni kontekst. Takav nain ne daje vie dovoljno
dobre ili bar ne dovoljno brzo dobre rezultate. Sa druge strane drutvene mree na nov
nain osvetljavaju deavanja u drutvu i nude dopunu tradicionalnog modela delanja u tom
svetu. Dinamine su prirode, omoguavaju sagledavanje problema iz razliitih perspektiva i
na interaktivan nain tragaju za njegovim razumevanjem i delovanjem. Ukljuuju one kojih
se tie i one koji ele da delaju. Predstavljaju distribuiranu mreu znanja u kojem su relacije
izmeu elemenata bitnije od svakog pojedinanog elementa ponaosob. Deluju i menjaju se
u realnom vremenu. Promene se deavaju i evidentiraju sa malim vremenskim pomakom.
Sistem je kontinuirano izloen proveri i preispitivanju. Takvi sistemi imaju veliku
sposobnost adaptacije i evolucije. Stoga se sistem planiranja mora uiniti (izmeu ostalog):
(1) Osetljivim i prijemivim za postojee lokalne inicijative i lokalne specifinosti, ali i (2)
Podsticajnim za stvaranje novih inicijativa koje imaju visok stepen samoorganizacije i
adaptivnosti i razvijen sistem meusobnog uenja. Podrku drutvenim mreama smatramo
adekvatnom i potencijalno veoma efektivnom naroito kada su u pitanju sela, jer se radi o
uglavnom nepristupanim podrujima, sa loom infrastrukturom, malim brojem stanovnika,
udaljenim domainstvima, sa malo socijalnih dogaaja i prilika za razmenu ideja, iskustava
i problema.
LITERATURA
[1] Strategija prostornog razvoja Republike Srbije 2009-20013-2020, Republika Srbija,
Ministarstvo ivotne sredine i prostornog planiranja, Republika agencija za prostorno
planiranje, Beograd, 2009
63
[2] Nacionalni program ruralnog razvoja od 2011. do 2013. godine, Vlada RS, Slubeni
glasnik RS, Beograd, 2011
[3] A.Alibaic: Drutveni kapital i odrivi razvoj, Zbornik radova Fakulteta islamskih nauka u
Sarajevu, br.10 , 2005, str. 297-313
[4] R. D. Putnam: Bowling alone: Americas Declining Social Capital, Journal of Democracy,
1995a, 6:65-78
[5] R. D. Putnam: Tuning In, Tuning Out: The Strange Disappearance of Social Capital in
America, Political Science and Politics, 1995b, pp.664-683
[6] F. Fukuyama: Social capital, civil society and development, Third World Quarterly, 2001,
Vol 22, No 1, pp.720
[7] R. Bolton: Habermass Theory Of Communicative Action And The Theory Of Social
Capital, Meeting of Association of American Geographers, Denver, Colorado, 2005
[8] R. D. Putnam: Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton, NJ:
Princeton University Press, 1993
[9] D. Milovanovi Rodi, K. Lalovi, A. Nenadovi: Virtual social networks as a booster for
reaching livable villages: examining Serbian cases, 47th ISOCARP Congress, Wuhan-China,
October 2011
[10] B. Wellman et al.: Computer Networks as Social Networks: Collaborative Work, Telework,
and Virtual Community, Annual Review of Sociology, 1996, 22(1), pp.213-238
[11] B. Daniel , R. Schwier, G. McCalla: Social capital in virtual learning communities and
distributed communities of practice, Canadian Journal of Learning and Technology, 2003,
29(3), pp.113-139
[12] A. Blanchard, T. Horan: Virtual Communities and Social Capital, Social Science Computer
Review, 1998, Volume 16, Issue 3
[13] L. M. Harasim: "Networlds: Networks as Social Space", Global Networks: Computers and
International Communication, Cambridge, MA: MIT Press, 1993
[14] McLaughlin, L. Margaret, K. K. Osborne, C. B. Smith: Standards of conduct on Usenet,
Cybersociety: Computer Mediated Communication and Community, Thousand Oaks, 1995,
pp. 90-111
[15] The use of ICT in the Republic of Serbia in 2010: households, individuals, enterprises,
Statistical Office of Serbia, Belgrade, 2011


Napomena:
Rad je raen u okviru projekta iz Programa istraivanja u oblasti tehnolokog
razvoja za period 2011-2014, pod nazivom: Prostorni, ekoloki, energetski i drutveni
aspekti razvoja naselja i klimatske promene Meusobni uticaji; PP1: Promena klime kao
inilac prostornog razvoja naselja, prirodnog predela i pejzaa. Broj projekta TP36035.
Projekat finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije.

64

65

Danilo Grahovac30, Srboljub Ili31, Milo Savi32
ANALIZA ENERGETSKE SANACIJE POSTOJEIH OBJEKATA
NA PRIMERU STAMBENOG SOLITERA U BEOGRADU
Rezime
Ovaj rad se bavi ispitivanjem mogunosti unapreenja energetskih karakteristika
postojeeg stambenog objekta u ulici Vojvode Stepe 120. Objekat je izabran za
istraivanje zbog svojih karakteristika stambeni soliter spratnosti P+21, visine 75 m
od nivoa ulice Vojvode Stepe. Unapreenje e se ispitivati u 3 mogua nivoa- zamenom
termoizolacije, prozora, kao i upotrebom obnovljivih iyvora energije.
Kljune rei
Energija, unapreenje, obnova zgrada, visoki objekti, BIM metodologija projektovanja.
EXISTING FACILITIES ENERGY REFURBISHMENT ANALYSIS
OF HOUSING SKYSCRAPER IN BELGRADE
Summary
Ovaj rad se bavi ispitivanjem mogunosti unapreenja energetskih karakteristika
postojeeg stambenog objekta u ulici Vojvode Stepe 120. Objekat je izabran za
istraivanje zbog svojih karakteristika stambeni soliter spratnosti P+21, visine 75 m
od nivoa ulice Vojvode Stepe. Unapreenje e se ispitivati u 3 mogua nivoa- zamenom
termoizolacije, prozora, kao i upotrebom obnovljivih iyvora energije.
Key words
Energy, improvement, housing refurbishment, tall housing, BIM design methodology.



30 Dipl.ing.arh. M.arch, student doktorskih studija na Arhitektonskom fakultetu, Univerzitet u Beogradu,
Bulevar Kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija, danilo.grahovac@arh.bg.ac.rs
31 Dipl.ing.arh. M.arch, student doktorskih studija na Arhitektonskom fakultetu, Univerzitet u Beogradu,
Bulevar Kralja Aleksandra 73, Beograd,Srbija, doktornaut@gmail.com
32 Dipl.ing.arh. M.arch, student doktorskih studija na Arhitektonskom fakultetu, Univerzitet u Beogradu,
Bulevar Kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija, milosm83@yahoo.com
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
66
1. UVOD
Objekat, koji se obrauje u tekstu je pozicioniran u Beogradu, na Vodovcu, izmeu
dve ulice - Vojvode Stepe i Jove Ilia. Objekat, je atipian za svoju sredinu (stambeni
soliter P+21) i odvojen je od ulice Vojvode Stepe pojasom zelenila u irini od 50m, koji
ini zasebnu ambijentalnu celinu i takoe titi stambene jedinice od buke i zagaenja. Na
objektu su izraeni istoni i zapadni fasadni frontovi, a na severnoj i junoj fasadi se nalaze
potpuno zatvoreni kalkanski zidovi. Na taj nain dobija se dovoljna dnevna insolacija, iji
se potencijal istrauje u daljem radu. Sa obzirom na neiskorienost june fasade u
kontekstu stambenog komfora, ona daje mogunost za korienje aktivnih sistema
pogodnih za utedu energije. (ukupna povrina juno orjentisane fasade iznosi 600 m i
osunana je tokom cele godine, nudi mogunost primene solarnih panela). Takoe se kao
potencijal u samoj fizikoj strukturi namee slobodna krovna povrina kao i povrine terasa
u drugoj zoni objekta koje su pogodne za sisteme aktvine utede energije. Sa obzirom na
samu konstituciju objekta (75m), izbegava se negativan uticaj suseda (zasenenje, refleksija
fasada susednih objekata itd.).
1.1. METODOLOGIJA
Metodoloki, panju treba posvetiti delu energetske analize performansi objekta koje
su raene delom empirijski, izvoenjem formula matematiko-fizikim putem, delom kroz
specijalizovane kompjuterske softvere. Korieni su programski paketi Autodeska
(AutoDesk), tanije BIM(BIM) princip projektovanja kao i komercijalni softver
kompanije URSA (URSA).
Za potrebe ovog istraivanja korieni su, kod BIM simulacije, tri programska
paketa iz Autodesk-ove ponude: AutoCAD 2010, Autodesk Revit Architecture 2010 i
Autodesk Ecotect Analysis 2010. Za sva tri softvera upotrebljena je studentska licenca
koju je Autodesk omoguio autorima kao studentima Beogradskog Unverziteta. Za
preliminirane analize koriena je privremena licenca Autodesk-ovog internet portala
Green Building Studio (gbs.autodesk.com), s obzirom da se ovaj portal ne moe koristiti
pod studentskom licencom.
Za potrebe prorauna termikih karakteristika omotaa, kako povrinskih, tako i
linijskih, kao i za proraun difuzije vodene pare i toplotne stabilnosti korien je program
kompanije URSA, Ursa graevinska fizika JUS, verzija 2.6-0.12.
1.2. OPIS, POLOAJ I NAMENA OBJEKTA
Namena objekta je stanovanje, plasirano du grebena ulice Vojvode Stepe u zoni
jake gravitacije i velike frekvencije - zoni reonskog centra. Ovaj sadraj likovno je
interpretiran u vidu vertikalno akcentovanih ploastih punktova, koji prate ulicu Vojvode
Stepe, a u konkavnoj konfiguraciji - sa horizontalnim i vertikalnim omekanjima. Na taj
nain je ostvarena prostorna scena adekvatna znaenju tog prostora i dogaanjima u njemu.
Zbog dobijenog odnosa izmeu visokih objekata i neposrednog zalea bone
padine i porodine izgradnje, visoki objekti su dobili kaskadne anekse koji im daju
stabilnost, poduhvataju ih i povezuju sa postojeim zaleem. Po pitanju aneksa pomenuti
konkavni delovi objekta mogu se jedino uspeno ostvariti (obzirom na poveanu dubinu i
67
raspored poprenih ukruenja) primenom dupleksa, pristupanog sa galerija. Aneks je
zapravo prihvatio galeriju, zatito je i pojaao njenu upotrebljivost- opravdanost.
Visoki objekti zajedno sa meandriranim etvoroetanim objektima ine celinu.
Pored razlika u tehnologiji graenja i primeni materijala koji moraju biti prisutne u
fizikom deformisanju ovog ansambla uinjen je napor da se nau osnove za ostvarenje
jedinstvenog izraza.
Saobraajni pristup je planiran preko saobraajnice manjeg intenziteta ulice Jove
Ilia, koja je povezana sa ulicom Vojvode Stepe i Bulevarom Osloboenja. Parkiranje je
predvieno na otvorenom parkingu kao i u garaama koje se nalaze u suterenu. Peaki
prilazi su predvieni sa obe strane, iz ulica Jove Ilia i Vojvode Stepe.
Gledajui obim korienja objekta u sadanjem reimu, gde je pretena namena
stanovanje mogu se izvui zakljuci o trenutnoj potronji energije. Tanije, objekat koristi
energiju za grejanje koju dobija daljinski iz toplane i elektrinu energiju iz gradske mree
EDB-a. Vano je napomenuti da tanost podataka uzetih kao merodavne iz postojeeg
stanja znaajno doprinosi tanosti celokupnih analiza te su tome pristupilo sa najveom
moguom panjom.
2. MODELI UNAPREENJA KROZ OPTIMIZACIJU I ZAMENU
ELEMENATA OMOTAA
Za dalju energetsku simulaciju kreirani su modelu unapreenja koji predviaju mere
ili skup mera i intervencija kojima bi se moglo postii izvesno smanjenje potronje energije
za grejanje i hlaenje[1-3]. Ovi modeli baziraju se graevinskim intervencijama kroz
kontrolisano ispitivanje unapreenja faktora prolaza toplote (k) kroz pojedine elemente
omotaa i konstrukcije.
Preloeni modeli su:
Postojee stanje detaljnije opisano u prethodnom poglavlju
Termo 5 dodavanje 5cm termoizolacije na postojee fasadne zidove
Termo 10 - dodavanje 10cm termoizolacije na postojee fasadne zidove
Termo 15 - dodavanje 15cm termoizolacije na postojee fasadne zidove
PVC zamena postojeih prozora, PVC prozorima sa estokomornim profilima i
dvostrukim termopan staklom 4+12+4mm.
GENEO - zamena postojeih prozora, REHAU GENEO prozorom sa trostrukim
zastakljenjem 4+12+4+12+4mm.
Termo 10 + PVC dodavanje 10cm izolacije na fasadne zidove i zamena prozora
PVC prozorom sa dvostrukim zastakljenjem (zbir modela 3 i 5).
2.1. PREGLED OSTVARENIH K KOEFICIJENATA KROZ MODELE
UNAPREENJA
Poznato je da su koeficijenti toplotne provodljivosti k klju za proraun potronje
energije svakog pojedinanog graevinskog elementa [4].
U tabeli 1.1. dat je pregled koeficijenata prolaza toplote kroz elemente konstrukcije
koji su obuvaeni energetskom analizom.
68

Tabela 1.1. Pregled keficijenata prolaza toplote za modele intervencija na objektu
Vojvode Stepe br.120, u Beogradu.

koeficijent prolaza toplote (W/mK )

postojee
stanje
termo 5 termo 10
termo
15
PVC GENEO
zid - fasadni 1.80 1.05 0.74 0.57
fasadna
stolarija
2.90 1.95 0.90
2.2. REZULTATI ANALIZE ENERGIJE POTREBNE ZA GREJANJE I
HLAENJE
Analize koje slede rezutat su kompjuterske simulacije kroz pakete koji su objanjeni
u prvoj taki ovog poglavlja. Preciznost, odnosno greke ovog metoda, prema autorima i
objavljivaima simulatora su u opsegu 5-10%.
Prva analiza je pregled potrebe za energijom za grejanje i hlaenje objekta za
najhlaniji i najtopliji dan u godini, prema klimatskim podacima opisanim u poglavlju 1.2.1.
za ispitivani objekat u okviru postojeeg stanja. Kompletna analiza je raena za svaki sat u
okviru najtoplijeg i nahladnijeg dana.
Rezultati simulacije pokazuju da je na niim spratovima razlika dobitaka u letnjem
periodu i gubitaka u zimskom u plusu, tj.povoljna imajui u vidu da je mogue akumulirati
vie energije leti nego to je potrebno zimi, dok je na viim etaama taj odnos izuzetno
nepovoljan i potrebna je dodatna energija za postizanje optimanog stanja. Ovakav rezultat
se moe objasniti veom izloenou objekta atmosferskim uticajima (pre svega vetru) na
viim etaama, za ta je jedan od razloga i nepovoljna orjentacija objekta prema stranama
sveta.
Ovakav rezultat dodatno uvruje tezu da su za nae podruje energetske potrebe
objekata sa veom visinom (iznad 10 spratova) uoljivo vee, kao i da je potrebno paljivije
planiranje orjentacije objekta u fazi projektovanja.
Ostale analize i njihovi rezultati bazirani su na simulacijama ve pominjanih modela
intervencija i uteda energije koje je tom prilikom mogue ostvariti.
Rezultati pokazuju da se u okviru postojeeg stanja troi u proseku 182kW energije
po metru kvadratnom stana na godinjem nivou. Evidentno je da je ta potronja vea na
viim etaama i do 20% nego na prvom spratu. Primena mera intervencija kroz simulirane
varijante mogue je ostvariti utede vee i od 45% kao to se i vidi u modelu 4 i 7. Ipak,
primenu nekog od ovih modela treba proveriti i kroz finansijsku analizu, i to pre svega kroz
periode otplate inicijalnih trokova samih intervencija.
Ipak rezultat koji je i najvaniji za ovo istraivanje jeste pregled uteda energije za
grejanje i hlaenje po etaama tj.na referentnim nivoima prvog, desetog i dvadesetog
sprata. Ti podaci dati su tabeli 2.1.



69

Tabela 1.6. Pregled uteda energije za grejanje i hlaenje po stanovima (sever/jug) i
etaama (prvi, deseti i dvadeseti sprat)
I sprat

Stan
jug
uteda %utede
Stan
sever
uteda
%ute
de
s
i
m
u
l
i
r
a
n
e

v
a
r
i
j
a
n
t
e

postojee
stanje (Wh/m2/god.) 170499 / / 176654 / /
termo 5cm (Wh/m2/god.) 119914 50585 29.67% 122672 53982
30.56
%
termo 10cm (Wh/m2/god.) 82161 88338 51.81% 105264 71390
40.41
%
termo 15cm (Wh/m2/god.) 77739 92760 54.41% 98940 77714
43.99
%
PVC (Wh/m2/god.) 130103 40396 23.69% 159373 17281 9.78%
GENEO (Wh/m2/god.) 128687 41812 24.52% 146009 30645
17.35
%
termo 10 +
PVC (Wh/m2/god.) 77739 92760 54.41% 98940 77714
43.99
%
X sprat

Stan
jug
uteda % utede
Stan
sever
uteda
%
utede
s
i
m
u
l
i
r
a
n
e

v
a
r
i
j
a
n
t
e

postojee
stanje (Wh/m2/god.) 169828 / / 176260 / /
termo 5cm (Wh/m2/god.) 119431 50397 29.68% 122106 53982
30.63
%
termo 10cm (Wh/m2/god.) 103550 66278 39.03% 104652 71390
40.50
%
termo 15cm (Wh/m2/god.) 97729 72099 42.45% 98391 77869
44.18
%
PVC (Wh/m2/god.) 151474 18354 10.81% 158771 17489 9.92%
GENEO (Wh/m2/god.) 137900 31928 18.80% 145468 30792
17.47
%
termo 10 +
PVC (Wh/m2/god.) 97729 72099 42.45% 98391
77869
44.18
%
XX sprat

Stan
jug
uteda % utede
Stan
sever
uteda
%
utede
s
i
m
u
l
i
r
a
n
e

v
a
r
i
j
a
n
t
e

postojee
stanje (Wh/m2/god.) 198089 / / 205853 / /
termo 5cm (Wh/m2/god.) 115692 82397 41.60% 145207 53982
26.22
%
termo 10cm (Wh/m2/god.) 100601 97488 49.21% 128484 71390
34.68
%
termo 15cm (Wh/m2/god.) 95111 102978 51.99% 121955 83898
40.76
%
PVC (Wh/m2/god.) 159571 38518 19.44% 185401 20452 9.94%
GENEO (Wh/m2/god.) 158618 39471 19.93% 173667 32186
15.64
%
termo 10 +
PVC (Wh/m2/god.) 95111 102978 51.99% 121955 83898
40.76
%

70
Jasno je da su rezultati raznoliki i sa aspekta visinskih razlika i sa aspekta orjentacije
stanova prema poloaju sveta.
to se tie spratnosti, stanovi na prvom i desetom spratu ostvaruu priblino iste
utede za iste tipove intervencija (razlike od 1-2%). Najvee utede su u primeni modela 7.
mada model 4. ostvaruje za svega nekoliko procenata manju utedu energije potrebne za
grejanje i hlaenje. Pitanje je da li period isplativosti investicije daje dovoljno fleksibilan
rok otplate intervencije u modelu 7. trenutno je od velike vanosti za nastavak ovog
istraivanja. Mala razlika izmeu izolacije fasadnih zidova i izolacije sa zamenom prozora
objanjiva je injenicom da se na fasadama objekta gde su najvei dobici i gubici energije
ne pojavljuju fasadni otvori ime se pitanje zamene fasadne stolarije relativizuje na nivo od
nekih 20% utede energije na itavom objektu, iako ti podaci izrazito variraju s obizirom na
spratnost.
Utede na dvadesetom spratu idu i do 5% razilike u odnosu na nie etae to je ve
komentarisno kod pregleda potrebne energije za grejanje i hlaenje za njahladniji, odnosno
najtopliji dan.
to se tie orjentacije, rezultati su takoe raznoliki. Severni stanovi ostvaruju manje
utede pre svega zbog nedestatka direktnih solarnih zraka sa june strane. Ipak, razlika se i
dalje poveava s porastom visine pa su razlike izmeu junih i severnih stanova na
poslednjem spratu i do 15%.
2.3. FINANSIJSKA ANALIZA
Cilj poslednjeg koraka ovog dela rada je da otkrije konkretne mogunosti i
potencijalne benefite predloenih intervencija. U tom smislu, finansijsko-ekonomski aspekt
odrivosti ili energetske efikasnosti ne sme biti zapostavljen. Ukupna cena intervencija igra
vanu ulogu pri samom odluivanju o moguim postupcima kod obnove postojeeg
stambenog fonda.
Predloen model za proraun finansijske isplativosti bazira se na komercijalnim
cenama materijala i radova koji bi trebalo da budu izvedeni, a te cene su proverene i kroz
upite komercijalim izvoaima radova i isporuiocima opreme. Treba imati u vidu da se
kod ovakvih intervencija moe i treba raunati na subvencionisane kredite i razne modele
finansijske pomoi lokalnih vlasti, udruenja ili resornih ministarstava.
Ovaj model izraunavanja vremena otplate izvedenih radova i instalirane opreme
predvia minimale kamatne stope od 5% godinje na dvadesetogodinji kredit, cenu
energije viu od sadanjih, ali cenu koja je prosek u okruenju i donji minimum u veini
evrposkih drava i minimalni mogui ivotni vek instalirane opreme i ugraenih materijala.
Rezultati su dati u tabeli 1.7.
Tabela 2.2. Ccena modela unapreenja i periodi otplate sa preglednom drugih
finasijskih parametara

termo
5
termo
10
termo
15
PVC
GEN
EO
termo 10 +
PVC
povrina elementa (m2)
zidovi 2280 2280 2280 2280
povrina elementa (m2)
prozori 2800 2800 2800
71
cena intervencije na
elementu (/ m2) 15.0 35.0 50.0 80.0 200.0 35.0 80.0
ukupa cena intervencije
()
3420
0
7980
0
1140
00
2240
00
5600
00
7980
0
2240
00
minimalni ivotni vek
intervencije (godina) 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00
godinja cena
intervencije u ivotnom
veku ()
1710.
0
3990.
0
5700.
0
1120
0.0
2800
0.0
3990.
0
1120
0.0
52.3 147.0
godinja cena po stanu
sa 5% kamate () 22.4 52.3 74.8 147.0 367.5 199.3
ukupna cena po stanu
() 448.8 1047 1496 2940 7350 3987

ostvarena prosena
uteda energije po m2
godinje (kWh) 62.00 78.00 84.00 25.00 34.00 85.00 85.00
ostvarena ukupna
uteda energije
godinje (kWh)
4340
00.00
5460
00.00
5880
00.00
1750
00.00
2380
00.00
5950
00.00
5950
00.00
prosena oekivana
cena kWh 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10
godinja uteda ()
4340
0.00
5460
0.00
5880
0.00
1750
0.00
2380
0.00
5950
0.00
5950
0.00
godinja uteda po
stanu ()
542.5
0
682.5
0
735.0
0
218.7
5
297.5
0 743.75
period otplate
(godina) 0.80 1.53 2.03 13.04 24.70 5.36
3. ANALIZA I REZULTATI SOLARNE ANALIZE I MOGUE
PRIMENE PV MODULA
3.1. METODOLOGIJA
Kao i kod termalnih analiza, sutina pristupa istraivanju potencijala instaliranja
fotonaposkih modula za proizvodnju elektrine energije bazira se na simulaciji pomou
specijalizovanih komjuterskih programa. U ovom sluaju korien je program softverske
kue Velasolaris, pod nazivom PolySun, verzija 5.6. Licencu za rad proizvoa je
omoguio autorima kao istraivaima i studentima doktorskih studija beogradskog
univerziteta.
Za ovo istraivanje bilo je pre svega, potrebno definisati poloaj i povrinu za
primenu fotonaponskih modula. Za poloaj modula izabrana je cela juna fasada objekta,
kao najpovojnija za postavljanje zbog svoje orjentacije i zbog injenice da na celoj povrini
te strane nema fasadnih otvora.
72
Odlueno je, da se pored simulacije istih benefita od instliranja jednog ovakvog
sistema, proveri i iskorienost i uinak u odnosu na ugao postavljanja panela. Za taj
segment izabrani su poloaji panela sa modulima od 0, 45 i 90 stepeni. Grafikom studijom
usvojena je maksimalna mogua povrina solarnog polja od 498 m.
Za ovu simulaciju korieni su paneli, moduli i druga oprema koja je dostupna na
tritu. Tako je za panele izabran SCHUCO S175 SP3 panel, povrine 1.30m2 sa ukupno
360 fotonaponskih modula. Tansformator je proizvoaa Xantrex GT30 E, proizvoaa
Schneider Electric Industries.
Drugi vani podaci za ovu analizu su geografska irina (44.778) i duina (20.474),
kao i meteoroloki podaci vezani za prosenu godinju tempretauru (12.7C), ukupno
direktno solarno zraenje (1,338.5 kWh/m), kao i ukupno difuzno solarno zraenje (613.6
kWh/m).
3.2. REZULTATI
Pre svega, sledi analiza dobitaka od solarne energije na mesenom nivou za razliite
poloaje panela na junoj fasadi. Rezultati su dati tabelarno, grafiki kao i kao pregled
finalne distribucije enerije nakon prolaska kroz panel i transformator.
U ukupnom pregledu razultati izgledaju ovako:
Tabela 3.1. Ukupan pregled za sva tri varijantna poloaja panela

0 stepeni
nagib panela
45 stepeni
nagip panela
90 stepeni
nagib panela
ukupna povrina panela sa PV
modulima (m2)
498.00 498.00 498.00
ukupna nominalna snaga (kWh)
63.00 63.00 63.00
Proizvedena energija jednosmerne
struje od modula Qpvf (kWh)
70326.00 80971.00 57097.00
Proizvedena energija naizmenine
struje nakon prolaska kroz
transformator Qinv (kWh)
66574.00 76389.00 53825.00
Gubici energije u transformatoru
(kWh / %)
3752 kWh /
5.33%
4582 kWh /
5.65%
3272 kWh /
5.73%
procenat efikasnosti sistema (%)
79.00 78.80 79.90
predvieni godinji prinos
(kWh/kWp/a) 1056.70 1212.50 854.40
smanjenje emisije CO2 (kg)
35710.10 40975.10 28871.70

Evidentno je da je poloaj sa nagibom panela od 45 stepeni najefikasniji. Razlog
tome je i najpribliniji upadni ugao sunevih zraka koji je za predmetnu lokaciju jednak
geografskoj irini.
73
Gubici energije u prolasku kroz transformator, u procesu konverzije iz jednosmerne
u naizmeninu struju su u sva tri sluaja oko 5%, a priblino je jednak i procenat efikasnosti
sistema. Ono to pored ostvarenih neto dobitaka od 75000kWh privlai panju je i mogue
smanjenje emisije ugljen dioksida vie od 40T na godinjem nivou.
3.3. FINANSIJSKA ANALIZA
Konkretne mogunosti i potencijalne benefite instaliranja aktivnog solarnog sistema
prikazani su u ovom delu rada. Ukupna cena instalacije igra vanu ulogu pri samom
odluivanju o moguim postupcima u procesu odluivanja o samoj implementaciji sistema.
Predloen model za proraun finansijske isplativosti bazira na povaenim cenama
koje vae u veini evropskih zemalja kod ovakvih intervencija. Takoe, mogue je raunati
na subvencionisane kredite i razne modele finansijske pomoi lokalnih vlasti, udruenja ili
resornih ministarstava.
Rezultati su dati u tabeli 3.3.
Tabela 3.3. Analiza perioda otplate

poloaj panela na fasadi
0 stepeni 45 stepeni 90 stepeni
cena sistema() * 45000.00 45000.00 45000.00
projektnovano vreme
rada sistema (godina)
20 20 20
projektovana inflacija
(%)
2.00 2.00 2.00
kamate (%) 3.00 3.00 3.00
uraunato poveanje
cene energije za
period rada sistema
(%)
5.00 5.00 5.00
projektovana cena
energije ( / kWh) **
0.10 0.10 0.10
godinja uteda
energije ()
6,657.36 7,638.90 5,382.50
cena energije iz
solarnog sistema ( /
kWh)
0.14 0.12 0.17
vreme otplate
(godina)
8 7 11
* Cena sistema po povlaenim cenama
** Oekivana komercijalna cena elektrine energije
Prosena uteda za itav objekat procenjena je na oko 7.000,00 evra godinje prema
oekivanim komercijalnim cenama. Period otpate najkrai je za poloaj od 45 stepeni, to je
i oekivano i iznosi oko 7godina. Naravno, osnovna cena sistema bez subvencija mogla bi
74
biti vea za ak i do nekoliko puta, ali se sa ovakvim intervencijama treba raunati sa
mogunostima povoljnijeg finansiranja.
4. ZAKLJUAK
Same fizike karakteristike objekta (iroki i otvoreni fasadni frontovi, mogunost
adaptacije postojeih terasa u funkciju staklenika, a bez naruavanja likovnog izraza
objekta, zbog urbanistikog i geografskog poloaja maksimalna osunanost, itd....)
pruaju niz razliitih intervencija u cilju utede energije. Usled obima takvog istraivanja i
trenutne ekonomske situacije, rad se fokusirao na deo energetske sanacije koje po naem
miljenju najrealnije sprovesti na ovakvoj lokaciji.
Ovo istraivanje testira i pokazuje najisplativiji model energetske sanacije ovakvog
objekta. Iz rezultata istraivanja moe se zakljuiti da je najisplativiji model sanacije gde se
koristi termoizolacija debljine 10cm i PVC prozori. Razlog za takav zakljuak je to to je
vrednost poetne investicije takvog modela, po stanu je 3987.38 EUR, a rok otplate 5.36
godine.
Takoe, upotrebom PV modula, termike izolacije i PVC prozora, dobija se
kombinacija koja bi u budunosti mogla da bude najiteresantnija , radi utede elektrine
energije, ali u ovom trenutku, zbog cene struje na naim prostorima, takva raunica ne
moe da se potrvdi.
Koriena cena struje nije adekvatna trinoj vrednosti struje u Srbiji. Da je
koriena realna cena, testiranje bi pokazalo veoma dugaak period otplate, i samim tim
investicija ne bi bila isplativa. Iz tog razloga cena je uveana za 50% i kao takva, ne
odgovara prosenoj cena struje u EU, ali pokazuje pozitivne razultate u smislu roka otplate
investicije.
LITERATURA
[1] M. Jovanovi-Popovi, D. Ignjatovi, Koncept metodologije struktuiranja graevinskog
fonda sa aspekta energetske optimizacije u Energetska optimizacija zgrada u kontekstu
odrive arhitekture faza 1 Analiza strukture graevinskog fonda, Arhitektonski fakultet,
Beograd, 2003. str. 1-24.
[2] A. Krsti, A. Bogdanov, Formiranje baze podataka o graevinskom fondu u Beogradu i
Srbiji u Energetska optimizacija zgrada u kontekstu odrive arhitekture faza 1 Analiza
strukture graevinskog fonda, Arhitektonski fakultet, Beograd, 2003. str. 59-76.
[3] A. Radivojevi, Iskustva i pravci razvoja standarda iz oblasti termike zatite kod nas i u
svetu u Energetska optimizacija zgrada u kontekstu odrive arhitekture faza 1 Analiza
strukture graevinskog fonda, Arhitektonski fakultet, Beograd, 2003. str. 99-125.
[4] Smeits, Pravila prorauna toplote potrebne za grejanje zgrada, U Posebno izdanje asopisa
KGH, Savez mainskih i elektrotehnikih inenjera i tehniara Srbije, Beograd, 1995.
[5] M. Gorgolewski, Energy Efficinet Renovation of High Rise Buildings, Applied Energy 53,
1996, Elsevier Science Limited, UK. 1996. Pp 365-382.

75

Dragana Jeremi33, Aleksandra Kosti34, Lidija oki35
TEHNO-EKONOMSKI EFEKTI UPOTREBE FLUO CEVI
POSLEDNJE GENERACIJE
Rezime
U osvetljenju unutranjih prostora esto se koriste svetiljke sa fluo cevima. Efekti primene novih
tehnologija u oblasti proizvodnje fluo cevi i predspojnih ureaja analizirani su u okviru studije
sluaja koja je obuhvatila prostorije razliitih veliina i namene, i to: kancelariju, supermarket,
uionicu i industrijsku halu. Iz sprovedene tehno-ekonomske analize moe da se zakljui da za
prostorije manjih dimenzija najekonominije reenje predstavljaju svetiljke sa T5 fluo cevima
koje rade sa elektronskim balastima. Kod prostorija veih dimenzija neophodna je detaljna tehno-
ekonomska analiza da bi se izvrio izbor izmeu T5 fluo cevi i T8 fluo cevi sa elektronskim
balastom.
Kljune rei
Fluo cevi, elektronski balast, tehno-ekonomski efekti, uteda elektrine energije.
THE TECHNO-ECONOMIC EFFECTS OF THE APPLICATION OF
FLUORESCENT LAMPS OF THE LATEST GENERATION
Summary
Luminaires with fluorescent lamps are frequently used for interior lighting. The effects of the use
of new technologies in manufacturing fluorescent lamps and ballasts are analyzed through a case
study which included the following four indoor spaces: an office, a supermarket, a classroom and
an industial space. The techno-economic analysis showed that for small spaces the best effects
can be achieved with T5 fluorescent lamps accompanied by electronic ballasts. For large spaces it
is necessary to go through a detailed techno-economic analysis in order to choose between T5
fluorescent lamps and T8 fluorescent lamps with electronic ballast.
Key words
Fluorescent lamps, electronic ballast, techno-economic effects, electricity savings.

33
Dipl. in. el. - Master, Danteova 56, Beograd, galle@verat.net
34
Dipl. in. arh. - Master, istraiva-pripravnik, Arhitektonski fakultet u Beogradu, Bul. kralja Aleksandra 73,
aleksandrakostic-aki@hotmail.com
35
Dr, dipl. in. arh, vanredni professor, Arhitektonski fakultet u Beogradu, Bul. kralja Aleksandra 73,
lidija@arh.bg.ac.rs
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE & ARHITEKTURA2011
76
1. UVOD
Oblast osvetljenja, a pogotovo oblast unutranjeg osvetljenja, prua mogunosti za
najvee utede elektrine energije. Upotreba kompakt-fluo i LED izvora svetlosti,
korienje dnevne svetlosti, upotreba dimera, primena senzora za detekciju prisustva osoba
u prostoriji, projektovanje reima deurnog osvetljenja, pravilan izbor nivoa osvetljenosti i
kombinacija opteg i lokalnog osvetljenja omoguavaju utede elektrine energije koje
prevazilaze ak 80%. [1-2]
U osvetljenju unutranjih prostora esto se koriste svetiljke sa fluo cevima. Efekti
primene novih tehnologija u oblasti proizvodnje fluo cevi i predspojnih ureaja analizirani
su u okviru studije sluaja koja je obuhvatila prostorije razliitih veliina i namene.
2. TEHNIKE KARAKTERISTIKE FLUO CEVI POSLEDNJE
GENERACIJE
Primenom najnovijih tehnologija, razvijene su fluo cevi prenika 16mm, koje nose
oznaku T5. One predstavljaju poslednju generaciju fluo cevi sa trikomponentnim prahom.
Trenutno imaju najveu svetlosnu iskoristivost od svih fluorescentnih izvora svetlosti. Uz
to, rade sa elektronskim balastima, tako da svetiljke sa T5 fluo cevima karakterie najvea
energetska efikasnost u unutranjem osvetljenju. [3]
2.1. ELEKTRONSKI PREDSPOJNI UREAJI (BALASTI)
Neke od prednosti elektronskih balasta u odnosu na elektromagnetne su:
nepostojanje buke i treperenja svetlosti,
skoro trenutno startovanje fluo cevi bez treperenja,
mogunost regulacije svetlosnog fluksa (u specijalnoj izvedbi),
visoka svetlosna iskoristivost sistema fluo cev balast, itd.
2.2. EKONOMSKI ASPEKTI PROJEKTOVANJA INSTALACIJE
OSVETLJENJA
Trokovi instalacije osvetljenja dele se na poetne (investicione) i trokove
eksploatacije. Poetni trokovi obuhvataju trokove nabavke i instaliranja opreme, dok
trokovi eksploatacije obuhvataju trokove za utroenu elektrinu energiju i trokove
odravanja (pranja svetiljki i zamene izvora svetlosti, odnosno elemenata predspojnih
ureaja). Poto navedeni trokovi nastaju u razliitim vremenskim periodima, moraju se
svesti na isti vremenski trenutak (obino je to kraj perioda eksploatacije). To se vri
primenom tzv. metode aktuelizacije trokova, koja preraunava trokove nastale u jednom
vremenskom trenutku (periodu) na drugi vremenski trenutak (period). [1]
77
2.3. TEHNO-EKONOMSKA KOMPARACIJA VARIJANTNIH REENJA
OSVETLJENJA SA FLUO CEVIMA
U cilju tehno-ekonomske analize, pomou koje se mogu pokazati efekti upotrebe
fluorescentnih cevi poslednje generacije, uraena je komparacija varijantnih reenja,
dobijenih kako primenom T5 fluo cevi, tako i upotrebom T8 fluo cevi u varijantama sa oba
tipa predspojnih ureaja. Poreenje je uraeno na primerima osvetljenja etiri razliite
prostorije: kancelarije, kolske uionice, industrijskog prostora i supermarketa.
Pre samog prorauna osvetljenja, bilo je potrebno definisati relevantne parametre
prostorije, kao to su dimenzije, visina radne ravni, faktori refleksije, faktor odravanja i
namena, koja odreuje nivo osvetljenosti. Nivo osvetljenosti predstavlja bitan podatak pri
proraunu osvetljenja, koji za svaku od razmatranih prostorija mora imati priblino istu
vrednost pri proraunima sa razliitim tipovima fluo cevi i balasta. Dimenzije i parametri
potrebni za analizu dati su u tabeli 1.

Tabela 1. Vrednosti relevantnih parametara za sve etiri prostorije
Tip prostorije Kancelarija Supermarket Uionica Industrijski prostor
Dimenzije 6x4x3 m 50x40x4,5 m 12x8x4 m 40x20x5 m
Visina radne ravni 0,85 m 0,85 m 0,85 m 0,85 m
Koeficijent
odravanja
0,8 0,8 0,8 0,72
Nivo osvetljenosti 500 lx 750 lx 500 lx 300 lx
Faktori refleksije:
tavanica/zidovi/pod
0,7 0,7 0,1 0,7 0,5 0,1 0,7 0,5 0,1 0,3 0,3 0,1

Prilikom prorauna osvetljenja posmatranih prostorija koriene su svetiljke
savremenog dizajna sa opalnim kapama ili rasterima. [4]
2.3.1. Tehno-ekonomski pokazatelji osvetljenja analiziranih prostorija
Reenja osvetljenja dobijena primenom programskog paketa DIALux prikazana su u
tabeli 2, u kojoj su:
Esr - pogonski nivo osvetljenosti dobijen proraunom,
P - snaga svetiljke, koja ukljuuje i snagu balasta, i
Puk - ukupna instalisana snaga osvetljenja u prostoriji.







78
Tabela 2. Zbirni podaci o osvetljenju posmatranih prostorija


Tehno-ekonomski pokazatelji razmatranih instalacija osvetljenja, odreeni za
uobiajeni period eksploatacije od 20 godina, stopu aktuelizacije od 6% i cenu elektrine
energije od 0.05 (*), 0.10 (**) i 0.15 (***) /kWh, predstavljeni su tabelarno. Zbog
nedostatka prostora, ovde je jedino priloena tabela 3, koja se odnosi na osvetljenje
kancelarije. Ona sadri podatke o ukupnoj utroenoj elektrinoj energiji u periodu od 20
godina, kao i o poetnim i ukupnim trokovima svedenim na kraj perioda eksploatacije.
Tabela 4 sadri procentualne utede postignute upotrebom T5 fluo cevi i elektronskih
balasta.






Tip
svetiljke
Izvor
svetlosti
Svetlosni
fluks
(lm)
EEI
klasa
balasta
Broj
svetiljki
Esr
(lx)
P
(W)
Puk
(W)
K
a
n
c
e
l
a
r
i
j
a
ORIEN
4x18
Lumilux T8
18W/840
1350 B2 2x2=4 545 26 416
ORIEN
4x18
Lumilux T8
18W/840
1300 A2 2x2=4 524 19 304
ORIEN
4x14
Lumilux T5
14W/840
1200 A2 2x2=4 545 17 272

k
o
l
s
k
a

u

i
o
n
i
c
a
ORIEN
2x36
Lumilux T8
36W/840
3350 B2 3x4=12 513 43 1032
ORIEN
2x36
Lumilux T8
36W/840
3200 A2 3x4=12 490 36 864
ORIEN
2x28
Lumilux T5
28W/840
2600 A2 3x5=15 527 32 960
ORIEN
2x35
Lumilux T5
35W/840
3300 A2 3x4=12 537 39 936
S
u
p
e
r
m
a
r
k
e
t

ARCO
4x18
Lumilux T8
18W/840
1350 B2 21x22=462 765 26 48048
ARCO
4x18
Lumilux T8
18W/840
1300 A2 21x22=462 737 19 35112
ARCO
4x14
Lumilux T5
14W/840
1200 A2 21x23=483 767 17 32844
ARCO
4x21
Lumilux T5
21W/840
1900 A2 18x16=288 726 24 27648
ARCO
4x24
Lumilux T5
24W/840
1750 A2 17x19=323 750 26 33592
I
n
d
u
s
t
r
i
j
s
k
i

p
r
o
s
t
o
r

TITAN
2x58
Lumilux T8
58W/840
5200 B2 6x8=48 333 67 6432
TITAN
2x58
Lumilux T8
58W/840
5000 A2 6x8=48 320 55 6160
TITAN
2x49
Lumilux T5
49W/840
4300 A2 7x8=56 321 55 6160
TITAN
2x54
Lumilux T5
54W/840
4450 A2 7x8=56 331 60 6720
TITAN
2x80
Lumilux T5
80W/840
6150 A2 5x8=40 328 88 7040
79
Tabela 3. Ekonomski pokazatelji instalacije osvetljenja kancelarije
KANCELARIJA
T8
CCG
T8 -
ECG
T5 -
ECG
4x18 W 4x18 W 4x14 W
pn - stopa aktuelizacije 0,06 0,06 0,06
Tv - period eksploatacije 20 20 20
ni-ukupan broj svih izvora u prostoriji 16 16 16
n1-broj izvora po svetiljci 4 4 4
I-cena investicionog materijala () 15 15 15
S-cena jedne svetiljke () 46 55 84
R-godinji trokovi ienja po svetiljci () 6 6 6
L-cena jednog izvora() 1,3 1,3 2,7
W-trokovi zamene jednog izvora () 10 10 10
tG-godinji period korienja instalacije
osvetljenja() 2500 2500 2500
tL-vek trajanja izvora (h) 5000 10000 16000
P - snaga svetiljke (kW) 0,026 0,019 0,017
a - cena elektrine energije (/kWh) * 0,05 0,05 0,05
a - cena elektrine energije (/kWh) ** 0,1 0,1 0,1
a - cena elektrine energije (/kWh) *** 0,15 0,15 0,15

Ukupna utroena elektrina energija
za vreme perioda eksploatacije (kWh)


20800


15200


13600

Poetni trokovi instalacije osvetljenja
svedeni na kraj perioda eksploatacije () 783 898 1270
Ukupni trokovi instalacije osvetljenja
svedeni na kraj perioda eksploatacije () *



6910



4844



4572
Ukupni trokovi instalacije osvetljenja
svedeni na kraj perioda eksploatacije () ** 8822 6242 5822
Ukupni trokovi instalacije osvetljenja
svedeni na kraj perioda eksploatacije () *** 10735 7640 7073

80

Tabela 4. Procentualna uteda ostvarena primenom T5 fluo cevi i elektronskih
balasta na primeru kancelarije
UTEDA U PROCENTIMA(%)
T5 14W
ECG
T5 14W
ECG
/ /

T8 18W
CCG
T8 18W
ECG
Ukupna utroena elektrina energija 34,62 10,53
Poetni trokovi instalacije osvetljenja -62,30 -41,43
Ukupni trokovi instalacije osvetljenja * 33,84 5,63
Ukupni trokovi instalacije osvetljenja ** 34,01 6,73
Ukupni trokovi instalacije osvetljenja *** 34,11 7,42
3. ZAKLJUCI
Na primeru kancelarije moe da se zakljui da po pitanju utroene elektrine
energije najbolje rezultate pokazuju T5 fluo cevi. Uteda iznosi ak 35% ako se poreenje
izvri sa reenjem osvetljenja realizovanim pomou T8 fluo cevi i elektromagnetnih
balasta. Zatim, moe da se vidi da su investicioni trokovi najvei u sluaju primene fluo
cevi nove generacije, koji su oko 62% vei u odnosu na one koji karakteriu primenu T8
fluo cevi sa elektromagnetnim balastima. Meutim, zbog manje potronje elektronskog
balasta i vee svetlosne iskoristivosti fluo cevi T5-14W, tokom eksploatacionog veka
ukupni trokovi instalacije osvetljenja kancelarije manji su u sluaju primene T5 fluo cevi
(u poreenju sa T8 fluo cevima sa elektromagnetnim balastom uteda iznosi oko 34%).
Iz ove analize moe da se zakljui da fluo cevi poslednje generacije predstavljaju
energetski efikasne izvore svetlosti i najbolje reenje za osvetljenje kancelarija i njima
slinih manjih prostorija.
Na primeru uionice moe da se zakljui da u poreenju sa standardnim T8 fluo
cevima sa elektronskim balastima T5 fluo cevi ne nude nikakve prednosti. Iako je ukupna
snaga izvora sa balastom manja u sluaju primene fluo cevi T5 (28 W) nego ako se primene
fluo cevi T8 (36 W), zbog veeg broja svetiljki vea je potronja, a i investicioni i ukupni
trokovi. Dakle, moe da se zakljui da najekonominije reenje za osvetljenje uionica i
njima slinih prostorija predstavljaju T8 fluo cevi sa elektronskim balastom.
I u analiziranom primeru industrijskog prostora najekonominije reenje
predstavljaju T8 fluo cevi sa elektronskim balastom. Poto su investicioni trokovi za
reenja sa T5 fluo cevima i do 180% vei u odnosu na reenja sa standardnim fluo cevima,
fluo cevi poslednje generacije ne predstavljaju ekonomino reenje za osvetljenje
industrijskih prostora visine do 7m, malih faktora refleksije, manjih faktora odravanja, itd.
Na primeru supermarketa, zbog velikih dimenzija prostorije, bolje mogu da se
sagledaju pozitivni efekti upotrebe T5 fluo cevi nego u sluaju kancelarijskih prostorija. Za
proraun osvetljenja su upotrebljene fluo cevi T5-HE od 14W i 21W, kao i fluo cevi T5-
HO od 24W. Upotrebu fluo cevi od 21W i 24W karakterie dosta manji broj svetiljki od
broja svetiljki sa T8 fluo cevima snage 18W, zbog ega se moe ostvariti uteda ak i u
investicionim trokovima. I uteda elektrine energije je velika (iznosi do 42%). Zbog
81
navedenih razloga, u sluaju upotrebe T8 fluo cevi znaajno su vei i ukupni trokovi
instalacije osvetljenja (do 59%).
Analiza svih primera pokazuje da razliite cene elektrine energije nemaju veliki
uticaj na procentualnu utedu ukupnih trokova.
Iz sprovedene tehno-ekonomske analize moe da se zakljui da za kancelarije i
ostale prostorije manjih dimenzija najekonominije reenje predstavljaju svetiljke sa T5
fluo cevima koje rade sa elektronskim balastima. Kod prostorija veih dimenzija
neophodna je detaljna tehno-ekonomska analiza da bi se izvrio izbor izmeu T5 fluo cevi i
T8 fluo cevi sa elektronskim balastom, koje su uvek ekonominije od onih sa
elektromagnetnim balastom.
LITERATURA
[1] M. Kosti: " Vodi kroz svet tehnike osvetljenja ", Minel-Schreder, Beograd, 2000.
[2] L. oki: " Osvetljenje u arhitekturi zahtevi i smernice za projektovanje ", Arhitektonski
fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2007.
[3] Indoor and Outdoor Lighting, katalog kompanije OSRAM, 2008/2009.
[4] Katalog svetiljki firme BUCK, Beograd, 2008.


Napomena: U radu je predstavljen deo rezultata istraivanja realizovanih u okviru
projekta TR36038: Razvoj metode izrade projektne i izvoake dokumentacije
instalacionih mrea u zgradama, kompatibilne sa BIM procesom i relevntnim standardima,
koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke, RS.

82

83

Filip Kanaki36
UDEO I ZNAAJ INSTALACIONIH RAZVODA U
PROJEKTOVANJU PASIVNIH I NISKOENERGESTKIH ZGRADA
Rezime
U uvodnom delu referat definie osnovne terminoloke konvencije sa prikazom kako
principi energetske efikasnosti utiu na modifikovanje konvencionalnih metoda u
procesu projektovanja, te uveavaju znaaj instalacija. Glavni deo referata se fokusira
na uloge i znaaj pojedinanih instalacionih razvoda (KGH, vodovod...), nain i
primenu alternativnih izvora energije (solarna, termalna...) i analitini prikaz
zastupljenosti i znaaja svakog pojedinanog razvoda. U zavrnom delu je prikazana
njihova komparativna analiza kako bi se dolo do zakljuka koji instalacioni razvodi
igraju bitnu, a koji manje bitnu ulogu po pitanju energetske efikasnosti u zgradarstvu.
Kljune rei
Energetska efikasnost, alternativni izvori energije, razvodi instalacija.
INSTALLATION DISTRIBUTION SHARE AND IMPORTANCE
WITHIN PASSIVE AND LOW-ENERGY BUILDINGS DESIGN
Summary
Introduction defines basic terminology and shows energy efficiency principles influence
in modification of existing design methods and installation importance increase. The
body is focused on contribution and importance of particular installation distribution
systems (HVAC, plumbing...), alternative energy resources application (solar,
thermal...) and analytic review of each particular system. Conclusion brings their
comparative analysis resulting in estimation of which particular installation distribution
systems are more and which are less important regarding building energy efficiency.
Key words
Energy efficiency, alternative energy resources, installation distribution.

36
M.Arch, Bratstva jedinstva 115, 11211 Beograd, Srbija, filip@pasivnakuca.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE & ARHITEKTURA2011
84
1. ENE
ODR
Rapid
tvrdnjama d
energetska e
drugi plan d
instalacija k
neophodno j
poistoveuje
i drutveno o
Kada
niskoj potr
pretpostavlja
graevinsko
faktorima ko
ispoljava kro
se za termin
zadovoljava
isprepletano
odriva arh
disciplina, t
moe valor
prostoru i vr
metru kvadr
naglaeno).
osnovnom c
U ve
zgrada nis
energetski n
do one koju
rei da su
ERGETSK
REDNICE
dno uveanje
da je dobra te
efikasnost rea
da to zavisi i o
koji e takvu e
je naglasiti da
e sa terminima
oni predstavlj
a se govori o
ronji energij
a drutvenu r
og fonda [1]
oji se tiu odn
oz oblik i mat
n odrivosti,
anje trenutnih
oj vezi sa ener
hitektura poi
te ih je teko
rizovati preko
remenu za koj
ratnom godi
Iako slinih k
cilju koji treba
Slika 1. Kla
ezi sa tim post
skoenergetske
nulte zgrade, b
u same proizv
energetski ef
KA EFIKAS

e znaaja en
ermoizolacija
alizovala. Prem
od klimata i da
efikasnost pod
a je termin ene
a zelene, biok
aju ipak razli
energetskoj
je potrebne
eakciju na po
. Bioklimatsk
nosa izmeu
terijalizaciju z
prema defini
potreba bez
rgijom, ekolog
ivaju na kom
valorizovati i
o potrebne en
je je ona potr
nje i odnosi
karakteristika,
a da ostvare.
asifikacija ene
toji i nekoliko
e, potronje d
bez potronje e
vedu kako bi b
fikasne ali se
SNOST T
nergetike u s
i adekvatno
mda je to ta
a je takoe ne
dii na vii i
ergetske efika
klimatske ili od
ite kategorije
efikasnosti zg
za eksploata
oveanu emisi
ka arhitektur
ivih organiz
zgrade i naje
iciji Bruntlan
ugroavanja
gijom i ekono
mbinacijama
i jo tee upo
nergije izrae
rebna (kod zgr
se na potreb
sve navedene
ergetske efikas
o termina koji
do 30kWh/m
2
energije odno
bile upotreblji
e lako moe
TERMINO
sektoru zgrad
zastakljenje n
no, esto se
eophodno spro
realno prora
asnosti izuzetn
drive arhitekt
e.
grada fokus j
aciju zgrade
iju gasova sta
ra poiva na
zama i klimata
ee je vezana
nke komisije
potreba u bu
omijom [3]. D
razliitih ne
oreivati, ener
ene u jedinic
rada najee
be za grejanj
e kategorije se
snosti kua (iz
i nazivima de
2
a, pasivne, p
sno kojima nij
ive. Za zgrad
ui u pekul
LOKE
darstva naje
nuan predus
zaboravlja ili
ovesti i kompl
unljiv nivo. U
no neprecizan
ture premda e
je na tehniko
dok zelena
aklene bate p
a osnovnim p
a, to se u pra
a za toplije kli
iz 1987. go
udunosti i to
Dok zelena, bi
euniformnih k
rgetska efikas
ci snage po
kWh/m
2
a k
ja, ukoliko ni
e sutinski raz

zvor: autor)
eterminiu niv
otronje do 1
ije potrebna dr
de veih potro
laciju jer je p
e rezultira
slov da bi se
i se stavlja u
leksan sistem
U vezi sa tim
i da se esto
etimoloki ali
om reenju i
a arhitektura
proisteklog iz
principima i
aksi najee
mate [2] dok
dine, navodi
je u uskoj i
ioklimatska i
kriterijuma i
snost se lako
definisanom
kilovat-sat po
ije drugaije
zlikuju prema
vo efikasnosti
15kWh/m
2
a i
ruga energija
onji se moe
potronja od
85
75kWh/m
2
a efikasna u odnosu na potronju od 150kWh/m
2
a koja je efikasna u odnosu na
regionalni prosek iako troi 10 puta vie od pasivne kue. Zbog toga je neophodno
definisati kriterijume i egzaktne podatke (u ovom sluaju potronju u kWh/m
2
a) kako bi se
izbegla mogunost obmane nestrune javnosti.
2. INSTALACIJE U PASIVNIM I NISKOENERGETSKIM
ZGRADAMA
Poto termini pasivne i niskoenergetske kue dolaze iz centralnoevropskog klimata
primarni aspekt energetske efikasnosti je vezan za potrebe grejanja zgrade. Uloga
instalacionih razvoda je da obezbedi racionalnu i efikasnu distribuciju toplotne energije
unutar objekta, bez ugroavanja higijenskih uslova ili komfora. Zahvaljujui dobroj
toplotnoj izolaciji i akumulaciji jedanput zagrejan objekat zadrava povoljne karakteristike
komfora tokom dalje upotrebe [4]. Esencijalno za efikasnost predstavlja to da razvodi
toplotne energije treba da se nalaze unutar termikog omotaa objekta (TOO) to rezultira
utrokom unutranjeg prostora (volumena) i to moe zakomplikovati proces projektovanja
prevashodno kada su u pitanju dimenzionalna analiza i estetski aspekti enterijera. Delove
instalacionih razvoda koji se nalaze van TOO treba svesti na minimum i propisno izolovati.
3. POJEDINANI INSTALACIONI RAZVODI
U sklopu KGH sistema kod pasivnih i niskoenergetskih zgrada mogu se izdvojiti
dva bitna razvoda instalacija za ventilaciju sa rekuperacijom (vazduh kao radni fluid) i za
grejanje/hlaenje (tena supstanca kao radni fluid). Uee mehanike ventilacije sa
povraajem toplote najee je neophodno radi postizanja pasivnog standarda ali treba imati
na umu da je gotovo nemogue samo na taj nain reiti problem grejanja u objektu a
zadrati povoljna energetska svojstva. Uee obnovljivih izvora energije (OIE) u
mehanikoj ventilaciji je marginalizovano ali i opravdano usled niske potronje.
3.1. MEHANIKA VENTILACIJA
Kada se koristi rekuperator ili kompaktna jedinica, za ureaj je potrebno nameniti
oko 1m
3
prostora sa adekvatnim pristupom radi montae odnosno odravanja, kao i
srazmerno dimenzionisane razvode kroz objekat. U zavisnosti od prorauna mogue je
koristiti i rekuperatore manjih dimenzija koje je mogue ugraditi u sputeni plafon. S
obzirom da je kod niskoenergetskih i pasivnih kua preporuka dimenzionisati istu visinu
na 2,5m ventilacioni razvodi se u tim sluajevima izvode putem maskiranih kanala koji
poprimaju izgled greda sa ventilacionim klapnama.
Takoe je mogue koristiti ventilacione kanale poloene u zemlju ija svrha je
predgrevanje vazduha dovedenog do rekuperatora. Oni se nalaze van objekta i, ukoliko se
ventilaciona jedinica nalazi unutar TOO, potrebno je predvideti optimalnu duinu unutar
njega kako bi se postigao vii stepen efektivnog povraaja toplote. U tom sluaju je
potrebno nameniti deo unutranjeg volumena objekta razvodu, u skladu sa proraunom.
U vezi sa ventilacijom je izuzetno bitan aspekt zaptivenosti objekta jer u suprotnom
sistem mehanike ventilacije nee biti efikasan. On se sprovodi putem blower-door testa
86
koristei ind
znaajnu ulo
treba zanem
prostora koj
uvek postoj
mehanikog
zavisi i od p
uz nerazumn
Slike 2 i 3.
3.2. GEO
Siste
poiva na k
ispunjenim
toplotne pu
kolektora po
uslovima lok
su po pravil
u pitanju up
sistemi za pr
Za je
jedinicu meh
da se jedinic
koeficijenta
niskotemper
iznosi naje
pokazalo se
kombinovat
mreu dalji
reenje popu
slojeve zido
prostorija ka
buenje zid
zakomplikov
dikatorski gas
ogu u projekto
mariti i problem
ji se koristi [5
ati kao mogu
g sistema, jav
ponaanja kor
no ponaanje t
Kompaktna je
OTERMALN
m grejanja o
kolektorima (h
radnim fluid
umpe koja je
oiva na prost
kacije objekta
u skuplji zbog
potreba OIE,
ripremu tople
edinicu toplot
hanike ventil
ca nalazi unut
performan
raturno grejan
ee oko 30C
povrinsko (n
i i sa radijator
inskog grejan
ut zidnog gre
ova to ne z
ako ne bi dol
da bez pret
vati sitnu inte
ali za taj pro
ovanju i izvo
m radona jer s
5]. Prirodna v
unost ali e
viti poveana
risnika naivno
tokom upotreb
edinica i razvo
NA TOPLO
odnosno hla
horizontalnim
dom koji sak
e dalje sprov
tornim i finans
a dok horizo
g trokova bu
sistem GTP
vode (PTV),
tne pumpe je
lacije oko 1m
tar TOO i da
nsi jedinice
nje to znai d
C. Kao najpo
najee podn
rskim, ali je t
nja, i ukoliko
ejanja zahteva
zauzima zna
lo do oteenj
thodne prov
ervenciju u en
ces se koriste
enju. Takoe
e on moe nep
ventilacija koj
se njenom su
potronja en
o je oekivati
be.
od ventilacije
OTNA PUM
enja putem
ili vertikalnim
kupljenu toplo
vodi na unutr
sijskim mogu
ontalni zahteva
uotina ija du
predstavlja re
ostvarujui ve
potrebno izdv
m
3
(u zavisno
ima to krae
toplotne
a temperatura
odobniji izbor
no). Radi posti
akvo reenje p
o postoje izd
a postavljanje
ajan prostor
ja. Takav razv
vere tane p
nterijeru (npr.
e privremene i
e, pri upotrebi
povoljno odra
a se vri prek
uvinom upotr
ergenata. Bud
da se moe g
u stambenoj k
PA
geotermalnih
m) poloenim
otu zemljita
ranji razvod
nostima i u t
aju veliku pov
ubina varira od
eenje jednako
elike energets
vojiti otprilike
sti od primenj
e instalacione
pumpe, na
a radnog fluida
r reenja grej
izanja efikasn
podobnije uko
dana finansij
grejnih regis
ali iziskuje
vod nalikuje e
pozicije razv
prilikom post
instalacije te o
i mehanike v
aziti na zdravs
ko otvaranja p
rebom, a zan
dui da potro
garantovati nis
kui u Beu (i
h toplotnih pu
m u zemljite
transportuje
d grejanja/hla
tesnoj je vezi s
vrinu, vertika
d 30 do 300m
o popularno k
ske utede.
e isto prostora
jenog reenja)
razvode. Zbo
ajee se
a u unutranjim
janja u ovakv
nijih rezultata
oliko postoji p
jska sredstva.
stara u unutra
panju tokom
elektrinim in
voda moe
tavljanja polic
one ne igraju
ventilacije ne
stvene uslove
prozora mora
emarivanjem
onja objekta
ska potronja

izvor: autor)
umpi (GTP)
pri objektu i
do jedinice
aenja. Izbor
sa geolokim
alni kolektori
m [6]. Kada je
kao i solarni
a koliko i za
). Poeljno je
og efikasnosti
primenjuje
m razvodima
vom sistemu
ono se moe
prikljuak na
. Povrinsko
anje zavrne
m korienja
nstalacijama i
bespotrebno
ca ili kaenja
slike). Sa dr
ekoloka re
montirati pr
sistemi greja
pojedini zid
Slike 4 i
3.3. PRIP
Naje
kolektora ko
dopremaju i
Kolektorski
nagiba prib
toplotne ene
Dimenzije r
znaajan pr
zadovoljavaj
zimskih mes
da je isporu
energije. Re
povezivanje
kada on nij
prostorija m
3.4. HLA
U pa
gubitka topl
hladnu vodu
energetskog
broj dnevnih
Kana
dodataka ko
ruge strane, z
enja koja pre
rilikom nanoe
anja ne podra
ovi ili pojedin
5. Jedinica to
monta
PREMA TO
ei i najprakt
oji prikupljaju
i skladite u b
paneli se mon
linog geogra
ergije treba d
azvoda su sli
rostor. Ovak
aju potrebe, a
seci. Pored tog
uka tople vode
eenje koje je
e ovakvog sist
e u stanju da
manje, a povea
ADNA VOD
asivnim i nisk
lotne energije
u na 10C ra
g bilansa zgrad
h ispiranja [7]
alizacioni odv
oji bi uticali n
zidno grejanje
etpostavljaju
enja zavrnih
azumevaju da
ni delovi zidov
oplotne pumpe
e stambena
OPLE VODE
tiniji vid upo
u toplotnu ene
ojleru. Ovaka
ntiraju na osu
afskoj irini n
da je u to m
ne vodovodn
kvi sistemi s
ak i u klimati
ga, pojedini p
e zagarantova
e pogodnije s
tema na GTP
a je prikupi,
ane za jutarnj
DA I KANAL
koenergetskim
e zato to je a
adi optimalne
de, takoe se
. Osim toga,
odi takoe su
na drugaiji pr
e se ispostavlj
korienje bla
unutranjih sl
su svi zidovi
va, u skladu sa
e i razvod pod
kua u iman
E (PTV)
otrebe OIE za
ergiju iji je iz
av sistem se ta
unanu povrin
na kojoj se z
manjoj meri
nim tako da ih
se esto kor
ima koji nem
proizvoai nu
ana bez obzira
sa aspekta ene
P sistem koji
naroito toko
e potrebe topl
LIZACIJA
m kuama razv
akumuliraju i
e upotrebe. P
proraunava
svi postojei p
zadrali svoja
ristup projekt
ja kao dobro
atnih maltera
lojeva. Treba
i obloeni gre
a termotehnik
dnog grejanja
novcima (izvor
PTV se sasto
zvor sunce te
akoe popular
nu, tipino na
zgrada nalazi
van TOO i
je relativno la
riste potpuno
maju visoku u
ude opcije sa e
a na uslove, a
ergetske efika
mu moe isp
om noi kada
le vode.
vodi hladne v
zato to je po
Pored toga, ra
i broj vodoko
principi su ost
a prethodna re
tovanju ili izv
reenje ukolik
pa se razvod
napomenuti d
ejnim registrim
kim proraun
sopstvne proi
r: autor)
oji od solarnih
je putem inte
rno naziva i so
a krovu june
i. Razvod do
da je propisn
ako izvesti a n
o autonomno
estalost osun
elektrinim gr
ali uz povea
asnosti i upot
oruiti dopun
a su potrebe z
vode se tretira
onekad potreb
adi preciznos
otlia kao i pr
tali isti.
eenja te nema
voenju. Toplo
87
ko se koriste
di lako mogu
da povrinski
ma ve samo
om.

izvodnje i
h vakuumskih
ernih razvoda
olarni bojler.
orijentacije i
skladitenja
no izolovan.
ne zauzimaju
o i najee
nanja tokom
rejaima tako
anu potronju
trebe OIE je
nsku energiju
za grejanjem
aju kao izvor
bno zagrejati
sti prorauna
retpostavljeni
a promena ili
otna energija
88
koja se odvodi preko njih se zanemaruje u proraunu zato to se ve u odvodima koji se
nalaze unutar TOO ili u neposrednom okruenju objekta vri dovoljna emisija koja
kompenzuje mogue energetske gubitke.
3.5. ELEKTROINSTALACIJE
Elektrine instalacije ne zauzimaju znaajan prostor, osim ukoliko ne postoje sistemi
za njihovu proizvodnju (agregati) ili skladitenje (akumulatori). Pasivne i niskoenergetske
kue najee pretpostavljaju isporuku el. energije putem distributivne mree svedenu na
minimum. Meutim, ukoliko se koriste mikro-kogeneracione stanice onda je potrebno
nameniti im adekvatan prostor koji se, po pravilu, nalazi van TOO.
Prilikom upotrebe solarnih fotonaponskih panela treba se drati principa proizvodnje
el. energije potrebne za funkcionisanje ureaja koji ne moraju biti prikljueni na daljinsku
mreu tipian primer je proizvodnja el. energije potrebne za cirkulacionu pumpu u GTP
sistemu ili sisteme mehanike ventilacije. Takoe treba izbegavati konverziju elektrine u
toplotnu energiju zbog razlike u gubicima koji se javljaju prilikom tog procesa.
Druga reenja koja ukljuuju elektroinstalacije se esto zasnivaju na bus sistemima
koji ne zauzimaju bitan prostor. Meutim, premda su korisniki paneli za njih sitni detalji u
enterijeru, njihova pozicija je bitna jer mora biti lako dostupna. Na taj nain korisnici mogu
da utiu na rad svih ostalih sistema u zgradi ukoliko nisu zadovoljni sistemskim
podeavanjima (poveanje/smanjenje temperature i ventilacije i sl.).
4. ZAKLJUAK
Ako se za ventilacione razvode moe rei da zauzimaju najvie volumena unutar
zgrade, onda se za GTP sistem moe rei da igra znaajnu ulogu kada je u pitanju upotreba
OIE. Upotrebom ostalih sistema i/ili kombinovanjem sa daljinskim sistemima koliina
instalacionih razvoda u zgradi se najmanje udvostruuje. Zauzimanje prostora i mogui
uticaj na organizaciju komplikuju projektovanje ali se korist moe ogledati u poveanom
komforu i povratu investicije naroito u eri energetske krize. Projektantske dovitljivosti
na nivou oblika i orijentacije zgrade mogu uticati na nivo energetske efikasnosti, ali
precizan proraun energetskog bilansa zgrade nuno zahteva detaljne podatke o svim
razvodima instalacija, naroito onim koji se tiu distribucije toplotne energije. Uz aspekte
graevinske fizike tek tada je mogue izvesti i projekat potronje zgrade i valorizovati
njenu energetsku efikasnost.
LITERATURA
[1] J.Yudelson: " Green Building A to Z ", New Society Publishers, Canada, 2007, pages: 219
[2] R.Hyde: " Bioclimatic Housing: Inovative Design for Warmer Climates ", Earthscan
Publications, UK and USA, 2008, pages: 400
[3] R.Hastings, M.Wall: " Sustainable Solar Housing ", Earthscan, UK and USA, 2007, pages: 292
[4] N.Barker, K.Steemers: " Energy and Environment in Architecture ", Taylor & Francis Group,
USA and Canada, 2005, pages: 168
[5] R.Edwards: " Handbook of Domestic Ventilation ", Elsevier Ltd, 2005, Great Britain, pages: 257
[6] M.Bauer, P.Msle, M.Schwarz: " Green Building Guidebook for Sustainable Architecture ",
Springer-Verlag, Heidelberg, 2010, pages: 208
[7] W.Feist, R.Pfluger, B.Kaufmann, J.Schnieders, O.Kah: " Projektovanje pasivnih kua: PHPP
2007 SRB ", Centar Pasivna Kua, Novi Sad, 2011, strana: 196
89

Goran irovi37, Marina Nikoli Toaplovi38, Sneana Mitrovi39
SANITARNE PROSTORIJE SA ASPEKTA EVROPSKOG
KONCEPTA PRISTUPANOSTI
Rezime
Evropski koncept pristupanosti objekata i opreme je novi pristup u organizovanju
prostora. Dizajn i prostor koji zadovoljava potrebe svih korisnika a ne samo dela
populacije. Ovo naelo trai da se standardi i dimenzije prostora i opreme reviduju i
uine prihvatljivim odnosno odrivim. U tom smislu su sanitarne prostorije kao prostor
prisutan u svim objektima bitne a njihove dimenzije i oprema su od kljunog znaaja za
razmatranje jeste li objekat odriv ili ne, odnosno jeste li objekat prihvatljiv za sve
korisnike prostora.
Kljune riei
Univerzalni dizajn, sanitarne prostorije, pristupanost, odrivost.

SANITARY FACILITIES FROM THE ASPECT OF EUROPEAN
ACCESSIBILITY CONCEPT

Summary
The European concept of accessibility of facilities and equipment is a new approach to
organizing space. The design and space should meet the needs of all users not only of a
part of the population. This principle requires that the standards and dimensions of
space and equipment are revised and made acceptable i.e. sustainable. In this sense,
sanitary facilities as spaces are present in all major venues and their dimensions and
equipment are essential for the consideration whether the venue is sustainable or not,
namely whether the facility is acceptable to all space users.
Keywords
Universal design, sanitary facilities, accessibility, sustainability.

37 Dr, profesor, Visoka graevinsko-geodetska kola, Hajduk Stanka 2, Beograd, Srbija, cirovic@sezampro.rs
38 Mr, vii predava, Visoka graevinsko-geodetska kola, Hajduk Stanka, 2, Beograd, Srbija,
marinatopnik@gmail.com
39 Dr, profesor, Visoka graevinsko-geodetska kola, Hajduk Stanka 2, Beograd,Srbija, szmitroz@sezampro.rs

Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
90
1. PRISTUPANOST OBJEKATA OSOBAMA SA POSEBNIM
POTREBAMA
Na osnovu procene EUROSTATA oko 10% populacije se moe svrstati u kategoriju
osoba sa invaliditetom. Procena je da u Srbiji ivi oko 800.00 osoba sa invaliditetom.
Prema Zakonu o spreavanji diskriminacije koji je u Srbij usvojen 2006 godine, osobe sa
invaliditetom su osobe sa uroenom ili steenom fizikom, senzornom intelektualnom ili
emocionalnom onesposobljenou koje usled drutvenih ili drugih prepreka nemaju
mogunosti ili imaju ogranienje da se ukljue u aktivnosti drutva na istom nivou sa
drugima, bez obzira na to da li mogu da ostvaruju pomenutu aktivnost uz upotrebu
tehnikih pomagala ili slubi podrke.40 Pod terminom ,,diskriminacija se podrazumeva
svako pravljenje razlike ili nejednako postupanje.
Osim osoba sa invaliditetom u kategoriji osoba sa posebnim potrebama svrstane su i
osobe starosti preko 65 godina to je prema proceni EUROSTATA oko 32% ukupne
populacije. U kategoriji starih osoba kao mlae stari, srednje stari i stari stari u zavisnosti
od zdravstvenog stanja, stila ivota i navika takoe imamo razliiti nivo spreenosti u
obavljanju aktivnosti. U kategoriju osoba sa posebnim potrebama se mogu svrstati i
trudnice, zatim roditelji sa bebi kolicima kao i deca.
Stoga se moe postaviti pitanje: Koliki je procenat onih kojima je uskraeno
korienje izgraenog prostora? Na slici 1 su prikazane razliite kategorije osoba sa
posebnim potrebama.

Slika 1. Osobe sa posebnim potrebama41
2. EVROPSKI KONCEPT PRISTUPANOSTI
Evropski koncept pristupanosti (EKP) polazi od principa odrivosti, odnosno
izgraeno okruenje treba da omogui svim pojedincima da se razvijaju kao linosti. Pri
projektovanju i izgradnji prostora treba uzeti u obzir raznolikost stanovnitva. Stoga
izgraeno okruenje sa svim svojim elementima i komponentama, treba da bude tako
osmiljeno da svima omogui pristup razliitim sadrajima.42 Sa Evropskim konceptom
pristupanosti se otpoelo 1985 godine, na zahtev Evropskog biroa za rad u korist osoba sa
invaliditetom, sa namerom da se izrade kriterijumi za standarde pristupanosti. Formiranje
pravilnika se pokazalo kao izuzetno sloen posao u ijem je radu uestvovao veliki broj

40 Sl glasnik RS 33/2006
41 F.Aragall, i EuCAN.: " Evropski koncept pristupanosti-2003 ",(18)
42 Evropski koncept pristupanosti -2003. st.18
91
strunjaka za ovu problematiku pa je prva verzija prirunika objavljena 1990 godine a 1996
izmenjen je i objavljen kao Evropski koncept pristupanosti. Revidirani EKP je usvojen
2003 godine pod nazivom Evropski koncept pristupanosti - EKP 2003, a naelo odrivosti
i univerzalni dizajn su postavljeni kao okosnica u projektovanju i opremanju izgraenog
prostora. Na evropskom Komitetu je usvojen izvetaj ekspertske grupe Evropske komisije:
2010 godine Evropa pristupana za sve.43 Danas seu mnogim zemljama Evrope nastoji da
se izgraeni prostor uini odrivim odnosno dostupnim svima.
Pristupanost objekata, usluga i informacija propisana je Konvencijom Ujedinjenih
Nacija o pravima osoba sa invaliditetom. Protokol je usvojen 13.novembra 2006 godine.
Konvencija je stupila na snagu 3. maja 2008 godine. Srbija je jedna od 54 zemlje koje su
tu konvenciju potpisale.
3. ZAKONODAVSTVO U SRBIJI
Pristupanost objekata u legislativi Republike Srbije propisana je:
1. Zakonom o spreavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom (Sl. Glasnik RS
33/2006), od 25.04.2006 godine.
2. Zakonom o planiranju i izgradnji (Sl. Glasnik RS 72/2009,81/2009
3. Pravilnikom o uslovima projektovanja i planiranja vezanim za nesmetano kretanje
dece, starih, invalidnih i hendikepiranih lica (Sl glasnik RS 18/97). Ovim pravilnikom
su propisane potrebne dimenzije prostora, oprema i instalacije u smislu projektovanja
objekata koje mogu koristiti i stari, deca i osobe sa invaliditetom.
Srbija je potpisnica konvencije UN-a o pravima osoba sa invaliditetom.
4. POTREBNE DIMENZIJE PROSTORA
Kada kaemo za neki objekat da je dostupan osobama sa invaliditetom ili osobama
sa posebnim potrebama, pod tim terminom podrazumeva se da se ta osoba sama moe
kretati kroz objekat bez pomoi neke druge osobe. Samostalnost u kretanju kroz prostor je
bitna odrednica za vrednovanje stepena pristupanosti objekta osobama sa posebnim
potrebama. Pristupanost objekata i njegovih sadraja u direktnoj je vezi sa prostorom koji
treba obezbediti za okretanje invalidskih kolica.
Za obavljanje aktivnosti u okviru otvorenog i zatvorenog prostora potrebno je voditi
rauna o minimalnim dimenzijama prostora u kome je mogue okrenuti invalidska kolica.
Prostor manjih dimenzija nee biti prihvatljiv sa aspekta osobe sa posebnim potrebama. Na
slici 2. su prikazane potrebne dimenzije prostora u zavisnosti pod kojim uglom nastavljamo
kretanje:
- H prostor potreban za kretanje pod uglom od 900,
- I - prostor potreban za skretanje pod uglom od 1800,
- J - prostor potreban za skretanje od 900, 1800 i 3600,
- K- prostor potreban za lako skretanje elektromotornim i drugim invalidskim
kolicima 1800 i 3600,

43 www.eca.lu
92

Slika 2. Minimalne dimenzije prostora za okretanje invalidskih kolica
Prilikom kretanja kroz prostor osoba treba da bude u mogunosti da nae svoje
mesto i da na vreme bude upozorena na bilo kakvu prepreku. Sa tog aspekta su slepe i
slabovide osobe naj ugroenija kategorija korisnika prostora. Kod slepih i slabovidih osoba
se ta komunikacija ostvaruje preko taktilnih staza ili kontrasnih linija u podu (za kategoriju
slabovidih) uz pomo opreme kojom se zvunim signalima osobe usmeravaju i informiu.
Jedan od naina na koji slepe i slabovide osobe primaju informacije o prostoru u kome se
nalaze moe biti i poruka ispisana Brajevom azbukom na rukohvatu. Na slici 3 su date
dimenzije prostora potrebne za slepa i slabovida lica.
Sredstva za informisanje i upozorenje:
S-prostor koji treba da bude obeleen kako bi se upozorilo na predmete koji se
nalaze na stazi kretanja.
R- uoljivi znakovi/simboli koji definiu peaku stazu


Slika 3. Minimalne dimenzije prostora za potrebe slepih i slabovidih lica2
Na slici 4 su date visine koje su prihvatljive kao vertikalna prepreka u prostoru kroz
koji se ostvaruje komunikacija:
L- najnii dizvoljeni prostor za glavu,
M- najnii dozvoljeni prostor u vratima,
N- prenik otvora na povrinama peakih tokova, kao to su mree ili reetke,
P- glatkoa nagazne povrine,
Q- prihvatljiva razlika u nivou poda bez potrebe za posebnim reenjima
5. OPREMA SANITARNIH PROSTORIJA
Razlike u fizikim sposobnostima i ogranienja kod ljudi treba uzeti u obzir u
najveoj moguoj meri kako bi se svim korisnicima prostora omoguilo da samostalno
93
obavljaju aktivnosti za koje je prostor predvien. Na tom putu koji treba savladati kao
obavezni deo opreme se nalaze vrata. Da bi obezbedili samostalno korienje vrata treba
imati na raspolaganju dovoljnu koliinu prostora da se sa vratima moe rukovati, sem toga
potrebno je i da mehanizam za otvaranje vrata bude tako konstuisan da se za otvaranje i
zatvaranje vrata koristi namanje energije. U tom smislu su automatska senzorska vrata
najbolje reenje, ali kada to nije mogue ruka za otvaranje i zatvaranje vrata bi bilo
poeljno da bude vertikalno postavljena kao na slici 5.

Slika 4. Prihvatljive dimenzije prepreka

Slika 5. Dimenzije, pravac otvaranja vrata i oprema
Sanitarne prostorije za osobe sa posebnim potrebama, su vrlo bitan segment
pristupanosti objekta, pri tome se misli na dimenzije date na slici 6, zatim nain ulaska,
izlaska ali i opremu koja je ugraena u tim sanitarnim prostorijama. Kao nuna oprema se
smatra pomoni rukohvat za oslonac uz WC olju, kadu ili tu, umivaonik koji sa donje
strane nesme imati nikakve barijere ili stope, jer je time onemogueno osobi u invalidskim
kolicima da ga koristi, ogledalo koje se montira u otklonu od vertikale, alarmni sistem
elektro instalacija za sluaj da je osobi sa invaliditetom potrebna pomo. Osim alarma u
samoj sanitarnoj prostoriji, uz WC, projektovati i alarm u delu ispred ulaza u sanitarnu
prostoriju.
Slika 6. Dimenzije sanitarnih prostorija
94
Slika 7. Oprema sanitarnih prostorija
6. REAVANJE TUEVA I KADA
Kod postavlajnja tu kabina, zbog razlike u nivou poda i nemogunosti da se ta
vertikalna barijera smostalno pree poeljno je sam nivo poda u kupatilu reavati kao
jedinstveni prostor u padu ka odvodu slivne reetke, a u sklopu tu kabine projektovati
banak za sedenje ispod tua. Osim dimenzija prostora veoma je bitan i odabir opreme. Slika
8.

Slika 8. Tu kabine bez vertikalnih barijera
44

LITERATURA
[1] Sl glasnik RS 33/2006,
[2] F.Aragall, i EuCAN.: "Evropski koncept pristupanosti-2003", Izdavai koncepta na srpskom
jeziku, Novosadsko udruenje studenata sa invaliditetom i Centar iveti uspravno,Novi
Sad, Godina izdanja 2007, 111
[3] www.euco.lu
[4] www.aco.rs


44 www.aco.rs
95

Ivan Kosti45, Milan Tani46, Slavia Kondi47
MOGUNOSTI PRIMENE SISTEMA ZA KORIENJE SOLARNE
ENERGIJE KOD PREDKOLSKIH USTANOVA
Rezime
Principi odrivog razvoja istiu znaaj korienja obnovljivih izvora energije kod
arhitektonskih objekata. Aplikacija aktivnih i pasivnih sistema za korienje solarne
energije postaje znaajan princip u arhitektonskom projektovanju i potencijalno dobija
sve vei znaaj u budunosti. Rad se bavi specifinim aspektima primene ovih sistema
kod objekata predkolskih ustanova. Sprovedena je analiza mogunosti i opravdanosti
aplikacije sistema za korienje solarne energije pri izgradnji novih i rekonstrukciji
postojeih objekata, kao i specifinih arhitektonskih karakteristika predkolskih
ustanova koje su znaajne za primenu ovih sistema.
Kljune rei
Predkolske ustanove, sistemi za korienje solarne energije, arhitektonski objekti.
POSSIBILITY OF APPLICATION OF SOLAR ENERGY SYSTEMS
IN PRESCHOOL FACILITIES
Summary
The principles of sustainable development emphasize the importance of using
renewable energy sources in architectural structures. Application of active and passive
solar energy systems is becoming an important principle in architectural design and is
potentially gaining more importance in the future. The paper deals with specific aspects
of implementation of these systems in preschool facilities. An analysis of the
possibilities and feasibility of application of these systems in the construction of new
and reconstruction of existing buildings, as well as specific architectural characteristics
of preschool facilities that are relevant to the application of such systems.
Key words
Preschool facilities, solar energy systems, architectural structures.

45
Asistent, dipl.in.arh., Graevinsko-arhitektonski fakultet, Aleksandra Medvedeva 14, Ni, Srbija,
ikostic77@yahoo.com

46
Mr, asistent, dipl.in.arh., Graevinsko-arhitektonski fakultet, Aleksandra Medvedeva 14, Ni, Srbija,
tanicmilan@yahoo.com
47
Asistent, dipl.in.arh., Graevinsko-arhitektonski fakultet, Aleksandra Medvedeva 14, Ni, Srbija,
skondic555@yahoo.com

Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
96
1. UVOD
Jedan od najbitnijih aspekata savremenog arhitektonskog projektovanja, a
potencijalno i apsolutni imperativ u budunosti je projektovanje energetski efikasnih
objekata. Pri tome se ovaj aspekt moe razvijati kroz smanjenje gubitaka energije ili kroz
korienje alternativnih izvora energije, lokalno, u okviru samog objekta ili kompleksa.
Kroz adekvatan tretman omotaa objekta i poveanje njegove izolacione moi, mogue je
uticati na smanjenje gubitaka energije, pa samim tim i na smanjenje potronje energije. Sa
druge strane, lokalno korienje obnovljivih i odrivih izvora energije sve vie dobija na
znaaju, naroito u kontekstu odrivog razvoja i smanjenja negativnih uticaja na ivotnu
sredinu. Na ovaj nain mogue je, bez prevelikih ulaganja, zadovoljiti znaajan deo
energetskih potreba arhitektonskih objekata, pri emu je tendencija da se u budunosti
ostvari i njihova potpuna energetska autonomija. Cilj je da energija bude proizvedena
odrivim metodama (koje ne zagauju ivotnu sredinu) i da energetska potronja zgrade
bude to manja, odnosno blia koliini energije koju ona proizvede [1].
Primena ovih principa pri projektovanju novih ili rekonstrukciji postojeih objekata
predkolskih ustanova u potpunosti je u skladu sa savremenim tendencijama i principima
odrivosti. Pri tome je najpre nuno analizirati arhitektonske karakteristike ovih objekata i
identifikovati specifinosti koje su znaajne za implementaciju ovih principa, pre svega za
aplikaciju sistema za korienje solarne energije. Sa druge strane, neophodno je izdvojiti
specifinosti navedenih sistema koje utiu na mogunost i opravdanost njihove
implementacije kod predkolskih ustanova.
2. KLASIFIKACIJA SISTEMA ZA KORIENJE SOLARNE
ENERGIJE I NJIHOVA PRIMENLJIVOST KOD
PREDKOLSKIH USTANOVA
Opte je prihvaena generalna podela sistema za korienje solarne energije na
pasivne i aktivne.
Pasivno korienje solarne radijacije funkcionie bez potrebe za tehnikim
sistemima. Sama zgrada direktno koristi solarnu energiju koristei svoju poziciju,
geometriju, komponente i materijale [4]. Pasivno korienje solarne energije moe se
postii na vie naina od kojih su neki: pravilna orijentacija objekta, korienje
nadstrenica, briosleja, pravilno postavljanje otvora, korienje Trombovog zida, vodenog
zida, staklenih bati, vazdunih kolektora, podnih skladita toplote...
Primena pasivnih sistema kod novoprojektovanih objekata je svakako mogua, a
esto u rudimentarnom obliku i primenjivana u praksi zahvaljujui postojeoj normativnoj
materiji koja tretira problem orijentacije objekta sa aspekta i u korist optimalnog korienja
solarne energije. Meutim, kod postojeih objekata kod kojih ta problematika nije tretirana
na odgovarajui nain mogunost naknadne implementacije ili unapreenja ovakvih
sistema je minimalna. Ovo je posledica uske povezanosti pasivnih sistema sa
arhitektonskim reenjem objekta ija bi izmena zahtevala vei obim rekonstrukcije i velike
investicije. Naravno, uvek postoji mogunost manjih intervencija koje bi omoguile bolje
pasivno iskorienje solarne energije. Mogui primeri ovakvih reenja su formiranje novih
nadstrenica ili brisoleja koji bi omoguavali upad sunevih zraka i zagrevanje prostorija
kada je to potrebno, ili ih blokirali i spreavali pregrevanje prostorija u letnjim mesecima.
97
Aktivno korienje solarne energije u zgradama danas primarno doprinosi
zadovoljavanju potreba za elektrinom energijom pomou fotonaponskih elija i za toplom
vodom pomou solarnih termalnih kolektora [5].
Mogunost primene aktivnih sistema je veoma velika, i kod novoprojektovanih ali i
kod rekonstrukcije postojeih objekata. Fleksibilnost i mogunost njihove iroke primene
ine ih veoma pogodnim za korienje kod predkolskih ustanova. Pri tome je, zbog
relativno velikih potreba za sanitarnom toplom vodom, i njihove relativno niske cene i
kratkog perioda isplativosti sistema, primena solarnih kolektora u potpunosti opravdana i
poeljna. Sa druge strane, primena fotonaponskih elija je, zbog njihove relativno visoke
cene i dugog perioda isplativosti investicije jo uvek diskutabilna ali se u budunosti
oekuje pojeftinjenje i ira primena ove tehnologije.
3. ARHITEKTONSKE PREDISPOZICIJE PREDKOLSKIH
USTANOVA SA ASPEKTA KORIENJA SOLARNE
ENERGIJE
Mogunosti primene sistema za korienje solarne energije kod svakog
arhitektonskog objekta, a posebno kod predkolskih ustanova, obuhvataju pre svega pitanja
njihove ukupne kompozicije, odnosno pozicije i forme njenih pojedinih delova i s tim u
vezi graevinskih karakteristika i zavrne materijalizacije omotaa objekta koji je definie.
Imajui u vidu specifinosti funkcionalne organizacije objekata predkolskih
ustanova, veoma bitni faktori za postizanje optimalnog zahvata suneve energije su:
- pozicija arhitektonskog sklopa,
- razvijenost arhitektonskog plana,
- arhitektonska forma i materijalizacija.
Kako bi se u odgovarajuoj meri iskoristili raspoloivi prirodni resusi i izvori
energije, neophodno je sprovesti njihovu analizu jo u ranoj fazi planiranja i projektovanja
zgrade.
3.1. POZICIJA ARHITEKTONSKOG SKLOPA
U zavisnosti od godinjeg doba i vremena u toku dana poloaj sunca je razliit, pa je
zato vano da objekat prekolske ustanove bude lociran i orijentisan na nain da zauzme
najpovoljniju poziciju u odnosu na putanju kretanja sunca.
Prostorije za boravak dece, kao dominantna funkcionalna celina, u predkolskim
objektima, kako svojim nainom grupisanja, tako i pozicijom u odnosu na strane sveta,
najdirektnije utiu na formiranje i poziciju celokupnog arhitektonskog sklopa.
U naim geografskim uslovima, najpovoljnija je juna orijentacija prostorija za
boravak dece, jer pored odgovarajueg osunanja obezbeuje povoljan temperaturni reim
tokom leta i zime. Pored june, u obzir eventualno mogu doi jugoistona i istona
orijentacija. Prednost june orijentacije ogleda se u injenici da omoguava veliki interval
dnevnog osunavanja, to je vrlo znaajno u zimskom periodu, dok je tokom leta, usled
visokog poloaja sunca, osunavanje, a samim tim i zagrevanje prostorija, neuporedivo
manje u odnosu na istonu i zapadnu orijentaciju.
98
Dakle, pitanje usmeravanje zgrade ili njenih pojedinih delova prema odgovarajuoj
strani sveta predstavlja bitan faktor na koji se u procesu projektovanja moe uticati.
3.2. RAZVIJENOST ARHITEKTONSKOG PLANA
Na razvijanje i formiranje arhitektonskog plana objekata predkolskih ustanova
moe uticati itav niz razliitih faktora. Brojni faktori iz domena urbanistikih uslova, u
delu programskih zahteva ili karakteristika ue sredine u kojoj se objekat gradi mogu,
posredno ili neposredno, odrediti stepen razvijenosti objekta u planu. Meutim, faktor koji
najdirektnije utie na razvijenost objekta u planu jeste njegova spratnost, na ije
odreivanje u velikoj meri utie potrebna ili raspoloiva veliina zemljita u procesu izbora
i planiranja lokacije.
U pogledu spratnosti objekata predkolskih ustanova, prema usvojenim higijenskim
normama kod nas i u svetu predvia se najvie prizemlje i sprat (P+1), odnosno prizemlje i
dva sprata (P+2) u sluaju prenamene i adaptacije drugih objekata u objekte predkolskih
ustanova. Meutim, vai opta preporuka za izgradnju prizemnih objekata predkolskih
ustanova kako iz razloga sigurnosti dece, tako i zbog neposredne veze sa sadrajima na
otvorenom prostoru.
Primena prizemnih zgrada doprinosi veoj razvijenoj graevinskoj povrini
predkolskog objekta, a samim tim i veoj potrebnoj povrini lokacije. U tom sluaju,
dominantan horizontalni volumen zgrade obezbeuje znatne kapacitete na nivou krovne
povrine za smetaj instalacija i aplikaciju ureaja za prihvatanje sunevog zraenja.
Poeljan je multifunkcionalni tretman krova. On postaje multifunkcionalna struktura koja,
osim to titi od atmosferskih uticaja, snabdeva toplotnom i elektrinom energijom,
doprinosi prirodnoj ventilaciji i hlaenju zgrade, omoguava prirodno osvetljavanje
prostora i zatitu od sunevih zraka, snabdeva tehnikom vodom [1].
Pozicioniranje solarnih termalnih kolektora na krovne povrine pokazalo se kao
optimalno sa aspekta zahvata i iskorienja solarne energije [2]. Relativno velika povrina
krova u odnosu na bruto povrinu objekta, kao i stalna potreba za sanitarnom toplom
vodom, ine primenu termalnih kolektora apliciranih na krovne povrine kod predkolskih
ustanova potencijalno veoma isplativom.
Sa druge strane, sa oekivanim poveanjem cene elektrine energije, koja je u naoj
zemlji jo uvek veoma niska, kao i sa oekivanim smanjenjem cene fotonaponskih elija,
oekuje se i masivnija upotreba ovih sistema u budunosti. Primena fotonaponskih panela,
a naroito fotonaponskih folija koje istovremeno imaju funkciju krovnog pokrivaa i
sistema za proizvodnju elektrine energije, mogu se u budunosti pokazati veoma
isplativim, ak i sa manjim koeficijentom korisnog dejstva, zahvaljujui velikoj razvijenoj
krovnoj povrini.
3.3. ARHITEKTONSKA FORMA I MATERIJALIZACIJA
Arhitektonska forma predkolskih ustanova kao njihov zatitni znak predstavlja
jedan od bitnih faktora u projektovanju ove vrste objekata. Poznati su stavovi da bi
spoljanji izgled prekolskih objekata, njihova forma, materijalizacija i primenjeni kolorit,
trebalo da odgovara prirodi deje linosti. Mogunosti i karakteristike ukupne predkolske
sredine koje formuliu razvojne potrebe dece, kao definicija kvaliteta u predkolskom
vaspitanju, jednim delom odnose se na kvalitet arhitektonskog projektovanja, odnosno na
99
kvalitet organizacije i materijalizaciju projektovane fizike sredine predkolskih
prostora.[3] U sluaju predkolskih objekata, oseanje toplote forme umesto njene
institucionalnosti, predstavlja polaznu poziciju u kreiranju okruenja u kome e se deca
ovog uzrasta razvijati.
Imajui u vidu namenu prekolskih ustanova, i u tom smislu nivo i karakter
ambijentalnih vrednosti koje treba postii, dinamika arhitektonskog izraza podrazumeva
razigranost i autentinost forme, njenu vieslojnu itljivost ali i vizuelnu harmoninost,
ukljuivanje razliitih tipova materijala i njihovo kombinovanje, svedenu raznolikost i
toplinu primenjenog kolorita, kroz asocijaciju na teme sa kojima dete moe emotivno
da se povee.
Dakle, zbog pozitivnog uticaja na percepciju dece i njihovog ukupnog doivljaja o
objektu u kome e provesti vreme izuzetno bitno za njihov razvoj, trebalo bi posebnu
panju posvetiti oblikovanju i materijalizaciji prostora za boravak dece. Pored presudnog
uticaja na dinamiku arhitektonske forme, prilagoavanje pozicije odgovarajueg tipa
fasadnog omotaa po vertikali kod predkolskih ustanova moe biti izuzetno korisno i sa
aspekta zauzimanja najpovoljnijeg ugla za prihvat solarne energije.
4. ZAKLJUAK
Arhitektonske predispozicije predkolskih ustanova predstavljaju jedan od polaznih
uticajnih faktora na koncepciju primene sistema za korienje solarne energije. Izdvojene
specifinosti navedenih sistema u odnosu sa osnovnim karakteristikama funkcionalne
organizacije objekata predkolskih ustanova definiu poziciju arhitektonskog sklopa,
razvijenost arhitektonskog plana i arhitektonsku formu i materijalizaciju kao osnovne
faktore koji mogu neposredno uticati na postizanje optimalnog zahvata suneve energije.
Mogunost dominantnog usmeravanja arhitektonskog sklopa predkolskog objekta
prema junoj strani sveta predstavlja faktor koji u sadejstvu sa navedenim sistemima za
prihvatanje sunevog zraenja moe znaajno uticati na pozitivan energetski bilans zgrade.
Optimalnom zahvatu solarne energije doprinosi specifinost predkolskih objekata
koja se ogleda u ire razvijenom arhitektonskom planu. U smislu odnosa povrina za prijem
i eksploataciju suneve energije, na znaaju, dakle, dobija izraen horizontalni volumen
objekta, odnosno relativno velika povrina krova u odnosu na bruto povrinu objekta. Time
su omogueni znatni kapaciteti u nivou krovne povrine za smetaj instalacija i aplikaciju
ureaja za prihvatanje sunevog zraenja. Imajui u vidu potrebe predkolskih ustanova za
sanitarnom toplom vodom, primena termalnih kolektora moe obezbediti znaajnu utedu
elektrine energije. Takoe, zahvaljujui velikoj razvijenoj krovnoj povrini, primena
fotonaponskih folija koje istovremeno imaju funkciju krovnog pokrivaa i sistema za
proizvodnju elektrine energije, moe se u budunosti pokazati veoma isplativom, ak i sa
manjim koeficijentom korisnog dejstva.
Poeljna primena koncepta dinamine arhitektonske forme i materijalizacije u
procesu projektovanja predkolskih ustanova prua znaajne mogunosti za potpuniju
aplikaciju sistema za korienje solarne energije. Inklinacijom pojedinih partija du
fasadnih ravni stvaraju se uslovi za efikasniju primenu fotonaponskih panela.
Na osnovu definisanih arhitektonskih predispozicija predkolskih ustanova, mogue
je teiti konceptu primene sistema za korienje solarne energije sa tendencijom da se
obezbedi potpuna energetska autonomija.
100
LITERATURA
[1] A. Krsti: " Multifunkcionalne krovne strukture energetski efikasnih zgrada ", Arhitektura i
urbanizam, br. 18-19, 2006., str. 34-47
[2] A. Krsti-Furundi, V. Kosori: " Improvement of energy performances of existing buildings
by application of solar thermal systems ", Spatium, br. 20, 2009., str. 19-22
[3] D. Stankovi: "Svojstva prostora za boravak u funkciji psiholokog razvoja dece", Zbornik
radova Graevinsko-arhitektonskog fakulteta No.22, Univerzitet u Niu, Graevinsko-
arhitektonski fakultet, Ni, 2007, str. 175-180.
[4] M. Hegger: " From Passive Utilization to Smart Solar Architecture ", in DETAIL Solar
Architecture, Strategies, Visions, Concepts, Christian Schittich (Ed.) , Institut fr
internationale Architektur-Dokumentation GmbH & Co. KG, Mnchen and Birkhuser
Publishers for Architecture, Basel, 2003., str.13-25.
[5] U. Eicker: "Solar Technologies for Buildings", John Wiley & Sons Ltd, Chicester, 2003, str. 9


Napomena: Rad je realizovan u okviru prve faze nacionalnog nauno-istraivakog
projekta Graevisko-arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Niu, finansiranog od strane
Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije u periodu od 2011-2014.:
Revitalizacija predkolskih objekata u Srbiji program i metode unapreenja
ambijentalnih, funkcionalnih i energetskih kvaliteta (ev.br.036045-rukovodilac nauno-
istraivakog projekta Doc. dr Danica Stankovi)

101

Ivana Luki48, ore Nenadovi49, Vladimir Kova50
VIZUELNI ASPEKT NONIH MAKRO URBANIH SLIKA
Rezime
U radu se ispituje vizuelni aspekt nonih makro urbanih slika koji doprinosi poboljanju
celokupnog vizuelnog identiteta grada. Tematika pripada prvenstveno vizuelnom
diskursu oblasti urbanog dizajna, tanije dizajnu urbanog osvetljenja. Za potpuni
vizuelni doivljaj grada, pored dnevnih, potrebno je dizajnirati kvalitetne none slike
koje pruaju mogunosti drugaijeg i interesantnijeg utiska. Cilj istraivanja je sumirati
principe koji tome doprinose. Preporuuje se primena master planova urbanog
osvetljenja koji omoguavaju sveobuhvatni pristup i harmoninu kombinaciju osnovnih
principa dizajna urbanog osvetljenja.
Kljune rei
Nona makro urbana slika, vizuelni aspekt, master plan urbanog osvetljenja.
VISUAL ASPECT OF NIGHT MACRO URBAN IMAGES
Summary
This study analyzes visual aspect of night macro urban images which contribute to
improvement of entire visual identity of the city. Theme primarily belongs to area of
urban design, precisely to urban lighting design. For complete visual experience of the
city, beside daily images, it is necessary to design quality night images which provide
possibilities for different and interesting impression. The aim of the study is to
summarize the principles that contribute to that. It is recomanded to use urban lighting
master plans which enable comprehensive access and harmonious combination of basic
principles to urban lighting design.
Key words
Night macro urban image, visual aspect, urban lighting master plan.






48

Mr, dipl. in. arh., asistent, Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, Beograd, Srbija, sandil@eunet.rs

49

Dipl.in.arh., asistent, Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, Beograd, Srbija, djuk@sezampro.rs

50

Master inenjer arhitekture, asistent, Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, Beograd, Srbija, kovachshach@yahoo.com

Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
102
1. UVOD
Danas, u periodu jake konkurencije meu gradovima i njihove elje da prate
globalne tokove i promene, kao i velike pokretljivosti ljudi i raznolikih mogunosti
putovanja, postavlja se pitanje kako ostvariti gradski profil koji e omoguiti gradu da
ostane u takmiarskim vodama sa drugim gradovima. Obzirom na procvat oblasti vizuelnih
komunikacija i sve viih vizuelnih kriterijuma i potreba korisnika urbanih prostora, gradovi
koji pretenduju da postanu turistiki i poslovni centri i privuku turiste, kupce i ulagae
kapitala, sve vie vode rauna o svojim makro urbanim slikama, tj. panoramama i urbanim
siluetama grada ili, u prostornom smislu, veih gradskih celina. Jedna od opcija za
prikazivanje grada u 'dobrom svetlu' je planiranje i dizajniranje njegovih nonih slika [1].
One u velikoj meri utiu na celokupan vizuelni identitet grada.
Tema pripada prvenstveno vizuelnom diskursu oblasti urbanog dizajna, tanije
dizajnu urbanog osvetljenja disciplini koja postoji sa ciljem da unapredi estetsko-vizuelni
kvalitet urbanog prostora [2]. Veza vetakog osvetljenja i nonih urbanih slika u
vizuelnom smislu otvara i veliki broj tema i pitanja vezanih za oblasti vizuelnih
komunikacija, urbane psihologije i urbane estetike. Neke od njihovih postavki e se koristiti
u ovom radu ali sveobuhvatni pristup zahteva detaljnija budua istraivanja.
2. ULOGA NONOG OSVETLJENJA GRADA
Za potpuni vizuelni doivljaj grada vana je mogunost dvadesetetvoroasovne
vidljivosti grada. Danju je sve vidljivo i sve to je oko nas moemo opisati po obliku,
veliini, vrsti materijala, boji, prostornim odnosima. U sumrak, dok jo specifini
svetlosni izvori nisu ukljueni, urbana silueta je najpriblinija njenom tradicionalnom
poimanju, tamnoj (skoro crnoj) formi na svetlijem nebu. ''No bez meseine ini nas
'slepim' za sve te doivljaje. Postajemo uskraeni za radost doivljaja boje. Meseina e
pojasniti vidljivost predmetnog sveta oko nas, nesposobna da nam priuti punou
koloristikog doivljaja naeg okruenja'' [3]. ''Urbana estetika se ne moe zadovoljiti
dnevnim pejzaem koji nestaje u sumraku...Potencijali lepote grada u vetakoj svetlosti su
veliki'' [4].
Ulino osvetljenje i druge forme urbane rasvete regularno se koriste u gradovima
nou kako bi se obezbedili osnovni zahtevi stanovnika i posetilaca: adekvatni nivo
osvetljenja koji olakava orijentaciju i omoguava bezbednost. Ali vetako osvetljenje se
moe iskoristiti i za stvaranje osobene atmosfere. Nona silueta u odnosu na njenu dnevnu
sliku, prua mogunosti drugaijeg, interesantnijeg i efektnijeg utiska. Kvalitetno nono
osvetljenje makro urbanih celina doprinosi urbanistikim vrednostima grada.
3. VIZUELNE PREFERENCE KORISNIKA
Vizuelne preference makro urbanih slika predstavljaju individualno ili grupno
svianje ili nesvianje njihovog vizuelnog izgleda. One su najvaniji 'ocenjiva' estetsko-
vizuelnog kvaliteta. Na vizuelne preference utiu fizike varijable, u ovom sluaju oblik i
boje sastavnih komponenti, njihovi prostorni odnosi itd [5].
103
Empirijsko istraivanje koje je ispitivalo preference korisnika grada na prizore
prirode, none i dnevne urbane siluete, pokazalo je da su none siluete najbolje kotirane, tj.
da su najpoeljnije [6]. Od tri istraivanja u tom radu, u prvom, ocenjujui prijatnost, none
siluete i scene prirode su ocenjene kao prijatnije od dnevnih silueta. One imaju slinu ocenu
prijatnosti. U drugom istraivanju, nona silueta se pokazala kao ona koju bi ispitanici
najradije drali uramljenom u svom stanu ili kancelariji. Najee se kao razlog izbora
navodi atraktivnost i uzbudljivost. U treem je vrena procena odreenih formalnih
elemenata svake scene. Dnevne i none siluete su poreene u odnosu na jednostavnost-
sloenost i haos-red. None siluete su vie kompleksne od dnevnih i u njima je manje reda.
Preference tee da rastu sa redom ali su nivoi sloenosti i reda kod none siluete srednji pa
manje reda nije umanjilo preference ispitanika ka njima.
Pored toga to je korisnicima urbanih prostora bitan vizuelni aspekt, oni takoe
''preferiraju dizajn osvetljenja koji upotpunjuje i povezuje njegove vizuelne, istorijske i
funkcionalne karakteristike'' [2].
4. PRINCIPI DIZAJNIRANJA VIZUELNO KVALITETNIH
NONIH MAKRO URBANIH SLIKA
Principi su korisni kako za planere, urbane dizajnere, dizajnere osvetljenja,
envajronmentalne dizajnere, arhitekte, elektro inenjere i naunike, tako i za javnost, jer se
pomou njih ostvaruje estetski, odnosno vizuelni kvalitet nonih makro urbanih slika koji
predstavlja dobrobit za pojedinca i drutvo. Ovaj kvalitet se odnosi na sposobnost slika da
izmame pozitivne reakcije, oseanja mentalne satisfakcije ili svianja, to je bazirano na
percepciji njihovih osobina.
Najvaniji princip je da bilo koji koncept dizajniranja nonih urbanih slika treba
da obuhvati ceo grad ili veu gradsku celinu. Javno osvetljenje, spoljno dekorativno
osvetljenje objekata i drugih struktura i 'negativno osvetljenje' (osvetljenje unutranjosti
objekata koje je vidljivo spolja zahvaljujui otvorima na fasadama kao i transparentnim
fasadama, zid zavesama) stvaraju nonu urbanu kompoziciju. Ako je osvetljenje dobro,
moe se rei da je grad oblikovan svetlou.
Master plan osvetljenja Singapura koji je 2010. godine dobio nagradu ''President
design award 2010 Design of the year'' baziran je na holistikom pristupu. Svakoj zoni
master plana dat je jedinstven tretman osvetljenja ime su pojedinani distrikti dobili veu
individualnost i karaketer ali su ipak objedinjeni sveobuhvatnim pristupom [7]. Niz
superiornih nonih slika Marine Bej (Marina Bay), novog poslovnog i finansijskog sredita,
postale su dominantne makro slike Singapura (Slika 1.). Prefinjeni vizuelni spektakl ili
kako ga nazivaju ''nacionalni spektakl'', nastao je strategijom koncentracije koja je bila
fokusirana na intenzivno ulno iskustvo, visoko emotivno i zaslepljujue [8].
Vrednosti osvetljenja pojedinanih elemenata slike treba da podravaju koncepciju
celine. Dizajneri osvetljenja ciljaju ka isticanju elemenata gradske slike iju je
kategorizaciju dao Lin (Lynch) putanje, ivice (rubovi), distrikti, vorita i reperi [1]. Oni
spadaju u primarne elemente slike. Svetlo moe biti korieno i kao medijum javne i
komercijalne razmene u urbanom okruenju npr. osvetljeni logo znaci koji esto ine
jedan od nezaobilaznih elemenata nonih urbanih silueta ili digitalne reklame na fasadama
objekata. Oni ine sekundarne elemente none slike. Njihovo prisustvo u velikom broju
doprinosi haotinosti slike pa je potrebno uspostaviti kontrolu nad odobravanjem
104
postavljanja, nad njihovim lociranjem i veliinom kao i porukama kojei alju u javnost sa
gradske none siluete.

Slika 1. Marina Bej (Marina Bay), Singapur
( a) izvor: www.panoramio.com b) izvor: www.en.wikipedia.org )
Ostvariti hijerarhiju (objekata, veih celina i informacija) u okviru slike. ''Kreiranje
vizuelnog identiteta ipak se ne svodi samo na stvaranje ''upeatljivih i nezaboravnih
nonih gradskih prizora''. Sam pojam vizuelni identitet usko je vezan za oblast vizuelnih
komunikacija obzirom da se pod njim podrazumeva i prenoenje odreenih informacija.
Te informacije se odnose na hijerarhiju gradskih graevina i prostora'' [9].
Implementacijom master plana Liona u Francuskoj stvoreni su uspeni rezultati -
umetniki noni pejza grada, svea i inspirativna slika na kojoj je uoljiva hijerarhija
elemenata. Most, kao najvaniji element, sa centralno postavljenim objektom iza, stavlja
ostale u drugi plan (Slika 2.).

Slika 2. Nona silueta Liona, Francuska
( izvor: www.pbase.com)
Dinaminost izraza none makro slike je mogue postii ''efektima koji se ne
mogu dobiti pri dnevnoj svetlosti (npr. dinamine promene nivoa osvetljenosti i boje)'' [10].
Takoe, etajui izvori svetlosti iz pokretnih reflektora koji stvaraju osmiljenu 'igru
svetlosti' u pojedinim zonama makro slike, treperenje svetlosti kao i svetla automobila u
pokretu (na koja ne moemo da utiemo) doprinose dinamici.
105
Boja je znaajna varijabla osvetljenja. Obojena svetlost stvara specijalna vizuelna
iskustva, unosi raznolikost, vedrinu i ivahnost u urbano okruenje. Treba poznavati
karakteristike boja i njihove efekte na razliitim bojama pozadina kako usled neadekvatnog
korienja ne bi dolo do neeljenih efekata. Nekada lo efekat moe nastati i usled loe
reprodukcije boja. Boja svetlosti ima psiholoki efekat na korisnike urbanih prostora. Ona
izaziva odreene emocionalne i estetske reakcije, svianje i nesvidjanje, prijatne i
neprijatne asocijacije. Iako upotreba obojenog osvetljenja nosi sa sobom odreeni rizik,
izbegavanje njegove upotrebe je jo vei rizik imajui u vidu njegov veliki znaaj za
vizuelni aspekt nonih urbanih celina, ukoliko se smisleno i znalaki koristi [2].
Smatra se da je kontrast u osvetljenju veoma znaajan u vrednovanju osvetljenja
urbanih celina. Vaan je i jer poboljava percepciju trodimenzionalnih oblika. ''Istraivanja
pokazuju da je visok nivo kontrasta problematiniji od nedostatka kontrasta'' [2].
Promenljivost na odreenom nivou je poeljna. Varijacije, koje je ne naruavaju
trajnu sliku, ve doprinose manjem nivou promenljivosti, daje ve pomenuto 'negativno'
osvetljenje. Svaki objekat organizuje svoju matricu svetala a varijacije nastaju ukljuenou
ili iskljuenou svetla, dajui ukupnoj matrici odreenu kompleksnost unutar reda.
Specijalni dogaaji i projekti osvetljenja, svetlosne instalacije, su popularna sredstva
modernog gradskog marketinga koja pretenduju da na najbolji nain predstave grad. Oni,
izmeu ostalog, periodino vizuelno obogauju i osveavaju postojee makro urbane slike,
ne menjajui njihovu glavnu vizuelnu ideju.
Potrebno je zatititi i zone tame na nonim slikama. Bez kontrastiranja i
mistifikovanja efekta tame, stvaranje vizuelno prijatnih nonih urbanih kompozicija ne bi
bilo mogue. Treba naglasiti da se ovde ne misli na nerazgovetnu tamu, ve na tamu sa
prirodnim osvetljenjem - meseinom [2]. Ne samo vizuelno, ve i sadrinski, neatraktivne
zone se pretvaraju u tamu.
Izbegavati stvaranje preterano homogenih i monotonih urbanih celina, neitljivog
izraza.
Bitno je eliminisati nepoeljne efekte npr. bljesak ili elemente koji nepotrebno
odvlae panju [10].
Treba teiti komponovanju fleksibilne urbane slike koja dozvoljava laka kasnija
upotpunjavanja novim elementima.
5. ZAKLJUAK
Do 1980.-ih godina osvetljenje grada je realizovano kroz projekte osvetljenja,
razliite koncept planove i lokalne master planove, koji su bili fokusirani pre na delove
grada nego na celinu. Od tada pa na dalje, urbano osvetljenje je dizajnirano pod
sveobuhvatnim pristupom master planova urbanog osvetljenja [2]. Skorijih godina, sa
veim intenzitetom razvoja gradova, postala je rastua uobiajena praksa da none makro
urbane celine budu realizovane na osnovu ovih planova za ceo grad ili velike distrikte, i taj
trend treba nastaviti.
Master planovi daju jedinstvenu viziju grada u budunosti. Omoguavaju
harmoninu kombinaciju osnovnih principa dizajna osvetljenja sa ciljem da se ostvare
vizuelno koherentne none strukture, atraktivne teme kao i sigurno urbano okruenje.
Integriu urbane distrikte sa razliitim arhitektonskim profilima u vizuelno dopadljivu
106
celinu. Uspostavljaju vezu izmeu ve pomenutih individualnih elemenata slike grada, u
skladu sa teorijom Kevina Lina (Kevin Lynch), i postiu stvaranje sofisticirane hijerarhije
i varijeteta svetlosnih izvora.
Ovim planovima se moe postii izuzetna kontrola ishoda. Kako esto gradske vlasti
nemaju finansijskih izvora da obnove svo osvetljenje u gradu odjednom, master plan kao
dugoroni instrument omoguava postizanje ciljeva kroz period od nekoliko godina. Ne
treba ih se odrei zbog budetskih konstrukcija dokazani uspeh daju javno-privatna
partnerstva[1].
Znaajna je i uloga festivala osvetljenja i radionica u unapreenju dizajna urbanog
osvetljenja. Dobijajui ideje na ovaj nain, planeri, arhitekte, dizajneri osvetljenja i gradske
voe mogu preispitati none slike svojih gradova kao i ulogu osvetljenja u njihovoj
percepciji i doivljaju [11].
LITERATURA
[1] ''Urban Image Lighting'', FGL - Frdergemeinschaft Gutes Licht, Frankfurt, 2002., 37 strana
[2] A. nver: ''Peoples experience of urban lighting in public space'' (master teza), The graduate
school of natural and applied sciences of Middle East Technical University, Ankara, 2009.,
199 strana, http://www.etd.lib.metu.edu.tr/upload/12610450/index.pdf, (dostupno
01.08.2011.)
[3] D. Ljubojevi: ''Boja i njena primena'', Arhitektonski fakultet (Poslediplomske studije, kurs:
Stanovanje 1981-1983., Materijali sveska 65), Beograd, 1982., 60 strana
[4] J. E. Burchard: ''The Urban Aesthetic'', Annals of the American Academy of Political and
Social Science Vol. 314, Sage Publications, Inc., Thousand Oaks, 1957., pp.112-122.
[5] S.B. Im: ''Visual Preferences in Enclosed Urban Spaces: An Exploration of a Scientific
Approach to Environmental Design'', Environment and Behavior, Vol.16, No.2, Sage
Publications, Inc., Thousand Oaks, 1984., pp.235-262.
[6] J. L. Nasar, K. Terzano: ''The desirability of views of the city skyline after dark'', Journal of
Environmental Psychology, Vol.30, No.2, Elsevier Ltd., 2010., pp.215-225.
[7] Lighting Masterplan for Singapore City Center,
http://www.designsingapore.org/pda_public/gallery.aspx?sid=772
[8] J. Phua, ''Visual and Sensorial Innovations in Urban Governance: The Singapore Landscape
Spectacle'', http://www.irmgard-coninx-
stiftung.de/fileadmin/user_upload/pdf/urbanplanet/collective_identities/Phua_Essay.pdf,
(dostupno 10.06.2011.)
[9] N. Radivojevi: ''Spoljno osvetljenje objekata kao vid vizuelne komunikacije'', Savetovanje
DOS, 2007., http://www.dos-
osvetljenje.org.rs/2007/Spoljno%20osvetljenje%20kao%20vid%20vizuelne%20komunikacije
%20-%20N_Radivo.pdf, (dostupno 10.08.2011.)
[10] L. oki: ''Osvetljenje u urbanom kontekstu'', Arhitektura i urbanizam, No.18/19, Institut za
arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 2006., pp.54-61.
[11] M. M. Petty: ''Light and the Urban Nightscape'' (ARCHITECTURAL LIGHTING Magazine,
Washington, 2007), http://www.archlighting.com/industry-
news.asp?articleID=446304&sectionID=0, (dostupno 10.08.2011.)

107

Ivica Kuevi51, Goran inko52
UTJECAJ VERTIKALNIH RASPORA NA U VRIJEDNOST
RAVNOG KROVA KOD JEDNOSLOJNOG POLAGANJA KAMENE
VUNE DVOSLOJNE GUSTOE
Rezime
S ciljem smanjivanja radova i trokova, jednoslojno polaganje kamene vune dvoslojne
gustoe sve se ee koristi za izolaciju ravnih krovova. Eventualni zrani raspori
izmeu spojeva ploa mogu nastati zbog dozvoljenih dimenzijskih tolerancija ploa i/ili
nesavrenog polaganja. Raunalnim modeliranjem izraunali smo raspodjelu
temperatura unutar konstrukcije i koeficijente prolaska topline U ovisno o irini zranog
raspora. Rezultati pokazuju da irina vertikalnog zranog raspora do 7 mm ima
zanemariv utjecaj na U vrijednosti konstrukcije ravnog krova ukoliko je koritena
kamena vuna dvoslojne gustoe u jednom sloju, i to bez obzira na njen poloaj u odnosu
na profilaciju elinog lima.
Kljune rijei
Kamena vuna dvoslojne gustoe, jednoslojno polaganje, ravni krov.
IMPACT OF VERTICAL GAPS ON FLAT ROOF U VALUE IN
SINGLE-PLY INSULATION WITH DUAL DENSITY STONE WOOL
Summary
In order to reduce amount of work and costs, single-ply insulation with dual density
stone wool has been increasingly used for insulation of flat roofs. Possible air gaps
between slabs might occur due to allowable dimensional tolerances of slabs and/or
imperfect installation. We used computer modeling to calculate the temperature
distribution inside the structure and heat transfer coefficient U depending on the width
of the air gaps. The results show that the width of the vertical air gap up to 7 mm has a
insignificant impact on the U value of the construction of flat roof if dual density stone
wool is installed in a single layer, regardless of its position in relation to the molding
steel.
Key words
Dual density stone wool, single-ply insulation, flat roof.

51
Dr.sc., dipl.ing. fizike, Institut IGH d.d., Janka Rakue 1, Zagreb, Hrvatska, ivica.kusevic@igh.hr.
52
Ing., Rockwool Adriatic d.o.o., Radnika 80, Zagreb, Hrvatska, goran.sinko@rockwool.com.

Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
108
1. UVOD
Tvorniki proizvedene izolacijske ploe kamene vune dvoslojne gustoe sastoje se
od gornjeg sloja vee gustoe i donjeg sloja manje gustoe. Upravo zbog dva sloja razliitih
gustoa ploe je mogue postavljati jednoslojno, jer u presjeku predstavljaju pravilan
raspored izolacije od kamene vune na ravnom krovu; iznad donjeg sloja manje gustoe koji
osigurava bolja toplinsko izolacijska svojstva nalazi se gornji sloj vee gustoe koji
osigurava veu otpornost na mehaniko optereenje. Upotrebom navedenih ploa
jednoslojnim polaganjem mogue je ostvariti utede u vremenu, cijeni i opsegu radova
prilikom izolacije ravnih krovova. Uoeno je da zbog dozvoljenih tolerancija dimenzija
ploa i/ili nesavrenog naina polaganja moe doi do pojave zranih raspora izmeu ploa
kamene vune. S ciljem utvrivanja utjecaja navedenih zranih raspora i maksimalne
dozvoljene irine raspora koji nee imati negativni utjecaj na toplinsko izolacijske
karakteristike krovne konstrukcije, izvrili smo raunalno modeliranje krovne konstrukcije i
koeficijenta prolaska topline U ravnog krova sastavljenog od sljedeih elemenata (odozgo
prema dolje):
- sintetska krovna folija debljine 1,5 mm;
- kamena vuna Monrock MAX E dvoslojne gustoe, proizvoaa Rockwool
Adriatic d.o.o., debljine 150 mm;
- parna brana debljine 0,15 mm;
- visoko-profilirani (trapezni) nosivi elini lim debljine 1,2 mm.
U proraunu smo u obzir uzeli zrani raspor od 0 do 15 mm izmeu ploa kamene
vune.
2. ULAZNI PODACI
Podaci koje smo koristili kod prorauna U vrednosti ravnog krova dati su u tablici 1.
Tablica 1: podaci o debljinama i koeficijentima toplinske provodljivosti sastavnih
dijelova ravnog krova.
sloj (odozgo prema dolje) debljina toplinska provodljivost
(W/(mK))
krovna folija 1,5 mm 0,25
kamena vuna Monrock MAX E 150 mm 0,038
parna brana 0,15 mm 0,25
visoko-profilirani elini lim 1,2 mm 50
Kao toplinski izolator koristi se kamena vuna dvoslojne gustoe Monrock MAX E
ukupne debljine 150 mm, duljine 2000 mm i irine 1200 mm, proizvedene prema
zahtjevima norme proizvoda HRN EN 131621. Dodatno, iako norma proizvoda dozvoljava
tolerancije u duljini 2% i u irini 1,5% (to bi na konkretnim dimenzijama ploa
iznosilo 40 i 18 mm), proizvoa u procesu proizvodnje dozvoljava tolerancije u duljini i
irini od 2 mm. Kamena vuna Monrock MAX E je dvoslojne gustoe, postavljena na
nain da je sloj vee gustoe (210 kg/m3) okrenut prema gore, a sloj manje gustoe (120
kg/m3) prema dolje2. Toplinska provodljivost vune deklarirana je na 0,038 W/(mK) na
punoj deblji
ploe (1000
Slika
eli
(brijega) 11
Vertikalni p
zrani raspo
sredini donj
3. PRO
Prora
proizvoaa
dimenzija 2
uzdunom p
12 i 15 mm.
Kako
i zranog r
poloaje pr
duljinskog s
sredina zra
na nain da
u kojoj je vr
raspora tj. p
koriteni su
ini vune od 15
mm), to je p
a 1: Nain pola
ni trapezni li
12 mm i donj
presjek kroz su
or irine w na
eg vala trapez
ORAUN
aun U vrijed
a Physibel kor
2000 mm x 1
profilacijom tr

o kod polaganj
aspora), koji
rofilacije trap
spoja: sredina
nog raspora n
se, uz danu g
ren proraun
po 600 mm o
u da se dobiju
50 mm. Vuna
prikazano na S
aganja ploa
izmeu
im je visoko-
njeg vala (dol
ustav ravnog k
sredini gornj
znog lima.
dnosti ravnog
ritenjem poda
1200 mm pri
rapeznog lima
nja ploa kame
je paralelan
peznog lima,
a zranog rasp
na sredini dol
geometriju dulj
n uzeto po pol
od svake stran
u normaliziran
se na trapezni
Slici 1.
kamene vune
ploa oznae
-profiliran, vis
la) 74 mm, p
krova prikaza
jeg vala trape
krova sprove
ataka naveden
ikazan na Sli
a), i to za irin
ene vune toan
s duljom str
za proraun
pora na sredin
a trapeznog li
ljinskog spoja
la irine ploe
ne raspora. Ta
ne vrijednosti
i lim polae s
Monrock MAX
en je s w.
sine vala 130
presvuen PE
an je na slici 2
znog lima i b
eden je rauna
nih u Tablici 1
ici 1 (dulja s
nu zranog ras
n poloaj dulj
ranicom ploe
n su odabran
ni brijega trap
ima (sluaj b)
a i profila trap
e kamene vun
ako dobiveni
i energijskog
pomakom od
X E (mjere u
0 mm, irine
E slojem debl
2 za dva sluaj
b) kada je zra
alnim program
1 za nain pol
stranica ploa
spora od w = 0
inskog spoja p
e, moe doi
a dva grani
peznog lima
). Sam prorau
eznog lima, z
ne sa svake str
rezultati ener
toka po jedin
109
d pola duljine

cm). Razmak
gornjeg vala
ljine 15 m.
ja: a) kada je
ni raspor na
mom BISCO
laganja ploa
a paralelna s
0, 3, 5, 7, 10,
ploa (a time
i na razliite
na poloaja
(sluaj a) i i
un je izvren
za irinu zone
rane zranog
rgijskog toka
nici plotine,
110
koji odgovara U vrijednosti cijelog sustava kada se on podijeli s razlikom temperatura
koritenom u proraunu.
Za model koriten u proraunu uzete su temperature vanjskog zraka od Oe = 0C,
unutarnjeg zraka Oi = 20C, koritene vrijednosti koeficijenta emisivnosti od c = 0,85, a
vrijednosti 3 prijelaznih plonih otpora bile su Rse = 0,04 m2K/W (vanjski) i Rsi = 0,10
m2K/W (unutarnji).

Slika 2: Vertikalni presjek kroz sustav ravnog krova s opisom sastavnih dijelova
(mjere u cm), za dva sluaja poloaja zranog raspora izmeu ploa kamene vune u odnosu
na gornji val trapeznog lima: a) zrani raspor na sredini gornjeg vala (lijevo) i b) zrani
raspor na sredini donjeg vala. Sa w je oznaena irina zranog raspora.
4. REZULTATI PRORAUNA
Rezultati prorauna U vrijednosti za oba ispitana sluaja u ovisnosti o irini zranog
raspora w dani su u Tablici 2.
Tablica 2: Rezultati prorauna U vrijednosti za sluajeve a (zrani raspor na
sredini brijega trapeznog lima) i b (zrani raspor na sredini dola trapeznog lima) u
ovisnosti o irini zranog raspora w. AU je poveanje U vrijednosti u odnosu na U
vrijednost za raspor w = 0 (
) 0 ( / )) 0 ( ) ( ( = = = A w U w U w U U
).
w (mm) sluaj a sluaj b
U (W/(m
2
K) AU (%) U (W/(m
2
K) AU (%)
0 0,243 0 0,243 0
3 0,245 0,82
5 0,246 1,23 0,246 1,23
7 0,247 1,65
10 0,250 2,88 0,249 2,47
12 0,252 3,70
15 0,254 4,53 0,253 4,12
111
Rezultati prorauna dani u Tablici 2 prikazani su i grafiki na Slici 3, dok su na
Slikama 4 - 9 rezultati prorauna prikazani pomou izotermi, a podruja izmeu izotermi
obojana su razliitim bojama.
0 2 4 6 8 10 12 14 16
0,242
0,244
0,246
0,248
0,250
0,252
0,254
U
(
W
/
m
2
K
)
w (mm)
sl uaj a
sl uaj b

Slika 3: Grafiki prikaz prorauna U vrijednosti za sluajeve a (zrani raspor na
sredini brijega trapeznog lima) i b (zrani raspor na sredini dola trapeznog lima) u
ovisnosti o irini zranog raspora w.
5. ANALIZA REZULTATA
Iz dobivenih rezultata prorauna U vrijednost za oba ispitana sluaja a) i b) vidljivo
je da do 7 mm irine raspora nema bitnije razlike u oba sluaja i da se U vrijednost za w =
7 mm poveala 1,65% u odnosu na U vrijednost kada nema raspora tj. ploe kamene vune
su tijesno priljubljene. Znaajnije odstupanje U vrijednosti za sluaj a) u odnosu na sluaj
b) nastupa od raspora veih od 7 mm. U tom sluaju konvekcijski doprinos prolasku topline
postaje izraeniji u odnosu na ostala dva naina voenja topline (kondukcijski i
radijacijski), s obzirom da se proirenjem raspora stvaraju pogodniji uvjeti za bre strujanje
zraka u prostoru raspora omeenog bonim stranicama kamene vune i krovne folije s gornje
strane, a parne brane s donje strane.
112

Slike 4 (lijevo), 5 (sredina) i 6 (desno): prikaz izotermi za sluaj
prorauna a) (zrani raspor na sredini brijega trapeznog lima) za irinu zranog
raspora w = 0 (lijevo), 5 (sredina) i 15 mm (desno). Izoterme su crne crte i dane
su za raspon od po 2C (deblje crte) i meuvrijednosti od po 1C (tanje crte), s
time da je najvia gornja izoterma 1C, a najnia donja 19C. S desne strane
dana je i legenda boja.

Slike 7 (lijevo), 8 (sredina) i 9 (desno): prikaz izotermi za sluaj
prorauna b) (zrani raspor na sredini dola trapeznog lima) za irinu zranog
raspora w = 0 (lijevo), 5 (sredina) i 15 mm (desno). Izoterme su crne crte i dane
su za raspon od po 2C (deblje crte) i meuvrijednosti od po 1C (tanje crte), s
time da je najvia gornja izoterma 1C, a najnia donja 19C. S desne strane
dana je i legenda boja.
6. ZAKLJUAK
Temeljem dobivenih rezultata, zakljuuje se da se U vrijednost modeliranog ravnog
krova linearno poveava s 0,243 W/(m2K) za irine zranog raspora od 0 mm na 0,247
W/(m2K) za raspor od 7 mm, to je poveanje od 1,65% i ne ovisi o poloaju zranog
113
raspora izmeu ploa kamene vune u odnosu na profilaciju elinog lima. S obzirom da su
prorauni sprovedeni za dva granina sluaja, U vrijednosti u svim moguim nainima
polaganja kamene vune do irine raspora od 7 mm ne ovise o nainu polaganja ploa
kamene vune i stoga kod izrauna U vrijednosti konkretnog ravnog krova ne treba voditi
rauna o njihovom poloaju. S obzirom na proizvoaevu dozvoljenu toleranciju u duljini i
irini ploe od 2 mm i uz uvjet da su ploe kamene vune pravokutne, uz savjesno
polaganje ploa najvei zrani raspor izmeu uzduno sloenih redova ploa moe biti
najvie 4 mm. To bi koritenjem linearne ovisnosti U vrijednosti o irini raspora u podruju
irine raspora od 0 do 7 mm (Slika 3) znailo maksimalnu gornju granicu poveanja U
vrijednosti za 1,03 % u odnosu na U vrijednost ploa postavljanih bez zranog raspora, i to
bez obzira na poloaj zranog raspora u odnosu na profilaciju modelnog trapeznog lima.
Dodatno, norma HRN EN ISO 69462 propisuje da se u sluaju korekcija manjih od 3%
korekcije U vrijednosti ne moraju primijeniti u proraunu, a utjecaj zranih raspora se moe
zanemariti, to u naem sluaju pokriva zrane raspore do ak 10 mm u oba granina
sluaja.
Nain polaganja tj. poloaj zranog raspora u odnosu na profilaciju modelnog
trapeznog lima poinje bitnije utjecati na U vrijednost ravnog krova pri irinama raspora
veim od 7 mm i manjim od 15 mm. No, i u sluaju raspora od 15 mm U vrijednost kod
nepovoljnijeg sluaja a) je samo za oko 0,4% vea od one za povoljniji sluaj b).
LITERATURA
[12] HRN EN 13162:2008 Toplinsko-izolacijski proizvodi za zgrade - Tvorniki izraeni
proizvodi od mineralne vune (MW) - Specifikacija (EN 13162:2008)
[13] Podaci o gustoama preuzeti iz Tehnikog lista za Monrock Max E, proizvoaa Rockwool
Adriatic d.o.o.
[14] HRN EN ISO 6946:2008: Graevni dijelovi i graevni dijelovi zgrade - Toplinski otpor i
koeficijent prolaska topline - Metoda prorauna (ISO 6946:2007; EN ISO 6946:2007)

114

115

Jasna iki-Tovarovi
53

MEHANIKE I ELEKTRONSKE MEDIJA FASADE
Rezime
Razvoj novih tehnologija, koje objedinjuju informatika, elektronska i audio-vizuelna
sredstva i novih graevinskih materijala dovodi do novog oblika arhitekture-
medijaarhitekture. Napredne tehnologije veoma mnogo su uticale na oblast medija
fasada i predmet su ovog rada. Zapaa se velika raznovrsnost raspoloivih sistema kao i
mogunost fleksibilnog prilagoavanja i kvalitetnog integrisanja prema potrebama
pojedinanih projekata. Podela fasada je zasnovana na tehnikoj klasifikaciji i
podrazumeva postojanje dve osnovne grupe: mehanike i elektronske medija fasade.
Kljune rijei
Medija fasade, medijaarhitektura, LED osvetljenje, tehnologija, integracija.
MECHANICAL AND ELECTRONIC MEDIA FACADES
Summary
Development of new technologies, encompassing computer, electronic and audio-visual
resources as well as new building materials, are leading toward new forms of
architecture media architecture. Advanced technologies have had a very strong effect
on the field of media faade and they are the subject of this paper. Great variety of
available systems and the possibility of flexible adaptation and quality of integration
according to the needs of individual projects have been observed. The categorization of
the faades is based on a technical classification and implies the existence of two main
groups: mechanical and electronic media faade.
Key words
Media facade, mediaarchitecture, LED lighting, technologies, integration.





53
Mr, asistent, dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, Beograd, Srbija,
cikic.tovarovic@gmail.com
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
116
1. UVOD
Razvoj arhitekture prate promene u projektovanju i konstruisanju fasada
arhitektonskih objekata. Jedna od vanih promena u arhitekturi XX veka je
dematerijalizacija i transformacija omotaa kue. Omota kue, ili Mis van der Roova
koa54 se transformie u inteligentni multisenzorski sistem medija fasada, koji se moe
prilagoavati, menjati shodno primljenim informacijama iz spoljanjeg ili unutranjeg
prostora.
Ubrzani razvoj tehnologija rezultirao je znaajnim napretkom kako raspoloivih
sistema u oblasti medija fasada, tako i mogunostima da arhitekte sami unose inovacije i
predlau jedinstvene sisteme i posebno projektovane unikatne tehnologije za konkretne
objekte. Na ovaj nain, mogue je izbei reenja koja su uniformna i ponavljajua. Zapaa
se postojanje veoma velikog broja sistema medija fasada.
Medija fasade su fasade koje podrazumevaju primenu hidraulinih, pneumatskih ili
elektronskih kompjuterski kontrolisanih sistema za ostvarivanje promenljivog izgleda
fasade. Medija fasade obuhvataju dve velike grupe fasada:
1. mehanike medija fasade
2. elektronske medija fasade
2. MEHANIKE MEDIJA FASADE
Mehanike medija fasade su medija fasade sa ili bez aktivnog izvora svetlosti, koje
za promenljiv izgled i pokretanje elemenata fasade koriste kompjuterski kontrolisane
hidrauline i pneumatske sisteme (vazduh, elektromotori, vetar). Jan Nuvelova fasada na
Arapskom institutu u Parizu (1987), spoj visokih tehnologija i arapske tradicije je u
tehnolokom smislu jedna od pretea mehanikih medija fasada ije je pokretanje bilo
uslovljeno delovanjem suneve svetlosti (sl.1).
Ono to se kao najupeatljivija karakteristika mehanikih medija fasada uoava je
fenomen koji nije ranije bio prouavan u arhitekturi -promena statusa omotaa, odnosno
promenljiva forma objekta tokom vremena (sl.2).
55

Slika 1. Fasada na Arapskom institutu u Parizu, arh. an Nuvel, 1987. (www.architectonic.com)
Slika 2. FLARE, Staab Architects, netransparentna mehanika medija fasada
(www.blog.kineticarchitcture.net)

54 Eng. skin
55 Kinetika arhitektura je pojam koji definie novo polje arhitekture
117
3. ELEKTRONSKE MEDIJA FASADE
Elektronske medija fasade su medija fasade sa aktivnim izvorom vetakog
osvetljenja, koje za stvarnje promenljivog izgleda fasade koriste kompjuterski kontrolisane
elektronske ureaje (projektore, svetiljke i sl).
Dinamine transformacije fasade mogu se uspeno realizovati, bez fizikog
pokretanje elemenata fasada, ve samo instaliranjem razliitih tipova svetiljki koje
dinaminim promenama u osvetljenju stvaraju utisak ivog organizma, postiui efekte
sline kao kod mehanikih fasada. Svaka svetiljka se moe tretirati kao piksel, koji se moe
individualno kompjuterski kontrolisati.
Tehnologija osvetljavanja odreenim tipom svetiljki predstavlja jednu od najee
primenjivanih tehnologija kod medija fasada. Tehnologija medija fasade opredeljuje izbor
tipa svetiljke(i). Dobro osvetljenje u medijaarhitekturi mora da zadovolji tri osnovna
kriterijuma: funkcionalni, estetski i kriterijum energetske efikasnosti. Shodno tome, kod
medija fasada dominantnu ulogu u primeni imaju LED i neto manje fluo svetiljke.
Prema geometriji osvetljavanja, osvetljenje kod medija fasada moe biti
56
:
takasto (eng. dots of light),
linijsko (eng. lines of light),
povrinsko (eng. surface of light).
Takasto osvetljenje se postie primenom malih izvora svetlosti rasporeenih
pojedinano na odreenom pravilnom ili nepravilnom rastojanju. Linijsko osvetljenje se
postie primenom svetiljki u obliku cevi postavljenih pojedinano ili u nizu, ili grupisanjem
pojedinanih takastih izvora u linijskom poretku, dok se povrinsko osvetljenje postie
ravnomernim, gustim postavljanjem vie fluo ili LED takastih ili linijskih izvora tako da
formiraju ravnu ili zakrivljenu povrinu.
Osnovna prednost primene takastih izvora svetlosti je mogunost postizanja visoke
rezolucije, budui da je jedan svetlosni izvor jedan piksel (sl. 3. KPN toranj, Roterdam). Sa
druge strane, ova geometrija osvetljavanja zahteva primenu velikog broja izvora, to je ini
ekonomski najneisplativijim reenjem. Linijska tehnika osvetljavanja (sl. 4. Laboratorija za
aktivno uenje, Univerzitet u Liverpulu) se primenjuje tamo gde nije neophodno da
povrina fasade bude u potpunosti ravnomerno osvetljena. Postignuta rezolucija nije na
visokom nivou. Osnovna prednost povrinskog osvetljavanja (sl. 5. Deksia, Brisel) je dobra
efikasnost u osvetljavanju. Rezolucija kod povrinskog osvetljavanja je niska, zato to je
jedna boja vezana za jednu veu povrinu fasade, odnosno fasadno polje.
Prilikom projektovanja medija fasada treba uzeti u obzir sledee:
57

1. odabir najprikladnije geometrije osvetljavanja podrazumeva razmatranje:
konstruktivnog sklopa fasade, raspored fasadnih elemenata, veliine objekta,
okruenja objekta, raspoloive cene, efikasnosti i utiska koji treba da bude
postignut,
2. medijalizovana povrina objekta treba da je uniformna, bez arhitektonskih detalja
koji naruavaju koncept osvetljavanja.

56
preuzeto od oki, L, Osvetljenje u arhitekturi, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd
(2007), st.32.
57
Videti http://staff.ui.ac.id/internal/131668156/publikasi/QIR-FTUI-Des-2007.pdf#page=139
118

Slika 3. Takasti LED izvori, primer: KPN toranj, Roterdam, arh. Renco Piano, 2000
Svetiljke postavljene spolja, monohromatsko zeleno osvetljenje (www.pixelsex.org/
pixelsex.html)
Slika 4. Linijske LED svetiljke, primer: Laboratorija za aktivno uenje, Univerzitet u
Liverpulu, arh. epard Robson (Shepard Robson) (www.arup.com/lighting)
Slika 5. Povrinsko osvetljavanje, primer: Kula Deksia, Brisel,arh. Filip Semin (Philip
Samyn), 2006. , (www.ledlightray.com)
Najee, ali ne obavezno ovaj tip medija fasada se projektuje kao dupla staklena
fasada izmeu ije dve fasade se smetaju posebno konstruisane svetiljke-svetlea tela
odreenog oblika (prstenaste i/ili linijske i sl.). Mogu se primenjivati tamo gde uslovi
svetlosnog komfora omoguavaju, odnosno tamo gde se funkcionisanjem rasvete ne remeti
funkcija unutar objekta. Mogue je ostvariti potpunu integrisanost svetlosnih elemenata i
objekta (sl.6).
Osnovna prednost ovih fasada je tenja da svetiljka kao element medija fasade,
postane u oblikovnom i estetskom smislu integralni deo arhitekture. Problemi koji prete
projektovanje ovih fasada se odnose na potekoe vezene za adekvatnu zatitu fasadnog
omotaa od poara, posebno dvostrukih fasada.
Rezolucija ovih fasada je niska. Niska rezolucija ima ogranienja vezana za suen
izbor oblika prezentacije medija sadraja, a sa druge strane onemoguava da ogromne
dimenzije instalacije ugroze arhitektonski objekat. Mogue je prezentovati uglavnom
apstraktne sadraje ili grafike (sl. 7).

Slika 6. Cristal Mesh u Singapuru, WOHA Architectc, 2009. (www.realites-united.de)
Slika 7. BIX fasada
58
je matrica 930 fluorescentnih svetiljki u obliku prstena prenika 40
cm integrisanih u transparentnu duplu fasadu objekta (www.bix.at)

58
BIX od engleskih rei big pixel (veliki piksel)
119
Tehnologija animacije u rasteru fasadne podele je tehnoloki jednostavan sistem
medija fasada koji karakterie ujednaena mrea piksela prilikom generisanja slika, za koju
staklene graevine imaju podlogu u vidu geometrijski pravilne fasadne podele.
Najjednostavnije reenje je ono kod koga unutranje osvetljenje u prostoriji, ija je veliina
definisana fasadnom podelom i koje se nalazi iza fasade, predstavlja jedan piksel.
Primenjuje se kod transparentnih ili polutransparentnih jednostrukih ili dvostrukih fasada,
uz potpunu integraciju sa objektom (sl. 8).
Osnovna prednost ovih fasada je mogunost da se postojea staklena fasada moe
veoma lako pretvoriti u medija fasadu. Ono to moe biti potekoa u funkcionisanju ovih
fasada je problem vezan za ugroen kvalitet osvetljenja u razliitim prostorijama u
unutranjosti usled upotrebe boje ili dinamine promene osvetljenja.

Slika 8. Projekat Bilkenlights, 2001-2002. Interaktivna medija fasada
(www.bilkenlights.de)
Veoma brzo tokom primene, uoen je problem funkcionisanja medija fasada tokom
dana, usled nezadovoljavajueg intenziteta svetlosti. Integrisano LED osvetljenje u okviru
eline mree je jedno od zadovoljavajuih reenja, jer omoguava dobar vizuelni kvalitet
projekcija, odnosno dobru rezoluciju, dovoljan intenzitet, zahvaljujui refleksivnosti mree
a u isto vreme je prilagodljiva razliitim oblicima fasade. Pogled iznutra-spolja i obratno je
nesmetan, zahvaljujui transparentnosti fasade koja moe biti 70-90 %.
Osnovne prednosti ovih fasada su dobra otpornost mree na sve spoljanje faktore,
pre svih na koroziju, poar, lako odravanje i mogunost reciklae. Pored svoje osnovne
funkcije, mrea ima dopunske funkcije u okviru fasade: zatita od sunca, vetra, nepoeljnih
vremenskih uslova, obezbeivanje privatnosti, preusmeravanje svetlosti i obezbeivanje
bezbednosti. Kada nema projekcija, metalna mrea takoe ima odreen estetski potencijal.
Zahvaljujui svojim brojnim prednostima, ovaj tip medija fasada se u praksi najee
primenjuje.
Medija fasade sa elinim mreama ine dva osnovna tipa:
- Medija fasada sa direktnim osvetljenjem. Fasada koja se sastoji od eline mree i
u istoj ravni integrisane serije horizontalno postavljenih transparentnih plastinih profila sa
RGB LED osvetljenjem, povezana sa sistemima napajanja elektrinom energijom i
sistemom za upravljanje koji emituje odreeni sadraj na samu mreu (Sl.9); 59

59
Videti Mediamesh na http://www.ag4.de
120
- Me
specijalno fi
povezana sa
emituje odre
refleksiji ve
S
Pored
fasade sa i
integrisano
moduli su
pravilno ras
broja pravil
prezentovan
primena ma
u fasadi, do
Izuzev fasad
sistemi se pr
Slika 12. F





60
videti Instalig
edija fasada sa
fiksiranih, linij
a sistemima n
eeni sadraj
takog LED
Slika 9. Me
Slika 10. Med
d gore naje
integrisanim
u ploe od s
netransparent
sporeenih LE
lno rasporeen
nja svih sadr
aterijala koji s
obar intenzite
da sa LED os
rimenjuju na n
Fasada sa LED

ght 2020
a reflektovanim
jskih postvlje
napajanja elek
na samu mre
osvetljenja na
edija fasada sa
dija fasada sa r
e primenjiva
LED osvetlje
stakla, kamena
tni paneli mo
ED svetiljki60
nih LED sve
aja bez obzir
e ve dugo pr
et sjajnosti fa
svetljenjem in
netransparentn

Slika 11. LE
ED osvetljenjem

m osvetljenjem
nih profila sa
ktrinom ener
eu (Sl.10). F
a elinoj mre

a direktnim os
reflektovanim
anih sistema m
enjem u form
a ili kompozi
odularnih dim
0. Bez rama s
tiljki. Karakte
ra na rezoluc
rimenjuju u pr
asade i mogu
ntegrisanim u
nim delovima

ED moduli (ww
m integrisanim
(www.3l.lv)
m. Fasada se
a RGB LED o
rgijom i siste
Funkcionisanj
ei.

svetljenjem (w
m osvetljenjem
medija fasada
mi LED mod
itnih aluminij
menzija, sastav
su i mogu sas
erie ih visok
ciju. Osnovne
raksi, jednosta
unost sagled
okviru viesl
fasada (sl.11)

ww.insta.de)
m u kompozitn
sastoji od el
osvetljenjem i
emom za upr
e fasade je z
www.ag4.de)
(www.ag4.de
a, treba spom
dula ili LED
jumskih pane
vljeni od odre
stavljeni su o
ka rezolucija
prednosti ov
avno projekto
avanje iz vel
lojnog ili term
).
ne aluminijum
line mree i
spred mree,
ravljanje koji
zasnovano na

e)
menuti medija
D osvetljenje
ela i sl. LED
eenog broja
od odreenog
i mogunost
vih fasada je
ovanje otvora
likih uglova.
mo stakla ovi

mske panele
121
LITERATURA
[1] Kronenburg, D. Flexible: Architecture That Responds to Change, Laurence King Publishing,
London (2007).
[2] Schoch, O: My Building is my Display, Conference procedddings, Volos, Greece, pp.610-
616.(2006)
[3] AG4, Media facade, daab, Cologne (2006)
[4] Husler, H. Media facade, Avedition, Ludwigsburg (2009)
[5] http://www.lab-au.com/medias-01-04-2009-media-facades/textsdescription
[6] Verlag, Die G. Bright: Architectural Illumination and Light Installations, Frame, Amsterdam
(2008)

122

123

Jelena Dini61
NOVI TAMAJDAN-INSTALACIJA OSVETLJENJA
Rezime
Prvobitno osvetljenje parka: izbor opeme, nain odravanja.
Novoprojektovano reenje : prilagoavanje infrastrukturi, koncept jedinstvenog urbanog
osvetljenja, izbor opreme za funkcionalno osvetljenje peakih i trim staza, igralita,
paviljona, trotoara; izbor opreme za dekorativno osvetljenje retkih biljnih kultura,
novopostavljenih i starih spomenika, fasade Seizmolokog zavoda, fontane;
multifunkcionalnost prostora sa naglaskom na bezbednosti i mogunosti video nadzora,
kreiranje audio-vizuelnog spektakla.
Realizacija projekta: rok izvoenja, uslovi rada, meusobna saradnja vie od 10
izvoakih preduzea; reakcije beogradske populacije.
Kljune rei
Rekonstrukcija instalacije javnog i dekorativnog osvetljenja Tamajdanskog parka
NOVI TAMAJDAN-INSTALACIJA OSVETLJENJA
Summary
The original lighting of the park: opeme choice, the way of maintenance.
The newly solution: adjusting infrastructure, the concept of a single urban lighting,
selection of equipment for functional lighting of pedestrian and jogging trails,
playgrounds, pavilions, sidewalks, selection of equipment for decorative lighting
rarecrops, newly and old monuments, facades Seismological Bureau, fountains,
multifunctional space with emphasis on security and surveillance capabilities, creating
audio-visual spectacle.
Project implementation: execution time, working conditions, mutual cooperation more
than 10 performing companies, the reaction of Belgrade population.
Key words
Reconstruction of the installation of public and decorative lighting of Tasmjdanski park


61
Dipl.el.in, rukovodilac Slube za projektovanje i razvoj u JKP Javno osvetljenje Beograd, Bulevar kralja
Aleksandra 73a, Beograd, Srbija, jelena@bg-osvetljenje.rs

Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
124
1. PRVOBITNO OSVETLJENJE PARKA

Slika 1. Tamajdanski park pre rekonstrukcije
Prethodni projekat instalacije javnog osvetljenja u parku je realizovan jo
sedamdesetih godina prolog veka. Uprkos nastojanjima preduzea JKP Javno
osvetljenje da zastarelost opreme ne utie na ambijent u parku, neke potekoe u
odravanju kao korodirani stubovi, razbijene i okrnjene svetiljke, su bile nepremostive.
Neposredno pred rekonstrukciju parka krajem 2010, u Tamajdanu je bilo oko 200
osmougaonih stubova, visine 4 metra, sa svetiljkama sferinog oblika i ivinim izvorima
svetlosti , snage 125 W. Zastareli, i sada ve neprimereni izvori, iziskivali su este zamene,
poseban oprez i niz preventivnih mera prilikom odravanja i skladitenja. Sanacija stubova
se samo delimino mogla izvriti farbanjem.

Slika 2. Tamajdanski park pre rekonstrukcije
Sve navedeno, uticalo je na odluku grada da se u okviru kompletne rekonstrukcije
parka uradi i sanacija javnog osvetljenja. Finansijska sredstva za realizaciju ovog velikog
projekta su obezbedili vlada Azerbejdana i grad Beograd.
2. NOV
Ideja
u prostoru.
formi koja
Svedena for
svrsishodna,
ovakvog re
krajnje jedn
pojedinim m
predvieni).
Karak
360. Neup
svetiljkom)
Novi
povrina u
praenje hij
polju je obe
koncentrisan
mesta sa sv
odline repr
stubova visi
sa anker-pl
antivandal z
VOPROJE
a vodilja rekon
Prema reima
je atipina z
rma, koja ne
, predstavlja
enja je i mod
nostavnom va
mestima vie
.
kteristika ova
padljivst i neu
koja je primen
im reenjem o
gradu, postig
jerarhijske vr
ezbeeno odg
na na povrin
vetiljkama i m
rodukcije boja
ine 5m, dok su
loom, toploc
zavrtnjima.
EKTOVAN
nstrukcije osv
a autora proje
za ove prostor
pretenduje n
novi koncep
dularnost, kao
aljkastom for
njih), kamera
Slika 3. Iz
akvog sistema
utralnost su p
njena i na sav
osvetljenja Ta
gnuto je istic
rednosti parko
govarajuim iz
ne kojima je
metal-halogen
a, snage 70W
u sporedne sta
cinkovani, za
NO REENJ
vetljenja Tam
ekta, prof.dr L
re, a to je in
ni na koji na
pt u projekt
o jedan od pr
rmom, obuh
a,zvunik (ne
zgled stuba sa

a je i mogu
postigniti izbo
v mobilijar u p
majdanskog
canje ambijen
ovskih eleme
zborom i poz
namenjena. I
nim izvorima
W. Isticanje ce
aze osvetljene
atim farbani,
JE
majdanskog pa
Lidije oki,
ntegrisani sist
ain da bude
tovanju javno
reduslova mul
hvaeni su st
e nuno, ve
svetiljkom
nost horizon
orom boje sis
parku (klupe, k
parka, kao jed
ntalne vredno
enata.Ogranie
icioniranjem
Instalacija osv
a svetlosti sa
entralne aleje,
e sa stubova v
sa revizion
arka je bila ne
iz tog razloga
tem - stub sa
dominantna,
og osvetljenj
ltifunkcionaln
tub sa svetilj
samo na mes

ntalne rotacije
stema osvetlje
kante za otpatk
dne od najva
osti u nonim
enje bljetanj
reflektora, ij
vetljenja broji
keramikim
, postignuto j
visine 4 i 4.5m
im otvorima,
125
enametljivost
a se pribeglo
a svetiljkom.
a ujedno je
a. Posledica
nosti. Naime,
jkom (ili na
stima gde su
e modula od
enja (stub sa
ke i sl.).
nijih zelenih
m uslovima i
ja u vidnom
ja je svetlost
i 163 stubna
gorionikom,
e upotrebom
m. Stubovi su
, opremljeni
126

Slika 4. Centralna aleja

Slika 5. Dekorativno osvetljavanje biljaka
Glavnu promenadu u parku karakterie intenzivnije osvetljenje i vea ravnomernost
u odnosu na ostale staze. Kompoziciju osvetljenja staza prati niz klupa, pa se tako u parku
moe izabrati osvetljeno mesto za sedenje ili u senci. Gradacija osvetljenja je postignuta i
naglaavanjem raskonih, koloritnih biljnih kultura koje su pozicionirane u delovima parka
u kojima nije prisutan visok nivo osvetljenosti, pa je na taj nain dat doprinos kvalitetu
nonog ambijenta. Za osvetljenje biljaka su korieni ukopavajui reflektori, ime je
minimiziranjem njihovog prisustva u prostoru postignut vei nivo bezbednosti prolaznika, a
svedenou je izbegnuto estetsko naruavanje sagledavanja pejzaa.
127

Slika 6. Deje igralite

Slika 7. Teren za sportske aktivnosti
Deje igralite, kao i teren za sportske aktivnosti, osvetljeni su sa stubova koji imaju
po dva modula - dve svetiljke. Svetiljke su tako usmerene da postoji meusobni otklon od
60 u horizontalnoj ravni, pa je postignuta vea pokrivenost svetlou povrine kojoj je
namenjena.
Posebnu dra nonoj opservaciji parka doprinosi i dinamiko osvetljenje fontane,
koje u kombinaciji sa ozvuenjem ini svojevrstan audio-vizuelni spektakl. Neke od
mnogobrojnih skulptura su osvetljene, i to reflektorima razliite snage, radi boljeg
sagledavanja.
128

Slika 8. Spomenik Desanki Maksimovi

Slika 9. Din Kihot
Dekorativno osvetljenje je dobila i zgrada Seizmolokog zavoda. Jo jedna od
novina je i postojanje instalacije video-nadzora, prisustvo 32 kamere, ime je u parku
postignut visok nivo bezbednosti. Centralni deo sistema video-nadzora nalazi se u
paviljonu za penzionere. Iako namenjen starijoj populaciji, paviljon za penzionere,
popularno nazvan ahovski, dobio je mnogo vei broj korisnika, pre svega studenata,
koji nalaze utoite i mesto za rad (nou) u jednom ovakvom prostoru.
Deo parka uz ulicu Buvar kralja Aleksandra, dobio je takoe novo osvetljenje, u
skladu sa izborom postojeih svetiljki na samom bulevaru. Iste su, radi odranja
kompozicione celine, postavljene i u delu parka namenjenom kunim ljubimcima (ugao
Resavske i Bulevara).
129

Slika 10. ahovski paviljon
Vano je napomenuti, da s obzirom na veliku investicionu vrednost projekta,
investitor nije nametao nikakva ogranienja kada je u pitanju sistem osvetljenja, niti je imao
posebne zahteve.
3. REALIZACIJA PROJEKTA
Izvoa radova rekonstrukcije instalacije osvetljenja i video nadzora je bilo JKP
Javno osvetljenje Beograd. Pripremni radovi rekonstrukcije osvetljenja parka su poeli u
decembru 2010, kada je uraena demontaa stare instalacije i opreme. Grubi graevinski
radovi su usledili u prvim mesecima tekue godine, a potom i elektromontani i fini zavrni
radovi na uregulisavanju svetiljki. Instalacija opteg osvetljenja je zavrena tokom aprila,
da bi u finalnoj fazi radova bilo izvedeno i osvetljenje paviljona za penzionere (popularno
nazvan ahovski ) i dva manja paviljona, namenjena turistikoj promociji.
Na dinamiku svih izvedenih radova su uticale pre svega vremenske prilike. Ledeni
dani u januaru i februaru su osujetili nameru izvoaa da zavri sa graevinskim radovima
iskopa zemljita , kao i polaganju kabla, ali su ispotovane sve primedbe nadzornih organa
o pridravanju tehnikih normativa vezanih za ovu vrstu poslova. Imajui u vidu da izbor
godinjeg doba za realizaciju projekta nije bio naklonjen izvoaima, ne udi odlaganje
termina za sveano otvaranje parka. injenica je da je na gradilitu bilo prisutno vie od
deset preduzea koje su angaovani na poslovima ureenja zemljita, peakih i trim staza,
igralita, izgradnji i osvetljenju fontane, instalacije celokupnog funkcionalnog i
dekorativnog osvetljenja i video nadzora, paviljona, sanaciji javnog vc-a, vodovodne i
kanalizacione mree.
Prema podacima sa lica mesta oko 200 radnika je u svakom trenutku u vreme rada
gradilita bilo prisutno u parku. Sinhronizacija svih radova, ma koliko oni bili raznorodni,
morala je da se odrava u kontinuitetu i bez posledica po bilo kog od izvoaa.
130

Slika 11. Izvoenje radova
Nedugo po poetku izvoenja radova, sruena je prvo delimino, a potom i u celini,
zatitna ograda na gradilitu, ime su se pojedini Beograani ogluili o zabranu kretanja po
parku, i time ugrozili sopstvenu bezbednost. Na taj nain je prolaznicima i njihovim kunim
ljubimcima omogueno slobodno kretanje, kao i zloupotreba prisustva deponovanog
materijala i njegovo nelegalno odnoenje. Materijalna teta koja je nanesena kraom
bakarnog ueta za izradu prstenova za oblikovanje potencijala 55 stubnih mesta je minorna
u odnosu na poremeenu dinamiku rada i tehnologiju procesa, kao posledice ovakvog
(ne)dela. Ovakvim stanjem na licu mesta, izvoaima preutno povereno da se staraju za
sveoptu sigurnost, u netipinim uslovima.
Jo jedan test snalaljivosti koji su uspeno poloili radnici JKP Javno osvetljenje
Beograd odnosio se na segment pozicioniranja stubova. Naime, nakon geodetskog
obeleavanja lokacija stubova, ispostavilo se da je nepoznanica visinska kota temelja
stubova, i da e se utvrditi nakon izrade staza, koje su, ispostavilo se, osnovni reperi. Time
je jo jednom potvreno koliku je vanu ulogu odigrala saradnja i kolegijalnost radnika vie
izvoakih firmi, ijim je zajednikim naporima prevaziena i ova prepreka, pa je tako za
svaki pojedinani stub raena nivelacija i to tek po poploavanju staza, montiranju svetiljki,
tj.kamera (modula), iako su stubovi postavljeni pre staza.
U novijoj istoriji graditeljstva u Beogradu, nijedan projekat nije toliko privukao
panju medija, kao projekat rekonstrukcije parka Tamajdan. Kontroverzan, pre svega po
doivljaju u javnosti izvora finansiranja (dalekog Azerbejdana) i insinuacijama na raun
ustupaka koje smo morali da uinimo, ne bi li realizivali projekat.
Danas, nekoliko meseci po otvaranju (i smirivanju strasti), moemo rei da
Beograani krajnje afirmativno govore o novom Tamajdanu. Sproveli smo anketu meu
posetiocima, razliite starosne dobi: svi se slau da rekonstrukcija parka nije naruila optu
atmosferu, ve je poveala utisak bezbednosti i dobrodolice, emu najvei doprinos ima
upravo novo osvetljenje. Primeen je i vei broj posetilaca, koji su usmereni ka razliitim
sadrajima u parku, bilo da su to deja igralita, teretana na otvorenom, prostor za slobodno
kretanje kunih ljubimaca, ili ahovski me. Treba napomenuti da se sve aktivnosti u parku
mogu nesputano odvijati i u nonim satima, upravo zahvaljujui osvetljenju. Kao jo jedna
od pohvala koje su naveli ispitanici je i da je drastino smanjen broj poseta narkomana.
131


Slika 12. Glavna promenada u parku

injenica je da je Tamajdanski park ovom rekonstrukcijom dobio nov vizuelni
identitet, koji se umnogome razlikuje od starog, koji e mnogi pamtiti na poseban,
sentimentalan nain. Nadamo se, i verujemo da e i nov zauzeti vano mesto u emotivnoj
memoriji svojih posetilaca, i da e i budue generacije govoriti o njemu sa istim
nadahnuem kao i njihovi prethodnici.


Slika 13. Glavna promenada u parku(no)

132

133

Jelena Ivanovi ekularac62, Nenad ekularac63
PRIMENA KAMENA KAO KROVNOG POKRIVAA PRI
REKONSTRUKCIJI I IZGRADNJI OBJEKATA
Rezime
U arhitekturi, u prolosti, razliiti materijali koristili su se za pokrivanje objekata toga
doba. Odabir vrste krovnog pokrivaa zavisio je od namene i veliine objekta, tako da
su sve crkve, upravne zgrade i vani srednjevekovni objekti prvobitno bili pokriveni
kamenim ili olovnim ploama kao finalnim krovnim pokrivaem.
Tendencija povratka kamena kao autentinog krovnog pokrivaa pri rekonstrukciji
srednjevekovnih zdanja i crkava, kao i uvoenje kamena kao krovnog pokrivaa na
novim objektima u istorijski zatienim jezgrima, mogua je samo uz ispunjenje
savremenih principa i zahteva graevinske fizike.
Kljune rei
Kamene ploe kao finalni krovni pokriva, savremeni principi dvostrukog vetrenja
krovova, rekonstrukcija srednjevekovnih objekata, uklapanje u ambijentalnu celinu.
APPLICATION OF STONE AS A ROOFING IN THE
RECONSTRUCTION AND CONSTRUCTION
Summary
In architecture, in the past, different materials were used for covering the buildings. The
selection of the type of roofing depended on the purpose and size of the building; thus
all the churches, administrative buildings and important medieval buildings were
originally covered with stone or lead slabs as the final roofing material.
The tendency of return of stone as an authentic roofing in the reconstruction of medieval
buildings and churches, as well as the introduction of stone as a roofing on the new
buildings in protected historic cores, is possible only if fulfilled modern principles and
requirements of the physics of construction.
Keywords
Stone slabs as the final roof covering, modern principles of double ventilation of roofs,
reconstruction of medieval buildings, fitting into the ambience.

62
Dr, docent, dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, Beograd, Srbija
jelenais@sezampro.rs
63
Dr, docent, dip.lin.arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, Beograd, Srbija
nseki@sezampro.rs
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
134
1. MATERIJALI PRIMENJENI ZA POKRIVANJE
SREDNJEVEKOVNIH OBJEKATA
Geostrategijski poloaj Balkanskog poluostrva uticao je na razvoj Balkanskih
zemalja, smetenih na raskru Zapada i Istoka izmeu Evrope i Male Azije. Na ovom
prostoru ukrtali su se interesi raznih kultura i tekovina, dolazilo je do razmene znanja i
ideja kao i naunih dostignua i iskustava toga vremena to je nesumnjivo uticalo i na
arhitekturu i na graditeljstvo toga doba. Vetina graenja u srednjovekovnoj Srbiji bila je na
vrlo visokom nivou o emu svedoe i danas sauvane mnogobrojne graevine iz toga doba.
Sama graditeljska tehnika toga vremena bila je na vrlo visokom stepenu razvoja kao i
sveukupna srednjevekovna kultura i nauka celog Balkanskog poluostrva.
Dokaz o primeni razliitih materijala za pokrivanje krovova na objektima toga doba
nalazimo na brojnim freskama sauvanim u crkvama i manastirima tada podignutim, koje
prikazuju ktitore (ljude koji finansiraju gradnju pomenutih graevina) kako dre maketu
graevine koju oni podiu. Nepoznati slikari su primenom razliitih boja pokuali crteom
da sauvaju autentini izgled ovih objekata pa otuda krov naslikan crvenom bojom
predstavlja krov pokriven proizvodima od peene zemlje (crepom i eramidom), golubije
plavom bojom predstavljan je krov pokriven olovom, braon bojom predstavljan je krov
pokriven drvetom i sivom bojom kameni krovni pokriva.
Odabir vrste pokrivaa zavisio je od namene i veliine objekta tako da su crkve,
upravne zgrade i svi vani objekti bili pokriveni kamenim ili olovnim ploama. Pored ovih
materijala kao krovni pokriva koristili su se drvo i proizvodi od peene zemlje (crep i
eramida).
1.1. PRIMENA KAMENA KAO KROVNOG POKRIVAA
Manje crkve i druge graevine unutar manastirskih kompleksa esto su pokrivane
kamenim ploama. Predpostavlja se da su najstarije srednjovekovne graevine, u najveem
broju sluajeva, prvobitno bile pokrivene kamenim ploama kao finalnim pokrivaem. U
Srbiji u srednjem veku objekti pokriveni ovim kamenim kriljcem su pokriveni ploama u
neobraenom stanju i u debljini od 5 cm. Primena ovih ploa na reprezentativnim
objektima toga doba zahtevala je i njihovu veu obradu pa otuda i debljina ovih obraenih
ploa ne prelazi 3 cm.
Primeri pokrivanja krovova kamenim ploama sauvali su se i do danas na Svetoj
gori, na Atosu, u Grkoj, u okviru manastira Hilandar.
Na Svetoj Gori, na Hilandaru, kamenom kao krovnim pokrivaem pokriveni su
mnogi objekti unutar manastirskog kompleksa: konaci, kule (pirgovi), paraklisi (crkve). Svi
konaci bili su pokriveni kamenim ploama, prirodno cepanim, skoro neobraenim i dosta
debelim (slika 1.). Nain pokrivanja kamenim ploama sauvao se i danas na nekim
objektima. Razlog velike primene kamena kao pokrivaa ogledao se u tome to je kamena
bilo dovoljno i nije zahtevao vei tehnoloki proces (poput olova) ve je on bio prirodni
materijal koga je trebalo samo malo doraditi i primeniti na objektu. Primena kamena u
izgradnji objekata toga doba bila je veoma velika i on se koristio u gradnji temelja, zidova,
svodova, a pojedine vrste kamena primenjivale su se i za izradu dekorativne plastike i
ornamenata kako na fasadi tako i u enterijeru ovih objekata ali i kao podna obloga.


135

Slika 1. Manastir Hilandar
kamen kao krovni pokriva
Slika 2. Crkva Sv. Arhanela, kamenom
prepokriven krov i kupola
Pokrivanje krovova kamenim ploama vreno je na taj nain to su kamene ploe
manjih dimenzija, veoma malo pritesane postavljane vrlo gusto, u blatu ili na suvo preko
svodova. Ploe su polagane skoro horizontalno sa veoma malim nagibom ka spolja, da bi se
omoguilo oticanje vode. Svaka ploa gornjeg reda pokrivala je spojnicu ploe nieg reda.
Ovo stepenasto povlaenje blago nagnutih ploa spreavalo je mogunost prodora vode
kroz konstrukciju. Sam kamen koji se koristio u ove svrhe morao je biti kompaktan,
zgusnut, lak za obradu (pogodan za klesanje i cepanje) naroito u ploe debljine 3 do 5 cm.
Ova vrsta kamena zove se kriljac, veoma je pogodan za ovu namenu i sive je boje. Veliku
primenu kao krovni pokriva imao je ba iz razloga njegovih dobrih osobina i mogunosti
lakog i dobrog cepanja u ploe pa odatle i njegovo masovno korienje ne samo kao
pokriva ravnih ve i za pokrivanje krivih povrina: svodova i kalota na kubetima.
Manje crkve i druge graevine esto su pokrivane kamenim ploama, a o tome
svedoe i ostaci kamenog pokrivaa na izvesnom broju crkava iz tog vremena. Pokrivanje
kamenim ploama svodnih povrina izvodi se ploama manjih dimenzija koje su se
postavljale gusto direktno preko svoda u suvo ili se koristilo blato za ispunjavanje spojnica.
Umesto blata kao veziva za ispunjavanje spojnica izmeu kamenih ploa koristio se i kreni
malter ili kreni malter sa santorinijskom zemljom (prirodni poculan). Ploe su postavljane
skoro horizontalno sa veoma malim nagibom nanie ka spolja, radi odvoenja vode sa
povrine krova. Kamene ploe su nepravilnog oblika, malo pritesane i debljine 2 do 3 cm.
Ovakvim nainom pokrivanja kupole i svodovi nisu menjali naroito svoj oblik, jer su
dobijali samo omota od kamena ali su primali znatno optereenje jer je kamen vrlo teak.
Primeri ovakvog naina pokrivanja su crkva Sv. Arhanela (slika 2.), Sv. Trifuna, skit Sv.
Trojice, paraklis Sv. Save i druge u okviru manastira Hilandar na Svetoj Gori. Danas jo
uvek veliki broj konaka, kelija (monakih stanova) i skitova (vrsta manastira) na Svetoj
Gori pokriveni su kamenim ploama.
Kamene ploe su osim direktno preko svodova polagane i preko daane oplate od
kestenovog drveta postavljene preko drvene krovne konstrukcije. Ova krovna konstrukcija
morala je da bude vrlo jaka jer je bila naroito optereena ovim tekim krovnim
pokrivaem teine izmeu 300 do 500 kg/m.
S obzirom da je bilo gotovo nemogue potpuno spreiti prodor vode kroz pokriva
pod uticajem jakog vetra koji u zimskim mesecima duva s mora bilo je potrebno preduzeti
dodatne mere da bi se spreilo eventualno prokinjavanje i prodor vlage sa krova u prostor
koji se koristio. U vreme kada su podizani ovi objekti tavanski prostori se nisu koristili pa
136
se preko drvene tavanine konstrukcije, a u okviru tavana izvodio karatavan tj. sloj blata
koji je mogao da upije vodu usled prokinjavanja.
Kako se manastir Hilandar nalazi na poluostrvu Atos u Egejskom moru, snani
vetrovi koji duvaju sa mora i vlaga koju sobom nose prodirala je duboko kroz zidove i
svodove ovih objekata i ugroavala ivopise oslikane na svodovima i zidovima ovih
graevina. Celokupna povrina zidova, svodova, kupola crkava bila je ivopisana, oslikana
"al fresco" tehnikom, tj. oslikana zemljanim bojama na sveem malteru, tako da se boja
suila zajedno sa malterom i postala postojana i nepromenljiva.
Kamene ploe kao pokriva u velikom broju sluajeva nisu mogle da spree
prokinjavanje i prodor vlage kroz svodove i kupole crkava, tako da su freske naslikane u
unutranjosti ovih objekata bile direktno ugroene. Uoavanjem ovog oteenja
neprocenjivog bogatstva ivopisa u crkvama i ostalim objektima, pristupilo se zameni
prvobitno postavljenog kamenog pokrivaa i prepokrivanju svodova i krovova olovnim
ploama i olovnim limom, kao najboljem ali i najskupljem reenju, jo u srednjem veku. Iz
tog razloga pojedini objekti su promenili svoju prvobitnu materijalizaciju i izgled.
2. PRIMENA SAVREMENIH PRINCIPA DVOSTRUKO
VETRENIH KROVOVA SA KAMENOM KAO KROVNIM
POKRIVAEM
Tendencija zadravanja kamenog pokrivaa na nekim objektima, kao i povratka
kamena, kao autentinog krovnog pokrivaa, i izgleda ovih spomenika kulture mogua je
iskljuivo uz primenu savremenih principa dvostrukog vetrenja krova. Na ovaj nain je
omogueno zadravanje autentinog pokrivaa ili zamena postojeeg pokrivaa prvobitnim
uz ispunjenje neophodnih zahteva i principa savremene graevinske fizike, a to su: vetrenje
odmah iznad svoda to omoguava postojee masivne svodne konstrukcije najee
oslikane vievekovnim starim freskama neprocenjive vrednosti, vetrenje finalnog krovnog
pokrivaa tj ostvarenje mogunosti konstantnog strujanja vazduha u sloju iznad
hidroizolacije a ispod pokrivaa i mogunost isuenja eventualno nastale vlage (kondenza) i
prokinjavanja.
Predlog rekonstrukcije ovog pokrivaa a prema zahtevima savremene graevinske
fizike izvodi se na sledei nain i sa sledeim slojevima krova (slika 3.):
- letve 5/5cm - postavljaju se upravno na strehu tj u pravcu oticanja vode, a preko
postojee konstrukcije svoda (1),
- daana podloga 2.4 cm preko letvi (2),
- rezervna hidroizolacija poloena preko daane podloge (3),
- letve 5/5 cm - postavljaju se upravno na strehu tj u pravcu oticanja vode, a
preko daane pologe prekrivene rezervnom hidroizolacijom (4),
- daana podloga 2.4 cm preko letvi (5),
- hidroizolacija posuta finom kamenom sitnei, izvodi se preko daane
podloge (6),
- kamene ploe u malteru polau se preko daane podloge i hidroizolacije (7).
137

Slika 3. Detalj slojeva krova pri pokrivanju kamena

Na ovaj nain omogueno je vetrenje samog svoda ispod koga se nalaze freske, i
vetrenje (iznad sloja hidroizolacije) kamenog pokrivaa tj isuenje kondenza koji se javlja
sa donje strane kamenih ploa u ranim jutarnjim satima, kao i isuenje vlage nastalo
prokinjavanjem izmeu kamenih ploa (slika 4.). Primena savremenih principa dvostrukih
vetrenih krovova sa kamenom kao krovnim pokrivaem izvedena na ovaj nain omoguila
bi ouvanje fresaka starih i vie vekova i uspenu rekonstrukciju srednjevekovnih objekata
neprocenljive vrednosti, kao doprinos ukupnoj svetskoj kulturnoj batini.
Kako se pokrivanje krovova kamenom zavrava na strehi tako to su kamene ploe
pritesane i naravno bez postojanja posebnih horizontalnih kanala za odvod vode (oluka), na
ovaj nain omoguen je nesmetan ulaz vazduha kod strehe i nesmetano strujanje vazduha
izmeu drvenih letvi postavljenih upravno na strehu uz obavezno postavljanje ozranika pri
slemenu. Na taj nain omogueno je neometano strujanje vazduha od strehe ka slemenu.


Slika 4. Postavljanje kamenog
krovnog pokrivaa
Slika 5. Novoizgraeni objekat
pokriven kamenom, Volos , Grka
1
2
3
4
5
6
7
v
e
n
tila
tio
n
v
e
n
tila
tio
n
139
Ovaj princip pokrivanja kamenim ploama sa dvostruko vetrenim krovnim
pokrivaem po prvi put je primenjen u maju 2005. godine prilikom rekonstrukcije i
revitalizacije postojeeg objekta "Senara", u neposrednoj blizini zidina kompleksa
manastira Hilandar.
3. ZAKLJUAK
Zamena dotrajalih i oteenih kamenih ploa na krovovima koji su jo uvek
pokriveni kamenom kao i ponovno prepokrivanje krovova iji je prvobitni kameni krovni
pokriva u meuvremenu zamenjen nekim drugim pokrivaem (eramidom, crepom ili
olovnim ploama) a uz primenu navedenih savremenih principa dvostruko vetrenih
krovova, omoguie vraanje prvobitnog autentinog izgleda starim konacima, skitovima i
ostalim vievekovno starim objektima. Na ovaj nain daje se doprinos ouvanju i
unapreenju svetske kulturne batine.
Pored navedenih primera sanacije i rekonstrukcije srednjevekovnih objekata, ovi
savremeni principi pokrivanja krovova kamenom primenjeni na novoizgraenim objektima
(slika 5.) doprinee njihovom uklapanju u ambijentalnu celinu u cilju njenog ouvanja i
unapreenja.
LITERATURA:
[1] S. Nenadovi: Building technology in Medievel Serbia, Belgrade, Prosveta, (2003), 444
[2] R. Findrik: Raka batina 2, Zavod za zatitu spomenika kulture Kraljevo, Kraljevo (1980),
223-225
[3] V. Kora, M. Kovaevi:Hilandar monastery, Palaces and Fortifications, Serbian Institute for
protection of Cultural Monuments, Serbian Academy of Sciences and Arts, Belgrade (2004),
[4] P. Fasio, H.Ge, J. Rao: Research in Building Physic and Building Engineering, Taylor &
Francis (2006), 489-493

140

Kristina Zubovi1
SOCIO-EKONOMSK OPRVDNOST PRIMENE
KONVERTOVNE SUNEVE ENERGIJE
Rezime
Osnovni cilj ovog rada je da pokae da je solrn toplotn energij najisplativiji i
najprktiniji izvor grejnj, jer im potencijl d pokrije 50% od ukupne trene
toplote. Z postiznje ovog cilj potrebno je da se usavre postojee i da se razviju nove
tehnologije z nove sektore ko to su stmbene zgrde i industrijski sektor. Pre svega
se misli na potrebu razvijanja kompaktnih baterija za sezonsko skladitenje suneve
energije, industrijskih aplikacija i solarnog hlaenja. U ovom radu e biti istaknut socio-
ekonomski aspekt kao jedan od kljunih aspekata za postizanje tog razvoja, kao i zato
se u Srbiji ne koristi dovoljno konvertovana suneva energija, iako za to postoje
potencijalni uslovi.
Kljune rei
konvertovana suneva energija, socio-ekonomski aspekt, solarno grejanje i hlenje
SOCIO-ECONOMIC JUSTIFICATION OF THE USE OF
CONVERTED SOLAR ENERGY
Summary
Basic goal of this paper is to show that the solar thermal energy is the most cost-
effective and most practical source of heating, because it has the potential to cover 50%
of the total required heat. To achieve this goal it is necessary to improve the existing
and to develop new technologies for new sectors such as residential buildings and
industrial sector. It primarily refers to the need of developing compact batteries for
seasonal storage of solar energy, industrial applications, and solar cooling. In this paper
will be highlighted the socio-economic aspect as one of the key aspects in achieving
this development, as well as why in Serbia the converted solar energy is not used
enough, although there are potential conditions.
Key words
converted solar energy, socio-economic aspect, solar heating and cooling

1
Alexander College of Arts, Business & Management, Belgrade, Serbia, student doktorskih studija Arhitektonskog
fakulteta Univerziteta u Beogradu, christine@verat.net zubovic.k@orion.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
141
1. UVOD
Skoro 50% od ukupne energije (koj se trenutno troi u Evropi) se koristi z
proizvodnju toplotne energije bilo u dome ili industrijske svrhe. S obzirom d se vein
te energije proizvodi kroz sgorevnje fosilnih goriv (ko to su nft, gs i uglj), njen
proizvodnja ima tetne uticje n ivotnu sredinu koji proizilze prvenstveno iz poveznih
emisij gsov stklene bte, ko i iz proces ekstrkcije resurs. Proces hlenja se,
takoe, uglavnom postie pomou upotrebe elektrine energije.
D bi drstino promenile situciju, drve Evropske Unije su sebi postvile za cilj
d znjno poveju kpcitet korienj obnovljivih izvora energije u sektoru grejnj.
EU oekuje da e se do 2020. godine, kapacitet korienja obnovljivih izvora energije u
sektoru grejanja poveati za 20%. A usled deavanja u svetu, Srbija se trudi da prati
tendencije EU, formiranjem Strategije za razvoj energetike Republike Srbije.
2. BITNE KARAKTERISTIKE SUNEVOG ZRAENJA
U toku itavog razvoja oveanstva, ovek je sve do pre nekoliko stotina godina
koristio iskljuivo energiju sunevog zraenja za podmirivanje svojih potreba.
Potrebno je napraviti odgovorajui prijemnik suneve energije odnosno kolektor,
kako bi omoguili da se dobijena energija Sunca iskoristi za odreene namene.
Apsorbovana toplotna energija sunevog zraenja se akumulira u baterijama, ali je, takoe,
potrebno da se razvije i napravi odgovarajua tehnologija pomou koje bi se skladitila
toplotna energije (tokom letnjih meseci ili danju), kako bi mogla da bude iskoriena u
trenutku smanjene osunanosti (tj. u zimskom periodu ili nou).
3. NAINI PRIMENE TERMALNE KONVERZIJE
U praksi se termalna konverzija suneve energije koristi za: zagrevanje sanitarne
vode u stambenim objektima (kuama i stanovima) i (raznim) javnim objektima (kao to su
hoteli (slika 1), hosteli, obdanita, kole, bolnice, restorani, domovi za studente, domovi za
stara lica, sportsko-rekreativni objekti, itd.); zagrevanje vode u bazenima kako u kuama,
tako i u sportsko-rekreativnim centrima (najnoviji primer takve primene u Srbiji, je
postavljanje solarnih panela na krov plivalita SRC Tamajdan, koji omoguava
maksimalnu utedu energije, posebno tokom letnjih meseci); destilaciju i zagrevanje vode
ili drugih fluida koji se koriste u industriji; suenje poljoprivrednih proizvoda i zagrevanje
staklenika i plastenika u poljoprivrednoj proizvodnji (slika 2); zagrevanje prostora (kao
dopunsko sredstvo elektrinoj energiji, kada postoje uslovi za to-u vidu postojanja dovoljne
osunanosti); i za hlaenje (stambenog, javnog ili industrijskog) prostora.

Slika 1. Hotel Aneto u paniji
142

Slika 2. Plantaa u Kirchbichl-u u Austriji
4. TOPLOTNI SOLARNI KOLEKTORI
Da bi se energija Sunca (koja je prisutna na celoj povrini planete Zemlje) iskoristila
za odreene potrebe, potrebno je napraviti odgovorajui prijemnik suneve energije
odnosno kolektor.
Kolektori su povrine koje, primajui Sunevo zraenje, apsorbuju toplotu, koju
zatim prenose do skladita toplote ili do mesta gde e biti koriena (i gde e biti izvrena
konverzija toplotne suneve energije u elektrinu energiju). Najee korieni prijemnici
toplote su bojleri za zagrevanje sanitarne vode (slika 3).

Slika 3. Toplotni solarni kolektor za zagrevanje sanitarne vode
Postoje ravni ploasti solarni kolektori i (ree korieni) fasadni solarni kolektori
(slika 4). ee koriene, ravne ploaste solarne kolektore, sa najeom povrinom od
oko 2 m2 (koja moe da primi oko 1800kWh toplotne energije u toku jedne godine),
odlikuju visok koeficijent apsorbcije suneve energije. Zahvaljujui korienju razliitih
materijala (sa mogunou apsorbovanja i do 98% dospele energije) kao to su bakar,
aluminijum ili nerajui elik, koji se primenjuju sa razliitim tehnologijama zavarivanja,
postie se visoko efikasan proces razmene toplote u kolektoru. Za postizanje to vee
energetske efikasnosti, pored materijala od kog je kolektor, od izutetne vanosti je i
povrina, mesto postavljanja (orijentacija i nagib) kolektora. Oni mogu biti instalirani na
ravan krov, mogu biti integrisani u krov ili mogu biti postavljeni kao samostojea
instalacija (na krovu ili na terenu), kao to je to prikazano na slici 5. U letnjem periodu se
u solarnim kolektorima, usled stagnacije, tj. mirovanja kolektora, postiu veoma visoke
temperature i do 210C.
143

Slika 4. Transparentan solarni toplotni kolektor integrisan u fasadu

Slika 5. Zgrada Parlamenta EU u Brisel-u, u Belgiji
Bolja termika izolovanost vakuumskih (metalnih) cevi, ini vakuumske toplotne
kolektore energetski efikasnijim u odnosnu na druge toplotne solarne kolektore, ija
efikasnost najvie dolazi do izraaja u hladnijim periodima u toku godine. S obzirom da je
njihova cena 50% vea od cene obinih kolektora, oni se najee postavljaju u objektima u
kojima postoji stalna potreba za velikom koliinom tople vode (kao to su na primer
sportsko-rekreativni objekti ili hoteli).
5. DEAVANJA U OVOJ OBLASTI I MOGUA REENJA
PROBLEMA U PRIMENI SUNEVE ENERGIJE
Zahvaljujui nauniku i istraivau, Branku Laloviu, u periodu od 1975. do 1990.
godine, u Srbiji odnosno Jugoslaviji se poelo sa istraivanjima, razvojem i primenom
solarne energije (kada su, po prvi put, instalirani mnogi veliki sistemi za zagrevanje
sanitarnih voda, i to najvie u hotelima i turistikim centrima na Jandranskom primoriju).
Strategija EU predvia da se do 2020. godine, kapacitet korienja obnovljivih
izvora energije u sektoru grejanja povea za 20%, do 2025. godine za 40%, a do 2050.
godine za 50%. to dovodi do pretpostavke, da e do 2030. godine, tehnoloki napredak
dovesti do smanjenja (ekonomskih) trokova za oko 60%.
Ukoliko se i dalje budu koristila fosilna goriv odnosno elektrina energija kao
glavni resurs za grejanje i hlaenje zgrada, ko rezultt iscrpljivnj prirodnih resurs s
144
ekonomskog aspekta, ivot e za veinu ljudi postati previe skup. to moe, sa
sociolokog apekta da dovede do jo veeg pogoranja ivotnog standarda, odnosno jo
veeg siromatva veine stanovnika u itavom svetu, to se odnosi i na Srbiju.
U odnosu na ostale zemlje u svom okruenju, Srbija u mnogo manjoj meri koristi
obnovljive izvore energije, prevashodno konvertovanu sunevu energiju, iako za nju ima
mnogo vei potencijal. Razlog takvih drastino razliitih tehnolokih barijera (koje postoje
u veini zemalja), stvaraju i politiki okvirni uslovi, kada ne postoje politiki mehanizmi
podrke od strane drave.
Najei mogui razlozi za nedovoljnu primenu obnovljivih izvora energije kako u
Srbiji, tako i u veini zemalja, su nizak ivotni standard stanovnitva, nizak stepen
energetske efikasnosti u svim oblastima potronje energije, male cene elektine energije
(bar ne toliko velike da bi ljude navele da sami razmiljaju o alternativnim izvorima
energije), kao i nedostatak znanja i politikih odluka koje bi obuile i podigle svest
stanovnitva o znaaju primene OIE.
Jaina i delovanje sunevog zraenja su promenljivi u odnosu na deo dana i na deo
godine, s obzirom da je zimi delovanje sunevog zraenja manje nego leti, pa bi iz tog
razloga trebalo razviti novu generaciju solarnih termalnih tehnologija. A u prelaznim
periodima u toku godine bi trebalo, kao podrku uz sunevu energiju, koristiti i neki od
energetski efikasnih sistema grejanja kao to su podno-zidni sistemi grejanja, odnosno
niskotemperaturni sistemi grejanja, ime bi se ostvarila uteda od oko 45% elektrine
energije za grejanje i od oko 75% elektrine energije za zagrevanje sanitarne vode.
Potrebno je unaprediti novu tehnologiju za skladitenje akumulirane toplotne
energije koja podrazumeva dva tipa akumulatorskih baterija, tj. tehnologiju za kratkotrajno
skladitenje (od 1-7 dana) i tehnologiju za sezonsko skladitenje energije (skladitenje
energije akumulirane tokom leta za zimu).
U cilju postizanja tih rezultata, osmiljena je Strategija za razvoj energetike
Republike Srbije koja ima za cilj da do 2015. godine, selektivnim korienjem novih i
obnovljivih izvora energije, uspori rast uvoza energenata, smanji negativan uticaj na
ivotnu okolinu, otvori jednu dodatnu aktivnost za domau industriju, zaposli lokalno
stanovnitvo i prilagodi domau praksu u oblasti energetike sa praksom i regulativom EU.
ime bi se: smanjila energetska zavisnost; poveala zaposlenost stanovnitva
naunog i strunog kadra u oblasti istraivanja, razvoja, proizvodnje, odravanja ,
servisiranja, marketinga i eventualnog izvoza novih proizvedenih solarnih tehnologija;
smanjili trokovi kunog budeta po domainstvu za kupovinu energenata, to bi, sa
sociolokog aspekta, doprinelo smanjenju siromatva; i smanjilo zagaenje ivotne sredine.
Ispunjavanjem zadatih ciljeva Srbija e se pribliiti i ostvarenju zahteva EU da
sunce ima najvei udeo u primeni OIE, kao i racionalnom korienju energenata, imajuu u
vidu da je, sa tehnikog i ekonomskog aspekta, Srbija ve iskoristila vei deo sopstvenih
resursa.
Potrebno je podsticati implementaciju solarne tehnologije u postojee stambene,
javne i industrijske objekte i gradnju novih solarnih aktivnih (energetski efikasnih) zgrada,
kroz subvecionisanje kupovine solarnih sistema za zagrevanje sanitarne vode, davanje
beskamatnih kredita ili oslobaanje od PDV-a nabavku opreme (ime bi se skrenula
panja na solarnu tehnologiju i kako bi se poveala prodaja opreme). Takoe je potrebno
pomoi proizvoaima da uspostave kvalitetnu proizvodnju i prodaju, uz subvencionisanje
proizvodnje solarne opreme putem davanja kredita ili bezpovratnih sredstava od strane
drave.
145
6. ZAKLJUAK
Zbog sve veih socijlnih, ekolokih i ekonomskih trokov zbog klimtskih
promen, sve Evropske drave sa svojim nadlenim institucijama, ukljuujui i Srbiju, su
primorane d ubrzaju proces k veoj primeni i podsticanju korienja ekonomine odrive
energije zsnovne n obnovljivim izvorim energije. Poveanom upotrebom OIE je
mogue smanjiti emisiju gasova staklene bate, smanjiti zavisnost od uvoza fosilnih goriva
i usporiti troenje sve vie oskudnih resursa oslobaajui ih za korienje za neke druge
namene u kojima su tee zamenljivi.
Uz pomo ekonomske podrke drave, mogue je usavriti postojee, razviti nove i
podstii proizvodnju i veu primenu solarne tehnologije (i ostalih vidova OIE).
Zapoljavanjem stanovnika u ovom sektoru, mogue je smanjiti nezaposlenost
stanovnitva, ime bi se smanjilo i siromatvo.
LITERATURA
[1] B. Lalovi: "Nasuno Sunce", Nolit, Beograd, 1982.
[2] Strategija razvoja energetike Republike Srbije, do 2015. godine
[3] Solar Heating and Cooling for a Sustainable Energy Future in Europe Vision Potential,
Deployment Roadmap, Strategic Research Agenda, from: http://www.rhc-
platform.org/cms/fileadmin/user_upload/Structure/Solar_Thermal/Download/ESTTP_SRA_R
evisedVersion.pdf
[4] http://www.ekapija.com/website/sr/page/389901
[5] http://esttp.org/cms/front_content.php
[6] http://www.jeffersoninst.org/
[7] http://www.mastersolar.rs/
[8] http://www.planeta.org.rs/41/16%20energija.htm
[9] www.smartfacade.nl

146

147

Kristina Zubovi2
FAKTORI KOJI UTIU NA ENERGETSKU EFIKASNOST I NJEN
ZNAAJ U VERTIKALNOM TRANSPORTU
Rezime
Ovaj rad pokazuje da su lift odnosno eskalator ili pokretne stepenice nuno sastavni deo
jednog energetski efikasnog objekta. Osnovni elementi potrebni za projektovanje lifta ili
pokretnih stepenica e biti prikazani kroz eme. Prikazane eme pokazuju elemente koji
mogu da budu faktori koji utiu na energetsku efikasnost u pogledu utede energije,
efikasnijeg tranporta putnika, ali i korienih resursa i materijala potrebnih za rad lifta.
Kljune rei
energetska efikasnost, lift, pokretne stepenice, vertikalni transport, efikasan transport
FACTORS AFFECTING ENERGY EFFICIENCY AND ITS
IMPORTANCE IN VERTICAL TRANSPORT
Summary
This paper shows that the elevator or escalator i.e. moving stairs are inevitably a part of
an energy-efficient building. The basic elements needed to design an elevator or
escalator will be displayed through the schemes. Showed schemes present elements
which may be factors that affect energy efficiency in terms of energy saving, efficient
tranport of passengers, and used resources and materials needed to operate the elevator.
Key words
energy efficiency, elevator, escalator, vertical transport, efficient transport


2
Alexander College of Arts, Business & Management, Belgrade, Serbia, student doktorskih studija Arhitektonskog
fakulteta Univerziteta u Beogradu, christine@verat.net zubovic.k@orion.rs.
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
148
1. UVOD
Liftovi i pokretne stepenice ine 2-10% energetske potronje objekt, dok zgrde
potroe vie od 40% od ukupne potronje energije u svetu. Kko urbne sredine rstu, tako i
trokovi energije rstu, a s obzirom da vie od polovine svetskog stanovnitva ivi u
grdovim, od velikog je znaaja pitanje energetske efikasnosti liftova i pokretnih stepenica
(eskalatora), odnosno faktora koji utiu na poboljanje njihove energetske efikasnosti.
Energetski efikasan vertikalni i kosi transportni sistem treba da zadovolje nekoliko
kriterijuma, kao to su: udobnost (kroz glatku vonju liftom i kvalitetan dizajn same
kabine lifta), efikasnost (tednjom energije uz upotrebu najsavremenijih disk tehnologija za
kontrolu energetske potronje liftova ili pokretnih stepenica), bezbednost (u toku ulaska i
izlaska iz lifta, kao i u toku svih vanrednih situacija) i ekologija (upotrebom ekolokih
materijala, koji ne zagauju ivotnu sredinu i za koje je poeljno da mogu da se recikliraju).
2. ELEMENTI KOJIMA SE POSTIE UTEDA ENERGIJE
Korienjem naprednih tehnologija postiemo veu energetsku efikasnost
vertikalnih transportnih sistema, u pogledu vee utede energije, jer je pomou energetski
efikasnih i ekolokih komponenata, liftovima omogueno da koriste manje energije, dok su
za izradu komponenata za lift i pokretne stepenice korieni ekoloki materijali koji imaju
smanjen negativan uticaj na ivotnu sredinu. Kljuni elementi pomou kojih se postie
uteda energije su: (regenerativan) konvertor, (nikl-vodonina) baterija za punjenje, (PM)
motor sa svojim magnet vratima, LED osvetljenje, (automatski ukljuena) ventilacija
(prilikom poziva lifta), (smart) kontrolna tehnologija, automatski senzori i kontrolori.
3. PREDNOSTI ENERGETSKI EFIKASNIH LIFTOVA
Prednosti energetski efikasnih vertikalnih sistema su: uteda energije, poboljana
efikasnost saobraaja, minimalno rasipanje delova, bezbednost i pouzdanost u radu.
Energetski efikasni vertikalni transportni sistemi imaju efikasniju potronju energije, u
pogledu potronje energije tokom rada i stand-by reima, ventilacije, ali i osvetljenja kabine
lifta ili pokretnih stepenica. Najzad, i pored utede energije mogue je postii bri transport.
Liftovi opremljeni energetski efiksnim diskovima za diznje mine su 50-70%
efiksniji od klasinih liftova koji koriste konvencionlnu 2-brzinsku vuu ili hidrulinu
tehnologiju. Z rzliku od hidrulinih liftov, ovi diskovi ne zhtevju ulje ili otvaranje
rupe buenjem, pa je znaajno smanjen negativan uticaj na ivotnu sredinu, kao i rizik od
poara. A zahvaljujui analizama karakteristika materijala i naina na koji su napravljene
komponente, znaajno su smanjene i veliine i teine vrata, kabine, okvira kabine, ina i
ostalih komponenata lifta i komponenata pokretnih stepenica.
Stnd-by reenj omoguavaju npjnje opreme i kada lift nije u upotrebi, to je
nroito znaajno u niskim zgradama s intervalima izmeu period korienj lift.
Regenertivna reenj mogu d obezbede 20-35% utede energije, jer se u takvim
sistemima energij stvara i kd se lift ne koristi. Zahvaljujui sistemu kontrole destinacija,
koji optimizuje sobrj lift, mogue je smnjiti veliinu i broj liftov koji su potrebni u
zgrdi. U ovakvim energetski efikasnim sitemima koriste se iskljuivo LED i ekoloko
149
efiksno fluorescentno osvetljenje, jer ono moe d smnji potronju energije i do 80% u
odnosu n konvencionlne tehnologije osvetljenj, ime se smanjuje emisija tetnih gasova.
Reenje energetski efiksnih kliznih vrt regulie irinu otvor i vrt, i otvr vrata lifta
n osnovu spoljnje temperture, to moe da dovede do utede i do 4000 kWh godinje u
pogledu trokova za grejnje i hlenje.
Energetski efikasne pokretne stepenice imaju energetski efikasne operacije, kao to
su usporavanje ili zaustavljanje pokretnih stepenica kada nisu u upotrebi, ime moe da se
utedi i do 50% energije. A regenertivnim reenjima je smnjena potronja energije i do
60% energije, jer se energija prikuplja i kd se ne koriste pokretne stepenice.
S obzirom da najvei uticaj n ivotnu sredinu potie od elektrine energije koja se
upotrebljava za korienje lifta ili pokretnih stepenica, energetski efikasni liftovi i pokretne
stepenice imaju za cilj da (sistemtski) to vie smnje potronju energiju. Modernizcij
energetski efikasnih vertikalnih sistema omoguv da lift ili pokretne stepenice budu
obnovljeni zmenom nekih njihovih komponenti, to omoguava zadravanje upotrebljivih
komponenata.
Ove sisteme odlikuju i: kratko vreme i smanjena potrebna energija z instlciju
opreme, zahvaljujui komponentama koje su napravljene tako da budu manje i lake, kao i
poveana efiksnost i performnse klime i ureaja za ventilaciju, osvetljenja i druge
komunlne opreme. Oni (uopteno) imju mnji uticj n ivotnu sredinu jer, zahvaljujui
svojim karakateristikama, imaju smanjenu emisiju tetnih gasova, kako tokom njihove
proizvodnje, tako i tokom same instalacije, a na kraju, i posle navrenog veka trajanja,
mogu i da se recikliraju. Svi energetski efikasni liftovi i pokretne stepenice se uglvnom
sstoje od metl, to zni d oko 90% materijala od lift i oko 80% mterijl od kojeg su
napravljene pokretne stepenice moe d se reciklir.
4. (REGENERATIVAN) KONVERTOR, BATERIJA I PM MOTOR
Na slici 1 je prikazan regenerativan konvertor pomou kojeg se prenosi snaga
obnovljena vuenjem mine, preko trfo-distributivne mree n elektrinu mreu u zgrdi.
Primenom ovog konvertora se postie 35% utede energije.


Slika 1. Regenerativan konvertor
Mogue je projektovanje sistema za liftove koji mogu da skladite elektrinu
energiju i tokom redovnog korienja lift operacija. Slika 2 prikazuje skladitenje elektrine
energije koje se postie upotrebom nikl-vodoninih punjivih baterija, kao pomonog
napajanja za pokretanje lifta, ime je mogue obezbediti i do 20% utede energije.
150

Slika 2. Skladitenje elektrine energije pomou baterije

Na slici 3 je prikazan (PM) motor koji vue mainu, a zahvaljujui njegovom
gvozdenom jezgru koje je podeljeno tako da izgleda kao arke, omogueno je da namotaji
oko jezgra budu gui, to doprinosi veoj kompaktnosti i efikasnosti motora.


Slika 3. PM motor sa gvozdenim jezgrom koje ima izgled arki

Na slici 4 je prikazan magnet vrata motora, koji omoguava da direktan pogon vrata
(PM) motora i invertor VVVF ostvaruju efikasnije otvaranje i zatvaranje vrata lifta.
Implementacijom ovih elemenata u projekat lifta ostvaruje se uteda od oko 20% energije.


Slika 4. Magnet vrata PM motora
5. LED OSVETLJENJE I VENTILACIJA
Od izuzetnog znaaja je postavljanje automatskog ukljuenja odnosno iskljuenja
ventilacije i osvetljenja. Za ventilaciju se uglavnom koristi ventilator koji se automatski
ukljuuje prilikom poziva lifta, dok je za osvetljenje korieno energetski efikasno i
dugotrajno LED osvetljenje sa startom paljenja od 1s. Na slici 5 je prikazan uobiajan nain
za postavljanje LED dioda u liftovima, ijim korienjem se postie i do 88% utede
energije u odnosu na (obinu) halogenu rasvetu, dok slika 6 prikazuje postavljeno LED
osvetljenje ispod rukohvata, kao najefikasnijeg naina primene (auto) osvetljenja na
pokretnim stepenicama, ime se dobija 50% utede energije u odnosu na halogenu rasvetu.
151

Slika 5. Primer postavljanja LED osvetljenja u liftu


Slika 6. Primer postavljanja LED osvetljenja na pokretnim stepenicama
6. ELEMENTI ZA POSTIZANJE EFIKASNIJEG TRANSPORTA
Implementacijom prethodno navedenih elemenata mogue je poboljnje sobrja
i preko 15% (bez povenj kpcitet npjnja), a uz sistem promenljive brzine lift.
Ovj sistem omoguv d liftovi putuju bre od procenjene brzine, u zvisnosti od broj
putnik u kabini, ime se povev efiksnost trnsport (slika 7).


Slika 7. Prikazana promenljiva brzina lifta u zavisnosti od broja putnika u kabini

Mogue je i poboljnje sobrja za 20% i bez povenj potronje elektrine
energije. Korienjem smrt kontrolne tehnologije, postie se efektivna kontrol vie liftov
istovremeno (ukoliko je na jednom mestu postavljeno vie od jednog lifta). Potronja
energije se smnjuje tako to prema lokaciji kabine svakog lifta i putnikog optereenja,
(grupni) kontrolni sistem dodeljuje poziv liftu koji najbolje balansira izmeu operativne
efikasnosti i potronje energije. Kada putnik koji se jo uvek nalazi u hodniku (pre ulaska u
lift) pritisne dugme za eljenu destinaciju, odnosno sprat ili nivo u objektu, upravljaki
panel (slika 8) oznai kabinu lifta koji e prvi stii na sprat na koji je lift pozvan.
152
S druge strane, za pokretne stepenice je najefikasnija implementacija automatskog
senzora i kontrolora koji omoguv jedinstven nin za kontrolisanje (promenljive) brzine.


Slika 8. Primer rasporeda liftova u hodniku i upravljaki panel za pozivanje lifta
7. ZAKLJUAK
Zbog sve veih klimatskih promena i smanjenih klasinih izvora energije, sve vie
proizvoaa se bavi energetskom efikasnou vertikalnih transportnih sistema. Usled
masovnog naseljavanja gradova, sve je potrebnije konstantno razvijati nova reenja za
komponente liftova i pokretnih stepenica, pomou kojih su sistemi za vertikalni transport
ekoloki efiksniji i obezbeuju nesmetn svakodnevan protok ljudi (u stambenim i
poslovnim zgradama, u trnim centrima i na ostalim javnim i drugim mestima).
Za poveanje energetske efikasnosti, od kljunog znaaja je izbor odgovarajuih
komponenata kao to su konvertor, baterija za akumuliranje i skladitenje energije, motor,
izbor odgovarajueg (LED) osvetljenja i automatskog ureaja za ventilaciju, ali i ostalih
tehnologija, kao to su razni senzori i kontrolori.
Raznovrsna ponuda kljunih komponenata za postizanje vee energetske efikasnosti
vertikalnih trasnportnih sistema ima za cilj da povea utedu energije (prilikom korienja
lifta i pokretnih stepenica), da povea brzinu transporta putnika, ali i da smanji negativan
uticaj na ivotnu sredinu, tako to se za njihovu izradu koriste (ekoloki) materijali sa
mogunou recikliranja i mogunou njihove ponovne upotrebe.
LITERATURA
[1] Katalozi firme Mitsubishi i Kone
[2] http://constructionreviewonline.com/sep_supplement1_10.html
[3] http://www.arh.bg.ac.rs/upload/dokumenta/predmeti/Instalacije/Predavanje-LIFTOVI.pdf
[4] http://www.archsd.gov.hk/english/publications/publication_pdf/e48.pdf
[5] http://www.buildings.com/EventDetails/tabid/3329/ItemID/296/Default.aspx
[6] http://www.e4project.eu/documenti/wp6/E4-WP6-Brochure.pdf
[7] http://www.nrs.eskom.co.za/nrs/Specifications/IEC%20SMB-SG1%20recommendations.pdf
[8] [8] http://www.kone.com/corporate/en/solutions/eco-efficiency/Flash/Pages/eco-efficient-
solutions.aspx
[9] http://www.mitsubishi-elevator.com/en/green_technologies/images/green_brochure.pdf

153

Milan Radojevi3, Gordana osi4, Jovana Miholi 5
FACILITY MANAGEMENT INSTALACIJE I UPUTSTVA ZA
ODRAVANJE
Rezime
U radu je dat kratak prikaz koncepcije odravanja izgraenog okruenja sa posebnim osvrtom na
odravanje i upravljanje instalacionim sistemima koji znaajno utiu na funkcionalnost
arhitektonskih objekata. Uloga i znaaj instalacija posmatra se sa aspekta odravanja samih
sistema, kao i uticaja na prostor u kome egzistiraju u zavisnosti da li su procesi odravnja
kontrolisani, pravovremeni i ekonomski opravdani.
U radu se ukazuje na potrebu da se proces odravanja razmotri jo u poetnoj fazi projektovanja
kroz projekat odravanja koji bi sadrao osnovna uputstva, procedure, kriterijume, kao i sistem
kontrole sprovedenih aktivnosti u fazi korienja objekta i instalacionih sistema.
Kljune rei
Fasiliti menadment, instalacije, uputstva za odravanja, projektovanje.
FACILITY MANAGEMENT BUILDING SERVICES AND
MAINTENANCE MANUALS
Summary
This paper gives a brief overview of an approach to the maintenance of the built environment,
with a particular emphasis on the management and maintenance of building services (installation
systems) that significantly influence the functionality of architectural objects. The role and the
importance of building services is regarded from the viewpoint of maintenance, as well as the
impacts on the space in which they exist, depending on whether the systems are controlled, timely
and feasible.
This research stresses a need for the maintenance processes to be considered in conceptual stages
of architectural design, through maintenance studies including instructions, procedures, criteria,
as well as the checking systems, predicted for the entire life-cycle of architectural objects and
their installations.
Keywords
Facility management, building services, maintenance manuals, design.

3
Mr, asistent, dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija,
fm.grupa@gmail.com
4
Dr, v.prof., dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija,
goca@arh.bg.ac.rs
5
Mr, asistent, dipl.in.arh., Graevinski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija,
jovana@grf.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
154
1. UVOD
Najei zahtevi koji se postavljaju arhitektima je da projektuju i grade za
budunost, a ne za sadanji trenutak, kao i da to uspenije uklope objekat u postojei
kontekst. Objekat mora biti projektovan za unapred odreenu i poznatu lokaciju kako u fazi
gradnje ne bi dolo do veih prolongiranja predvienih rokova i trokova. To znai da se
jednom projektovan i izgraen objekat ne moe jednostavno kopirati i oekivati da e
funkcionisati bez problema na nekoj drugoj lokaciji.
Prema tome svaki izgraeni objekat ima svoje specifinosti i razliite uticaje koji
moraju biti sagledani i uzeti u obzir prilikom izrade projekta odravanja. Projekat
odravanja bi trebalo da sadri sve neophodne grafike i numerike podatke o zgradi kako
bi se to preciznije odredile procedure, uputstava i preporuke za odravanje, kao i tip
odravanja i uestalost procesa.
Proces odravanja ne treba izjednaiti s procesom upravljanja objektom (zgradom)
ali treba istai da je odravanje jedan od znaajnih procesa u fazi eksploatacije koji se mora
sprovoditi kontrolisano. U zavisnosti od definisanja projekta odravanja tokom faze
planiranja i projektovanja, njegovog sprovoenja, pa preko periodinog proveravanja i
usklaivanja tokom faze eksploatacije objekta, moe se proceniti nain i efikasnost
upravljanja.
Isto tako je pogreno da se odravanje (maintenance) izjednai i/ili uporedi sa
ienjem tj. odravanjem osnovne higijene (cleaning), jer su aktivnosti na ienju objekta
samo jedan segment aktivnosti u nizu koje spadaju u odravanje objekata.
2. KONCEPCIJA ODRAVANJA IZGRAENOG OKRUENJA
Odravanje objekata u Srbiji je regulisano Zakonom o odravanju stambenih zgrada
u kome se pod odravanjem podrazumevaju preduzete aktivnosti na tekuem i
investicionom odravanju koje su razgraniene prema prirodi i dinamici izvoenja.
Aktivnosti preduzete u tom smislu podrazumevaju izvoenje radova na zatiti: objekta i
svih njegovih pripadajuih delova, instalacionih mrea, ureaja, pratee opreme, popravku
i/ili zamenu oteenih i dotrajalih delova koji su neophodni za ispravno i dobro
funkcionisanje. Pored navedenih radova Zakon predvia aktivnosti kojima se otklanja
neposredna opasnost po okolinu, ivot i zdravlje ljudi a oznaene su kao hitne intervencije
[1]. Meutim, Zakon koji se trenutno primenjuje nije jasno definisao koji radovi i aktivnosti
se svrstavaju u tekue odnosno investiciono odravanje. Na primer, pre nekoliko meseci se
vodila velika polemika u javnosti da li zamena prozora koja doprinosi utedi enrgije u
objektima spada pod tekue ili investiciono odravanje. Neodlunost vlasti u potsticanju
graana, jasne mere olakica i obimna potrebna dokumentacija dovode do toga da se
odravnju i unapreivanju performansi objekata poklanja manje panje u celini.
2.1. TEKUE ODRAVANJE
Tekue odravanje predstavlja skup osmiljenih, dobro planiranih i sprovedenih
aktivnosti koje se obavljaju svakodnevno na elementima ije stanje se sutinski menja
tokom eksploatacije (upotrebe) objekta, instalacionih mrea, ureaja, opreme i sadraja oko
objekta. Vizuelni pregled sa praenjem i procenom stanja predstavlja osnovno polazite za
155
aktivnosti tekueg odravanja kako bi se ouvala bitna svojstva objekta [2]. Ovim
svakodnevnim vizuelnim pregledima uz adekvatno praenje, beleenje i analiziranje
prethodnih popravki, pozitivno se utie na aktivnosti preventivnog karaktera tj. u veini
situacija mogu se predvideti odreena delovanja na zameni pojedinih elemenata, kako ne bi
dolo do veih kvarova ili zastoja u korienju prostora i opreme sa namerom da se ouvaju
performanse, osnovna svojstva i funkcionalnost.
Kod odravanja i opsluivanja tehnikih sistema prepoznajemo preventivno i
korektivno odravanje [3]. Uz odreeno prilagoavanje ova koncepcija moe biti
primenjena i za odravanje zgrade i svih njenih komponenti, kao i prostora oko nje.
Preventivno odravanje je skup aktivnosti sa unapred odreenim intervalima i
definisanim kriterijumima u cilju smanjenja verovatnoe pojave otkaza (kvara) ili
degradacije pojedinih ili svih komponenti objekta, kako ne bi dolo do opadanja nivoa
funkcionalnosti.
Prednosti su:
Kontrolisano i planirano odravanje.
Nii stepen rizika od pojave nekontrolisanih i teih otkaza.
Nedostaci su:
Sprovoenje procesa odravanja pre nego to doe do otkaza, zahteva
planiranje resursa i budeta.
Mogui neplanirani otkazi i pored sprovedenog procesa odravanja.

Korektivno odravanje se preduzima kada se ustanovi otkaz (kvar) koji je nastao za
vreme eksploatacije objekta s ciljem da se vrati zahtevana funkcionalnost. Ovo odravanje
moe biti vremenski odloeno (kada posledice od otkaza ne utiu na optu funkcionalnost
objekta, bezbednost korisnika i okolinu) ili neodloeno. Prema tome za korektivno
odravanje se moe rei da predstavlja skup uobiajenih aktivnosti na zameni komponenti
na instalacijama, ureajima i opremi ili popravkama na samom objektu.
Prednosti su:
Nema trokova za praenje stanja (monitoring).
Ne postoji mogunost da se odravanje sprovodi u veem obimu nego to
je potrebno.
Nedostaci su:
Visok stepen rizika od pojave nekog drugog otkaza nastalog kao posledica
prethodnog.
Vei trokovi usled prekovremenog rada.
2.2. INVESTICIONO ODRAVANJE
ivotni ciklus ili upotrebni vek objekta se odreuje unapred na osnovu predvianja
ponaanja svih vanijih konstruktivnih elemenata, instalacionih mrea i sistema, ureaja,
pratee opreme, ugraenih materijala i drugih karakteristinih i neophodnih komponenti to
omoguava definisanje strategije odravanja. U okviru strategije odravanja planiraju se po
obimu investicije i karakteru vee i tehniki sloenije intervencije koje se sprovode u
okviru investicionog odravanja.
156
Na efikasnost i organizaciju odravanja, posebno investicionog, a u okviru unapred
osmiljene strategije odravanja utie nekoliko faktora:
Formiranje tima - Sagledavanja kadrovskog potencijala po pitanju
strunosti, sposobnosti i motivisanosti za ovu vrstu posla, izbor lidera sa
svim potrebnim personalnim osobinama i jasnim ingerencijama, kao i
sagledavanje potrebe, odnosno mogunosti za angaovanje spoljnih
saradnika i konsultanata.
Snimanje objekta - Prikupljanje kompletne grafike dokumentacije
(situacija sa granicama i brojem parcele, osnove, preseci, izgledi,
detalji,...), numerikih podataka, fotodokumentacije i drugih specifinih
podataka u zavisnosti od sloenosti ili funkcije objekta. Ako
dokumentacija o objektu i prostoru koji je predmet aktivnosti postoji treba
je uporediti sa stvarnim stanjem i sve eventualne promene aurirati.
Redovno auriranje podataka je od velikog znaaja u procesu upravljanja
odravanjem.
Baza podataka Izbor softverskog sistema i formiranje baze podataka (i
baze znanja u smislu dostupnosti informacija o prethodnom odravanju
istorija odravanja) u funkciji povezivanja i uvanja grafikih i numerikih
podataka radi stvaranja jedinstvenog informacionog sistema za eljeni
objekat [4].
Projekat odravanja Trebalo bi da sadri zahteve, kriterijume, procedure
i uestalost operacija kao neke od preduslova za poetak odravanja pri
otpoinjanju eksploatacije objekta. Takoe, predvia kontrolu procesa
odravanja (kontrolni listovi i izvetaji) i utvruje odgovornosti.
Formiranje budeta Jedan od kljunih momenata u procesu planiranja i
sprovoenja procesa odravanja je obezbeivanje novanih sredstava.
Koliko treba predvideti novca za odravanje? je najee pitanje na koje
nije lako dati jednostavan i brz odgovor jer postoji dosta unutranjih i
spoljanjih faktora koji se moraju predvideti, analizirati i uzeti u obzir.
Ako je sagledavanje i predvianje moguih scenarija ponaanja objekta i
njegovih komponenti u toku eksploatacije poeljno prilikom odreivanja
strategije odravanja onda je za budet poeljno obezbediti njegovu
fleksibilnost kako bi to efikasnije odgovorio na neke nepredviene
dogaaje. Okvirna suma koju treba obezbediti za odravanje, a koja se
mora proveravati od sluaja do sluaja je od 1-5% od investicione
vrednosti objekta na godinjem nivou.
Zakonska regulativa Jasno definisani zakoni, usklaeni i preporueni
standardi u ovoj oblasti moraju postati obavezujui, a eventualno ne
sprovoenje sankcionisano unapred odreenom kaznenom politikom [5].
3. INSTALACIJE - PROJEKTOVANJE I ODRAVANJE
Odravanje treba uzeti u obzir u svim fazama projektovanja kao integralni deo
projektovanja, a najbolje je jo za vreme formiranja projektnog zadatka.
Kako projektovanje instalacionih mrea podrazumeva saradnju ne samo sa
arhitektom, nego sinhronizovani rad vie projektanata instalacija razliitih struka, vano je
157
unapred odrediti i uskladiti potrebe i zahteve u pogledu neophodnih ureaja i instalacionih
sistema kako bi se postigla eljena funkcionalnost objekta. Saradnja i koordinacija svih
projektanata je osnovni preduslov da svi uesnici u procesu projektovanja, realizacije i
kasnije eksploatacije ostvare svoje interese na zadovoljstvo vlasnika i korisnika izgraenog
prostora.
U veini sluaja projektom je predvieno da instalacione mree budu skrivene u
kanalima, sputenim plafonima, lanim podovima i na drugim mestima to za posledicu u
fazi eksploatacije moe da ima oteano pronalaenje i otklanjanje kvara i/ili sam pristup
radi redovnog odravanja mree i ureaja. Zato je neophodno pre nego otpone korienje
objekta posebno pripremiti crtee svih cevnih i kablovskih razvoda koji prikazuju izvedeno
stanje vodovda i kanalizacije, mainskih, elektro, kao i drugih instalacija koje su neophodne
za postizanje zahtevane funkcionalnosti.
Takoe, treba aurirati crtee instalacionih kanala, obeleiti pozicije kontrolnih tabli
i drugih elektro sistema, kao i instalirane opreme sa svim podacima za identifikaciju po
proizvoau, serijskim brojevima, tipu, katalokom broju, trajnosti i kvalitetu.
Pored ovih informacija treba definisati pozicije i dostupnost svih spoljanjih
prikljuaka, kao i podatke kao to su: napon struje i maksimalna potronja, pritisci i
maksimalni kapaciteti dotoka vode i gasa, maksimalni kapacitet kanalizacije, predviena
potronja vode, struje i drugih energenata, projektovane radne temperature za sve cevne i
vazdune sisteme, detalje predvienog veka trajanja opreme, detalje predvienog naina
upravljanja, savete za podeavanje instalacionih sistema i pratee opreme radi poboljanja
njihove energetske efikasnosti itd.
Ako se radi o postojeim zgradama situacija je identina kao i kod novih. Uputstva,
crtei i svi drugi neophodni podaci moraju biti aurirani, odgovarajui i kompletni kako bi
moglo da se sprovodi kontrolisano odravanje. U sluajevima kada su objekti adaptirani ili
dograeni postojee instalacije su proirene i modifikovane te je potrebno detaljno snimiti i
formirati odgovarajuu i jedinstvenu dokumentaciju (as is studija) [6].
Svi ovi i jo mnogi drugi podaci kao na primer upozorenja, predostronosti i
bezbednosne mere su neophodni da se nau u projektu odravanja ili priruniku o
eksploataciji i odravanju kako bi svakodnevni poslovi na odravanju zgrada bili efikasni i
ekonomini.
4. UPUTSTVA ZA ODRAVANJE INSTALACIONIH MREA
U svakoj zgradi je instalirano vie razliitih instalacionih sistema sa prateim
ureajima i opremom kako bi nesmetano mogle da se odvijaju predviene aktivnosti u
zavisnosti od njene namene. to su objekti vei i sloeniji u pogledu prostorne
funkcionalnosti to je vea potreba za ranim sagledavanjem vanih pitanja koja se tiu
formiranja uputstva za odravanje, a sastavni su deo projekta odravanja. Najbolje je da ova
pitanja ponu da se definiu jo u fazi formiranja projektnog zadatka u trenutku kada
investitor mora jasno i precizno da definie svoje zahteve, kao i potrebe u pogledu
instalacionih sistema.
Poto se radi o vrlo sloenim ureajima i razvodima instalacionih mrea, kao i
njihovog stalnog napretka i usavravanja, osnovna uputstva za odravanje se dobijaju od
proizvoaa i/ili onoga ko je ugradio ureaje i opremu. Instalacioni sistemi i ugraena
oprema u objektima su sve sloeniji i zahtevniji u pogledu odravanja te je jedno od
158
moguih i racionalnih reenja da se odravanje i upravljanje prepusti (outsourcing)
specijalizovanim organizacijama.
4.1. VODOVOD
Vodovodna mrea nije suvie komplikovana za odravanje ali treba obratiti panju
na karakteristine elemente koji mogu dovesti do otkaza. Pored povremene provere i
zamene slavina i ventila moe doi do pucanja i procurivanja cevi usled nedovoljne zatite
od temperaturnih uticaja ili stvaranja korozije. Poveana tvrdoa vode moe dovesti do
stvaranja i postepenog nagomilavanja kamenca u cevima to moe dovesti do smanjenog
uinka bojlera za toplu vodu. Povremeno moe doi do zamuenja vode iji uzrok moe biti
u ulinoj mrei ali vrlo esto uzrok se nalazi u vodovodnoj mrei objekta. Uzrok je
stvaranje korozije u cevima ili mikroorganizama u rezervoarima za vodu i bojlerima.
Redovna provera (analiza vode), ienje i postavljanje dodatnih filtera moe biti dobra
prevencija i zatita od zagaenja vode. Praenje potronje vode, posebno kada se radi o
velikim i kompleksnim objektima je obavezno i mora biti svakodnevno.
4.2. KANALIZACIJA
Odvodni sistem u objektu se sastoji iz odvoda atmosferskih i fekalnih voda koji se
zavravaju atmosferskim odnosno fekalnim kolektorom. Ako ne postoji fekalni kolektor
moe se koristiti adekvatno projektovana ili prefabrikovana septika jama ali samo za
fekalni sadraj. Povrinske vode nastale od kie ne smeju se izlivati u septiku jamu.
S obzirom da je odvodni sistem po svojoj strukturi dosta jednostavan nije suvie
zahtevan za odravanje, ali se mora predvideti i sprovoditi povremena kontrola. Stvaranje
taloga od masti, blata, nekog vrstog materijala i eventualno nafte i benzina moe dovsti do
zapuavanja sistema i stvaranja dodatnih problema u funkcionisanju. Neophodno je
sprovoditi ienje sistema na svim takama (revizioni otvori, silazi, sifoni,...) na kojima je
to predvieno u intervalima u zavisnosti od stepena korienja. ienje opalog lia i
taloga u sistemu za odvoenje atmosferskih voda je sezonski posao koji se mora predvideti
i sprovoditi. Takoe, ako postoje dodatni ureaji kao to su pumpe za prepumpavanje
sadraja kanalizacije neophodna je svakodnevna kontrola i servisiranje u preporuenim
intervalima.
4.3. ELEKTRO INSTALACIJE
Odravanje elektro instalacija zahteva posebna uputstva za zatitu osoblja, kao i
ureaja i opreme od strujnog udara, zatitu od pojave poara i atitu od pojave povreda od
nestrunog korienja elktrinih ureaja i opreme.
4.4. GREJANJE
U veini objekata sistem za grejanje je najvei potroa energije u zimskom periodu.
Eventualni kvar na mrei i ureajima podrazumeva brzu i vremenski ogranienu
intervenciju. Odravanje kvaliteta vode u toplovodu je vano da ne bi dolo do stvaranja
taloga u cevima i pojave korizije to za posledicu moe da ima sniavanje izlazne
temperature do zapuavanja sistema i pojave veih kvarova.
159
4.5. VENTILACIJA
Odravanje sistema ventilacije u objektu mora da zadovolji osnovne zdravstvene
zahteve i zahteve vazdunog komfora u prostorijama. U zavisnosti od funkcije prostora
odnosno aktivnosti koje se deavaju postoje preporuke o broju izmena vazduha u toku
jednog asa to zavisi od toga kako se sprovodi odravanje. Naravno, ako je sistem
mehanike ventilacije loe projektovan a komponente sa loim performansama nikakvo
odravanje i dodatno podeavanje sistema nee proces ventilacije uiniti efikasnim.
4.6. KLIMATIZACIJA
Sistem klimatizacije je neto sloeniji od sistema grejanja i ventilacije ali isto tako
mora da zadovolji osnovne zdravstvene zahteve i zahteve u pogledu vazdunog komfora u
zatvorenom prostoru. Odravanje sistema klimatizacije podrazumeva rutinske kontrole,
ienje komponenti (kanala za vazduh), zamenu istroenih i dotrajalih komponenti (filteri),
kao i generalne opravke i poboljanja posle odreenog vremena eksploatacije.
Jedan od faktora koji mogu uticati na projektovanu i oekivanu funkcionalnost
sistema klimatizacije u toku eksploatacije su promene koje mogu nastati u prostornoj
koncepciji objekta usled manjih adaptacija i promena u nameni prostora. Kada se radi o
poslovnim objektima, esta pojava je pregraivanje kancelarija ili poveavanje broja ljudi u
kancelariji, kao i dodavanje ureaja (kompjuter, tampa, dodatno osvetljenje,...) moe da
stvori toplotne vikove pri emu sistem klimatizacije nee dati zadovoljavajue rezultate
ako nije projektovan da odgovori na takve zahteve.
5. ZAKLJUAK
Razvoj i stalno unapreivanje performansi instalacionih i drugih tehnikih sistema,
kao i opreme uticali su na funkcionalno, odnosno konstruktivno usloanjavanje objekata to
je dovelo do potrebe za poveanjem i uslonjavanjem zahteva za odravanjem.
Sem toga neophodno je definisanje i primena novih metoda upravljanja izgraenim
okruenjem (facility management) sa ciljem usporavanja procesa starenja, produavanje
perioda eksploatacije i pruanje veeg komfora korisnicima uz jednovremeno smanjenje
trokova za odravanja i upravljanje.
Razvoj novih teorija i metoda odravanja neminovno dovodi do potrebe za novim
profesijama, kolovanjem specifinih kadrova (strunjaci za odravanje) koji bi zajedno sa
projektantima, inenjerima razliitih specijalnosti i izvoaima radova uestvovali u
procesu stvaranja i ouvanja objekta.






160
LITERATURA
[10] Zakon o odravanju stambenih zgrada, Slubeni glasnik RS 44/95, 46/98, 1/01.
[11] Foli, R.: Odravanje i ivotni vek zgrada, Simpozijum Procedure i problematika izgradnje
objekata, Zbornik radova, Vrnjaka banja, 2006, str. 402-411.
[12] Vasi, B.: Menadment i inenjering u odravanju, Institut za istraivanja i projektovanja u
privredi, Beograd, 2004.
[13] Devetakovi, M.; Radojevi, M.: Facility Management as a Paradigm for Expanding the
Scope of Architectural Practice, IJAR - The International Journal of Architectural Research,
Massachusetts Institute of Technology (MIT), USA, Nov 2007, www.archnet-ijar.org
[14] Radojevi, M.; Devetakovi, M.; Kosi.T.: Facility Management - Pojmovi i definicije prema
CEN/TC 348 standardu, Prvi Simpozijum Instalacije & Arhitektura, Zbornik radova,
Beograd, 2010, str. 155-162.
[15] Radojevi, .; Devetakovi, .; Kosi, .: Facility Management Teorijski okviri i primena
u praksi, Nauno-struni asopis ''Istraivanja i projektovanja za privredu'', broj 18, godina V,
Beograd 2007, str. 29-36

161

Milan Ristanovi6, Dragan Lazi7
KNX OTVORENI STANDARD ZA UPRAVLJANJE U KUAMA I
ZGRADAMA
Rezime
Nadzor i automatsko upravljanje tehnikih sistema u zgradama je od krucijalne vanosti
kako bi se u eksploataciji postigli projektovani uslovi. Brz razvoj elektronike,
raunarske tehnike i informacione tehnologije dovodi do spajanja individualnih sistema
u totalno integrisane celine. U prethodne dve decenije dolo je do pojave vie razliitih
tehnologija za upravljanje u objektima. Zbog svojih prednosti, KNX kao jedini otvoreni
svetski standard za upravljanje u kuama i zgradama se nametnuo kao vodea
tehnologija na evropskom tlu.
Kljune rijei
KNX, standard, tehnologija, senzori, aktuatori, medijumi.
KNX OPEN STANDARD FOR HOME AND BUILDING CONTROL
Summary
Monitoring and automatic control of technical systems in buildings is of crucial
importance in order to achieve the designed in service conditions. The rapid
development of electronics, computer science and information technology leads to the
merging of individual systems in a totally integrated whole. In the past two decades
there has been the emergence of a number of different technologies to manage the
facilities. Given its advantages, KNX the only worldwide open standard for the homes
and buildings has emerged as the leading technology of the European soil.
Key words
KNX, standard, technology, sensors, actuators, mediums.

6
Dr, docent, Mainski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Kraljice Marije 16, 11120 Beograd, Srbija,
mristanovic@mas.bg.ac.rs
7
Dr, profesor, Mainski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Kraljice Marije 16, 11120 Beograd, Srbija,
dlazic@mas.bg.ac.rs
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
162
1. KNX/EIB ISTORIJSKI RAZVOJ
Acocijacija EIBA European Installation Bus Association je nastala 1990. godine
na inicijativu 15 velikih evropskih proizvoaa elektroinstalacionog materijala i opreme za
upravljanje u objektima sa ciljem irenja, unapreenja i standardizacije sistema za
upravljanje instalacija zvanim EIB. Na osnovu dogovora osnivakih firmi razvijene su
sistemske hardverske komponente, kao i sistemski softver.
EIB sistem je razvijen u Siemens-u u Nemakoj. Sistem je najpre zaiveo u
Nemakoj i zemljama u okruenju (Austrija, vajcarska, ...), a zatim i irom Evrope,
zahvaljujui emu je napravljen veliki prodor u sektor komercijalnih zgrada. Od svog
osnivanja pa do 1999. godine, EIBA organizacija je objedinila preko 100 firmi proizviaa
opreme, a realizovani su projekti u preko 50 zemalja.
U ovom periodu se pokazala kao neophodna ira integracija na evropskom i
internacionalnom planu, tako da je dolo do integracije EIB sistema sa EHS (Electronic
Home System) i BCI (Bati Bus), do tada delimino rasprostranjenim bas sistemima.
Kao posledica spajanja ove tri organizacije, sredinom 1999. godine biva osnovana
Konnex asocijacija sa sreditem u Briselu i sa ciljem promovisanja jedinstvenog KNX
standarda, koji je proizvod tehnike ekspertize iz predhodna tri sistema.
Konano, proces integracije svih vrsta elektrinih instalacija i implementacije
savremenih tehnologija u objektima je kulminiralo 1. januara 2006. godine kroz osnivanje
KNX asocijacije. KNX asocijacija u sebi sadri kompletno naslee EIB tehnike,
unapreene sa svim pozitivnim aspektima preuzetim od BCI i EHS sistema, a osloboene
od grupacijskih tenji unutar Konnex asocijacije.
Danas KNX okuplja proizvoae, sistem integratore, naune ustanove i korisnike
ovog standarda irom sveta. Danas 248 svetskih firmi u 29 zemalja proizvodi ureaje i
opremu kompatibilnu sa KNX standardom, obezbeujui ogroman asortiman proizvoda,
ime se pruaju velike mogunosti projektantima, investitorima i sistem-integratorima u
definisanju optimalnih reenja sa stanovita funkcionalnosti i cene kotanja sistema. Preko
27000 sertifikovanih KNX partnera iz 112 zemalja se bavi projektovanje, izvoenjem i
putanjem sistema u rad. Obuka i sertifikacija partnera se obavlja u 188 centra u 35
zemalja. Istraivanje i unapreivanje oblasti se izvodi kroz 73 registrovane naune ustanove
iz 21 zemlje.
2. KNX AKTIVNOSTI NA STANDARDIZACIJI
Decembra 2003. godine Konnex je promovisan kao prvi otvoreni standard za
automatizaciju u kuama i zgradama (The KNX Standard; the worlds first open, royalty-
free and technology platform independent, standard for home & building control), priznat
kao:
International Standard (ISO/IEC14543-3)
European Standard (CENELEC EN50090 , CEN EN 13321-1, 13321-2)
Chinese Standard (GB/Z 20965)
ANSI/ASHRAE Standard (ANSI/ASHRAE 135)
Standard garantuje:
1. lanice KNX-a su osloboene od dodatnih lanarina.
163
2. Potpuna tehnoloka nezavisnost od bilo koje specifine softversko/hardverske
platforme.
3. Potpuna sertifikacija proizvoda koja garantuje vie proizvoaa opreme.
4. Jedinstven softverski alat za projektovanje, razvoj softvera i putanje sistema u
rad (ETS - Engineering Tool Software).
3. ARGUMENTI ZA PRIMENU KNX TEHNOLOGIJE
Glavni argument za primenu tehnologije kompatibilne sa KNX standardom je da se
samo jedan sistem za upravljanje, regulisanje i komunikaciju koristi za sve funkcije. Ovim
se energija vodi direktno do potroaa, ime se omoguava direktna kontrola, kao
preduslov za utedu energije. Osim toga, postupak instalacije je daleko jednostavniji,
doputajui kasnije proirenje ili modifikovanje sistema. U sluaju promene namene ili
preraspodele nekog prostora, instalacija se prilagoava softverskim parametrisanjem, bez
potrebe polaganja novih vodova. Instalacija se jednostavno proiruje sa sistemima
centralnog nadzora i daljinskog upravljanja putem lokalne raunarske mree, interneta ili
mobilnog telefona.
Podeavanjem parametara rada sistema, to je mogue uiniti bilo kada, svaki ureaj
u sistemu se moe individualno konfigurisati. Ovo ini KNX sistem ekstremno
fleksibilnim, omoguujui podeavanje i prilagoavanje svakodnevnim rastuim zahtevima.
Nije neophodno postojanje centralne upravljake jedinice jer svaki od bas ureaja ima
sopstvenu inteligenciju, tzv. multi master system, pa se zbog toga KNX podjednako koristi
kako u malim projektima (privatni stanovi) tako i u velikim (hoteli, poslovni objekti, ...).
Konano, KNX koristi jedinstveni softverski alat za parametrisanje, podeavanje i
putanje u rad - ETS (Engineering Tool Software).
4. MEDIJUMI ZA PRENOS INFORMACIJA
Tabela 1 prikazuje raspoloive medijume za prenos informacija i podruje njihove
primene.
Tabela 1. Podruja primene medijuma za prenos signala
Medijum Prenos signala Primena
Twisted pair
(KNX.TP)
Poseban upravljaki
kabl
Nove instalacije ili znatno
renoviranje najvei nivo
pouzdanosti prenosa podataka
Powerline
(KNX.PL)
Postojea elektrina
mrea
Na mestima gde nema potrebe za
polaganjem dodatnog uprvljakog
kabla a kabl 230V je raspoloiv
Radio Frequency
(KNX.RF)
Radio veza
Na mestima gde nije mogue ili se ne
eli polaganje kablova.
KNXnet/IP Ethernet
Integracija KNX sistema u TCP/IP
mreu automatizacije u objektu
164
S
Naje
zbog niske
problem u n
moe da se
kabla, ukupn
(do 60%), b
instalacija. P
sluajeva na
Ako
u objektu, K
podataka. Si

KNX
kakvih kablo
A
I A
U
U
UP
Slika 1. Povezi
ee korien
cene. Sa dru
novim zgrada
polae parale
no kabliranje
broj raspoloi
Parinim kabl
apajaju energij
poseban signa
KNX.PL omo
ignali se utisk
X.RF koristi ra
ova. Osim tog
K
A
I
A
H
B
B
K
UP 110 ohne Kralle
UP 114 ohne Kralle
P 110 mit Kralle
ivanje ureaja
i medijum je
uge strane, p
ama. Signalni
eno sa 230V n
u poreenju s
ivih funkcija
lom se signal
jom ureaji na
alni kabl nije
oguava da se
kuju u sinusni
Slika 2. R
adio signale za
ga, prenos pod
B C
H
D
D
B
a sa spajanje n
parini kabl (
polaganje sign
kabl koji se
naponskim ka
sa klasinom i
sistema se uv
lno povezuju
a basu.
mogue polo
e postojea in
naposki signa
Razliite vrste
a prenos poda
dataka ne zaht
G
L
G
G
D
D
na bas i aplika
(TP), posebno
nalnog kabla
koristi je J-Y
ablovima. U s
instalacionom
veava i pobo
senzori i aktu
oiti, npr. u slu
nstalacija jak
al elektrine m
aktuatora
ataka, ime ne
teva optiku v
acionih modu
o u novim obj
generalno ne
Y(St)Y 2x2x0,
sluaju polaga
tehnologijom
oljava se tra
uatori i u naj
uaju zavren
ke struje koris
mree.


se zahteva po
vidljivost izme
G
G
G

ula
jektima, ali i
e predstavlja
,8 mm. Kabl
anja parinog
m se smanjuje
ansparentnost
jveem broju
nih instalacija
sti za prenos
ostojanje bilo
eu ureaja, a
165
domet je diktiran vrstom i materijalom od koje je prepreka nainjena. Maksimalni domet
prenosa signala putem radio veze je oko 200m.
Za povezivanje i integraciju KNX sistema u centralni sistem nadzora i upravljanja u
zgradi se koristi KNXnet/IP protokol. Kao resurs moe da se koristi postojea stukturna
mrea u objektu. Osim toga, putem KNXnet/IP protokola mogue je integrisati fiziki
odvojene zgrade korienjem internet tehnologije.
5. BUS UREAJI
KNX proizvodi se mogu grupisati u etiri glavne kategorije:
Sistemske komponente (izvori napajanja, bus coupler-i, line coupler-i, interface-i i
gateway-i)
Senzori (taseri, prekidai, detektori pokreta i prisustva, senzori fizikih veliina)
Aktuatori (prekidaki ureaji, dimeri, aktuatori roletni, venecijanera i skrinova)
Svi ostali ureaji kao to su logike komponente i upravljaki paneli
Svaki ureaj, bilo da je senzor ili aktuator, ima ureaj za spajanja na bas BCU (bus
coupling unit), koji je definisan na niovu KNX standarda.
Kod senzora, za razliku od aktuatora, na BCU se preko 10-pinskog konektora
povezuje aplikacioni modul, poznat i kao physical external interface (PEI). U zavisnosti od
konkretne potrebe, mogue je zakaiti prekida, detektor pokreta, temperaturski kontroler i
sl. (Slika 1). Praktino, razliiti proizvoai opreme imaju slobodu da na standardni BCU
razviju aplikacione module prema svom shvatanju trine utakmice.
Aktuatori se na tritu pojavljuju u vie izvedbi: za montau na DIN inu, za
montau u UP doznu ili za montau u sam ureaj (Slika 2.).
6. ZAKLJUAK
Kljuni argument za primenu KNX tehnologije za upravljanje u kuama i zgradama
je postizanje praktino neograniene funkcionalnosti sistema. Za upenu primenu ne samo
KNX-a, ve bilo koje druge tehnologije, neophodno je da vlasnici i projektantni kua i
zgrada dobro razumeju kakvu vrstu objekta ele i da razumeju rastue zahteve korisnika.
Oigledno je da savremena zgrada ne moe da postoji bez tehnolokih sistema, posebno ne
bez informacionih tehnologija, meutim ti sistemi moraju da budu dobro projektovani,
propisno konfigurisani i puteni u rad, ali i meusobno integrisani. Ukoliko instalirani
sistemi ne rade kako treba, umesto poveanja funkcionalnsti i ugodnosti, donee glavobolju
i probleme kako korisnicima tako i osoblju koje opsluuje te sisteme.
LITERATURA
[1] www.knx.org
[2] www.buildingtechnologies.siemens.com
[3] Shengwei Wang, Intelligent Buildings and Building Automation, Spon Press, New York,
2010
[4] H. Merz, T. Hansemann, C. Huebner, Building Automation, Springer-Verlag, Berlin
Heidelberg, 2009
166

167

Milena Petrova 8, Dimitrov D9, Terziev S 10
SOME GENERAL ENERGY EFFICIENCY TRENDS IN BUILDING
LIGHTING
Abstract
This survey presents some general trends in energy efficiency indicators for lighting,
taking into account technical energy parameters of light sources, luminaires and lighting
installations. Regardless of individual energy efficiency indicators for lighting, the
tendency is it to be represented by the energy balance, through which qualitative and
quantitative indicators for lighting are provided. Along with that, energy efficiency
indicators are correlated with the ergonomic lighting indicators and with individual
classes of automated lighting control.
Key words
Energy efficiency, ergonomic indicators
NEKI OPTI TRENDOVI U ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI
OSVETLJENJA U ZGRADAMA
Rezime
Ovo istraivanje predstavlja neke opte trendove pokazatelja energetske efikasnosti za
osvetljenje, uzimajui u obzir tehnike energetske parametre izvora svetlosti, svetiljki i
svetlosnih instalacija. Bez obzira na individualne pokazatelje energetske efikasnosti za
osvetljenje, tendencija je da budu predstavljeni kao energetski bilansi, preko kojih se
prikazuju kvalitativni i kvantitativni pokazatelji za osvetljenje. Pored toga, pokazatelji
energetske efikasnosti su ispitani u korelaciji sa ergonomskim pokazateljima osvetljenja
i sa pojedinanim klasama automatske kontrole osvetljenja.
Kljune rei
Energetska efikasnost, ergonomski pokazatelji

8
PhD. Eng., VFU Chernorizets Hrabar Varna , Postal address: Chayka Resort, 9007 Varna, Bulgaria,
Phone +359 52 359 587 e-mail: as@vfu.bg
9
Prof. D. Sc. Eng., Technical University Varna, Postal address: Studentska, 9010 Varna, Bulgaria, e-mail:
prof_dimitrov@abv.bg

10
Prof. Dr. Eng., VFU Chernorizets Hrabar Varna, Postal address: Chayka Resort, 9007 Varna, Bulgaria,
Phone +359 52 359 587 e-mail: as@vfu.bg


Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
168
1. GENERAL
Lighting energy for a building is part of the total building energy, characterizing and
evaluating its energy state, which quantitative indicators define the buildings energy
passport, its energy efficiency class and category.
Energy efficiency (EE) indicators of indoor lighting reflect the energy consumption
forming quantitative and qualitative lighting indicators, at that, in the various aspects in
which they occur. Yet, they can refer both to individual aspects of a lighting installation and
to these aspects combined integrated involvement.
Individual energy efficiency indicators can be those that are separately connected to
light sources, luminaires, condition of illuminated room, lighting installation mode of
operation, etc. In the integrated combined approach, energy efficiency assessment includes:
- LENI
(

2
m
kwh
( Lighting Energy Numeric Indicator );
- ELI (Ergonomic Lighting Indicator);
- Automated lighting control factors.
The objective of this survey is to identify and analyze some general energy
efficiency trends in building lighting.
2. CORE
The indicators specified below can be used as assessment of individual EE
indicators in indoor lighting.
Quantities for light sources and luminaires: light output ratio

, color rendering
index , flicker factor , acoustic noise, etc.
Individual indicators, assessing building lighting have the following values: from
1 January 1995 according to Ashrac / 1s90.1-90R[USA] for 1m2 with =500 lx is
accepted (1,420,4) W. In a coefficient of utilization of the luminous flux of 0,7 in a room,
a luminaire with efficacy of 35,7 lm/W is to be used. The color rendering index should be
>0,8, and the flicker factor - <0,1, without acoustic noise in (20Hz20kHz).
The requirements to luminaire and light source are determined by the fact that a
mirror reflector lamp directs to an illuminated object 80% of the luminous flux, emitted
from the light source. This may be considered a criterion for luminaire efficiency. This
means that the light source should have an efficacy of not less than 44,6 lm/W.
The energy efficiency of electromagnetic control gear is 0,75. Having this value in
mind, the source of light should have an efficacy of not less than 59,5 lm/W.
Light yield of a luminaire reduces in the course of its operation. It can be assumed
that the efficacy of the light source reaches 0,8 of its initial value.
To ensure energy consumption for lighting of 12 W/m2 at =300 lx it is necessary
the efficacy of the light source to be 74,4 lm/W and that of the luminaire not less than
80%. This requirement is satisfied by standard fluorescent lamps (FL) with 36 W and
modified phosphor.
169
Therefore, the consumption of electricity for lighting requires incandescent light
bulbs not to be used as well as electromagnetic control gears and the use of electronic
control gears to be expanded.
Foregoing indicates that to achieve lighting EE it is needed luminaires to be with
light reflecting ability of polished AC with a reflection coefficient of > 0,9 and protective
components with pellucidity of > 0,9, FL to be with phosphor of 75 lm/W at color
rendering index of > 80% and to have electromagnetic control gears.
Notwithstanding the above individual indicators for EE of lighting in assuring the
required lighting requirements [1], comprehensive and quick method of assessment of
energy situation is presented by: lighting energy numeric indicators LENI [2], ergonomic
lighting indicators ELI and electricity efficiency factors for Classes , , and D in
automated lighting control [3].
LENI is introduced to estimate annual energy usage
(

2
m
kwh
needed for the
operation of the lighting system in accordance with the specificity of the building. It should
comply with the recommended standards set out in EN 12464, where lighting quality,
estimated with ELI, is essential to human being. Through it, multilateral aspects of the
lighting quality are assessed.
The above indices, indicators and classes have a single methodological
determination approach.
LENI =
(

+
2
m
kWh
A
w w
p L
(1)
( ) { | | }
O N D O D C N L
F t F F t F P w + =

.
(2)
( ( ) ( ) | | { }

+ + =
EM EM N D PC p
t P t t t P w

(3)
Quantities involved: N total installed lighting power; FC factor relating to the
usage of the installed power; tD - daylight operating hours; FO occupancy dependency
factor; FD daylight dependency factor; tN non-daylight operating hours; PC total
installed parasitic power of the controls; EM total installed charging power of all
emergency lighting luminaires; t 8760h.; tEM emergency lighting charge time.
ELI quantifies perception of environment on the bases of criteria for visual
performance, vista, visual comfort, vitality and empowerment as each of them is scored by
a 5 point system.
Lighting control methods and lighting energy consumption are categorized into
classes , , and D.
The analysis of the quantities involved in (1), (2) and (3) is as follows:
) FC factor relating to the usage of the installed power;
( ) 2 1 Mf F
C
+ =
(4)
Mf is the maintenance factor as Mf=/, where =f(t) fig 1. To achieve
=const. in the operation it is required:
To increase power consumption;
170
To increase operating costs.
The equivalence between consumed energy when =const, requiring power FC,
is the energy at =f(t), which according to the linear law is with consumed energy of
(+).t/2. When =0,8 , then FC=0,9.

Figure 1. Change in luminous flux during the period of operation
1 - = const; 2 (t); 3 - (t)
b) The factor F
O
in equation (2) depends on the control mode (off and on):
F
O
= 1 in central control or general control of lighting for area of > 30m
2
. F
O
1 in section
or general control of lighting for area of < 30m
2
, at F
O
1:
( )
A O
F F f F , = (5)
c) F

in equation (5) is a factor relating to the absence of occupants;

F

is a factor relating to control. In manual control F

=0,2 for rooms in office, school

and industrial buildings;
F

=0 for hospitals, hotels and trade buildings.

F

values in programmed control are presented in Tables 1,b.

Table 1. Type of rooms in offices
Office
per 1
person
Office per
(26)persons
Office for
S>10m
2

Corridor Showroom Conference
room
F

0,4 0,3 0,2 0,4 0,6 0,5

Table 1b. Type of rooms in school buildings
Class
room
Corridor Lecture
hall
gym canteen library
F

0,25 0,6 0,4 0,3 0,2 0,2

d) the factor F

in equation (5) reflects different cases of control;

171
Table 1b.
presence control no presence control
No automatic control With automatic control
Manual
on/off
switch
Manual
on/off
switch+
total switch
off
Automatic
switch on
+ dimming
Automatic
switch on
+ automatic
switch off
Manual
switch on +
dimming
Manual
switch on +
automatic
switch off
F

1 0,95 0,95 0,9 0,9 0,8

Equation (5) is graphically presented in figure 2.


Figure 2.Dependence F

=( F

) when F

= const

e) F
D
factor relating to daylight use;
F
D
takes into account the possibility of using natural lighting, which depends on
geographical and climatic conditions of buildings and the functional purpose of the rooms
therein, considering the above F
D
is defined as follows:
| |
y D S D D
F F F
, ,
1 + = (6)
F
D,S
is a factor taking into account availability of daylight in the illuminated room, as
the achievement of certain illuminance depends on its value.
F
D,
is a factor relating to the control of daylight, participating in the general
lighting of the building.
Recommended values for F
D,S
and F
D,
are given in table 3.





172
Table 3.
Daylight used
[%]
Illuminance
[lx]
F
D,S
F
D,

Control gears No control
gears
> 3
Strong
penetration
300 0,83
0,85 0,4 500 0,75
750 0,65
(23)
Medium
penetration
300 0,75
0,77 0,3 500 0,63
750 0,5
(12)
Weak
penetration
300 0,63
0,75 0,2 500 0,45
750 0,32
< 1 - 0 0
f) t
D
,t
N
and t
O
are operating hours in the light and dark part of the day and the
total operating time as well as their values depending on illuminated premises and
their functional purpose.
Their values are identified in table 4.
Table 4.
t
D
[hours] t
N
[hours] t
O
[hours]
offices 2250 250 2500
classrooms 1800 200 2000
3. CONCLUSION
The following conclusion can be drawn from the foregoing analysis: There are
presented some general trends in quantitative indicators of the technical means, providing
energy efficiency and the major indicators of the power balance, influencing energy
efficiency of lighting, with the impact on which its management is achieved.
REFERENCES
[1] EN 15193 "Energy performance of buildings Energy requirements for lighting
[2] EN 15232 "Energy performance of buildings Impact of Building Automation, Controls and
Building Management "
[3] EN 12464 " Lighting of workplaces
[4] Jan de Boer, European projects P91/23.10.2008 EPBD Buildings platform.
[5] P. Dehoff, Management of Lighting Efficiency and human Need, Biannal Newsletter 2/2006

173

Milena Petrova 11, Dimitrov D12,Terziev S13
ANALYSIS OF INDICATORS AFFECTING ENERGY EFFICIENCY
OF INDOOR LIGHTING
Abstract
An analysis of energy efficiency indicators for lighting in the combined participation of
energy lighting and ergonomic lighting indicators as well as factors of automated
lighting control is conducted. An algorithm of energy lighting indicators for consecutive
experimental and computational procedures is proposed with the purpose of their
specified determination. Examples are presented for determination of quick, combined
assessment of energy efficiency of indoor lighting in buildings.
Key words
Energy efficiency, automated lighting control
ANALIZA INDIKATORA KOJI UTIU NA ENERGETSKU
EFIKASNOST UNUTRANJEG OSVETLJENJA
Rezime
Sprovedena je analiza kombinovanog vetakog i prirodnog osvetljenja, uz automatsku
kontrolu, pomou indikatora energetske efikasnosti osvetljenja. Predloen je algoritam
za pratee eksperimentalne i kompjuterske procedure indikatora energetskog osvetljenja
u cilju preciznijeg odreivanja. Predstavljeni primeri omoguavaju brzo utvrivanje i
procenu energetske efikasnosti unutranjeg osvetljenja u zgradama.
Kljune rei
Energetska efikasnost, automatska kontrola osvetljenja

11
PhD. Eng., VFU Chernorizets Hrabar Varna ,Postal address: Chayka Resort, 9007 Varna, Bulgaria,
Phone +359 52 359 587 e-mail: as@vfu.bg
12
Prof. D. Sc. Eng., Technical University Varna, Postal address: Studentska, 9010 Varna, Bulgaria, e-mail:
prof_dimitrov@abv.bg

13
Prof. Dr. Eng., VFU Chernorizets Hrabar Varna, Postal address: Chayka Resort, 9007 Varna, Bulgaria,
Phone +359 52 359 587 e-mail: as@vfu.bg



Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
174
1. GENERAL
Indoor lighting energy efficiency is a numerical indicator of dimensions
(

2
m
kwh
,
which value satisfies quantitative and qualitative indicators of lighting in a building. Its
value is directly related to the functional purpose of the building, its mode of operation, the
way it affects human being, technical means for realization of lighting.
Energy balance plays crucial part in the various aspects of assessing energy
efficiency of lighting. Its value complies with the recommended standards set out in EN
124641, and to some specific ergonomic lighting requirements.
The above shows that indoor lighting energy efficiency is an integrated, combining
indicator which value depends on parameters of different nature. The latter are defined both
by light sources and the conditions of operation and management of lighting installations.
The objective of this survey is to analyze the interrelated parameters affecting
energy efficiency of lighting.
2. CORE
Numerical values characterizing energy efficiency of lighting can be derived form:
- Energy lighting indicators ELI (Ergonomic Lighting Indicator);
- Factors of automated lighting control.
The analysis of individual indicators gives ground for the following findings:
- Energy for lighting has various aspects of manifestation: lighting load is part of
the installed load, the use of lighting and its management are in different parts
of the day and in the transition between them, during operation of lighting, the
rooms should be constantly illuminated, illuminance should be in standby mode
and its management to be performed according to a given algorithm.
- These instances for illumination of premises with corresponding greater F

, and
smaller F

, are grounds for smaller energy consumption.

- The presented graphical and tabulated results are empirical dependencies of the
factor, depending on the presence of occupants F

, on the various instances of

illumination of the premises, designated for different categories of people as
well as the types of management (control).
- Energy efficient lighting can be achieved through minimization:
) reduced operating hours;
b) not more than (1519) and for 500 lx, using energy efficient sources
with high lm/W; electronic control gears and luminaires with high
quality optical systems;
c) reduced losses for maintenance of lighting installations.
LENI parameters can be obtained from the algorithm shown in Fig 1.
175

Figure 1.
Quantities involved in the presented algorithm are:
-
N
,
PC
,
EM
installed lighting power, respectively loss of power and installed
power for evacuation and emergency lighting;t
- t

, t
D
, t
N
, t
O
, t

emergency lighting operating time, respectively daylight and

non-daylight operating hours, the total of the day and the effective duration of operation of
the installed lighting power;
- Fa, Fo factors taking into account absence of occupants, respectively presence of
occupants in the building;
- F
DS
, F
D
factors taking into account availability of daylight in the illumination of
the building, respectively, daylight control factor;
- Mf, Fc maintenance factors relating to change in luminous flux of the lighting
source and the luminaire during operation;
- Foc factor reflecting instances of lighting control;
- w
L
, w
D
energy required for lighting in nominal operating and emergency mode,
respectively;
- total useful floor area of the building.
The algorithm presented in fig 1 allows determining lighting indicators in
accordance with energy balance for lighting.
It allows the performance of simple, detailed and control audit of energy efficiency
of a buildings indoor lighting as well as the assessment of LENI after the implementation
of energy saving measures.
In the calculation of LENI, the following findings are made:
) parameters Fa, Fo, Foc [2,3] can be used as preliminary and specified after
conducted tests fig.1. Significant correction is to be made to F
DS
, F
D
parameters, given
that daylight penetrates the interior under specific conditions: depending on exterior
176
building accessories (sills, roofs, external reflecting surfaces); slope of light rays; different
impact on illuminated interior surfaces, etc.
b) for energy assessment of available daylight and control system in indications of
displacement, applying to indoor lighting control, it is necessary to determine their
duration. This is made with t
E
fig.2, corresponding to the installed lighting power
N
.


Figure 2
( )
}
=
2
1
1
t
t N

dt t p
P
t (1)
The results of the calculation of LENI by the algorithm in fig 1 are compared to
those specified in [2], which are summarized as follows:
- In manual lighting control: for offices (38,767,1)
2
m
kWh
, for educational
institutions (31,954,9)
2
m
kWh
;
- In automated lighting control: for offices (32,255,8)
2
m
kWh
, for educational
institutions (24,841,8)
2
m
kWh
.
LENI wide range for each of the instances is a result of the wide variety of
illumination in rooms of different functions and the diversity in its management.
With regard to energy efficiency audit of buildings, many multilateral LENI analysis
for various instances of lighting have been conducted, achieving:
1. Harmonized lighting, controlled in daylight as well.
2. Combined direct and indirect lighting with manual adjustment of the controller.
3. Harmonized lighting with manual switching.
4. Combined direct and indirect lighting with manual switching.
5. Fluorescent strip lighting with electronic control gear and manual switching.
6. Fluorescent strip lighting with electromagnetic control gear and manual
switching
177
From the above presented instances, instance 1 has minimum LENI, and instance 4
has maximum LENI, as for achieving =500 lx, UGR19; L651000 cd/m2, LENI
increases 3,2 times.
Environmental perception through lighting is qualified by ELI (Ergonomic Lighting
Indicator) on 5 criteria [5]:
a) visual performance, individuality;
b) vista (type of scene), spatiality;
c) visual comfort;
d) vitality (performance, productivity);
e) empowerment.
Each one is scored on a scale from 1 (poorly) to 5 points (excellently). To conduct a
reliable and reproducible analysis, additional subcriteria (about 38) are applied.
In some of the instances of lighting one or other indicators may be highlighted e.g.
fig.3 strip lighting, fig 3b harmonized lighting with daylight participation.
Undoubtedly, the instance showed in fig. 3b assures higher .



Figure 3
Ergonomic indicators can be achieved for these instances (16) of lighting in LENI
analysis, as follows:
) provision of required illuminance, brightness control, low illuminance in specific
areas;
b) provision of spatiality and balanced natural color temperature;
c) absence of obscured parts of objects, their shadows are balanced, the objects are
with sufficient cylindrical illumination;
d) provision of suitable light distribution, giving priority to individual objects,
architectural lighting if surfaces;
e) forming of own light, individual lighting.
ELI are determined for the analyzed instances of building lighting. For the strip
lighting instances (inst. 5 and inst. 6) ELI has the smallest value, and in inst. 2 maximum
value, increasing more than 3,1 times.
LENI and ELI joint assessment is appropriate to be presented numerically by LENI:
ELI, where the instances with minimum (LENI: ELI) are characterized as the most energy
178
efficient [4, 5] in accordance with the above, for the sequentially presented instances 1,
2...6 LENI: ELI increases 4 times.
Lighting control refers to:
- Smooth start: gradual luminance increase until reaching the required level;
- Dimming: smooth change of brightness;
- Lighting of transitional zones: automatic activation of lights by a motion sensor;
- Tracking lighting: switching individual luminaires;
- Lighting scenario;
- Combined coordinated control of light and other loads;
- Management with landscape lighting;
- Imitation of presence;
- Remote control.
Energy consumption in lighting control, depending on whether it is automated or not
and with respect of its range Table 1: daylight, displacement of objects, dimming, etc. and
what is achieved, are categorized into , , and D classes. These classes have specially
assigned energy efficiency coefficients, which are assessed individually for office, school
and hospital buildings as follows: - class C is a basic (accepted as 1) and according to it,
energy consumption is evaluated, specifically for: class and less than 1 and class D
greater than 1.
Table 1.
Type of automatic control / Class D
1 Automatic control in daylight participation
Automated indication of displacement +
2 - Manual and automatic control
3 - Manual control and dimming
4 - Automatic control
5 - Automatic control and dimming
6 Manual control in daylight participation
7 Manual on/off switch and additional total
on/off switch

8 Manual on/off switch
3. CONCLUSION
According to a given algorithm involving the results of a systematized experiment,
parameters in energy consumption for lighting are specified. Energy efficiency of lighting
is presented as a combined assessment with the involvement of energy lighting indicators,
ergonomic indicators and automated lighting control factors. Specific values of indicators
in estimated energy efficiency of lighting for individual instances are presented.

179
REFERENCES
[1] EN 15193 "Energy performance of buildings Energy requirements for lighting
[2] EN 15232 "Energy performance of buildings Impact of Building Automation, Controls and
Building Management "
[3] EN 12464 " Lighting of workplaces
[4] Jan de Boer, European projects P91/23.10.2008 EPBD Buildings platform.
[5] P. Dehoff, Management of Lighting Efficiency and human Need, Biannal Newsletter 2/2006

180

181

Milica Pejanovi14, Igor Svetel15, Danilo Grahovac16
BIM NOVI PRINCIPI MODELOVANJA PROJEKTNIH PROCESA
SA ASPEKTA INSTALACIONIH MREA
Rezime
Povezivanje pojedinanih informacionih modela graevine (arhitektonski,
konstruktivni, instalacioni) zahteva definisanje projektnih protokola za razmenu
informacija kao i sva ogranienja vezana za unos i izmenu podataka. Modelovanje
procesa se zasniva na ivotnom veku graevine i potrebi za utvrivanjem odnosa
pojedinanih instalacionih mrea (termo-tehnikih, elektro-energetskih i hidrotehnikih)
u tom procesu..
Kljune rijei
BIM, Instalacione mree, projektni procesi.
BIM MODELING PROJECT PROCESSES AND EXCGANGE
REQUIREMENTS FOR MEP SERVICES
Summary
Integrated individual building information models (architectural, structural, MEP)
requires the definition of project protocols for information sharing as well as all
restrictions for exchange requirements in protocols. Process modeling is based on the
building life cycle and necessity for establishing relationships of individual MEP
services (Mechanical, Electrical and Plumbing) in whole process.
Key words
BIM, MEP systems, MEP project processes.



14
Asistent, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar Kralja Aleksandra 73/II, Beograd, Srbija,
pmilica@arh.bg.ac.rs
15 Nauni saradnik, Inovacioni centar Mainskog fakulteta d.o.o, Kraljice Marije 16, Beograd, Srbija,
isvetel@mas.bg.ac.rs
16
Student doktorskih studija, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar Kralja Aleksandra 73/II,
Beograd, Srbija, danilo.grahovac@arh.bg.ac.rs
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
182
1. UVOD
Virtuelno modelovanje graevinskih objekta poslednih decenija je prolo kroz vie
razvojnih faza od dvodimenzionalnih CAD modela, preko 3D modela, koji su predstavljali
samo trodimenzionalnu sliku zgrade, pa sve do objektno orjentisanih BIM 3D modela.
Building Information Modeling (BIM) je i stvaranje seta digitalnih modela za projektovane
ili izgraene zgrade, kao i proces zajednikog rada ovih modela u toku ivotnih ciklusa
graevinskog objekta. BIM obino sadri skup 3D modela i informacije o relevantnim
komponentama sistema i atribute, koji ih opisuju. Trenutno, BIM se uglavnom koristi
tokom faze projektovanja - dizajniranja investicionih projekta, ali se postepeno upotreba
integrisanog modela koristi u prvenstveno u fazi graenja a u manjoj meri u fazi
eksploatacije i odravanja izgraene zgrade. Primena u kompletnom ivotnom ciklusu
graevine jo ne postoji fazi renoviranja i ruenja jo nije obuhvaen primenom modela.
Ovaj izvetaj sumira alate i tehnologije koji se odnose na tri vane karakteristike
BIM procesa: modelovanje, interoperabilnost i saradnju.
1.1. PREDNOSTI BIM-A
Glavne prednosti BIM su jo u razvoju na tritu i trebalo bi da temeljno promene
nain na koji se objekti projektuju i grade. Promene u procesu se deavaju, pre svega u poju
izgradnje, dok projektanti tek polako prihvataju novi izazov. Fokus je u prebacivanju sa











Slika 1. - Ilustracija osnovnih pojmova objektno orijentisanog modelovanja
tradicionalne 2D apstrakcije na 4D
17
simulaciju performansi korienja i cene objekta. U
doba informacionih modela mogue je imati sve projektne elemente u jedinstvenu
informacionu bazu podataka. Arhitektura, instalacije, mainstvo, infrastruktura, su povezani
na nov i jedinstven nain. Modeli se sada mogu slati putem globalne informatike mree
direktno u fabrike pogone, preskaui dugotrajne procese izrade radionikih detalja.
Energetske analize se mogu raditi jo za vreme projektovanja. Kalkulacije trokova
graenja mogue je raditi u ranim fazama izrade modela, ak i kada svi parametri pojedinih

17
4D je trodimenzinalna aplikacija za modelovanje, animaciju i prikazivanje slika razvojena od strane MAXON
korporacije iz Nemake. Ova aplikacija jeu mogunosti da proizvodi proceduralne i poligonalne modele,
animacije, osvetljenja, tekture, slike i druge atribude koji se koriste u ostalim trodimenzionalnim aplikacijama
sa prezentovanjem pojma vreme kao etvrte dimenzije u realnom vremenu (REAL TIME).
elemenata m
objekta plan

BIM
gradnje, od
procesima v
Sa
apstraktne p
proizvedeni
reprezentaci
kreiranja ko


Glavn
Trod
daje mogun
Integ
drugim deta
Interf
instalacija i
Koli
Odr
breg postiz

1.1.1. Razl
Klj
koristi vie
posebno, po
osnovi prika

18
Computer-a
kompjuterske
17.07.2011.)
modela nisu d
niranoj investi
M je promen
preliminarnih
vezanim za eks
BIM aplikaci
planove kao
kroz BIM teh
ija modela. S
ntrole i prikaz
Slika 2.
ne prednosti B
imenzionalna
nost prikaza ra
grisana projek
aljima.
ferentna kont
drugih pod si
ine materijala
ive strategije
zanja traenih
lika izmeu B
juna razlika
razliitih doku
ostoje mala ili
azan sa dve p

ided design (CAD
e tehnologije u pr

do kraja defin
cionoj vredno
nio nain kak
h ideja preko t
sploataciju i k
ijom, paramet
to su osno
hnologiju nisu
Sa prednostim
zivanja inform
faze kod pr
BIM-a su:
a vizuelizacija
azliitih dizajn
kta dokument
trola dozvolja
stema.
a su brzo dost
je lake prim
normativa.
BIM i CAD
izmeu BIM
umenata da o
nikakva kore
paralelne linije

D), takoe pozna
rocesu projektova
nisani. Sve to
osti i odobreno
ko projektant
tehnike doku
korienje obje
tarski 3D mo
ove, preseci,
u samo zbir ru
ma BIM-a pro
macija.
rojektnih proc
unapreuje ra
nerskih reenj
tacija minima
ava lak uvid
tupne radi lak
meniti u cilju
M i CAD
18
je
objasni zgradu
elacija ili pame
e nema mogu
t i kao computer-
anja i pripreme te
o ima za cilj
om budetu.
ti i graditelji
umentacije do
ekta.
del se koristi
detalji, dinam
uno kordinisa
ojektanti i gr
cesa u okviru B
azumevanje o
ja i projektant
alizuje mogu
u eventualno
eg i preciznij
unapreenja k
u tome to t
u zbog toga t
etna veza me
nosti razume
-aided design and
ehnike dokument
prilagoavan
gledaju na
stvarne izgra
da generie t
miki planov
anih linija ve
raditelji imaju
BIM metodolo
bjekta i njego
tu i klijentu.
nost greke
o preklapanje
jeg planiranja
kvaliteta ivo
tradicionalni
o su ti dokum
u njima. Na p
evanja da te is
d drafting (CADD
tacije. (www.wiki
183
nje konanog
itav proces
adnje, ak i u
tradicionalne
i itd. Crtei
interaktivna
u bolji nain
ogije
ovih prostora,
u opisima i
e arhitekture,
trokova.
otne sredine i
CAD sistem
menti kreirani
primer, zid u
ste dve linije
D) ,
je
upotreba
ipedia.org,
184
predstavljaju
BIM zastup
povezuje te
model sa ba
Svi
prednosti na
Ovo je nain
kljuna razli
2. PLA
Kao
implementac
BIM metodo
Grafi
Crta
Proce
crtakih stan
Smer

19
Izvor: Nation
u isti taj zid u
pa potpuno su
podatke sa ob
zom podataka
i dokumenti u
ad papirom i
n na koji arhit
ika i prednost
Slika
ATFROME
i kod drugih
cije instalacio
ologije se sast
iki Standardi
ki Standardi
eduralne sme
ndarda
rnice za razme

nal Institute of Bu
u preseku. Mo
uprotan pristu
bjektima na ko
a.
unutar BIM m
olovkom, ali
tekte i drugi p
BIM u odnos
a 3. ema org
E ZA RAZV
vidova izrade
onih sistema k
toji od usagla
i Kako bi do
Metode orga
ernice Upot
enu podataka

uliding Sciences,
ogunost neko
up; on prikup
oje se odnose
modela su me
je u sutini
projektanti rad
su na CAD.
ganizovanja p
VOJ SARA
e tehnike dok
kod novih i po
avanja etiri
okumentacija t
anizovanja po
treba specifi
razmena po
Vaington, SAD
oordinisanih p
plja sve infor
. BIM model
usobno zavi
samo digitaln
de ve vekovi
projektnih pro
ADNJE NA
kumentacije, t
stojeih objek
kljuna aspek
trebalo da izg
odataka
nih alata u s
dataka meu
podataka je v
rmacije na je
je, u stvari, c
sni. CAD crt
na simulacija
ima. Sutinski
cesa
19

A PROJEKT
tako i kod pro
kata, platform
kta planiranja:
leda
svrhu primene
akterima
eoma velika.
edno mesto i
entralizovani
e ima svoje
akta crtanja.
i, u ovome je
TIMA
ojektovanja i
a za primenu
e grafikih i
185
Svaki od ovih aspekata potrebno je detaljnije objasniti u svrhu preciznijeg
razumevanja sutine naina rada BIM modela.
2.1. GRAFIKI I CRTAKI STANDARDI
Veina arhitekata i inenjera prevashodno brinu o kvalitetu svojih proizvoda
tehnike dokumentacije. U mnogim sluajevima, pogotovo u inostranstvu, ve postoje
definisani CAD standardi na nacionalnom ili regionalnom nivou, koji obuhvataju sve
aspekte grafike od lejera koji se koriste, fontova, debljina linija itd.
Dalje preiavanje grafikih standarda obuhvata metodologiju svake posebne
discipline u aplikaciju takvog standarda i, samim tim, postaje crtaki standard. Ove
metode ukljuuju, iako nisu ograniene samo na to i:
- Uobiajne informacije o crteima
- Nain ili metod dimenzionisanja
- Nain pregleda referenci
2.2. PROCEDURALNE SMERNICE
Proceduralne informacije mogu varirati za svaku softversku platformu koji se
koristi kod izrade projekata iz oblasti instalacionih sistema, u svrhu primene grafikih
standarda. Neki od primera obuhvataju i :
- AutoCAD standardi za lejere, iksrefovi, nazivi fajlova, standardi plotovanja,
tipovi linija, itd.
- Revit standardni izgled radnog okruenja, tipovi linija, podkategorije
objekata, deljivi parametri, pregled ablonskih listova i drugo
- Microstation standardi nivoa, nazivi fajlova, biblioteke elija itd.
2.3. SMERNICE ZA RAZMENU PODATAKA
Napori koje su preuzele na sebe agencije poput FIATECH, NIBS i IAI obeleeni su
kao standardi, ali se oni razlikuju u svojoj primeni prema definicijama. Uglavnom se bave
prevoenjem podataka izmeu softverskih platformi baziranim na zahtevima krajnjih
korisnika. Kod SOM-a ovakvi standardi nazvani su smernicama za razmenu podataka
(Data Exchange Guidelines). Trenutno, oni se sastoje od jednostavnije verzije postojeeg
CAD standarda kao bi omoguili razumevanje podataka razmenjivanih izmeu projektanata
posebnih tipova instalacionih sistema, arhitekata, inenjera, projekt menadera i neretko
samog investitora.

3. ZAKLJUAK
Tehnologije i tehnoloki procesi su temelj svake organizovane proizvodnje, pa tako i
projektovanja instalacionih sistema arhitektonskih objekata. Tehnologija proizvodnje
arhitektonsko graevinskih projekata je interdisciplinarna aktivnost koja ju ini sloenom i
za iji je proces potreban veliki broj aktera iz mnogih oblasti pre svega inenjerskih
186
poslova. Proizvodnja projekata bazira se na tehnolokom procesu koje je taan i unapred
utvren postupak proizvodnje nekog proizvoda, poluproizvoda ili delova proizvoda.
Naravno, posmatrati arhitektonski projekat kao proizvod nije dobro, iako se ovde ne govori
o delu procesa koji podrazumeva kreativno miljenje, istraivaki i pripremni rad u
umetnikom smislu. Ovde je tema pre svega izrada tzv. tehnike dokumentacije u delu
instalacionih sistema neophodne za pripremu i izgradnju svakog graevinskog objekta.
Pored navedenog vano je utvrditi da je neophodnost formiranja jedinstvenog
sistema, standarda, algoritma za razmenu podataka izmeu razliitih softverskih platformi
od krucijalne vanosti za uspeh i konanu primenu BIM metodologije projektovanja, ne
samo instalacionih sistema ve i arhitekture uopte.
Smernice za dalje istraivanje u okviru ovog projekta trebale bi biti preciznije i
detaljnije istraivanje na temu modelovanje projektnih procesa i sistema razmene podataka,
a u okviru izrade tehnike dokumentacije instalacionih sistema. U tom smislu, potrebno je
kroz primere i eventualnu studiju sluaja proveriti teorijske postavke, uoiti mane i
nedostatke, kao i pojasniti nain i sistem rada BIM modelovanja i sistema razmene
podataka kroz IFC, IFD i druge standarde, a sve u cilju postizanja uniformnosti naina
proizvodnje, upotrebe i arhiviranja podataka u okviru mree izmenjivosti podataka.
ZAHVALNOSTI
Ovaj rad je finansiran od strane Ministarstva za prosvetu i nauku Republike Srbije
po ugovoru TR -36038. On predstavlja deo projekta Razvoj metode izrade projektne i
izvoake dokumentacije instalacionih mrea u zgradama kompatibilne sa BIM procesom i
relevantnim standardima, Rukovodilac projekta je dr Igor Svetel.
LITERATURA
[1] Eastman, Ch. Teicholz, P. Sacks, R.: " BIM Handbook: a guide to building information
modeling for owners, managers, designers, engineers and contractors", John Willey and Sons,
New Jersey, 2008.
[2] Svetel I., Pejanovi M.,: Open Standards-Based Building Information Modeling as the
Foundation for Knowledge Management in the AEC industry, Pohl J., (ed.): Preconference
Proceedings: Knowledge Management Systems, 2009, str. 29-37
[3] Yi-Jao Chen, Chung-Wei Feng:"Streamlining the data transformation process for construction
projects via building information modeling", The 25th International Symposium on
Automation and Robotic in Consturuction ISARC 2008, Vilnus, Litvania, 2008. p.549-558
[4] BIM Implications for Government, Editor Kerry Brown, Construction Industry Business
Environment (CIBE), 2008, http://eprints.qut.edu.au/26997/1/26997.pdf
[5] Hartman, T. and M. Fischer (2008). Applications of BIM and Hurdles for Widespread
Adoption of BIM 2007, AISC-ACCL eConstruction Roundtable Event Report. CIFE
Working Paper #WP105. Stanford, Stanford University: 1-18

187

Milica Vujoevi20
PRIMENA INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH
TEHNOLOGIJA U PROJEKTOVANJU I GRAENJU
ENERGETSKI EFIKASNIH OBJEKATA
Rezime
ovek vekovima razvija bolje nane za gradnju zgrada. Kako se zahtevi sve vie
poveavaju, tako se i tehnologija gradnje vremenom uslonjava. Danas ivimo u dobu
kada se ni gradnja porodine kue ne moe zamisliti bez upotrebe raunara u nekom
svom segmentu, a o velikim arhitektonskim poduhvatima sa svim sistemima instalacija i
da ne govorimo. Nekada su ljudi gradili energetski efikasne objekte jednostavno
poveavanjem debljine zidova i pravilnim orjentisanjem prostorija, dok se danas taj
aspekt gradnje razvio do te mere da se samo uz pomo raunara mogu sraunati razni
elementi energetske efikasnosti objekata, a sve u cilju smanjenja trokova.
Kljune rijei
IKT, energetska efikasnost, projektovanje, graenje.
APPLICATION OF INFORMATION AND COMMUNICATION
TECHNOLOGIES IN DESIGNING AND CONSTRUCTION OF
ENERGY EFFICIENT BUILDINGS
Summary
Man has developed a better ways to construct a building for centuries. As the demands
are increasing, construction and technology are getting more complex in time. Today we
live in an age when even raising of a family home can not be imagined without the use
of computers in some segments, and not to mention large architectural undertakings
with all installation systems. People used to build energy efficient buildings simply by
increasing the wall thickness and by proper orientation of the rooms, while today that
aspect of construction has developed to such an extent that only a computer can
calculate various elements of energy efficiency, and all that is done in order to reduce
costs.
Key words
ICT, energy efficiency, design, construction.

20
Mast.in.arh., student doktorskih studija na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja
Aleksandra 73/II, Srbija, milica.vujosevic@arh.bg.ac.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
188
1. UVOD
Razvoj tehnologije je tokom cele istorije vodio ka stvaranju boljih i efikasnijih
naina za zadovoljenje ovekovih potreba. Danas, savremene tehnologije imaju veliki uticaj
kako na globalnom nivou npr. na razvoj velikih ekonomija, tako i na nivou svakog
pojedinca na upotrebu neophodnih ureaja i na naine komunikacije. Iako moderan nain
ivota namee korienje sve veeg broja elektronskih aparata, napredak u nauci i tehnici
njihovog konstruisanja im omoguava da troe manje dragocene energije od starijih
modela.
U oblasti arhitekture, upotreba svremenih tehnologija je nala svoju primenu u jo
jednom bitnom segmentu koji se tie ostvarenja komfora uz smanjenje potronje energije.
Naime, imajui u vidu da je jedan od problema u procesu projektovanja arhitektonskih
objekata ostvarenje to vee energetske efikasnosti i to manje emisije tetnih gasova,
savremene tehnologije su omoguile kreiranje raznih softvera za lake i bre reavanje
zadataka u svakom segmentu ivotnog ciklusa objekta, od projektovanja, izgradnje i
eksploatacije do odravanja.
O svemu gore navedenom bie rei u ovom radu. U prvom delu teksta dat je kratak
osvrt kako na pojam tehnologije u irem smislu, tako na savremene tehnologije i
mogunosti njihove primene u arhitekturi. U drugom delu e se pojam savremenih
tehnologija posmatrati sa aspekta informaciono-komunikacionih tehnologija i njihovim
prednostima prilikom projektovanja i graenja arhitektonskih objekata.
2. POJAM TEHNOLOGIJE. SAVREMENE TEHNOLOGIJE U
ARHITEKTURI
2.1. TEHNOLOGIJA

Tehnologija - nauka o vetinama i zanatima; nauno prikazivanje ljudske delatnosti
kojoj je svrha prerada prirodnih proizvoda (sirovina) za ljudsku upotrebu [1].

Pojam tehnologije ima veoma iroko i ranovrsno znaenje. Da bismo ga objasnili
moramo raslaniti osnovni pojam. Re tehnologija potie od grke rei
(zanat, vetina) i (nauka), dakle nauka o vetinama. Moe se odnositi na
materijalne objekte: primenu alata, maina i materijala, ali se moe odnositi i na ire teme
kao to su procesi, sistemi, metode organizacije i tehnike.
Tehnologija je znanje o nainima, alatima, vetinama, zanatima, sistemima ili
metodama koje se primenjuju za reavanje ljudskih potreba. Moemo je najire definisati
kao jedinstvo materijalnog i nematerijalnog, stvoreno psihikim i fizikim trudom radi
dostizanja neke vrednosti. To je irok pojam koji ukljuuje kako jednostavne alate, kao to
su pajser ili drvena varjaa, tako i sloene maine kao to su svemirska stanica ili
akcelerator estica. Takoe, alati i maine ne moraju biti materijalni: virtuelne tehnologije,
kao to su kompjuterski softver ili poslovne metode, takoe spadaju pod ovu definiciju
tehnologije [2].
189
Tehnologija se moe posmatrati kao aktivnost koja formira i menja kulturu [3].
Pored toga, tehnologija je primena matematike, nauke i umetnosti za dobrobit ivota.
Savremeni primer je porast komunikacione tehnologije koji je smanjio prepreke ljudskoj
interakciji, to je rezultovalo nastankom novih podkultura kompjutera i internet [4].
Generalno gledajui, tehnologija je odnos koji drutvo ima prema svojim
raspoloivim alatima i vetinama, i pokazatelj do koje mere drutvo moe menjati svoju
okolinu. Tehnologija je uticala na drutvo na mnoge naine, i pozitivno i negativno. U
mnogim drutvima, tehnologija je uticala na razvoj naprednijih ekonomija. Meutim,
mnogi tehnoloki procesi proizvode neeljene nusprodukte koji uzrokuju zagaenje ivotne
sredine, prekomerno iskoriavanje prirodnih resursa, kao i poremeaj prirodnih procesa na
Zemlji. Takoe, ne slue sve tehnologije u pozitivne svrhe; razvoj oruja sa sve veom
destruktivnom moi tekao je kroz istoriju sve do pronalaska nuklearnog naoruanja. Kao
kulturoloka aktivnost, tehnologija prethodi razvoju nauke i inenjerstva, od kojih oba
ozvaniavaju neki aspekt tehnolokog poduhvata.
Termin tehnologija se moe primenjivati generalno ili na specifine oblasti, kao
to su informaciona tehnologija, medicinska tehnologija, proizvodna tehnologija,
tehnologija projektovanja ili tehnologija graenja.
2.2. PRIMENA SAVREMENIH TEHNOLOGIJA U PROJEKTOVANJU I
GRAENJU
Arhitektura i graevinarstvo su stari koliko i sama ljudska civilizacija. Od poetka
svog nastanka ovek tei usavravanju tehnologije gradnje objekata. Kroz istoriju se
tehnologija gradnje menjala i napredovala nekada bre, nekada sporije, u zavisnosti od
trenutnog tehnolokog dostignua odreene epohe i civilizacije. Posle industrijske
revolucije taj razvoj je tekao jo bre, uvoenjem mehanizacije u graevinsku proizvodnju.
Meutim, u drugoj polovini dvadesetog veka brz razvoj kompjuterskih tehnologija dovodi
do sve vee upotrebe kompjuterizovanih maina u oblasti graevinarstva. Time je znatno
olakan rad na izgradnji objekata i pruene su vee mogunosti za ostvarivanje eljenih
rezultata. U sledeim redovima e biti prikazana podruja primene savremenih tehnologija
u arhitekturi, s naglaskom na informacionim tehnologijama.
Tokom ivotnog ciklusa arhitektonskog objekta, savremene tehnologije nalaze
primenu u svakom njegovom segmentu:
- savremene tehnologije projektovanja arhitektonskih objekata,
- savremene tehnologije realizacije arhitektonskih objekata,
- savremene tehnologije eksploatacije arhitektonskih objekata,
- savremene tehnologije odravanja arhitektonskih objekata.
Savremene tehnologije projektovanja arhitektonskih objekata podrazumevaju nove
naine projektovanja koji se uglavnom baziraju na upotrebi kompjuteskih softvera u svim
segmentima rada. Prikupljanje podataka, njihova analiza i predvianje budueg stanja
danas je u mnogome olakano upotrebom odgovarajuih kompjuterskih programa. Bez
pomoi savremenih softverskih paketa nezamislivo je i upravljanje projektom, koje
podrazumeva upravljanje integracijom, obimom, vremenom, trokovima, kvalitetom,
ljudskim resursima, komunikacijama, rizikom i nabavkama, pogotovo kod velikih i
sloenih projekata.
190
Savremene tehnologije realizacije arhitektonskih objekata podrazumevaju primenu
novih materijala u arhitektonskim objektima i nove tehnologije gradnje. Osim osnovnih
prirodnih materijala koje je ovek upotrebljavao vekovima za izgradnju (zemlja, kamen,
drvo i metal), danas se razvijaju vetaki materijali sa mnogo boljim fizikim i
mehanikim svojstvima (razni polimeri, polistireni, mineralne vune,...). Materijali sa
razliitim svojstvima se kombinuju u kompozitne, ali i kombinovanje razliitih tehnologija
daje materijale sa neverovatnim karakteristikama (npr. ploe koje svetle primena OLED
tehnologije).
Razvoj novih tehnologija gradnje upotrebom novih alata, maina ali i tehnika,
omoguava gradnju u skoro svim uslovima (u vodi, vazduhu, pod zemljom, ledom, ...) i
realizaciju najizvanrednijih arhitektonskih ideja. Time se postie ostvarivanje doskora
nemoguih ciljeva u oblasti graevinarstva u pogledu visina, raspona, rokova izgradnje,
ekonominosti i efikasnosti.
Savremeni nain eksploatacije arhitektonskih objekata podrazumeva korienje
objekata u skladu sa ekolokim principima odrivog razvoja. Racionalna upotreba prirodnih
resursa, efikasan nain zadovoljenja potreba za toplotnim komforom i minimiziranje
koliine otpada su oblasti u kojima savremene tehnologije mogu da daju najbolji doprinos
ouvanju ivotne sredine. Modernizacija opreme i sistema za preradu obnovljivih izvora
energije, kao i onih za smanjenje zagaenja od izduvnih gasova i otpadnih voda, samo su
neki od primera.
Dalje, kako se koliina opreme i ugraenih instalacija svakim danom poveava, tei
se uproavanju naina njihovog korienja. To se postie ugradnjom pametnih instalacija,
odnosno centralizovanog naina upravljanja svim potrebnim instalacijama pomou
kompjutera. I ovde su kompjuteri nali svoju neizostavnu primenu u arhitektonskim
objektima.
Prilikom odravanja objekta, upotreba savremenih tehnologija je prisutna kako u
tekuem, preventivnom odraavanju, tako i u remontnom ili investicionom odravanju
objekta, kao i u savremenim nainima za odravanje okolnog zemljita i okoline. Prilikom
obezbeivanja ispravnog funkcionisanja svih ugraenih instalacija i sistema (vodovod,
kanalizacija, klimatizacija i vetrenje, protiv-poarne instalacije, liftovi, sistemi zatite,
alarmi, instalacije jake i slabe struje itd.), glavnu ulogu imaju savremene informacione
tehnologije, budui da su mnogi od pomenutih sistema automatizovani i kompjuterizovani.
Na taj nain se eventualna nepravilnost u radu sistema ili podseanje na redovne aktivnosti
u odravanju lako oitavaju na raunaru.
3. OBLASTI PRIMENE INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH
TEHNOLOGIJA U ARHITEKTURI
Informaciono-komunikacione tehnologije imaju veliki uticaj na dananje drutvo.
Njihova primena u oblasti arhitekture i graevinarstva olakala je i omoguila neke procese,
a naroito one koji se tiu prorauna, predvianja, radnji koje se ponavljaju i drugih radnji
koje ovekov um ne bi bio u mogunosti da obavi. Danas je nezamisliv rad bez pomoi
savremenih informaciono-komunikacionih tehnologija u svakom segmentu ivotnog ciklusa
objekta, odnosno u projektovanju, realizaciji, tokom itavog veka eksploatacije i prilikom
odravanja objekata.
191
U fazi nastanka arhitektonskog objekta, informaciono-komunikacione tehnologije su
prisutne od samog poetka, jo u fazi planiranja grada, preko projektovanja do konkretnog
reenja za realizaciju, odnosno nalaze primenu u sledeim oblastima:
- na dravnom i lokalnom nivou: za praenje stanja u prostoru monitoring,
za voenje dokumentacione osnove o prostoru, za voenje informacionog
sistema, za analize trita, finansijske analize i slino;
- na nivou pojedinanog plana ili projekta: za izradu planske dokumentacije -
planovi svih nivoa, za izradu tehnike dokumentacije - projekti svih faza, u
izradi predmera i predrauna radova, za izradu ostalih prorauna i analiza
studija opravdanosti, isplativosti, energetske efikasnosti i za reavanje
mnogih drugih zadataka.
Tokom procesa projektovanja objekta, kompjuterski softveri se koriste izmeu
ostalog za projektovanje i vizuelizaciju objekata, za konstruktivne i ostale tehnike
proraune, za formiranje informacionih modela arhitektonskih objekata, za proraun
energetskih performansi zgrada, za ostale proce u analize trokova, i dr. Neki od
najsavremenijih programa omoguavaju generiko istraivanje i parametarsko modelovanje
upotrebom savremenih principa matematikog projektovanja, koje koriste samo veliki
svetski projektantski biroi (poput Zahe Hadid i ana Nuvela), to zbog specifinog pristupa
radu, to i zbog dostupnih znanja i mogunosti.
Primena informaciono-komunikacionih tehnologija u realizaciji, odnosno izgradnji
objekata omoguava savremeni nain izvoenja graevinskih i graevinsko-zanatskih
radova, ugradnju instalacija, postrojenja i opreme. U fazi realizacije arhitektonskog objekta,
informacioni sistemi se upotrebljavaju u svim tehnilokim procesima, koji se prema stepenu
uloenog rada mogu razvrstati na proizvodnju i naine ugradnje sirovina, poluproizvoda,
delova i sklopova proizvoda.
Za izvoenje graevinskih radova koristi se razna mehanizacija, upotrebljavaju se
velike koliine razliitih vrsta materijala, instalacija, nametaja i druge opreme. Stoga
graevinarstvo podstie razvoj drugih privrednih grana: industrije graevinskih materijala,
industrije maina, proizvodnje opreme i instalacija itd. Potrebe za brom i ekonominijom
proizvodnjom dovele su do primene polumontanog, montanog i industrijskog sistema
gradnje. Ove sisteme gradnje karakterie smanjeno uee ovekovog rada i poveano
korienje maina.
Cilj savremenog naina realizacije je izgradnja objekata u to kraem roku uz
ostvarenje to veeg kvaliteta radova i ugraenih materijala i opreme. Time se smanjuju i
trokovi i ukupna cena objekta.
Upotreba informacionih tehnologija pri eksploataciji objekata ogleda se u
savremenim nainima za smanjenje potronje energije i korienju pametnih instalacija. U
prvu grupu spadaju sistemi za automatizovanu kontrolu sistema grejanja i hlaenja na
osnovu zadate zahtevane temperature u objektu, upotreba senzora za regulisanje osvetljenja
u prostoriji i ostali sistemi koji kontroliu potronju energije i nivo zagaenja ivotne
sredine.
U pametnim kuama se informacione tehnologije koriste za upravljanje sistemima
instalacija koje se ele kontrolisati preko centralnog kompjutera (svetlo, zasenenja, audio i
video ureaji, alarmi i ostalo). S obzirom na koliinu savremenih instalacija koje se
ugrauju u pametne kue, uproavanje njihovog korienja predstavlja veliko olakanje za
korisnika, emu se kod ovakvih objekata i tei.
192
U fazi odravanja arhitektonskog objekta, savremene informacione tehnologije se
koriste za obezbeivanje ispravnog funkcionisanja svih ugraenih instalacija i sistema.
Mogu je razvoj automatskih rutina sposobnih da na osnovu specifikacija proizvoaa
signaliziraju rokove za kontrolu svih ugraenih komponenti. Takoe je mogue praenje
svih sanacija graevine bilo kroz beleenje ostvarenih izmena u geometriji zgrade, ili kroz
praenje svih rokova garancija i rokova kontrola novougraenih komponenti [5]. Proces
prikupljanja podataka sa mernih ureaja kao to je na pr. primena ispitivanja bez razaranja
u procesu odravanja mostova, ili prikupljanje podataka iz senzora ugraenih u inteligentnu
graevinu [5], takoe su znaajne oblasti potencijalne primene informacionih tehnologija.
4. ZAKLJUAK
Ubrzani razvoj informatikog drutva u potpunosti je uslovljen razvojem
tehnologije. Arhitektura, odnosno umetnost i nain stvaranja zgrada, takoe nije poteena
od novih tehnolokih dostignua. Upotreba raunara danas je neizostavna u bilo kom
segmentu ljudskog ivota, pa tako i tokom celog ivotnog ciklusa arhitektonskih objekata.
Savremene informaciono-komunikacione tehnologije koriste se prilikom projektovanja,
gradnje objekata, odravanja i eksploatacije. U jednu ruku moe se uiniti da tolika njihova
upotreba oteava ivot, umesto da ga olakava, ali moraju se uzeti u obzir dananji zahtevi
koje objekti moraju ispuniti, a koji se vremenom samo poveavaju. Primena informaciono-
komunikacionih tehnologija u bilo kom procesu je preduslov kako za ostvarenje odreenog
kvaliteta proizvoda i usluga, tako i za smanjenje utorka vremena i materijalnih i ljudskih
resursa.
LITERATURA
[1] . , , , 1974.
[2] "Industry, Technology and the Global Marketplace: International Patenting Trends in Two
New Technology Areas". Science and Engineering Indicators, National Science Foundation,
2002, http://www.nsf.gov/statistics/seind02/c6/c6s5.htm. Korieno 2007-05-07.
[3] . Borgmann, "Technology as a Cultural Force: For Alena and Griffin". The Canadian
Journal of Sociology 31 (3), 2006, 351360.
[4] . acek, "Defining Cyberculture", http://macek.czechian.net/defining_cyberculture.htm.
Korieno 2007-05-25
[5] . ,
, , 7(3), 2007, 167-176.

193

Milovan Vidakovi
21

UPRAVLJANJE RIZIKOM POARA
Rezime
Ima ve vie godina da inenjeri, koji rade na riziku poara, pokuavaju da pronau
matematiki model odreivanja veliine rizika. Metodologija za ocenu rizika je
postavljena, ne samo da bi odredila veliinu rizika pre nego to bi rizik bio u funkciji,
ve bi se pomou ovog sistema odredio nivo preventive za budui rizik. Metoda se
moe primeniti najpre na industrijske i komercijalne objekte, a zatim i na stambene i
administrativne zgrade.
Kljune rijei
Poarni rizik, mere atite, poarna otpornost, metod procene poarnog rizika.
FIRE RISK MANAGEMENT
Summary
The engineers specialising in fire risk menagents have been trying for years to indentifi
mathematikal model for determination of risk methodology for risk rate assessment is
set up, not only to determing risk rate, befor prior to putting risk intu function, but also
to establish level of prevention for potential risk. The method can be applyed primarey
on industrial and commercial facilities, and on residential and administrative buildings
as well.
Key words (Style SummTitle)
Fire risk, protection measures, fire resistance, fire risk assessment method.


21 prof. dr, dipl.in, Predsednik DTUR-a, Osmana ikia 11, Beograd Srbija, vidakovic.m@sbb.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE & ARHITEKTURA2011
194
1. UVOD
Poetak takvih istraivanja pripadaju jednom vajcarskom inenjeru E. Geillingeru jo
davne 1950 godine. Njegova preokupacija se u prvom trenutku odnosila na industrijske objekte
metalne konstrukcije.
Nastavak istraivanja preuzima nemaki inenjer W.Halpaap. Njegova preokupacija je
bila objedinjavanje i ostalih graevinskih konstrukcija u ve predloenu metodologiju. Prednost
u istraivanjima predstavljala je i njegova pozicija koju je tada zauzimao - komandir vatrogasnih
brigada. Radovi su doveli do pojave prvih standarda 1964 godine u Nemakoj (DIN 18230), koji
su tokom godina inovirani, te su sve do dananjih dana u upotrebi.
Evropski komitet osiguranja CEA, na predlog vajcarskog inenjera M. Gretenera,
doneo je propise iz te oblasti 1961 god. Pionirski rad Gretenera doveo je do primene ove ideje,
pre svega, u vajcarskoj. Ne treba se zavaravati da ova ideja ocene rizika moe sve uraditi, pa i
da sprei pojavu poara, ali predstavlja dobar put za stvaranje predstave o riziku.
U nas su odreene problematike zatite od poara ve obraene kroz SRPS (JUS)
standarde (poarne otpornosti, zapaljivost, poarna vrata i drugo), koji predstavljaju zakon
za izgradnju objekata.
Sa druge strane, kod nas se javlja jo jedna grupa standarda, koji su doneseni od
strane osiguravajuih kua Srbije a odnose se na rizik poara. Ovi standardi su bazirani na
statistikim podacima poarnih katastrofa i obuhvataju neke delove koje SRPS (JUS)
standardi ne mogu da obuhvate.
I jedni i drugi standardi se stvaraju na istom mestu, u Parizu, od strane Evropskog
Komiteta osiguranja, skraeno CEA. Stvoreni standardi u CEA, alju se na doradu u CEN
(Evropski Komitet normativa), da bi se na kraju usaglasili kao meunarodni standardi ISO. Nivo
zahteva kod standarda za zatitu od poara se koriguje tokom tog puta usaglaavanja, tako da su
zahtevi u komitetu CEA daleko jai, od usaglaenih minimalnih zahteva na meunarodnom
nivou, ISO standarda. Danas svaka drava na bazi minimalnih meunarodnih zahteva ISO stvara
svoje standarde, koji ponovo dobijaju na otrini zahteva u saglasnosti sa: iskustvima, tehnikom i
kulturno-ekonomskim nivoom te drave. Tako dolazi do razlike izmeu dravnih standarda i
internih standarda osiguranja.
Do danas se pojavilo nekoliko metoda odreivanja veliine rizika za jedan objekat.
Prema sadanjim sagledavanjima, metoda koja je razvijena u vajcarskoj, dobila je najvie
pristalica. Ne moe se rei da je ova metoda savrena, jer je bazirana na empirijskim
podacima. Pored svih mana, metoda ipak daje jednostavan postupak bazne analize, moguih
mernih vrednosti, nastanka, razvoja kao i efekte razornog dejstva poara.
Globalna opasnost od poara (B) je metoda pre svega primenljiva na industrijsko
komercijalne objekte, ali se ona moe primeniti i na stambeno poslovne objekte. Metoda u
sebi objedinjuje dovoljna odstojanja izmeu objekta (jedinstveni rizik), zatitu ljudi i
tehnika reenja zatite objekata. Metoda je u svom razvoju traila odgovore na dva
osnovna pitanja i to:
1. Metoda kod reavanja problema preventive
- odreivanje minimalne zadovoljavajue zatite u kojoj globalna
opasnost od poara nee biti vea od fiksiranih konvencionalnih limita
- odreivanje mernih vrednosti dozvoljenih granica u kojima se sme
kretati ta zatita
2. Metoda kod reavanja problema osiguranja rizika poara:
Problem se svodi na definisanje:
195
- potencijalnog rizika od poara
- mere zatite rizika od poara.
2. PREZENTIRANJE METODE
Potencijalni rizik od poara se definie na sledei nain
M
P
p a B = + +
(1)
gde je:
B globalna opasnost od poara
a - opasnost pojave poara (aktiviranja) od nekog od izvora
p - pojava poara u objektu u zavisnosti od ponaanja osoblja
P potencijalna opasnost od poara predstavlja mogunost razvoja i irenja poara
M mere permanentne zatite od poara, koje direktno utiu na smanjenje
potencijalne opasnosti od poara i opasnosti po ivot osoblja.
Normalno, u upotrebi, vrednosti (a) i (p) su sa negativnim predznakom.
1. Odreivanje faktora potencijalne opasnosti (P)
Osnovni principi odreivanje faktora (P) su:
P = Pi.c.e.f.k.g.(v) (2)
gde je:
Pi - poarno optereenje, u kJ/m2
c - zapaljivost (A
12
; B
123
), u zavisnosti od toplotnog izvora
f - koliina dima (Nm3/h) koja utie na efikasnost evakuacije i gaenje poara
(Razvijena temperatura u poaru sa ogranienom koliinom vazduha).
4,9 (330 h
1/2
A
F
+ R
2
) [Nm3/h]
k - rizik korozije od dima na materijale u prostoru pod poarom
(v) - valorizovanje rizika poara od osiguranja
g - geometrijske dimenzije prostorije i otvora, u funkciji koliine ulog vazduha,
odimljavanja i brzine sagorevanja (R1)
e - visina prostorije i broj spratova, sa mogunou prenosa poara po visini
Faktor (P) se koristi kao baza za obraun premije kod osiguranja.
2. Procenjivanje faktora opasnosti pojave poara - (a)
im pone da se gradi objekat dolazi do potencijalne opasnosti pojave poara.
Osnovna opasnost je takozvani "faktor ovek", a pored njega moe da bude proces u industriji
ili tehnika instalacija. Praktino, opasnost od pojave poara, kako u izgradnji tako i u
eksploataciji, ne moe biti nikada jednaka nuli.
3. Faktor procena opasnosti pruzrokovane osobljem - (p)
Poarna preventiva mora raunati sa rizikom koji moe nastati nestrunim ili
196
namernim delovanjem osoblja. Vano je oceniti rizik i dati mu mernu vrednost. U osiguranju
ovaj rizik esto nije obuhvaen, jer se u premiji osiguranja vie panje posveuje samom
objektu. Istina, pri izradi elaborata osiguranja za jedan objekat, kroz neke sporedne elemente i
danas se moe oceniti ovaj rizik, kao to su istoa, urednost, obuenost osoblja na zatiti od
poara i tradicija.
4. Faktor procene nivoa preventivne zatite od poara - (M)
Opasnost od poara moe se smanjiti adekvatnom preventivnom zatitom. Postoje tri
osnovna pravca preventivne zatite od poara, a to su:
M = N S F (3)
Normalna mera zatite - (N)
Normalna zatita predstavlja osnovnu zatitu od poara, koja je veinom pro-
pisana, a u vezi je sa eksploatacijom jednog objekta.
U oblasti ovih zatita bie naglaene one najznaajnije za ovu fazu prorauna:
n
a
- broj i tip prenosivih aparata za gaenje poara u tom objektu
n
b
- unutranji hidranti sa prikljunim elementima i njihov raspored
n
c
- obezbeenje vode i pritiska za tu lokaciju, korienjem gradske mree ili
rezervoara vode
n
d
- obezbeenje dovoljne garantovane koliine vode za gaenje
n
e
- obezbeenje dinamikog i statikog pritiska vode
n
f
- rastojanje od spoljnjeg hidranta do objekta treba da bude to krae
n
g
- broj ljudi u objektu obuenih za gaenje poara, za intervenciju u prvim
trenucima pojave poara
n
h
- odstojanje vatrogasne jedinice od objekta.
Sumirajui sve ove nabrojane faktore i ostale propisane pravnom regulativom,
dolazimo do zbirne jednaine:
N = n
a
x n
b
x n
c
x n
d
x n
e
x n
f
x n
g
x n
h

Specijalne mere zatite od poara - (S)
Specijalne mere su one koje mogu bre i efikasnije da ugase poar od normalnih mera
zatite od poara. esto te mere nisu pravnom regulativom predviene kao obavezne.
U specijalne mere zatite od poara moemo ubrojati:
s
a
- detekciju poara javljaima ili nadgledanjem osoblja
s
b
- alarmiranje pojave poara automatski ili runo
s
c
- gaenje poara, koje moe biti:
- sopstvenom vatrogasnom jedinicom, pripravnom 24 asa ili
- automatskim sistemom gaenja (prinkleri, CO
2
i dr.)
s
d
- obavetavanje telefonom optinske vatrogasne jedinice u direktnom kontaktu
S = s
a
. s
b
. s
c
. s
d
.
Tako dolazimo do dileme - ko treba da zahteva specijalne mere, ako nisu kao u nekim
sluajevima propisane? esto su specijalne mere prihvaene od samog vlasnika objekta, koji
svesno eli da smanji veliinu rizika od poara. Vlasnik je premijom osiguranja i bonusima
197
stimulisan, od osiguravajuih kua, za primenu specijalnih mera. Moe se desiti i takav sluaj
direktne ekonomske prinude od strane osiguranja, da bi se uopte i potpisao ugovor osiguranja,
ako ekspertni tim osiguranja oceni da jedino specijalne mere dovode rizik u neke normalne
prihvatljive granice.
Poarna otpornost (F)
Poarna otpornost predstavlja asovnu otpornost pojedinih graevinskih elemenata na
poar. Vrednost poarne otpornosti se dokazuje ispitivanjem u akreditovanoj laboratoriji. Nivo
poarne otpornosti je veinom pravno regulisan i razlikuje se od drave do drave. Osnova
propisa za minimalnu poarnu otpornost, na nivou jedne zemlje, je elja da se posetiocima ob-
jekta dozvoli bezbedna evakuacija. Vii nivo zahteva duu vremensku poarnu otpornost, a
moe da se trai u elji da se i objekt spase od poara i da se dozvoli dovoljno dugaak period
sigurnog rada vatrogasnih jedinica. Na kraju, kada se saberu sva tri prethodna faktora, za
procenu nivoa zatite od poara, dobija se sledea jednaina:
M = N S F (3)
5. Odreivanje elemenata koji obrazuju prethodne jednaine
Jednaine, koje su do sada date, dobijene su na bazi razliitih prilaza gradnji objekta,
materijalima koji su korieni i nivoa zatite od poara ugroenih prostora. Elementi, koji se
koriste za proraun, baziraju se na dugogodinjim stvarnim poarima, obraenim naunim i
statistikim metodama, sakupljenim po itavom svetu (aktuarski posao) i eksperimentima
dobijenim u akreditovanim laboratorijama prema SRPS (JUS)-ISO standardima. Ovako dobijene
vrednosti su sistematizovane tabelarno.
6. Maksimalno dopustiva globalna opasnost od poara (Bmax)
Kako se uvek trai reenje problema potrebnog nivoa preventive poara, to se u da-
ljem radu formira sledei faktor Bmax. On predstavlja baznu vrednost fiksnog kon-
vencijalnog limita preventive. Ova vrednost se odnosi na jednostavne rizike poara jednog
objekta, sa normalnim nivoom standardne zatite (N = 1,0), bez dodatnih mera specijalne
zatite (S = 1,0), ili specijalnih mera poarne otpornosti (F = 1,0) i na kraju sa
zanemarljivom opasnou aktiviranja (a) ili ugroavanja ljudskih ivota (p).
U tako postavljenoj filozofiji, ostaje da Bmax zavisi samo od (P), gde se (P) izra-
unava iz tabela prema parametrima. U ovom sluaju usvajamo neku vrednost za P bez
prorauna, kao faktor potencijalne opasnosti. Kod malog poarnog optereenja prostorije
ova vrednost za P nikad ne prelazi 1,3. U tom sluaju zamenom vrednosti u jednaini
dobija se:
Bmax = 1,3 (4)
Primenjen faktor preventive M ini sr optimalne preventivne zatite za prihvatljivo
Bmax:
NSF
P
3 , 1 a p = + +
(5)
gde je M = N S F.
U datom sluaju za jedan objekat, prouavajui mogunosti poboljanja situacije
zatite od poara, imajui ispred sebe osnove projektnih planova za taj objekat, dolazi se do
zakljuka da su faktori na koje se moe uticati sledei:
- faktor N, u sluaju nedovoljnih mera zatite od poara
198
-
-
Uzi
generalno ut
minimalnu d
SF =
-
pri
-
AECA/
SPI
Tip
02
S





03
R






04
M







faktori S i F
generalno do
za F, da se p
ukupne poa
obim specijal
faktor P je m
poarno opte
imajui u obz
tvren cilj, do
dozvoljenu vred
p 3 , 1 ( N
P
+ +
=
- da se potvrd
hvatljiv B
max

- da se predlo
Stara gradnja, tv
Renovirana zgra
Moderna gradnj
F, u sluajevim
oputeno pravn
preduzmu spec
arne otpornost
lnih mera S i e
mogue sman
ereenje u pro
zir da izmene
oputeno je po
dnost za njih, u
) a +
di da su uzete
i nain i izbo
Tabela 1.:
O
vrdi materijal
ada,tvrdi materi
ja, tvrdi materij
ma gde se ov
nom regulativo
cijalne zatitn
ti samo za jed
eventualno jo
njiti delujui
storiji.
na faktorima
osebno delovan
uz pomo jedn
preventivne
or mera koje e
Tip neindustr
Opis


sa 1 spra
sa 2 spra
sa 3 spra
sa 4 spra

ijal

sa 1 spra
sa 2 spra
sa 3 spra
sa 4 spra

al

sa 1 spra
sa 2 spra
sa 3 spra
sa 4 spra


va dva faktora
om da je jedin
ne mere S, a su
dan stepen F,
dobije na sigu
uzajamno na
N i P ne om
nje na druga d
naine (6), to
mere zatite d
e omoguiti d
ijske zgrade
atom iznad rizem
ata iznad prizem
ata iznad prizem
ata iznad prizem
atom iznad rizem
ata iznad prizem
ata iznad prizem
ata iznad prizem
atom iznad prize
ata iznad prizem
ata iznad prizem
ata iznad prizem
a pojavljuju v
ni nain da se u
uprotno tome
to doputa
urnosti
koliinu ulo
moguavaju da
dva faktora (S
e omoguiti:
dovoljne da b
da se dostigne
Povrin
M
*Da
mlja
mlja
mlja
mlja
1 7 0
1 6 1
1 5 5
1 5 1
mlja
mlja
mlja
mlja
5 9
5 5
5 2
5 0
emlja
mlja
mlja
mlja
1 0
8
7
6
vezana, jer je
ublai zahtev
je poveanje
da se smanji
og vazduha i
a se dostigne
S i F), traei
(6)
bi se ostvario
traeni cilj.
na sprata P
i

MJ/m
2

*Ne
5
7
8
2

9
3
4
3

9
8
1
3

05
Z









AECA/
SPI
51





52



53
54

55
56







Zgrada sa poet
Fa
tka ovoga veka
Tabela 2.:
asada

sa 2 spra
sa 3 spra
sa 4 spra
sa 5 spra
sa 6 spra


: Tip industrij
P
i
MJ/m
2
0
335
335
0
0
1088
ata iznad prizem
ata iznad prizem
ata iznad prizem
atova iznad priz
atova iznad priz
jske zgrade
2
Spoljni
zid
Beton / grubi
zid, zid
malterisani
Beton / grubi
zid, zid
malterisani
Beton / grubi
zid, zid
malterisani

Zatieni
elik F30
obloen
zidanjem ili
lakim
panoima
Nezatieni
elik F30
obloen
zidanjem ili
lakim
panoima

Beton / grubi
zid, zid
malterisani
mlja
mlja
mlja
zemlja
zemlja
5 5
6 0
6 4
6 8
6 9
Skelet
zgrade
Beton /
zidovi
Zatieni
elik F30
Nezatieni
elik
N
Zatieni
elik F30
Nezatieni
elik
N
Drvo -
zatieno i
nezatieno
199
3
7
5
7
9

Krovovi
Beton
elik (ev elik
i drvo),
zatieni elik
F30
Nezatieni
elik
Zatieni elik
F30
Nezatieni
elik
Drvo -
zatieno i
nezatieno
200
Tabela 3.: Pokretno poarno optereenje Pm i faktori potencijalne opasnosti P
Namena
objekta
P
m

MJ/m
2
c
Fe (Ex)
f
Fu
k
Co
a
Cat.
p
Cat
Sp
Cl.
Klanica
Odsis zapaljivih para (instalacija)
Fabrika akumulatora
Isporuka akumulatora
Skladite boca acetilena
Fabrika kiselina
Putnika agencija
Prehrambena prodavnica
Isporuka prehrambenih namernica
Fabrika ibica
Proizvodnja aluminijuma
Prerada aluminijuma
Antikvarnica
Fabrika aparata
Proba aparata
Radionica za popravku aparata
Isporuka aparata
Fabrika aparata za domainstvo
Prodaja aparata za domainstvo
Izrada sitnih aparata
Radionica sanitarnih aparata
Stanovi
Izrada tekstila
Izrada papira
Fabrika izrade tekstila
Arhivi
Fabrika oruja
Oruarnica (prodaja I popravke)
Staraki dom
Omladinski dom
Auto limarska radionica
Boksovi za automobile
Auto lakirerska radionica
Montaa automobila
Popravka automobila
Auto-sedlarski poslovi
Prodavnica auto delova
42

>167
4
418
753
670
84
418
670

1005
335
42
168
670
418
209
586
670
335
335
251
125
335
209
670
335
4186
251
335
335
335
167
293
544
335
335
670
335
V

I
III
III
III
III
III
III


III
II
V
IV
III
III
III
III
III
IV
III
IV
VI
III
III
III
III
III
III
III
III
III
III
II
II
III
II
III
III


+
+







+



+
+
+
+
+
+
+











+
+
+
+
+
+
+





+









+
+
+
+
+
+
+







+
+


+

+
+
+
+
+
1

4
2
2
1
3
1
2
2

4
2
2
1
3
2
2
2
3
1
3
2
2
2
2
3
1
3
1

2
2
3
1
4
3
3
2
1


2


1
























3
1
M1

SF
M3
M3
M1
M2
M1
M1
M3

M4
M1
M1
M1
M3
M1
M3
M3
M1
M1
M1
M1
M1
M2
M3
M3
M2
M2
M1
M1
M1
M2
M1
M4
M2
M2
M3
M1
201
Tabela 4. Normalne-standardne preventivne mere N
AECA/
SPI
Normalne-standardne preventivne mere
N Normalne, nedovoljne ili odsutne mere N
max
=1,0 n
10
11
12
Prenosni aparati
- ne odgovaraju ili ih nema dovoljno
- ne postoje

0,95
0,90
20
21
22
Unutranji hidranti
- nedovoljan broj
- ne postoje

0,90
0,80
30
31
32

33
34
35
36
37
Poreklo vode za gaenje / sigurnost
- rezervoar sa rezervom vode za gaenje
- rezervoar bez rezerve vode za gaenje
- pumpna stanica podzemnih voda kombinovana sa rezervoarom bez rezerve vode za gaenje
- upravljanje automatsko; pumpa na struju.
- kao kod 33, samo je pumpa nezavisna od struje
- pumpna stanica podzemnih voda; bez rezervoara; pumpa na struju.
- kao kod 35, samo je pumpa nezavisna od struje.
- uzimanje vode (iz bazena)kombinovano sa mobilnom pumpom za stvaranje pritiska
(motorna pumpa, standardizovani tip)

1,00
0,65

0,90
1,00
0,70
0,85

0,55
40

41
42
43
44
45
Koliina vode za gaenje
- baza:300 l/min. po topu za vreme od 120 min. tj. 36 m
3
po topu bez ponovnog snabdevanja
- veliki rizik: 12 topova =432 m
3
ili 3600 l/min.
- srednji rizik: 6 topova =216 m
3
ili 1800 l/min.
- mali rizik: 3 topa = 108 m
3
ili 900 l/min
- po nedostajuem topu 36 m
3
ili 300 l/min. oduzeti 0,05 (mogunost pretakanja vode, vidno
nedovoljne ili nepostojee)

1,00
1,00
1,00
-

0,30
50
51
52
53
Dinamiki pritisak u hidrantu
- pritisak : > 3,5 10
5
Pa
- pritisak: > 2,0 10
5
Pa
- pritisak: < 2,0 10
5
Pa

1,00
0,85
0,70
60
61
62
63
Dovoenje vode/duina mobilnog voenja (creva)
- duina voenja < 70 m (od hidranta do ulaska u zgradu)
- duina voenja 70-100 m
- duina voenja >100 m za dodatnih 10 m umanjiti za 0,01

1,00
0,95
-
70 Nepostojea grupa za gaenje (sredstva za gaenje) 0,90
80
81
82
83
84
85
86
Komunalna vatrogasna ekipa / ealon (E)
- E1: interventno vreme<10 min za < 1 km vazdune linije
- E2: interventno vreme 10-15 min za > 1-3 km vazdune linije
- E3: interventno vreme > 15-20 min za > 3-6 km vazdune linije
- E4: interventno vreme > 20-30 min za > 6-10 km vazdune linije
- E5: interventno vreme > 30-40 min za > 10-15 km vazdune linije
- E6: interventno vreme > 40 min za > 15 km vazdune linije

1,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
90 N min (= donja granica) 0,15

202
Tabela 5. Specijalne-nestandardne preventivne mere S
AECA/SPI Specijalne-nestandardne preventivne mere
S
Specijalne
mere
S
min
=1.0
S Dozvoljene kombinacije
O
t
k
r
i
v
a
n
j
e


p
o

a
r
a

11
Fizika
sluba
uvanja
1,05 - - -
Obilazak
2h+0.05
Dugme
uzbune +0.05
12
Automatski
javljai
poara
1,45 - - - - - - - - - - - -
Termiki
detektor -
0.15
13
Instalacija
prinklera
1,20 - - - - - -
prinkler +
uzbuna
poara samo
poz. 12
P
r
e
n
o
s

i
m
p
u
l
s
a

21
Alarmno
mesto
non-stop
1,10 - - - - - - - - - - - -
Stalno
nadgledanje
prenosa
22
Runa
uzbuna
1,10 - - - - - - - -
23
Automatski
prenos
1,10 - - - - - - - - -
24
Automatska
uzbuna
1,20 - - -
S
r
e
d
s
t
v
a

z
a

g
a

e
n
j
e

u

p
r
e
d
u
z
e

u

31
Industrijske
vatrogasne
jedinice
povremeno
na raspolaganju,
samo za vreme
rada
V
i
d
i

d
o
l
e

- - - - - - -
Stalno
nadgledanje
prenosa
32
Industrijske
vatrogasne
jedinice stalna
sluba
- - - - - - -
203
Tabela 6. Specijalne preventivne mere S- Nastavak
AECA/SPI Specijalne preventivne mere
S
Specijalne
mere
S
min
=1.0
Dozvoljene kombinacije
S
r
e
d
s
t
v
a

z
a

g
a

e
n
j
e

u

p
r
e
d
u
z
e

u

S
Vatrogasna jedinica
za intervencije
(vidi br. 80)
E1 E2 E3 E4 E5 E6
31
Industrijske
vatrogasne jedinice
povremeno
na raspolaganju,
samo za
vreme rada
1,15 1,20 1,25 1,30 1,40 1,50
32
Industrijske
vatrogasne jedinice
stalna sluba
1,45 1,60 1,75 1,95 2,25 2,26
33 Instalacija pinklera 2,00/1,70 2,20/1,80 2,40/1,90 2,65/2,00 3,00/2,10 3,50/2,30
T
e
r
i
t
o
r
i
j
a
l
n
a

v
a
t
r
o
g
a
s
n
a

j
e
d
i
n
i
c
a

41 Vatrogasna jedinica 1,15 1,15 1,10 1,10 1,05 1,05
42
Vatrogasna jedinica
i
pumpa
1,25 1,25 1,20 1,15 1,10 1,05
43
Vatrogasni
komandni
centar za
intervencije
1,35 1,35 1,30 1,25 1,20 1,10
44
Policijska
sluba
1,40 1,40 1,35 1,25 1,15, 1,05
45
Profesionalni
vatrogasci
1,60 1,60 1,50 1,35 1,25 1,15
204
Tabela 7. Poarne otpornosti graevinskih elemenata za Srbiju
Vrsta
konstrukcije
SRPS
(JUS)
U.JI
Poloaj
Stepen poarne otpornosti (SOP)
Otpornost prema poaru elemenata/konstrukcija
I (NO)
neznatna
II (MO)
mala
III (SO)
srednja
IV (VO)
vea
V (WO)
velika
Nosivi zid 090
unutar
poarnih
sektora
1/4 1/2 1 1,5 2
Stub 100 1/4 1/2 1 1,5 2
Greda 114 - 1/4 1/2 1 1,5
Meuspratna
konstrukcija
110 - 1/2 1 1,5
Nenosivi zid 090 - 1/2 1/2 1
Krovna
konstrukcija
- - 1/4 1/2 1/2 1
Zid 090
na granici
poarnih
sektora
1/4 1,5 2 3
Meuspratna
konstrukcija
110 1/4 1/2 1 1,5 2
Vrata i klapne
do 3,6 m
2

160 1/4 1/4 1/2 1 1,5
Vrata> 3,6 m
2
160 1/4 1/2 1 1,5 2
Konstrukcija
evakuacionog
puta
-

negoriv
materijal
1/2 1/2 1 1,5
Fasadni zid 090 - 1/2 1/2 1 1
Krovni pokriva 140 - 1/4 1/2 3/4 1
3. ZAKLJUAK
Postavka jedne jednaine br.1, koja se reava pomou gore predloenih tabela, daje
mogunost da se bez komplikovane matematike svaki problem rei. Isto tako je
metodologija ostvarila kontinuitet rada, tako da podsea projektanta na sledei korak i s tim
izbegava moguu greku. Inenjeri arhitekture mogu da provere svaki objekt, u fazi crtea,
prema nivou zatite od poara. Ako se pokae da je globalna opasnost vea od predloene,
treba izvriti korekcije koje su takodje predloene u metodologiji.
U poslednje vreme se pojavilo dosta metodologija, koje nisu zaivele kao to je ova
zaivela. Osnovna prednost ove metodologije je jednostavnost primene i aktualnost,
bazirane na godinama iskustva arhitektonskih reenja u Evropi.
205
Tabela 8. Krive poarne otpornosti F
LITERATURA
[1] Raesing H.: Evaluation du Risque D'insandie, ANPI Ottignies-LLN, 1975.
[2] Vidakovi M.: Poar i arhtektonski inenjering, Fahrenheit, Beograd, 1995.
[3] Vidakovi M.: Ocena rizika poara, Savetovanje DDOR, Novi Sad, 1999.
[4] Vidakovi M.: Ocena rizika poara, Savetovanje Preving Dunav struni asopis,
Beograd, 2001.
[5] Gretener M.R.: Determination des mesures de protection decoulant de l' evaluation du
danger potentiel d' incendie, vajcarska, 1973.
[6] ***: CEA 4001, Evropski Komitet osiguranja: Preporuka za instalaciju prinklera, Pariz,
apil 2000.

206


207

Miljan Miki22, Zorana Petojevi23
PREDNOSTI PRIMENE BIM TEHNOLOGIJA U UPRAVLJANJU
PROJEKTIMA
Rezime
Svetska graevinska industrija se nalazi u fazi inicijalnog razvoja BIM (Building
Information Model/Modeling) tehnologija, metodologija i alata, kao potpuno novog
pristupa projektovnju. Prednosti koje BIM, kao jedinstveni model sa svim integrisanim
podacima o objektu kroz sve faze nastanka i korienja objekta u odnosu na
tradicionalne 2D projekte prua, su brojne i veoma znaajne. U ovom radu e biti
prikazane prednosti upotrebe BIM-a kroz faze izgradnje, a zatim i rezultati istraivanja
znaaja i isplativosti primene BIM-a za teritoriju SAD-a. U poslednjem delu e biti
prezentirana izvesna koriena softverska reenja koja, premda i u razvoju, razvijaju i
proiruju mogunosti operativne primene i daljeg napredovanja BIM tehnologija.
Kljune rijei
BIM tehnologija, upravljanje projektima.
ADVANTAGES OF BIM TECHNOLOGY IN PROJECT
MANAGEMENT
Summary
World construction industry is in the phase of initial BIM (Building Information
Model/Modeling) technology, methods and tools development. BIM, as an unique
model with integrated object data connected to different parameters throughout all
building and using stages represents completely new approach towards design process.
Advantages of using BIM are numerous and very significant. Firstly in this paper, the
advantages of applying BIM throughout building stages will be listed. Results of USA
market studies on BIM appliance significance and profitability will be further presented.
Finally, a look upon available and used BIM software solutions will be given. These,
although still developing software, give opportunity for operational appliance but also
for further spreading and evolution of BIM technology.
Key words
BIM tehnology, project management.

22
Asistent, dipl.gra.in, Bulevar kralja Aleksandra 73/I, Beograd, Srbija, mmikic@grf.bg.ac.rs
23
Asistent, dipl.gra.in, Bulevar kralja Aleksandra 73/I, Beograd, Srbija, zjovanovic@grf.bg.ac.rs

Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
208
1. PREDNOSTI PRIMENE BIM TEHNOLOGIJA KROZ FAZE
IZGRADNJE
Primena BIM (Building Information Model/Modeling-a) tehnologija podrazumeva
promenjeni pristup projektovanju, kroz jednovremeni paralelni rad projektanata na
formiranju jedinstvenog integrisanog modela (inteligentnog modela objekta) koji sadri
informacije o dimenzijama, obliku, elementima, vrsti materijala i drugim fizikim
karakteristikama objekta, ali sadri i podatke o trokovima, odnosno ceni po elementima
objekta, i podatke o planiranom vremenu potrebnom za realizaciju pojedinih aktivnosti.
Najvea prednost primene BIM-a u odnosu na tradicionalan nain projektovanja
jeste to to e greke i kolizije projektih reenja biti brzo uoene i ispravljene, pre nego to
se krene sa daljim fazama projektovanja, ili izvoenja radova, to rezultuje znaajnim
smanjenjem trokova izmena projekta i skraivanjem roka zavretka projektne
dokumentacije. Sa primenom BIM-a poeljno je poeti u ranoj fazi realizacije investicionog
projekta, tj. u fazi projektovanja i podfazi formiranja koncepcije, u kojoj se kroz izradu
studija definie strategija projekta u celini.Upravo u ovoj fazi se ostvaruje i do 98%
moguih uteda.[1]
BIM (model) jednom formiran u fazi projektovanja koristi se dalje u fazi izgradnje,
omoguavajui izvoau jednostavniju i precizniju kontrolu vremena i trokova izgradnje,
olakanu proveru, razradu i izmenu izvoakih detalja i prua prednosti u procesu nabavke,
prefabrikacije i podugovaranja. BIM koji se aurira podacima o stvarno izvedenom stanju
doprinosi boljoj kontroli organizacije izvoenja radova, kontroli kvaliteta izvedenih radova,
istijem gradilitu i skraenju roka izgradnje.
Sa stanovita investitora primena BIM-a omoguava multidisplinarnu saradnju i
koordinaciju radi postizanja optimalnog reenja, kontrolu greaka i kolizija u projektu pre
poekta gradnje i smanjenje broja greaka, automatizaciju provere ispunjenja zakonskih
obaveza i standarda, ubrzavanje postupka za dobijanje dozvola, raniji poetak korienja
objekta, te konano - smanjenje perioda povraaja investicije (ROI Return Of
Investment).
U procesu eksploatacije i odravanja objekta, BIM uproava korisnicima postupak
popravki, eventualne adaptacije, renoviranja, i kao baza svih podataka o objektu na jednom
mestu koristi i pojedincima i firmama koje se bave odravanjem sistema i elemenata
objekta.
2. UTICAJ BIM-A NA PRODUKTIVNOST RADA I
ISPLATIVOST PRIMENE
Razvoj jedinstvenog modela objekta na kome istovremeno radi ceo projektni tim,
svako u svom domenu, i koji se stalno aurira, bez potrebe za ponavljanjem unosa
podataka, pri emu su svi uesnici svesni da je mogunost greke u unosu elemenata i
parametara svedena na minimum, doprinosi razvoju oseaja poverenja meu lanovima
projektnog tima i sigurnosti da je ono to rade tano. U takvom radnom okruenju poveava
se efikasnost u radu i produktivnost rada.
Sa poveanjem produktivnosti, smanjuje se vreme potrebno za izradu projekta, ali se
poveava cena sata rada strunjaka, i mogunost dobijanja bonusa za posao koji je zavren
kvalitetnije i u predvienom roku. Rezultati rada postaju proverljiviji od strane nadreenih.
Ono
injenica da
sistema, alat
kako bi poka
i to to jo
obuavati. S
nema jedins
Amer
nazivom: "P
god. [4], daj
20% od 196
poljoprivred
da bi upravo
produktivno
10 godina.
Intere
sagledati iz
inenjera pr
izvetaja: "S
investicije, z
dobija od up
Slika 1. Oe
Iako j
da najvie
investitora (
arhitekta mi
objasniti tim
priliku da s
vrednost up
praktino up
drugog graf
BIM imati v
to se, prili
a usvajanje i
ta ili softvera,
azala prednos
uvek nema d
Softverska pod
tvenih softver
riki Naciona
Poveanje kon
je podatak da j
64. god. do 20
dnih sektora in
o primena BIM
osti rada u gra
esantne podat
z istraivanja
rojektanata (ar
Smart Market
znaaj BIM-a
potrebe BIM-a
ekivan poveaj
je BIM prvob
izvoaa mis
(70%) takoe
isli da je pov
me to arhitek
se uvere u d
potrebe BIM-a
potrebljiv i do
fika na slici
veoma veliki, v
ikom promov
i primena BI
, zahteva peri
sti u odnosu na
dovoljnog bro
drka za BIM
rskih reenja.
alni institut
nkurentnosti i
je indeks prod
004. god, dok
ndustrije sko
M tehnologija
aevinskoj ind
tke o tome da
a trita SAD
rhitekte), izvo
t Report", za
a u narednih 5
a u odnosu na
j investicije u
bitno poeo sa
sli da je inve
e misli da je
vraaj uloeni
kte kao prvi
direktne uted
a, to verova
ostupan svim
1 je uoljivo
veliki ili umer
visanja upotr
IM tehnologij
od prihvatanja
a tradicionaln
oja strunjaka
M je dobra, ali

za standarde
i efikasnosti g
duktivnosti gr
k je u istom pe
io za vie od
a mogla imati
dustriji u SAD
a li primena B
D-a, sprovede
oaa, Inenje
2009. godinu
godina i koli
to koliko BIM
BIM i znaaj
a razvojem kao
esticija u BIM
povraaj sred
ih sredstava u
u nizu uesn
de koje BIM
atno govori d
uesnicima u
da veina ank
reni znaaj u n
ebe BIM-a n
ja, kao i obi
a, uenja i ob
ni nain rada. V
a za BIM koji
nije sasvim s
i tehnologij
graevinske in
raevinskog se
eriodu indeks
100%. U izve
kljunu ulogu
D u narednom
BIM tehnolog
enom nad re
era i investito
u. [5]. Analizi
iko se po tren
M moe da pru


BIM-a u nare
o podrka proj
M opravdana
dstava uloeni
u BIM pozitiv
nika u formira
omoguava.
da BIM jo u
u realizaciji in
ketiranih ine
narednih pet g
ne sme zane
ino kod uvo
buke u konkret
Veliki problem
i bi inenjere
standardizovan
u u svom iz
ndustrije SAD
ektora SAD-a
produktivnos
etaju se, me
u u poveanju
periodu u traj
gija donosi ko
eprezentativni
ra. U pitanju
iran je oekiv
nutnom miljen
ui.
ednih 5 godina
jektantima, ip
a (71%). Prib
ih u BIM poz
van. Ovo se m
anju BIM-a n
Inenjeri vi
uvek nije post
nvesticionih p
enjera (81%)
godina.
209
emariti, jeste
oenja novih
tnoj primeni,
m predstavlja
e mogli dalje
na i jo uvek
zvetaju pod
D-a" iz 2009.
a pao za blizu
sti drugih, ne
utim, navodi
u efikasnosti i
janju od 2 do
orist moemo
im uzorkom
su podaci iz
vani povraaj
nju inenjera
a
pak se uoava
blino toliko
zitivan. 58%
moda moe
nemaju esto
de najmanju
tao dovoljno
projekata. Sa
smatra da e
210
U ist
samo zagreb
primena BIM
3. SOF
Glavn
Autodesk, V
mogli podel
- Pro
Au
- Pro
Pro
- Pro
- Pro
Pro
- Pro
- BIM
Pro
- BIM
Do
U na
Autodesk-ov
izradu predm
podrava BI
REV
pored podat
radi na Auto
Na slici 2 vi
iz 2-D osnov
Slika 2.
Unes
elemente, ka
uoavanje i
traivanju je t
bana povrina
M-a dosta kor
FTVERSKA
ni proizvoa
VICO - Graph
iti na grupe pr
ogrami za proj
utoCAD Civil
ogrami za BIM
oStructures
ogrami za izra
ogrami za upra
ojectWise Nav
ogrami za izra
M programi za
ojectWise Nav
M programi za
oc Set Manage
astavku e kr
vih BIM soft
mera i predra
IM tehnologije
VIT structure j
taka o geomet
oCAD platfor
idimo postupa
va nacrtanih u
Unos geometr
seni model sa
ao i instalacij
olakanu ispr
takoe prikaza
a onog to BI
isti, ali postoj
A PODRK
i softvera za
hisoft (ArchiC
rema tome ta
jektovanje i B
3D, Bentley
M analizu: Aut
adu radionikih
avljanje izgrad
vigator, Vico O
adu predmera i
a planiranje i
vigator, Visua
a upravljanje
er
ratko biti data
tvera "REVIT
auna i plani
e, odnosno IF
e Autodesk-o
triji elemenata
rmi i model s
ak formiranja
u AutoCAD-u
rije modela u
adri najpre
e. Kao i drug
avku kolizije
an podatak o
IM moe da p
i jo toga to t
KA ZA BIM
a podrku BIM
CAD), Bentle
a im je konkre
BIM modeliran
BIM Suite, G
todesk Robot,
h i izvoakih
dnjom (organi
Office
i predrauna:
kontrolu vrem
al Simulation,
dokumentima
a osnovna na
T structure",
iranje i kontro
C format.
ov program za
a unose i poda
e moe formi
modela objek
.
REVIT struct
strukturalne
gi programi za
izmeu razli
miljenju 48%
ponudi, dok 4
treba otkriti.
M
M-u jesu poz
ey, Nemetshe
etna, ua name
nje: Revit Arc
Google SketchU
, Bentley STA
h crtea
izacija i koord
QTO, Innova
mena: Naviswo
Vico Control
a: Constructwa
amena i izgle
"Navisworks"
olu vremena
a formiranje 4
aci o trokovim
irati i na osno
kta, kod koga
ture na osnovu
elemente a z
a modeliranje
itih projektnih
% inenjera d
45% inenjera

znati proizvo
ek, Graitec. S
ena, i to na sle
chitecture, Rev
Up
AAD.Pro, RAM
dinacija): Nav
aya Visual Ap
orks Simulate
are, Microsoft
ed karakterist
", i hrvatskog
"Gala Constr
-D BIM mod
m, odnosno c
ovu crtea iz
su elementi sp

u 2-D AutoCA
zatim i sve a
, REVIT omo
h elemenata.
da je do sada
a misli da im
ai softvera:
oftveri bi se
edee grupe:
vit Structure,
M,
visworks,
pplications
e,
ft SharePoint,
tinih ekrana
g softvera za
ruction" koji
ela, u koji se
eni. Program
AutoCAD-a.
pratova uneti
AD crtea
arhitektonske
oguava rano
Slika
Auto
koordinacije
razliitih for
vremena, na
Project, Prim
dinamiki pl
Uz p
stanja radov
Hrva
izradu predm
a 3. Prikaz stru
odeskov progr
e i kod planira
rmata koji se
a slici 4 moe
mavera) a za
lan u formi ga
Sl
omo ovog al
va na odreeni
Slika 5. P
atski program
mera i predra
ukturalnih ele
ram Navisvor
anja i kontrole
odnose na je
emo videti ek
atim i ekran u
antograma.
lika 4. Prikaz
lata mogue je
i dan. Ovo je p
Prikaz preseka
Gala Constr
una. Po svoji
ementa (levo)
rks prua po
e vremena. On
edan objekat.
kran za unos p
u kome je pr
gantograma r
e na modelu v
prikazano na n
a radova na o
rution slui z
im mogunos
i svih elemena
odrku za BI
n omoguava u
Kada je u pit
podataka iz s
rikazan BIM
radova iz BIM
videti i konkret
narednoj slici
odreeni dan n
za normiranje
tima uglavnom
ata objekta (d
IM u delu or
unos i poveziv
tanju planiran
oftvera za pla
modelu obje
M-a
tni vizuelni pr
(slika 5).

na modelu
e, detaljnu an
m lii na softv
211

desno)
rganizacije i
vanje fajlova
nje i kontrola
aniranje (MS
ekta pripojen

rikaz preseka
nalizu cena i
vere prisutne
212
ve neko vr
mogunost u
elemenata iz
modela. Na
izdvojena po
cena i trajan
Sl
4. ZAK
Svets
metodologij
mogunosti
struka, prek
koje BIM k
nastanka i k
sumarno se
trokova izg
LITERAT
[1] B. Ivk
Beogr
[2] S.L. F
ON C
BASE
45th A
[3] W. Ky
with 4
[4] Amer
Comp
Stand
[5] N.W.
Desig
Const
[6] "n I
[7] M. Pe
arhite
Beogr
reme na dom
uvlaenja IFC
z modela, a za
narednim sli
ozicija betons
nje.
ika 6. BIM uv
KLJUAK
ska graevins
a i alata. Ov
uesnicima u
ko izvoaa do
kao jedinstven
korienja obj
ogledaju u
gradnje, uz dob
TURA
kovi, . Popov
rad, 2005.
FAN, S.C. KAN
CONSTRUCTIN
ED DOCIMEN
ASC Anual Con
ymmell: "Build
4D CAD and si
rican National I
ptetitiveness an
dards and Techn
Young, S. A. J
gn and Construt
truction, 2009.
Introduction to B
ejanovi, I. Sve
ektonskih objek
radu, Beograd,
maem tritu
C 3-D modela
atim poveziva
ikama prikaza
skog zida na j
vuen u GALU
K
ka industrija
aj proces jo
u realizaciji in
o investitora,
ni model sa sv
bjekta u odno
boljoj organi
bijanje kvalite
vi: "Upravljanj
NG, S.H. HSIEH
NG 3D/4D BIM
NTS USING A S
nference, Aubu
ding Infomratio
imulations", Mc
Institute for Stan
d Effiency of U
nology, 2009.
Jones, H. M. Be
tion to achieve G
Building Inform
tel: "Karakteris
kta", Simpozijum
2010.
(Faraon, Mo
objekta u pro
anje pozicija z
an je ekran s
ednoj etai za
U, gde se vri a
se nalazi u fa
uvek nije za
nvesticionih p
nadlenih or
vim integriasn
su na tradicio
izaciji i koor
etnijeg proizv
je projektima u
H, Y.H. CHEN
M MODELS FR
SCHOOL BUIL
urn, Alabama, A
on Modeling P
cGraw Hill Con
ndards and Tec
US Construction
ernstein: "BIM
Greater Industr
mation Modelin
stike i prednosti
m Instalacije i A
odul, NormAG
ogram, korie
za koje se odr
a modelom u
a koju se, uz p
analiza cena i
azi inicijalnog
avren, ali i k
projekata, po
gana uprave i
nim podacima
onalne 2D pr
rdinaciji uesn
oda.
u graevinarstvu
N, C.H.Wu, J.R.
ROM 2D DRAW
LDING PROJE
April 2-5, 2009.
Planning and M
nstruction, 2008
chnology Study
n Industry", Am
Smart Market R
ry Productivity
ng" Guide for
i primene BIM-
Arhitektura, Arh
G), ali kao do
enje podataka
reuje cena sa
uvuenim u G
pomo normat
i trajanja rado
razvoja BIM
kao takav otv
evi od proje
i ire zajednic
a o objektu k
rojekte prua
nika, smanjen
u", Graevinska
JUANG: " C
WINGS AND P
ECT", Proceedin

Managing constr
8.
: "Advancing th
merican Nationa
Report Transf
", McGraw Hil
ASHRAE mem
-a u ivotnom c
hitektonski Fak
odatak prua
a o geometriji
a elementima
Galu, a zatim
tiva analizira

ova
M tehnologija,
ara ogromne
ektanata svih
ce. Prednosti
kroz sve faze
su brojne, i
nju rokova i
a knjiga,
CASE STUDY
PAPER-
ngs of the
rution projects
he
al Institute for
forming
ll
mbers
ciklusu
kultet u
213

Mirjana Devetakovi24, Milan Radojevi25, Gordana osi26
INTEGRATED MODELING OF BUILDING INSTALLATIONS
possibilities of extracting learning objects and their use in architectural
education
Summary
The concept of an integrated modelling of architectural objects aims at centralizing the
management of complex building information through the entire process of building design.
Although supported by many sophisticated software platforms, the full adoption of this concept in
architectural practice brings numerous challenges and requirements. Considering the fact that
many modern CAD platforms and their extensions for specialized professional fields like
mechanical, electrical and plumbing engineering, come with a significant body of professional
knowledge already included, in this study we examine a possibilities to identify and extract a
range of the so called learning objects (LO) and discuss possibilities of their further use in
architectural education.
Key words
CAD, CAAD, BIM, MEP, integrated modeling, architectural education.
INTEGRISANO MODELOVANJE INSTALACIJA
identifikacija nastavnih objekata i mogue primene u arhitektonskom
obrazovanju
Summary
Koncept integrisanog modelovanja arhitektonskih objekata ima za cilj da obezbedi jedinstveno
centralizovano upravljanje kompleksnim informacijama tokom itavog procesa arhitektonskog
projektovanja. Iako za podrku ovakvom konceptu postoje brojna softverska reenja, njegovo
celovito prihvatanje od strane arhitektonske prakse otvara mnoga pitanja i postavlja nove zahteve
(organizacione, obrazovne i sl.). Imajui u vidu injenicu da mnoge softverske platforme u svojoj
osnovi imaju znaajan korpus znanja iz specifinih oblasti kao to je projektovanje mainskih,
elektro instalacija, kao i instalacija vodovoda i kanalizacije, u ovoj studiji se ispituje mogunost
identifikovanja i izdvajanja karakteristinih nastavnih objekata i njihovog daljeg korienja u
raznim stadijumima arhitektonskog obrazovanja.
Key words
CAD, CAAD, BIM, integrisano modelovanje, arhitektonsko obrazovanje.

24
PhD, Assist. Professor, University of Belgrade, Faculty of Architecture, Department of Architectural Design,
Bulevar kralja Aleksandra 73/2, 11000 Belgrade, Serbia, mirjana.devetakovic@gmail.com
25
MSc, Academic Assistant, University of Belgrade, Faculty of Architecture, Department of Architectural
Technologies, Bulevar kralja Aleksandra 73/2, 11000 Belgrade, Serbia, fm.grupa@gmail.com

26
PhD, Assoc. Professor, University of Belgrade, Faculty of Architecture, Department of Architectural
Technologies, Bulevar kralja Aleksandra 73/2, 11000 Belgrade, Serbia, goca@arh.bg.ac.rs

Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
214
1. INTRODUCTION
Examining new concepts in actual CAAD domain, this study focuses on the
integrated modelling, particularly on the modelling of building installation systems, for
which we identify a potential to extract a range of learning objects that could help in
education of a new generation of professionals in the field of architecture.
As learning objects (LO) in this context we consider any kind of digitized or
digitally created objects that could be reused in the process of education, be it formal or
informal, degree or a lifelong professional education. Identified in their original contexts,
properly extracted, described with a set of metadata according to available standards (for
example the LOM standard) and integrated in internal or wider external knowledge bases,
such objects could be reused in further educational processes.
2. RESEARCH METHODOLOGY
This study is predominantly based on the contents analysis research methodology,
where the contents has been extracted from a sample of resources in which we looked for
heterogeneity, trying to find as more as possible potential sources for identification of
appropriate learning objects. Part of the statements is based on consultations and
interviewing design professionals, while the other part has been based on experimental use
of related software.
As the study is a cross-sectional (represents the chronological cross section, i.e. the
current situation), the generalization of the results, especially the ones related to available
technology, could carefully be used in prediction of the future developments.
The part of this study related to learning objects and knowledge management, has
been methodologically set within the PhD research of the first author (for more details
please see Devetakovic, 2009).
3. THE IDEA OF AN INTEGRATED MODELING WITHIN THE
DESIGN PROCESS THE PROS AND CONTRAS
The idea of integrated modelling of architectural designs, has been initiated in a
range of CAD platforms, with a so called object oriented structure, where the design
process has not been based on drafting simulation, but on simulation of the building process
- combining the components, such as walls, slabs, stairs, roofs, windows, etc. The most
important example of such CAD platforms with a BIM orientation, is certainly the
ArchiCAD by Hungarian Graphisoft.
One of the well known emerging BIM platforms nowadays is Revit by Autodesk.
One of its extensions, the Revit MEP, is a BIM solution for mechanical, electrical and
plumbing engineers, allowing integrated modelling of building installations. The following
illustration (Figure 1) shows the entry screen of the Autodesk Revit MEP with a full
complexity of building installations rendered as a high quality images.
215

Figure 1 The entry screen of the Autodesk Revit MEP, v 2012, showing the complexity of
building installations
These 3D modelling and high quality visualisation features represent a new
approach in documenting architectural designs, in which a complex 3D model integrates all
building information, while all traditional representations such as plans, cross-sections,
elevations, reports, etc. are just generic products of such model.
Theres a range of pros and contras related to this technological shift, both
promising more efficient design process and setting new requirements for more skilled and
additionally trained designers.
3.1. THE PROS AND THE CONTRAS
The main pros of the integrated modelling are based on the benefits that such
technology brings:
- A centralized management of the building information
- Efficient inspection of building parts
- Improved communication between participants in the design process
- Sophisticated visualization features
Among main contras are the following:
- Requirement for more powerful hardware resources
- Difficulties in adopting these systems on the corporate level
- Difficulties in spreading the concept of integrated modelling among the external
teams collaborating in architectural design
3.2. CHALLENGES FOR ARCHITECTURAL EDUCATION
Unlike the basic CAD processes, the integrated modelling is not easy to incorporate
in architectural curricula, since it requires a higher definition of designs, and assumes the
presence of several collaborators from different fields. This is especially characteristic for
early years of architectural education, but affects the design studio on all levels.
In such circumstances, it is necessary to search for new ways of introducing
integrated modelling in all stages and all areas of architectural education, trying to benefit
from all it advantages, and to adapt to it significant requirements.
216
4. EXPLORING THE AVAILABLE KNOWLEDGE BASE
The knowledge on the integrated modelling of building installations is relatively
new and young, but the related knowledge base is quite reach and constantly expanding.
4.1. REPRESENTATION OF THE KNOWLEDGE ON THE
INTEGRATED INSTALLATION MODELING
Main representations of such knowledge are:
- Illustrations (images and drawings, Figure 2)
- 3D models
- Video tutorials
- White-pages, software manuals, books
- Articles in professional journals
- Wikis (example http://wikihelp.autodesk.com/enu )
A brief analysis of such representations and their availability shows that images and
various texts are far more presented than models, while among the models the majority
represent parts and components, and there are in fact just very few integral MEP models
freely available.
4.2. SOURCES OF KNOWLEDGE
The main sources of the knowledge on the integrated modeling of building
installations are the following:
- Software producers
- Specialized firms for BIM / MEP support
- Knowledge communities (communities of MEP professionals)
- Component manufacturers
- Architectural offices and clients

Figure 2 Examples of modeled plumbing structures provided by Pinnacle; Source of
illustration http://www.pinnaclecad.com
217
5. METHODOLOGY OF EXTRACTING
The extracting the LO from the existing knowledge base on the integrated building
installations modeling could happen on two ways:
- by identifying LOs within the existing knowledge base, and
- by creating the LOs, based on available knowledge.
The identification of LO within the existing knowledge base requires some
additional activities:
- searching for appropriate contents
- checking reliability of available documents
- archiving the findings and making them available for some further
use
- localization of problems
The creation of new LOs could go through a professional design work, or as an
activity aiming in creating characteristic models illustrating selected cases important for
architectural education.
6. EXAMPLES OF POTENTIAL LEARNING OBJECTS (LO)
AND POSSIBILITIES OF THEIR FURTHER USE
One of the best and most accessible learning objects comes with the academic
version of the Revit MEP software (available for academic staff and students from
Autodesk Education Community, http://students.autodesk.com/), as one of the two
available samples. The Basic Sample Project represent a fragment of a wider building
structure with mechanical and electrical components, as well as the plumbing and piping
systems (Figure 3).

Figure 3 The model of a plumbing and piping system fragment (extracted and visualized
from the Autodesk Revit MEP, The Basic Sample Project)
This simple example allows various exercises in visualisation, dealing with
structured model, parametric installation design, etc.
The Advanced Sample Project from the main source represents an entire building
with a full complexity of architectural elements, mechanical and electrical systems (Figure
4), but no piping and plumbing.
218
Figure
The
various syst
resources, si
Apar
availability
installation d
(Figure 5).
Talki
of video ma
step of sof
necessary to
examination
recommenda
e 4 Autodesk R
example show
tems of inform
ince it is dema
rt from integ
theres a rang
design. Such
Figure 5
(source
ing about pote
aterials explain
ftware using,
o stress here
n of their reli
ations.
Revit MEP T
wn above dem
mation. It also
anding enough
gral models
ge of excellen
images often

5 Components
Autodesk Wik
ential learning
ning the powe
mastering s
e a need for
iability and s
The Advanced
monstrates the
o serves as a g
h in terms of c
for which w
nt, descriptive
come from a
s of a simple s
ki Help at: http
g objects in th
er of the integ
selected speci
a careful se
sometimes tes

Sample Proje
e power of co
good content
computing res
we have noti
e images, illus
firms special
sanitary system
p://wikihelp.autod
his study we c
grated modelli
ific technique
election of p
sting them ag
ect, mechanica
omplex model
to test availab
sources.
iced a relativ
strating variou
ised in MEP
m, details
desk.com )
certainly cons
ing, as well a
es, etc. It
potential learn
gainst local st

al parts
ls containing
ble hardware
vely limited
us aspects of
documenting

sider all sorts
as the step by
is, however,
ning objects,
tandards and
219
7. CONCLUSIONS
The integrated modelling of building installations challenges the contemporary
architectural practice in many aspects. On one hand it allows better, centralized control of
all parts of the designed objects, i.e. more efficient coordination of the design process. On
the other hand it requires mastering new skills for all participants in the design process,
significant improvements of hardware resources and a slight change in the design
philosophy. The existence of new tools, such as Autodesk Revit MEP, calls for a new
computing literacy and therefore differentiates a new generation of CAD professionals.
Observing the integrated modelling from an academic point of view, in this study we
have identified possible benefits for education of future architects. The complex building
models, containing all architectural, structural and installation components, are applicable
in various stages of education process, not only to illustrate the functionalities of modern
CAAD systems, but to represent a complexity of systems that hardly could be seen in a
physical, real world.
The learning objects, either extracted from the existing knowledge sources, or
created exclusively for educational purposes, carefully examined and collected, could be
used in a various courses, ranging from CAAD basics, through BIM techniques, to
specialized courses on architectural installations and design studio oriented to building
technologies.
ACKNOWLEDGMENTS
This study has partly been completed within the technological research project TR
36035, funded by the Ministry of education and Science of Serbia. It represents a joint
effort and collaboration between the Chair for Mathematics, Architectural geometry and
CAAD (Kabinet za matematiku, arhitektonsku geometriju i CAAD), and the Chair of
Building Services and Management (Kabinet za instalacije i menadment), of the Faculty of
Architecture, University of Belgrade.
The illustrations, if not referenced in a different way, are made with academic
versions of Autodesk software Revit MEP.
THE LIST OF ABBREVIATIONS
BIM Building Information Management
CAD Computer Aided Design
CAAD Computer Aided Architectural Design, the CAD created specifically for
architectural design
LO Learning Object, any object, particularly digitized or created digitally, that can be
used and reused in educational processes.
LOM Learning Object Metadata a set of metadata describing a learning object
according to the LOM Standard
MEP Mechanical, Electrical, Plumbing (engineering)
220
REFERENCES
[8] Autodesk WikiHelp, MEP Modeling, Creating Sanitary Systems,
http://wikihelp.autodesk.com, accessed October 2011.
[9] Autodesk Education Community, http://students.autodesk.com/
[10] Devetakovic, M.: Codification of Architectural Knowledge in Virtual Learning Environments,
PhD thesis, University of Belgrade, Faculty of Architecture, defended May 2009. , full text
available at:
http://bg.academia.edu/MirjanaDevetakovic/Books/96807/Codification_of_Architectural_Kn
owledge_in_Virtual_Learning_Environments_PhD_thesis_
[11] Performance by Design, Autodesk Revit MEP, Product Brochure,
http://images.autodesk.com/adsk/files/autodesk_mep_engineeringsolution_overview_us0.pdf
(accessed October 2011.)
[12] Standard for Learning Object Metadata,
http://ltsc.ieee.org/wg12/files/LOM_1484_12_1_v1_Final_Draft.pdf , accessed October 2011.

221

Nataa ukovi- Ignjatovi27, Duan Ignjatovi28, Bojana Stankovi29
TOOLS AND METHODS FOR ENERGY EFFICIENCY
EVALUATION IN PROCESS OF ARCHITECTURAL DESIGN
Summary
Contemporary design procedures often require permanent assessment of environmental,
primarily energy-related building performance in various stages of research, drafting,
decision-making processes or project documentation preparation. This paper presents
two classifications in order to provide some basic guidelines for choosing a proper tool.
Some of the most popular tools are analysed in context of their applicability in local
climate and market conditions.
Key words
Energy efficiency, architectural design, evaluation and assesment tools.
ALATI I METODE PROCENE ENERGETSKE EFIKASNOSTI U
PROCESU ARHITEKTONSKOG PROJEKTOVANJA
Rezime
Savremen pristup projektovanju arhitektonskih objekata sve ee zahteva i provere
ekolokih, prvenstveno energetskih, performansi zgrade i to u razliitim fazama
istraivanja, odluivanja kao i tokom izrade tehnike dokumentacije. U radu su izloene
klasifikacije koje imaju za cilj da olakaju izbor odgovarajueg alata, primerenog i
upotrebljivog u datoj situaciji. Prikazani su i neki od najee korienih alata, uz
analizu mogunosti njihove primene u klimatskim i trinim uslovima naeg regiona.
Kljune rei
Energetska efikasnost, arhitektonsko projektovanje, alati.

27
Mr.Sci, Bsc. Acrh, Assistant teacher, LEED GA, Faculty of Architecture, Bulevar kralja Aleksandra 73,
Belgrade, Serbia natasa@arh.bg.ac.rs
28
Associate professor, Bsc. Arch., LEED GA, Faculty of Architecture, Bulevar kralja Aleksandra 73, Belgrade,
Serbia ignjatovic.dusan@arh.bg.ac.rs
29
M.Arch, LEED GA, PhD student, teaching fellow, Faculty of Architecture; scholar of Ministry of Science and
Education; Slavonskih brigada 36, Belgrade, Serbia, cukoku@yahoo.com
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE & ARHITEKTURA2011
222
1. INTRODUCTION
Increasing ecological awareness and rising sensibility for environmental impacts
related to building activities are reshaping design procedures, development strategies,
treatment and evaluation of the existing building stock. New constructions, as well as
adaptations, involve various parties in rather complex process of design development with
many actors involved in the decision-making process who are trying to minimise
environmental impact and optimise buildings energy performance. Their need for
assessment and evaluation resulted in development of various tools designed to help steer
design process towards aspired production of sustainable architecture. In response to
growing commercial and political potential of green building, numerous tools and
methods are developed in order to enable and facilitate making informed and substantiated
decisions along the way. This paper brings some basic overview and guidelines for
choosing the appropriate tool in often confusing or misleading diversity.
2. BASIC CLASSIFICATION
By the late 1990s, many various tools (some of them very common in present
design practice) were already introduced, targeting various participants involved in
construction industry, research and building management. Facing the challenges of this
diversity, ATHENA Sustainable Materials Institute developed simple three-level typology
This typology classifies tools in three groups: Level 1 Tools, Level 2 Tools and Level
3 Tools [1,2], having in mind the scope of assessment/evaluation covered.
Level 1 Tools (Table 1) are tools used to process individual materials or
components, usually addressing LCA of basic building components, without combining
individual results into more complex overview of a whole building or a building system.
They can be used as product comparison tools and information sources, but they can also
provide input for Level 2 or Level 3 Tools. Since they often refer to particular building
practice or region, local characteristics have to be taken into consideration when using
provided recommendations and assessments.
Level 2 Tools (Table 2) are addressing the whole building, focusing on a particular
area of concern, such as energy consumption, lighting/daylighting or life cycle costs, rarely
combining diverse technical issues into more complex model or analysis. These tools are
predominately data-orientated, designed to provide objective output, often compliant with
formal standards and/or guidelines. Level 2 tools also provide important input data for level
3 tools and are often part of overall rating systems. Although technically precise, most
Level 2 tools can and should be introduced in very early design stage they can be also
used as powerful design tools, providing valuable support in decision-making processes.
Design teams with members familiar with such tools significantly improve their
competitiveness, enabling more flexibility in design process, better sensitivity in regard to
environmental/energy issues, and reducing the need for third-party expert services.
Mathematical modelling in their background makes Level 2 tools very adaptive to local
conditions either through input data or through modifications in software (additional
modules, weather data charts etc.). Although some of these tools are in use in Serbia, they
still remain poorly incorporated in design processes and underestimated by professionals.

t
A
D
E

e
E
E
T
*
tool
BEES
(Building for E
Environmental
Sustainability)
Environmenta
Guide
EPM
(Environmenta
Method)
SimaPro
* designed for


Leve
rating syste
subjective sc
demand for
tool
Athena Model
DesignBuilder
EnergyPlus

eQUEST, DOE-
Energy-10
Envest 2
TRANSOL
Radiance
* designed for in
Economic and
l

al Resource
al Preference
international app
el 3 Tools (T
ems. They co
coring in area
certification (
s
d
a
e
c
p
w
a
b
-2 w
b
c
t
E
D
b
a
d
nternational appli
Table 1. L
scope/purpose
environmental p
assessment, life
building produc
Joseph A. Demk
1996
(comparing env
and component
David Anink, C
Building: An En
Materials for Us
James (Science
(comparing env
and component
models product
perspective [4]
lication
Table 2. L
Table 3) are c
ombine objec
as where no ot
(market-driven
scope/purpose
decision support
assists with the co
environmental ch
checking building
performance thro
whole building en
architects, and re
buildings [6]
whole building en
buildings (one or
conceptual design
tradeoffs during e
Environmental im
Design, calculatio
based on dynamic
a suite of program
design [11]
cation
Level 1 Tools -
performance, gree
e cycle costing, su
cts) [3]
kin (Ed.): Environ
vironmental impa
s)
Chiel Boonstra, Jo
nvironmental Prefe
se in Construction a
Publishers) Limi
vironmental impa
s)
ts and systems fro
Level 2 Tools -
complex who
ctive data (o
ther verificatio
n or mandator
tool that provides
omplex evaluatio
hoices during desi
g energy, carbon,
ough simulations
nergy simulation
searchers use to m
nergy performanc
r two zones, up to
n tool focused on
early design phas
mpact assessment
on and optimizati
c simulation (TR
ms for the analysi
- Examples
en buildings, life
ustainable develo
nmental Resource
ct of building ma
ohn Mak: Handbo
ference Method for S
and Refurbishmen
ited, London 200
ct of building ma
om a LCA (life cy
- Examples
ole building a
ften obtained
on is reasonab
ry), some labe
s quality environm
ons required to ma
ign stage
, lighting and com
and visuelisation
program that eng
model energy and
ce design tool for
o 1000m
2
) [7]
n making whole-b
ses for buildings [
t and whole life c
ion of solar therm
RNSYS) [10]
is and visualizatio
cycle
pment (230
Guide, AIA,
aterials, products
ook of Sustainable
Selection of
nt, James &
01. (1996).
aterials, products
ycle analysis)
assessment fra
d by Level 2
bly available. D
elling systems
mental data and
ake informed
mfort
ns [5]
gineers,
d water use in
r small
building
[8]
ost [9]
mal systems,
on of lighting in
223
country
*USA
USA
GB
*NL
ameworks or
2 tools) and
Due to rising
s are strongly
country
*CAN
*UK
*USA
*USA
USA
UK
*E
*USA
224
influencing design practice and certified experts are practically necessary to form
competent and efficient design team. Due to their complexity, these tools are most valuable
when introduced in very early stages of design (especially when project tends to obtain a
certain certificate) or to be used as set of guidelines that have potential to shift the project
towards higher environmental design standards. Currently there is no tool or rating system
developed or adjusted to be fully compliant with Serbian local climate, legislation and
market conditions.

Table 3. Level 3 Tools - Examples
3. COMPLEX CLASSIFICATON
Rather elaborated classification can be found in Energy Manual - Sustainable
Architecture [18] where tools are classified into 11 categories regarding the object of
assessment (Table 4). Tools are also linked with certain phases in building project
development from preliminary planning and conceptual phase through design development,
building and monitoring Although these tools are mainly developed for Germany, Austria,
or Switzerland and are not harmonized with Serbian codes or practices, they can be very
useful as design guidelines and good practice models. Also, easy-to use manuals and
recommendations that cover multiple design stages (HOAI work phases
30
). can be
developed for local requirements.


30
For table explaining and describing HOAI work phases see ref. [19]
tool scope/purpose country
BREEAM
(BRE Environmental
Assessment Method)
environmental assessment method and rating system for
buildings [12]
*UK
EcoEffect quantitatively describes environmental and health impact from
real estate and the built environment; provides a basis for
comparison and decision making that can lead to reduced
environmental impact [13]
S
LEED
The Leadership in Energy and
Environmental Design (LEED)
Green Building Rating
System
framework for identifying and implementing practical and
measurable green building design, construction, operations
and maintenance solutions [14]
*USA
MINERGIE-ECO

voluntary standard that allows efficient use of energy and a

wider implementation of renewable energy while ensuring an
improved quality of life, improved competitiveness and
reduced negative impact on the environment [15]
CH/F
SBTool
(Sustainable Building Tool)
generic framework for rating the sustainable performance of
buildings and projects [16]
*CAN
DGNB
(Deutsche Gesellschaft fr
Nachhaltiges Bauen)
tool developed from practice for the straightforward
assessment and planning of sustainable buildings [17]
D
* designed for international application
225
Table 4. Tools for Evaluating the Sustainability of Planning and Buildings [18]

4. CHOOSING THE TOOL
For efficient and operational choice of evaluation tool, it is advisable to precisely
identify the following:
1. The particular object of assessment (is it a building as a whole, individual
materials/systems/components, is it a present or hypothetical condition etc.)
2. Design or realisation phase in which the input data will be provided, and in
which the output is being used
226
3. The end user of the results - are they presented to the experts (i.e. other engineers)
or other parties not professionally trained for the topic
4. Who is actually performing the evaluation - does it require a special training (and
how extensive), can it be carried-out by existing staff, does it involve the services of third-
party in order to get official results etc.
5. Input data - how they are obtained (i.e. by measuring, or calculation, or by
reviewing the existing documentation etc.), are they available (at what price, do they
require specific seasonal timing or extensive research et.)
6. Output data - are they obtained in satisfactory form, can they be used for further
research or in consecutive design phases, do they provide some official validation (i.e.
building certification), are they used as part of design decision-making process or for
formulating more general development strategies etc.
7. Compliance to local climate conditions
8. Compliance to local codes and regulations
9. Relevance regarding local market conditions
Finally, it has to be taken into account that some kind of "calibration" is almost
always necessary in order to make a tool completely valid in local condition. For numerical,
data-oriented systems, this problem can be overcome rather successfully, but for the others
it might require significant effort, or even turn out to be impossible.
REFERENCES
[1] Trusty, W. B. 2000. Introducing an Assessment Tool Classification System- Advanced
Building Newsletter # 25, July 2000, p.18
[2] Trusty, W.B. 2006. Life Cycle Assessment: Applications and Implications for the Design of
Greener Buildings. Presentation at National Green Building Conference, Ottawa
[3] http://www.nist.gov/el/economics/BEESSoftware.cfm/ (accessed Sept. 2011)
[4] http://www.pre-sustainability.com/content/simapro-lca-software/ (accessed Sept. 2011)
[5] http://www.designbuilder.co.uk/ (accessed Sept. 2011)
[6] http://apps1.eere.energy.gov/buildings/energyplus/ (accessed Sept. 2011)
[7] http://www.doe2.com/ (accessed Sept. 2011)
[8] http://www.sbicouncil.org/energy10-soft/ (accessed Sept. 2011)
[9] http://envest2.bre.co.uk/account.jsp/ (accessed Sept. 2011)
[10] http://aiguasol.coop/en/transol-3/ (accessed Sept. 2011)
[11] http://radsite.lbl.gov/radiance/framew.html/ (accessed Sept. 2011)
[12] http://www.breeam.org/page.jsp?id=66 (accessed Sept. 2011)
[13] http://ecoeffect.se/ (accessed Sept. 2011)
[14] http://www.usgbc.org/DisplayPage.aspx?CMSPageID=1988 (accessed Sept. 2011)
[15] http://www.minergie.ch/minergie_fr.html (accessed Sept. 2011)
[16] http://www.iisbe.org/sbmethod (accessed Sept. 2011)
[17] http://www.dgnb.de/_en/certification-system/DGNB_Certificate/DGNB_Certificate.php
(accessed Sept. 2011)
[18] Hegger, M., Fuchs, M., Stark, T., Zeumer, M.: Energy Manual Sustainable Architecture,
Birkhuser Publishers for Architecture and Munich: Edition Detail, BaselBostonBerlin
Munich, 2008, p. 191-192
[19] ukovi Ignjatovi, N.: Problem tretmana fasadnog omotaa u savremenom pristupu
adaptaciji zgrada, magistarska teza, Arhitektonski fakultet, Beograd, 2009, p. 147
[20] ukovi Ignjatovi, N.: Fasada adaptacije i transformacije, Zadubina Andrejevi,
Beograd 2010, p. 101-102

227

Nevenka Kneevi Luki31, Aleksandra Ljutina32
EKOLOKI OTISAK URBANIH EKOSISTEMA
Rezime
Prirodni potencijali biosfere smanjuju se u visoko urbanim sredinama. U sadanjoj fazi
ljudske civilizacije, urbana sredina je mesto ivota i rada za vie od polovine populacije
na planeti Zemlji. Imperativ budueg urbanog razvoja je strategija odrivog razvoja gde
se kroz poboljanje kvaliteta ivota sadanjih generacija obezbeuje nesmetan razvoj i
buduih generacija. Vaan indikator odrivog razvoja je ekoloki otisak grada, kojim se
odreuju potroni resursi biosfere neophodni za funkcionisanje urbanih sistema. Urbano
planiranje odrivih gradova - urbanih ekosistema, zahteva iri, potpuniji i
sveobuhvatniji pristup kroz analizu urbanog ekolokog otiska.
Kljune rei
Ekoloki otisak, odrivi razvoj, gradovi, urbano planiranje, urbani ekosistemi.
ECOLOGICAL FOOTPRINT IN URBAN ECOSYSTEM
Abstract
Natural resources of the biosphere are reduced in highly urban areas. In the present
phase of human civilization, the urban environment is a place of living and working for
more than half of the population on planet Earth. Imperative for future urban
development is a strategy of sustainable development where the improvement of quality
of life of present generations and ensures a smooth development of future generations.
The indicator of sustainable development is the ecological footprint of the city, ordering
supplies biosphere resources necessary for the functioning of urban systems. Urban
planning of sustainable cities - urban ecosystems, requires a broader, more complete and
comprehensive approach to the analysis of urban ecological footprint.
Key words
Ecological footprint, suistanable development, cities, urban planning, urban ecosystems.

31 Dipl.in.arh., specijalsta krim. II stepena, Kriminalistiko-policijska akademija, Beograd, Srbija,
nevenka.kl@kpa.edu.rs
32 Dr, docent, Kriminalistiko-policijska akademija, Beograd, Srbija, aleksandra.ljustina@kpa.edu.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
228
1. UVOD
Industrijska revolucija, porast broja stanovnitva i davanje primata ekonomskom
razvoju doveli su do nagle i nekontrolisano poveane potronje ogranienih kapaciteta
prirodnih resursa i suoavanja savremenog oveanstva sa problemom koji se mora reavati
odmah. Ekoloka bezbednost postala je ultimativna bezbednost a odrivi razvoj jedan od
prioriteta savremenog ljudskog drutva. Odriva ljudska zajednica mora udovoljiti
mnogobrojnim, raznovrsnim, svakodnevnim ljudskim potrebama. [1| Prema definiciji (UN
1987) odrivi razvoj je: ''Razvoj koji zadovoljava potrebe sadanjice, a istovremeno ne
ugroava mogunost buduih generacija da zadovolje svoje potrebe'', koje, po svojoj prirodi
mogu biti materijalne i nematerijalne prirode. Ispunjenje ljudskih potreba, nezavisno od
sredine u kojoj ovek ivi, vodi ka ostvarenju ljudskog blagostanja, koje obuhvata
minimum materijalnih dobara za ivot, dobre socijalne odnose, pozitivno iskustvo u oblasti
sloboda, linu bezbednost i sigurnost, uslove za fiziko, drutveno, psiholoko i duhovno
ispunjenje.[2| U Maslowljevoj hijerarhiji ljudskih potreba, na prvom mestu su potrebe za
vazduhom, vodom, hranom, to je zavisno od prirodnih resursa i zdravog ekosistema.
Porast broja stanovnika u gradovima je sveprisutan, irom planete, koju moemo
nazvati Urbana planeta.[3| Prema istraivanjima UN Habitat-a, ako se nastavi sa
sadanjom tendencijom rasta broja stanovnika u gradovima, do 2030. godine, oko 60 posto
ukupnog stanovnitva na planeti ivee u gradovima. Poseban problem nastae u
gradovima zemalja u razvoju, u kojima e se javiti 95 posto ukupnog rasta urbanog
stanovnitva u naredne dve decenije. Drugim reima, 4 milijarde ljudi ili 80 posto urbanog
stanovnitva ivee u ovim gradovima, koji su ve sada suoeni sa brojnim problemima,
naroito prisutnim u tzv. slumovima (gradskim prostorima sa loim uslovima ivotima) u
kojima ve danas ivi oko milijardu ljudi. Vie od 90 posto slumova nalazi se u gradovima
zemalja u razvoju.[4| Problemi koji su sveprisutni u ovakvim gradskim sredinama su:
nedostatak pitke vode, loi higijenski uslovi, nedostatak osnovnog ivotnog prostora (mala
povrina u odnosu na broj stanovnika), nedostatak trajnih ivotnih prostora, veliki stepen
kriminaliteta i straha od kriminala. Sa druge strane, gradovi u razvijenim zemljama sveta,
(na primer SAD) suoeni su sa drugim problemom potreba stanovnitva u sredinama sa
manjom gustinom naseljenosti za velikom koliinom energije. Naime, veliki broj
stanovnika, u veini amerikih gradova ivi u predgraima, potpuno zavisni od kvalitetne
saobraajne infrastrukture i automobila kojima godinje preu 584 milijarde kilometara.[4|
Po miljenju Herbert Girardet-a, navedeni gradovi predstavljaju glavni izvor ugroavanja i
naruavanja ravnotee u ivotnoj sredini i naziva ih ''gradovi paraziti''.[5|
Iznalaenje ravnotee izmeu ljudskih potreba i potencijala ivotnog okruenja je
sutina odrivog razvoja. Da li se, i u kojoj meri gradovi u savremenom drutvu mogu
smatrati odrivim, pitanje je na koje nije jednostavno odgovoriti. Opte prihvaen
pokazatelj odrivog razvoja je ekoloki otisak koji se smatra i glavnim indikatorom
odrivosti. Ekolokim otiskom se uporeuju ljudske potrebe i mogunosti prirode da istima
udovolji. U primeni analize ekolokog otiska postoje razlike to stvara problem
nemogunost poreenja dobijenih rezultata. Upravo iz tog razloga, neophodno je stvoriti
jedinstven model koji e biti jednako primenljiv u raznovrsnim i brojnim situacijama ali
istovremeno i uporediv da bi se dobila ispravnija slika o neophodnim merama koje treba
primeniti u urbanom planiranju sa ciljem da moderni gradovi postanu odrivi.

229
2. EKOLOKI OTISAK - POJAM I DEFINICIJA
Uobiajena metoda u svetu koja se primenjuje kao indikator odrivog razvoja je
ekoloki otisak, kojim se meri potronja prirodnih resursa u odnosu na postojee
raspoloive kapacitete prirodnog okruenja i izraava se u globalnim hektarima ili brojem
planetinih ekvivalenata33.
Ekoloki otisak se deli na: ekoloki otisak u uem smislu, vodeni otisak i otisak
ugljen-dioksida. Analiza postojeih kapaciteta prirodnih resursa, analiza potrebnih
biokapaciteta i analiza potronje prirodnih resursa ine analizu ekolokog otiska. Ekoloki
otisak se moe meriti za pojedince, odreene teritorijalne celine (kontinent, drava, grad,
region, ruralno ili urbano podruje i sl.), proizvodne procese, dravne organizacije, razne
vrste usluga i sl. Prema Newmanu i Jenningsu (2008), za proraun ekolokog otiska
primenjuju se dva modela: sloeni (odozgo na dole) i komponentni (odozdo na gore).
Ekoloki otisak drave i nacija rauna se po sloenom modelu, na osnovu nacionalnih
podataka i izraava se po stanovniku. Ovaj model razvili su Wackernagel i Rees 1996. da bi
izraunali ekoloki otisak nacija. Primenjuje se i za proraun ekolokog otiska potronje jer
uzima u obzir svu upotrebljenu energiju i resurse pri procesu proizvodnje i pruanja usluga.
Ekoloki ruksak se odnosi na sav stvoreni otpad pri procesu proizvodnje. Sutinska razlika
izmeu navedenih modela je u korienju razliitih vrsta ulaznih podataka. Sloeni model
koristi nacionalne trgovinske podatke i nacionalne podatke o potronji energije, dok
komponentni model koristi lokalne podatke i studije ivotnog ciklusa.
Za proraun ekolokog otiska grada uglavnom se primenjuje komponentni model.
Idejni tvorci ove metode su Lewman i Simmons (2001). Ovaj pristup obuhvata procenu i
analizu potronje materijalnih komponenata u okviru kategorija i analizu toka njihovog
ivotnog ciklusa u okviru grada - urbanog ekosistema. Kategorije i komponente koje se
najee proraunavaju su:
- Energija (elekrina energija, gas)
- Nepokretnosti (elektrina energija, gas, produkti od drveta, izgraeno
zemljite)
- Transport (drumski: putnikim vozilima, autobusima, elzniki, vazduni,
asfalt na putevima, povrina zemljita pod saobraajnicama)
- Roba (proizvodnja, transport robe, zemljite za proizvodne
procese)
- Usluge (pruanja usluga i poslovanje, zemljite za pruanje
usluga)
- Hrana (hrana)
- Otpad (reciklirani otpad, neupotrebljiv otpad)
- Voda (voda)
Ekoloki otisak grada ne moe biti samo suma ekolokih otisaka proraunatih za
svaku od navedenih komponenti i kategorija. Na osnovu ekolokog otiska dobijaju se
znaajni podaci o tome ta je problem i gde on postoji. U tom smislu, ekoloki otisak je
samo prvi korak u izradi procene odrivog razvoja grada. Posmatrano iz ugla urbanog
planiranja, svaka procena odrivosti radi se u cilju planiranja i preduzimanja mera i

33
Planetin ekvivalent predstavlja broj planeta koji bi bio potreban da bi se obezbedio zivot na Zemlji ako bi svako
iveo kao proseban stanovnik zajednice za koju se ekoloki otisak meri.
230
aktivnosti koje e doprineti napretku odrivog razvoja u urbanoj sredini. Urbano planiranje
kao kompleksna disciplina zahteva iri, potpuniji i sveobuhvatniji metod procene koji treba
da obuhvati pored analiza trokova i dobiti, ekonomskih i socijalnih uticaja, trokova
ivotnog ciklusa (sektora nepokretnosti, transporta, infrastrukture pijaih i otpadnih voda,
itd.) i predlog mera i aktivnosti koje treba preduzeti u cilju unapreenja odrivog razvoja
grada. Sveobuhvatnija slika o odrivosti grada moe se dobiti ako se grad ne posmatra kao
zbir izdvojenih delova, ve kao urbani ekosistem.
3. GRAD - URBANI EKOSISTEM
Urbani ekosistem predstavlja kompleksan otvoren dinamian sistem koji ima svoju
strukturu i dinamine funkcionalne tokove u kome se tei uspostavljanju ravnotee izmeu
potreba za prirodnim resursima i postojeih kapaciteta ivotne sredine u nastojanju da se
potrebe zadovolje. Strukturu urbanog sistema sainjava prostor sa jasno definisanim
granicama, elementima, prirodnim resursima i mreama urbane infrastrukture.
Funkcionalnost urbanog ekosistema uslovljena je brojnim, raznovrsnim aktivnostima
funkcijama, regulatorima funkcija, povratnim spregama i dinamikom kretanja
funkcionalnih tokova. Na slici 1. prikazan je model urbanog ekosistema koji je proistekao
na osnovu poreenja grada sa ivim biem superorganizmom koji ima svoj metabolizam,
troi resurse, transformie ih da zadovolji svoje potrebe i stvara otpadne materije.[6|

Slika 1. Model urbanog ekosistema (Izvor: Dakhia, K. and Berezowska, E. (2005)[6|)
Dinamika funkcionalnih tokova u urbanom ekosistemu odnosno njihova
tranformacija od ulaznih do izlaznih tokova moe se smatrati urbanim metabolizmom.
Preduslov odrivosti grada je odrivost urbanog metabolizma. Girardet je ukazao da ulazne
komponente (ogranieni energetski i materijalni resursi) i izlazne komponente (otpadni
produkti organskog i neorganskog porekla, emisija ugljen-dioksida) nisu odrive u urbanom
ekosistemu.[5|
Po miljenju navedenog autora, postoji linearni i cirkularni urbani metabolizam. Za
razliku od linearnog metabolizma, gde je velika potronja ulaznih komponenti i velika
koliina otpada, za gradove je mnogo prihvatljiviji model cirkularnog metabolizma jer su
ulazne komponente obnovljive a otpadni produkti su smanjeni, ili se recikliraju radi
ponovne up
tei optimal
i ponovnom
lukom).[5|
a)
b) cir
Slik
Urba
funkcionaln
ravnotea u
urbanog me
pravilnici, u
Mehanizam
postizanju o
ekolokog o
gradova.[6|
strategiju ur
institucional


Institucije (0
Zakoni (0-3
Standardi (0
Programi (0
Javnost (0-3
otrebe. (slika
nom korien
m korienju o
) Linearni m
rkularni meta
ka 2. Metabol
ani metaboliz
ih tokova pr
urbanog ekos
etabolizma in
uredbe i sl.), st
delovanja i
odrivog razvo
otiska, izuzetn
Zajedno ine
rbanog planir
lnog ekoloko
Transpo
0-3)
)
0-3)
0-3)
3)
Tabela br.1: m
2). U urbanoj
nju prirodnih r
organskog i ne
metabolizam g
abolizam (mini
lizam gradova
zam ima i
reko svojih re
sistema kao
ne: institucije
tandardi i nor
kapaciteti ko
oja grada, stog
no vana u i
e urbani instit
ranja odrivih
og otiska data j
ort Energija



matrica urban
j sredini, potp
resursa, maksi
eorganskog ot
grada (velika p
imum ulaznih
a: ka odrivost
svoj kontrol
egulatora i p
osnovnog pr
e (dravne i
rmativi, plano
ontrolnog cent
ga je procena
izradi strateg
tucionalni eko
h urbanih ek
je tabelarno.
a Otpad



nog institucion
puno reciklira
imalnom sman
tpada (na em
potronja i vis
komponenti i
ti (Izvor: Gira
lni centar k
povratnih luko
reduslova odr
nezavisne), p
ovi, programi i
tra urbanog m
njihove delot
gije i planova
oloki otisak,
kosistema. M
Materijalna
dobra



nalnog ekolo
anje nije izvod
njenju otpadn
mi predstavljen
sok nivo zaga

i maksimum re
ardet, Rogers
koji kontroli
ova da bi se
rivosti. kont
pravna regulat
i projekti, ue
metabolizma
tvornosti, pore
a za postizanj
koji predstav
atrica za izra
Voda



kog otiska [7|
231
dljivo, ve se
nih produkata
no povratnim

enosti)
ecikliranosti)
[5|)
e dinamiku
e uspostavila
trolni centar
tiva (zakoni,
ee javnosti.
su kljuni u
ed prorauna
je odrivosti
vlja efikasnu
adu urbanog
Izgraeno
zemljite





7|
232
Vrednovanje kontrolnog centra urbanog metabolizma prikazuje se numeriki, od 0
do 3, pri emu je: 0 (bez uinka), 1 (delovanje usmereno na upoznavanje javnosti sa
negativnim i tetnim posledicama i delovanjima svakog sektora ponaosob), 2 (podsticajno
delovanje na pojedince, privredna drutva i investitore da smanje negativne uticaje i
posledice na ivotnu sredinu putem finansijskih instrumenata i zakonskih mera), 3 (snane
mere preduzete u cilju intenzivnog smanjenja ekolokog otiska funkcionalnih tokova koji
su glavni uzronici ugroavanja, primenom zakonskih mera: donoenje standarda, izricanja
zabrane, kazne, izdavanja dozvola, kontrole korienja zemljita, izrade planskih
dokumenata i prostornog planiranja). Vrlo je znaajno i uee javnosti koje se vrednuje na
slian nain: 0 (bez uea javnosti), 1 (javnost je informisana, bez mogunosti uea), 2
(saradnja sa javnou, koja je informisana i data je mogunost da izrazi svoje vienje, bez
obaveze vlasti da isto prihvati) 3 ( uee javnosti koja je upoznata, konsultovana i pozvana
da aktivno uestvuje u procesu donoenja odluka).[7|
4. ZAKLJUAK
Grad ne treba posmatrati kao zbir odvojenih delova, ve sloen sistem
(superorganizam) u kome se odvija niz meusobno uslovljenih, povezanih funkcija koje se
odvijaju na nain da se uspostavi ili odri ravnotea urbanog ekosistema. To je ujedno i
nain da se ostvari odrivost u urbanoj sredini. Uobiajeni indikator procene odrivog
razvoja je ekoloki otisak, koji se nije pokazao dovoljnim u proceni odrivog razvoja
gradova. Paljivom procenom, analizom postojeih i planiranjem buduih funkcionalih
tokova u gradu - urbanom ekosistemu uz aktivnu podrku javnosti, institucija i svake
drutvene jedinke ponaosob ostvaruje se kontrola urbanog metabolizma i na taj nain moe
se postii maksimalan stepen odrivosti. Urbani ekoloki otisak je metoda koja kroz
interdisciplinarni, sveobuhvatniji pristup i institucionalni radni okvir omoguava uspeno
urbano planiranje sa strategijom odrivog razvoja i istovremeno predstavlja znaajan
indikator odrivog razvoja savremenih gradova.
LITERATURA
[1] N.Kneevi-Luki, A.Ljutina, Odrivi razvoj kroz oblikovanje i ureenje bezbednog
prostornog okruenja, Ecologica, Vol.18, br. 62/2011, Beograd, (2011), str.168-172.
[2] Millennium Ecosystem Assessment (MA), 2003. Ecosystems and Human Wellbeing: The
Conceptual Framework, Island Press, Washington D.C citirano u Duraiappah A. K.
Ecological Security and Capabilities: A Conceptual Framework for Sustainable
Development, 3rd Conference: From Sustainable Development to Sustainable Fredoom, 2003,
University of Pavia, Italy
[3] H. Girardet, Cities People Planet, West Sussex: Wiley-Academy (2004)
[4] State of the World Cities 2006/7 (UN-Habitat, 2006)
[5] M.R.C Doughtya., G. P. Hammondb, Sustainability and the built environment at and beyond
the cityscale, Building and Environment 39 (2004) 1223 1233,
[6] K.Dakhia, E. Berezowska, (2005), Systemic model for a sustainable city, Proceedings of
the 22nd International Conference on Passive and Low Energy Architecture, FAAD Notre-
Dame University, Beirut, pp. 747-50.
[7] Dakhia, K. and Berezowska, E. (2009), Urban institutional and ecological footprint,
Management of Environmental Quality, an International Journal, Vol.21 No.1 2010, pg.78-89.

233

Nikola Kleut
34

NOVA ISPITIVANJA GRAEVINSKIH KONSTRUKCIJA NA
DEJSTVO POARA U EU I KLASIFIKACIJA RAZUMEVANJE
ZAHTEVA TIH EN STANDARDA
Rezime
Nai graditelji su praktino neupueni u ovu novu regulativu koja je u manjoj meri kroz
SRPS EN standarde ve nedavno usvojena. Ovim radom arhitekte se upoznaju sa
novijim ispitivanjima i kriterijuma otpornosti konstrukcija na poar i novim vremenima
u kojima se otpornost izraava.
Kljune rei
Ispitivanje konstrukcija na poar, standardi.
NEW FIRE TESTING METHODS OF BUILDING STRUCTURE IN
EU AND THEIR CLASSIFICATION UNDERSTANDING THE
REQUIREMENTS OF THOSE EN STANDARDS
Summary
Our builders are practically ignorant of these new regulations which have already been
partly accepted through SRPS EN standards. Through this paper the architects are being
introduced to the new ways of fire test methods of building structure and new time units
for expressing resistance.
Key words
Structural fire testing, standards.








34

Dipl.in.ma. , Visokog Stevana 8, Beograd, Srbija , nikolakleut@gmail.com
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
234
1. UVOD
U protekle tri decenije cela oblast poarne bezbednosti razvijala se eksponencijalno,
a da bi postala jaka disciplina pobrinuli su se istraivai u laboratorijama koji su poeli da
koriste sve sloeniju opremu i metode ispitivanja. Ovde se daje kratak osvrt na proirenje
ispitivanja konstrukcija na dejstvo poara, uvoenje novih kriterijuma, novih kombinacija
svojstava i novih vremena otpornosi na poar.
Tela se zagrevanjem ire. Za klimatske promene te dilatacije se retko pokazuju kao
problematine ali kad su temperature vee mogu da nastanu tee reivi problemi. Kons-
truktori raunaju na termike (elastine) dilatacije u okvirima klimatskih promena, koje su
prema dilatacijama u poaru vrlo male. Ali nije problem samo u veliini deformacija.
Ugroavanje elemenata i/ili graevinske konstrukcije poarom moe biti lokalno ili
potpuno; za dugake linijske nosae na vie oslonaca, ili velike sloene reetkaste nosae,
poar moe biti lokalnog dejstva. Materijali koji dobro provode toplotu pri lokalnom
dejstvu plamena progrevaju nosa, pa ve i gola povrina od nekoliko dm2 izloena vatri
moe ugroziti nosivost nosaa. Pod dejstvom spoljnih ili unutranjih (sopstvena teina) ta-
povi, stubovi i grede se obino sloeno deformiu. Za odreivanje veliine aksijalne samo
termike dilatacije tapa ili grede koristi se prosta zavisnost
A l = o lo A t [m] (1)
gde su: o[1/m
o
C] - koeficijent linearne termike dilatacije ;
lo [m] - poetna duina;
At [K]- porast temperature.
Telo se zagrevanjem iri zapremnski, tj. uveava se i popreni presek, ali se u daljem
tekstu imaju u vidu samo podune dilatacije. Koeficijent o je promenljiv sa temperaturom,
ali se obino moe raunati sa termodinamiki srednjom vrednosti za temperaturni domen
(za poar je to 750C), ili se uzima da je zavisnost promene sa temperaturom linearna. Za
ugljenine elike, u opsegu 0 do 1000 C u grubim raunima se uzeti da je o = 15 x10
-6
.
Za stub od elika visine 6 m i porast temperature za 500 C dobija se da je dilatacija
45 mm; za gredu od 12 m bie izduenje 9 cm! Ako se neki linijski nosa izvede tako da su
se ograniava ili spreava dilatiranje nastaje pri zagrevanju veliki napon. Jo nepovoljnije je
to bitno opada vrstoa a menja se i modul elastinosti, E, sa temperaturom na 500 C je
za oko 40% vei nego na 20 C ako se uzme da je:
E = 2.8 105 N/mm2, za gredu od 12 m dobijaju se normalni naponi:
o
t
= Ec = E Al /l
o
= EoAt = 2.8 10
5
1510
-6
500 = 2100 N/mm
2
. Iz vrednosti ovih
dilatacija vidi se zato dolazi do izvijanja elinih nosaa ve na 450 do 550
o
C.
Ovo je vrlo veliko mnogo vie od vrstoe graevinskih elika tako da se razmiu
oslonci i/ili se nosa izvija. Konstruktor duih nosaa esto ostavlja mogunost izvesne di-
latacije, veliine o; onda je Al u izrazu na napon potrebno umanjiti za tu vrednost; no i tada
se obino dobijaju vrednosti napona koje dovode do plastinih deformacija.
Obino se analizira najprostiji problem, masivnije grede koja se pri dilataciji toliko
izdui da pomeri, razmakne stope, iskrivi sub(ove) ali se pri tome i malo plastino gnjei pa
se posle hlaenja skupi i spadne. Deava se nekad i to ali ne toliko esto koliko se ova ideja
eksploatie (posebno za vieetane zgrade koje su se uruile, pa i za kule WTC u Njujorku).
235

Slika 1. Kombinacija armirano-betonske (AB) i eline gradnje
35

Konstruktori prave razliku u ponaanju statiki odreenih i statiki neodreenih
nosaa. Ova odreenost, odnosno neodreenost zavisi od izvoenja oslonca i veza. Ako
su oslonci i veze izvedeni tako da dozvoljavaju nagibe u njima greda je statiki odreena
(odnosno postoji dovoljno jednaina ravnotee da se mogu prostije odrediti otpori u
osloncima). Ako su oslonci tako izvedeni da deluju kao ukljetanja (stvaraju i otporne
momente u osloncu) greda je statiki neodreena, ali se i takvi zadaci mogu analitiki
reavati. To je relativno prosto samo za elastine deformacije, dakle u domenu klimatskih
promena. Na visokim temperaturama pri poaru termiko dejstvo stvara i nove, esto vrlo
velike sile (optereenja) a jo gore je to slabi vrstou materijala i konstrukcije se
deformiu, rue.

Slika 2. Deformacije elinih nosaa tokom i posle poara
36

Pri kolapsu pojedinih delova prostorne ramovske ili reetkaste konstrukcije nastaje
"povlaenje" susednih elemenata jer oni tada prihvataju i ono optereenje koje je primao na
sebe deo koji je pod vatrom popustio. Ako napr. popusti stub u sredini hale onda
njegovo optereenje primaju boni stubovi. Ako se pod optereenjem na visokim
temperaturama premae naponi plastinog teenja mogue su znatno raznovrsnije
deformacije, a neke kombinacije deformacija je teko predvideti.

35
AB stubovi se obino koriste kad postoji kranska staza (oslanja se na stope stubova). Konstruktori obino
krovne konstrukcije izvode kao lake nekad i preteraju u tome (gde ne pada vei sneg) pa se dogaa da ih odnosi
i neto jai vetar; poar ih pretvori u makarone i urui. Spadanje malo gnjeene grede sa razmaknutih stopa
posle hlaenja (tokom gaenja ili prestanka poara)
36
Deformacije greda i meuspratne konstrukcije (ovde se ne vidi gde je bio centar najjaeg poara) ali je jasno da
je sredinji stub dobro izdrao: veze su izdrale: deformacije poprenih greda su prevelike ali i za podune je
potrebna zamenu.
236





Slika 3. Po
Za zg
ploa i me
krutosti zgr
koje je teko
dekompozic
moe u usl
potrebno izv
punoj veliin
Naa
retka (neto
Zapada se to
Vrlo
prostorne re
(YTONG i s
kompozicije
Sli
Mogu
i poare ve
dobro sauv
Lom
zid, na pod

37
Srednji stub
kad je pod tere
pri tome nastaj
38 U poarima vee es
nosai ee ostaju.
loaji elastin
grade kao rea
uspratnih kon
rade u poaru
o vrednovati t
cija, zgrade na
ovima jakih
vriti vei bro
ni, a to je tolik
alost vrednija
o strunije se
o radi inenjer
esto tavani
eetke od eli
sl. ili od opek
e se otete, nek
ika 4. Plastin
ue je izvesti
e estine i to
vati uz ulaganj
i pad napr. n
d, meuspratn

se u prvoj fazi iz
etom nastalo neko
ju i promene u go
stine tercijarni i sekundarn
nih linija tokom
alne sprege lin
nstrukcija) u
u, ponaanje s
tako da se ana
a osnovne nos
poara biti o
oj ispitivanja n
ko skupo da s
ispitivanja p
time bave vi
rski tek za nek
ice i meusp
inih profila k
ka za montan
kad i popadaju
ne deformacije
dobre primarn
o smanjuje tro
ja u zatitu do
neke grede im
nu konstrukcij

zduio na dejstvo
o plastino gnje
ornjim delovima b
ni elini nosai (obino ve
m rasta poar
nijskih i povr
kojima ima i
istema je mno
alitiki malo
see konstrukc
od male vredn
na veim mod
e vrlo retko ra
onaanja kon
isoko obrazov
ke najvee po
pratne konstr
koje se popu
e tavanice itd
u i ogole se te

e sekundarnih
ne nosae (i k
okove sanaci
k se tercijarni
ma udarni kara
ju zid, ili vra
o oblinjeg poar
enje stuba i kasn
bonih stubova (u
elike vitkosti i tanjih presek
ra i posle plas
rinskih nosa
nenoseih zi
ogo sloenije
ta moe posti
cije, kako to r
nosti. Meuti
delima i narav
adi pa se koris
nstrukcija u to
vani inspekto
are) i jo man
rukcije su iz
unajvaju plo
d.). U jaem po
e reetke pa ne
i tercijernih
kompletne ram
ije. Sekundarn
i obino ne ti
akter za grae
ata. Zato pos
ra i izvio navie t
nije hlaenje mo
usled irenja gred
ka) se bre progreju po dub
stine deforma
a (stubova, g
dova, koji ipa
i zavisi od m
ii. Uobiajen
rade graevin
im za neto b
vno bar neko
ste zapaanja i
oku poara i
ori u Rusiji a
nje se o tome
zvedene kao
ama od elij
oaru se ploe
ekad i one stra
elinih nosa
move) tako d
ni nosai se t
ite.
evinsku konstr
stoji potreba
takoe omekalu
e doi i do ugib
de) ako su veze kr
bini i pretrpe velike plasti
acija stuba
37

greda, zidnih
ak doprinose
mnogo uslova
no razlaganje,
ski inenjeri,
bolje bilo bi
ispitivanje u
iz poara.
posle su jo
u zemljama
izvetava.
ravanske ili
astog betona
e i opekarske
adaju.

a
38

da izdravaju
takoe mogu
rukciju napr.
da se i ovaj
gornju gredu a
ba gornje grede;
rute.
ne deformacije. Primarni
237
fenomen "unese" u razmatranje kad se trae kriterijumi za ispitivanja graevinskih konst-
rukcija.
Slike i objanjenja o konstrukcijama treba da poslue za uvod u izlaganje o
konstrukcijama odnosno da se objasne zahtevi koje treba da zadovolje konstrukcije u
pogledu ponaanja u poaru. Ti zahtevi su definisani nizom standarda a predvia se
ispitivanje konstrukcija na precizno odreene modele poara. Ovi modeli poara su
predmet diskusija strunjaka koje traju vie od celog veka i zato se i standardi i iz ovog
domena povremeno auriraju.
2. PROBLEMI ZIDOVA I TAVANICA OD PANELA
Projektanti obino zanamaruju probleme kontinuiteta ovih konstrukcija, a u tome im
pomau i povrni konsultanti koji pokazuju panele, priaju sve najbolje o njima i govore
kao da u to ve konstrukcije, a ne samo elementi. Meutim i od najboljih elemenata (koji
ine i osnovu konstrukcije) do dobrih konstrukcija veliki je niz koraka, a na mnogima
postoji mogunost greaka
39
. Obino se konstruktori ploa i panela potrude da nau neko
reenje da se zid moe u veem delu izvesti kao kontinualan koristi se veza pero u leb i
sl. Proizvoai sendvi panela i ploa su razvili tehnologiju primene ne samo za prosto
slaganje panela jedan uz drugi. Jasno je da je uklapanje potrebno po svim krajevima plo-
e, a dimenzije ploa su prilagoene za transport i lako manipulisanje pri ugradnji. Neke su
ploe dimenzija 60 x 60 cm a neke i 300 x 60 cm (i vie). Ploe su samo osnovni elementi a
u sistem se uvezuje mnogo drugih elemenata (esto skivenih) - koji daju konstrukciju.

Slika 5. Kontinuitet konstrukcija i obloga
40

Problem integriteta zida i tavanice postoji i pre nastanka poara (produvavanje,
prokinjavanje). Meutim u uslovima poara i naoko dobri spojevi uljebljenih sendvi
ploa i sl. mogu da se tako pokvare, da se formira procep, i to je posebno opasno kod sen-
dvia sa gorivom ispunom. Sutina kvarenja veze je nadimanje sendvia usled progrevanja

39 Mnogi iskusni graevinski inenjeri, pa i pronalazai panela to previaju. Pre vie godina Vida Popovi je pravila vidasil (lak i termiki
vrlo dobar izolator dobijen termikim ekspandovanjem kamena) u vidu panela, gredica i sl. Pored komercijalnih slabosti u promociji
ovog materijala velika slabost je bila inenjerska razrada konstrukcija sa njim (mnogih nezaobilaznih detalja spojeva ploa,
kombinacija sa elinim nosaima, vijane i dr. veze, lajsne itd.) Moe se lako videti koji znaaj tome daju uspeni proizvoai (i njihovi
zastupnici, trgovci) gips i slinih izolacionih ploa.
40 Zid i tavanica od dobro uklopljenih ploa - uoiti i da su nosai unutar prostorije to je dobro za odravanje (nisu podloni uticaju
atmosfere, ali jesu poaru); sputeni plafon kontinualni. Kontinuitet se postie mnogim elementima podkonstrukcije - esto od elinih
valjanih profila (oblika C), kopi, vijaka, zatega metalnih tiplova, ukrasnih i pokrivnih lajsni itd.
238
tankog spoljanjeg lima, prokuvavanja lepka i penastog PS (ili PU i dr.) kad se jave gasni
produkti koji pod velikim pritiskom trae izlaz, stvaraju klobuke i kidaju vezu. Kad te
pare dospeju napolje one se odmah upale a zatim se vatra uvlai ispod naduvanog lima i
cepa vrlo brzo i naredne lamele. Tako je mogue da zid ili krov od vie hektara izgori i za
manje od 1 h!

Slika 6. Kontinuitet sputenih plafona i obloga zidova - detalji
41


Slika 7
42
. Primeri: a) Hala sa sputenim plafonima i b)PU fasadni paneli u poaru
Pregradni zidovi koji treba da spree irenje poara ve vie decenija se prave od
boljih sendvia sa negorivom izolacijom i sa odgovarajuom elinom podkonstrukcijom i
ukrasnim letvama. Kako esto postoji potreba da se titi od poara u prostoriji relativno
slaba krovna konstrukcija (u kojoj ima drveta i drugih gorivih materijala) proizvoai
panela su razvili sisteme zatitnih sputenih plafona. Oni preteruju kad navode da imaju
reenja za sputene plafone otpornosti napr. 90 ili 120 min. U sutini to se od sputenih
plafona obino i ne trai standard o tome govori o povoljnom uticaju plafona kao izvesne
zatite za ono glavno - gredu koja nosi laku meuspratnu plou. Ako je iznad plafona laka
drvena ili druga goriva konstrukcija onda bi sputeni plafon trebao da preuzme i funkciju
pregrade otporne na poar. Tada se otvara zanimljivo pitanje - kako to ispitati i dokazati.
Sem ta dva sluaja ima zgarda bez sputenog plafona, tavanice postoji samo krov
sa krovnim konstrukcijma a nekad samo krovni pokriva (ljuska ili sl.). U krovnim kons-
trukcijama je esta primena gorivog drveta a za krovni pokriva se koristi crep dobar ali

41 Za sputene tavanice kontinuitet je vrlo poeljan nema slabih mesta, procepa, za prodor vatre. Meutim mnogo ee su potrebni i neki
otvori u zidu ili tavanici a oni su slaba mesta za prodor vatre i dima (pod predpostavkom da su ploe dovoljno dobre, da ne gore, odnosno
progore).
42 Hala sa sputenim plafonom koji titi krovnu konstrukciju; na njoj su samo vrlo mali otvori za kablove svetiljki za nadgradnju i javljae
poara; na ovoj slici treba uoiti i niz unutranjih stubova (koje bi vatra mogla ugroziti sa svih strana) i niz prozora koji nisu na naroito
pogodnom mestu da bi bili primenjeni za isputanje dima, a i imaju premalu svetlu povrinu.
239
se za njegovu primenu vezuje korienje drvenih letava. U krovu se koriste i plastine folije
i bituminozni materijali (lakozapaljivi) za probleme proputanja vode, vodene pare itd.

Slika 8. Lepota drvenih konstrukcija i stakla nekad dobija prioritet posebni problemi
bezbednosti
Spreavanje prodora poara za obine pregradne konstrukcije (zidove i tavanice) je
ipak manje zahtevno od reenja za pokretne - vrata, prozore, klapne. Uoimo neke vrste
vrata.

Slika 9. Protiv poarana vrata: a)dvokrilna zaokretna, b)rolo i c)klizna vrata sa manjim
zaokretnim u sebi (sloene konstrukcije)
Postoje i nekoliko drugih tipova vrata koja se izvode i kao otporna na poar (kao
harmonika, segmentana itd.)
3. OTPORNOST NA POAR (OTP) KONSTRUKCIJA
Za ovaj pojam je vezano mnogo laikih predstava. Strunjaci su postavljali sve
preciznije i po malo neobine zahteve da bi izrazili ove performanse konstrukcija a mnogi
graditelji nalaze u nekim zbirkama propisa ono to je ispitivano jo u XIX veku. U
proteklih nekoliko godina izmenilo se mnogo toga.
240
Pri segment pitanja koje je trebalo razreiti je kakvi su to poari na koji konstrukcija
treba da bude otporna. U vezi sa ovim je i pitanje ta je uopte otpornost. Drugi segment
je vezan za brojne specifinosti konstrukcija neke su ploaste (a neke od njih treba da
deluju kao podeone zidovi i meuspratne) a druge su linijske (stubovi, grede) neke su
proste a neke sloene (ramovi i reetke ravanske i prostorne). Trea grupa problema je
kako istai specifinosti konstrukcija sa pokretnim delovima (vrata, klapne i sl.).
Krajem XIX veka vie inenjera u razvijenim zemljama je shvatilo (analizirajui
poare i zgrade posle njih) da postoje dobre mogunosti da se prave pregradne konstrukcije
(zidovi i meuspratne) koje mogu spreiti prodor i jaih poara. Postojalo je ve znatno
iskustvo (od 2-3 veka) u izgradnji i svojstvima podeonih zidova (od opeke obostrano
malterisanih opeka) koje su spreavali prenos i poara vee estine koji su trajali i 2 do 4
sata. Tada je poela utakmica proizvoaa vrata (kao tipskih konstrukcija) sline ili neto
manje otpornosti kao podeonih zidova u koje su se ugraivali.
Koncept podele vee zgrade u poarne sektore bio je poznat i primenjivan relativno
dosledno jo posle poara u Londonu 1666. Od tada je bio propisan i koncept poarnog
izdvajanja poarno opasnijih prostorija koje su u sklopu objekata druge namene (napr.
pekare ili peenjare u stambenoj ili poslovnoj zgradi). Posebna panja je posveivanja
izvoenju bezbednih loita i dimnjaka i kovake radnje, kotlarnice i druge prostorije u
kojima se loila vatra su esto bile u izdvojenim zgradama.
Kada je krajem XIX v. poela gradnja velikih fabrikih hala ovi koncepti su
usavreni. Kada su realizovani zidovi i vrata koji su mogli pouzdano spreiti prenos poara
2 h i vie poelo je projektovanje i poarnije opasnijih pogona /prostorija/ u sklopu vee
hale. Kako je u USA i Kanadi i poetkom XX v. bilo mnogo poara u stambenim i poslov-
nim zgradama poelo je prouavanje poara u prostorijama tipine veliine (sobe, oko 3 4
2.6 m, sa vratima i prozorom) i opremljenosti nametajem (preteno od drveta). Za takve
uslove se traila promena temperature tokom vremena vana za simulaciju poara
prilikom ispitivanja nosaa u ispitnim peima. Kako je poznato krajem XIX i poetkom XX
v. mnogo je napredovala fizika i to iz mnogih eksperimenata i stvarala se odgovarajua
oprema.

Slika 10. a)Pe (3x3m) za vertikalne konstrukcije
43
, b) ispitivanje punog zida, c)
ispitivanje zida sa prozorom
Razvijeni su ureaji za merenje visokih temperatura (pirometri i termoparovi - za
merenje temperatura u taki). Meutim tek 1925-30 su napravljene ispitne pei za

43 Pe za vertikalne konstrukcije - opremom ove pei, /u UK/ mogu da se ostvare optereenja zida i do 50 tona
241
ispitivanje konstrukcija i korieni su gorionici za gas ili ulje za loenje (i to iz praktinih
razloga mogla se regulisati promena temperature u pei). Termoparovima se mogla meriti
precizno temperatura u vie taaka i tako ak u toku testa prognozirati ponaanje
konstrukcija. Ovo prognoziranje je posebno vano za one konstrukcije koje iznenada kolap-
siraju i koje bi mogle otetiti pe i opremu, pa i ozlediti laborante.

Slika 11. a) Manja pe za indikativna ispitivanja
44
, b) pe za ispitivanje horizontalnih
noseih konstrukcija
45

Istraivai su u prvim decenijama istraivanja pokuavali da obuhvate bar
konstrukcije koje su u veoj upotrebi tipine (za industrijsku izgradnju stambenih,
poslovnih i javnih objekata i razvijali su se nacionalni pa kasnije i ISO standardi o tim
ispitivanjima. Jugoslavija je ovaj posao poela tek poetkom 70-tih, i to prevoenjem ISO
standarda. Standardizovanih ispitnih pei nije bilo, ali su vrena neka improvizovana
ispitivanja jo krajem te decenije da bi sredinom 80-tih bile napravljene dve pei u
laboratoriji INZA u Sarajevu.

Slika 12. a) Pe prilikom ispitivanje grede sa ramom za stvaranje mehanikih optereenja
presom, b) Grede (drvene tiene pastom ili premazom) posle ispitivanja ispred pei
46


44 Pe za induktivna ispitivanja -levo se vidi komplet gorionika a desno, neki gorionici u radu; na otvor se prislanja gotov zid uzorak
45 Pe za ispitivanje horizontalnih noseih konstrukcija (ploa i greda); elina konstrukcija iznad pei slui za stvaranje potrebnih
optereenja u nosau
46 Na kraju grede se koriste elementi za vezu koji simuliraju realno oslanjanje. Simuliranje veza je vano za grede od elinih profila,
posebno ako su oslonci tipa ukljetenja ili se vezuju za stubove sa kojima ine ramovsku konstrukciju)
242
ISO je razvijao standard o ispitivanju otpornosti na poar konstrukcija ISO 876
uglavnom na osnovu britanskog BS 476 odnosno njihovih istraivaa u kolevci,
laboratoriji u Borehamwood-u (mestu severno od Londona). Britanci su u tome jo pre II
svetskog rata saraivali sa kolegama u USA i od tada vode politiku i u ISO, i regionalno,
u CEN-u.
Naelno se trai da se ispituju tipske konstrukcije ali nije uvek jasno ta se
podraumeva pod tipskim konstrukcijama; u gradnji stambenih, zgrada to su gotovi ili
polugotovi sklopovi koji se prave industrijski (u serijama od vie stotina, pa i hiljada),
kataloki prikazuju i kao tipski prodaju. U novije vreme ima i onih proizvoaa koji nude
tipske fabrike i skladine hale ali nee da priznaju da koriste tipske stubove, grede,
fasadne zidove i krovove. Proizvoai vrata, prefabrikovanih ventilacionih kanala i dr.
opreme prihvataju da je njihova roba tipska i ispituju prema zahtevima standarda razne
nove i osavremenjene tipove.
Za samo jednu neto veu halu obino postoji i vie od 20 istih stubova i najmanje
10 istih greda tako da se ve moe govoriti o tipskim konstrukcijama. Za posebno znaajne
i objekte poveanog rizika od poara preporuuje se da se izvre ispitivanja konstrukcija i
unikatnog tipa (neobinog ili sloenih oblika) kao da se radi o tipskim. O ovom konceptu
ispitivanja pisano je jo u ISO 8343: 1994 Commentry on test method and test data appli-
cation. Noviji je CEN/TS 15117: 2005 Guidance on direct and extended application ali je
ve mnogo vie uputstva dato i u EN 13501-2: 2007 sa A1 (amandmanima iz 2009).

Slika 13. a) Stub posle poara, b) ispitna pe za otpornost na poar stubova, c) izgled jedne
sline pei na kraju testa pri otvorenim vratima
47

Termini otpornost na poar (u daljem tekstu skraeno oznaavano - OTP ili F),
imaju precizno odreeno znaenje. Ono se vezuje za vreme (10 min do 6 h), kad ispitni
poar jednokratno
48
deluje na graevinsku konstrukciju za njene performanse
49
na dejstvo

47 Ekspandujui premaz je na znatnom delu stuba (levo) otpao.
48 Za ouvanje svih spojstava pri trajnijem i/ili viestrukom izlaganju vatri koristi se termin vatrostalnost (napr.
za posude za topljenje metala ili kuhinjsko posue koje treba da se hiljade puta izlae plamenu iz gorionika gde
gori napr. TNG).
49 Termin performanse je korektniji nego karakteristike i sl. jer se utvruje dinamiko ponaanje (tokom
ispitivanja pa i posle delovanja ispitne vatre kad nastupa hlaenje.
243
poara a prema EN 1363-1: 1999 Fire resistance tests. General requirements i deo 2 sa
alternativnim i dodatnim procedurama (isto 1999.) i onim standardima za ispitivanje
posebnih konstrukcija EN 1364, EN 1365, EN 1366 itd.

Slika 14. Ispitivanje vrata u laboratoriji IMS, Bgd i nekim drugim laboratorijama
Klasifikacija prema podacima iz ispitivanja otpornosti na poar tipskih graevinskih
konstrukcija obavlja se prema EN 13501-2 Fire classification of construction products and
building elements Part 2: Classification using data from fire resistance tests excluding
ventilation services. (Ovo je obiman dokument /80 strana/ sa izvesnim ponavljanjima i
dopunama i razradom izlaganja o kriterijumima). Naredni delovi ovog standarda odnose se
na klasifikaciju posle ispitivanja otpornosti kanala i klapni, pa komponenti sistema za
kontrolu dima, krova pri ispitivanju spoljnim poarom itd.
Graevinske konstrukcije po ovim standardima se dele na nosive (stubovi, grede,
meuspratne konstrukcije, zidove, krovne konstrukcije, stepenini kraci itd.) i nenosive
(pregradni zidovi, vrata, klapne) pa se tako i ispituju. Statiar proizvoaima nosee
konstrukcije definie prednaprezanje konstrukcije i proverava stanje posle ugradnje u pe.
Mehaniko optereenje (hidraulinim presama) se izvodi sa tenjom da se u konstrukciji
dobije slika i intenzitet napona koja odgovara konstrukciji u objektu. Ispitivanje nosivih
konstrukcija bez realnih
50
optereenja moe biti samo indikativno. Nenosive konstrukcije
(pregradni a nekad i fasadni zidovi /kao platna izmeu noseeg rama/vrata i dr. ispituju se
neoptereene ali se deformacije dogaaju i pod dejstvom teine i unutranjih termikih
sila a i zbog znatnog pada vrstoe.
U pei za testiranje uzoraka stvara se vatra iz vie pogodno postavljenih gorionika
da se dobije uniformno toplotno optereenje, loenjem ulja ili gasa. Porast temeprature se
vodi (doziranjem goriva na gorionicima) po standardom definisanoj krivi. Plamen moe i
neposredno da deluje na uzorak a snaga pei treba da odgovara onoj koja nastaje bar na po-
etku razvijenih poara (1 do 2 MW). Zidovi pei moraju da imaju unutranji ozid sa
termikom inercijom, tj. zadravanjem toplote zavrni sloj od 50 mm mora da
zadovoljava uslov
s c
600 Ws1/2/m2 K.

50 Ako se napr. ispituje greda od nekog standardnog I elinog profila (duine 4 m) onda se zna koliki su
dozvoljeni normalni i tangentni naponi i optereenje se podeava da se oni postiu a ne da se podvrgavaju
nekim malim optereenjima jer se zna da ni rasipni konstruktor nee uzimati stepen sigurnosti preterano veliki.
U detaljnijoj analizi optereenja i stepena sigurnosti moe se pokazati da i kad postoji verovatnoa velikog
optereenja od snega ne znai da e sneg na krovu hladiti gredu (delovati povoljno) koja je izloena poaru jer
je ona izdvojena i dosta daleko od krovnog pokrivaa.
244
Pe mora da bude izgraena u nekoj veoj prostoriji u kojoj bi mogla da se odrava
temperatura ambijenta oko 20 oC. Za pei na otvorenom prostoru rezultati se mogu
osporavati, posebno ako se test vri pri hladnom i vetrovitom vremenu. (Napomena: Nekad
se po dogovoru improvizuje pe vea od standardne na otvorenom prostoru sa idejom da se
uzorak (napr. greda) ispita u punoj veliini (od napr. 8 m umesto 4 m).
Kriva porasta temperature po SRPS ISO 834 i sada EN 1363-1 za konstrukcije
zgrada (gde se oekuje poar preteno celuloznih goriva (drveni nametaj) u pei je
logaritamska:
|CP celulozni poari|: T = 345 log10 (8t +1) + To (2)
gde je: t |min|; T
o
- poetna temperatura pei (= 20
o
C).

Slika 15. Krive zagrevanja za: a) CP sa efektom slabljena i b)poare ugljovodonika
Izraunavanjem po pokazanim izrazima ili oitavanjem sa grafika se dobija napr.
tabela temperatura vreme za celulozne poare.
Tabela 1. Temperatura vreme za celuzorne
t, min 5 10 15 30 60 90 120 180
(T - To) ,
o
C 556 659 718 821 925 986 1029 1090
CP kriva je definisana za 6 h ali se konstrukcije ispituju na PO do 3 h (u veini
zemalja Evrope, a najvie na 4 h).
Za ispitivanje konstrukcija na kojima se oekuje poar ugljovodoninih goriva |HC|
(naftnih gasova, zapaljivih tenosti i gasova) - u pogonima za preradu zapaljivih tenosti i
sl. mogui su poari pri kojima se vrlo brzo postiu visoke temperature i odravaju dok
traje dotok goriva. Za ove uslove odgovara razvoj temperature /dat u EN 1363-2/ izraz:
|HC|: Tg =1080(10.325 e-0.167 t - 0.675 e-2.5 t) + 20 | C|; t |min| (3)
U EN 13501- 2 je definisan i drugi razvoj poara: za spoljanje konstrukcije
(balkone i sl.) koju smo imali i pre deceniju, po SRPS
51
:

51 Napomena: ovaj razvoj poara je bio predvien i naim starim standardom SRPS U.J1.092 (uraen preradom
odgovarajueg dela DIN-a). Kako je omakom /grekom u naem standardu SRPS U.J1.240 navedeno da se
ispitivanje fasadnih zidova obavlja po tom standardu neki nai vetaci su se dosetili da ispituju zidove od
panela sa sintetikom ispunom samo na takav (slab) poar koristei i lo prevod i smutnju u standardu U.J1.092
0
200
400
600
800
1000
1200
0 50 100 150 200 250 300
T - To
t, min
stan
dard
30
min(
g)
245
T = 660 (1 0.687 e- 0.32 t - 0.313 e- 3.8 t) + 20; |C|, gde je t |min| (4)
Uveden je i poluprirodan (semi natural) poar i postoji mogunost da se neka
ispitivanja vre na konstantnoj temperaturi (napr. 200 C za vrata kojima se spreava
prodor dima; 500 C za vrednovanje performansi za podignuti (dupli) pod i 1000 C za
dimnjake i sline proizvode.
Ako se ima u vidu i mogunost simuliranja istroenosti goriva (ili slabijeg gaenja)
u prostoriji pa tako linearnim hlaenjem koje poinje na 30, 60, 90 i 120 min (prema ISO
834) jasno je da sada postoji itava lepeza standardnih krivih zagrevanja a ne jedna, kao
pre 25 g, dok je hlaenje je po dinamici:
dT/dt = 625
o
C/h za t
h
s 0.5 h
dT/dt = 250 (3 t
h
)
o
C/h za 0.5 h < t
h
< 2h
dT/dt = 250
o
C/h za t
h
> 2 h.
U oba dela EN 1363 su date detaljno i tolerancije i drugi zahtevi, a i EN 13501 -2 i
drugih delova i mnogo drugog materijala - ali je to zanimljivo pre svega za inenjere
ispitne laboratorije. Ovde e se vea panja posvetiti onim osnovnim znanjima vanim za
konstrukcije zgrada.
U zgradama su tipine konstrukcije duine 2.6 - 10 m pa bi bilo umesno da se
ispituju konstrukcije koje nisu previe umanjeni modeli realnih jer postoje mogunosti da
se ne iskau svi fenomeni, svojstveni velikim konstrukcijama. U predhodnim decenijama
nisu naena reenja za ispitivanje duih konstrukcija i tek po neka pe je napravljena za
ispitivanje konstrukcija vee duine (jedna - Centre Technique Industriel de la Construction
Mtallique, u Francuskoj - u kojoj mogu da se ispituju grede duine 7.5 m, to je svakako
bolje, ali jo manje od dimenzija nekih realnih greda; nigde nije napravljena pe za
ispitivanje stubova viih od 4 m a njih ima visine i preko 8 m itd.
Kriterijumi koji su ovim standardom usvojeni odranije su:
- stabilnost dovoljno dobro ouvanje oblika uz odranje funkcije nosivosti
(davno uvedena oznaka R);
- integritet - ouvanje celovitosti (oznaka E);
- termoizolativnost ogranieno progrevanje (ozn. I).
U EN 13501 2 uvedeno je jo nekoliko kriterijuma:
- radijacija - ogranieno isijavanje (zraenje kroz staklo, iz lima i sl.), oznaka W
- izdravanje udara, mehanike akcije (udar malja), oznaka M,
- sposobnost samozatvaranja (vrata sa mehanizmom za zatvaranje), oznaka C
- spreavanje proticanja dima, oznake S
- otpornost na poar ai (za dimnjake), oznaka G
- kriterijum zatite (za zatitne pokrivke i sl.), oznaka K,
pri emu i stari i novi kriterijumi imaju i podvrste. Tako I kriterijum ima podvrste I1 i I2; K
ima podvrste K1 i K2 itd. Sve ovo je bitno usloilo i samo upoznavanje sa sistemom
klasifikacije i verovatno sve vie nametnule potrebu da se arhitekte jo vie oslone na
konsultanta .

i dobili otpornost zid 30 min. Ovo je prevara koja moe da skupo kota neopreznog investitora a i arhitektu jer
veina fasadnih zidova treba da se ispituje na CP krivu.
246
Kriterijum stabilnosti (za neke konstrukcije kapacitet nosivosti) je posebno vaan
za aksijalno optereene stubove, linijski optereene nosee vitke zidove, grede, odnosno
meuspratne konstrukcije izloene savijanju. Pri poaru toplotno dejstvo utie na smanjenje
nosivosti - nastaje gubitak vrstoe u meri koja zavisi od temperature uzorka. Metalni no-
sai imaju znaajna izduenja pa ukoliko postoji ograniavanje izduenja javljaju se veliki
aksijalni naponi i plastine deformacije (izvijanje i savijanje). Statiar/konstruktor treba da
saini deo predloga ispitivanja u kome se za umanjeni nosa (ali sline vitkosti) definiu
ispitne sile kako bi se postigla ista slika naprezanja i naponi kao i u realnoj konstrukciji.
Za grede se stabilnost utvruje kroz veliinu ugiba (nekad je bio definisan granini
kao L/30) i kroz brzinu porasta ugiba. Brzina porasta ugiba ukazuje na pribliavanje
podruju plastinosti, odnosno kolapsu. Ova dva kriterijuma su od posebnog znaaja jer se
njima daju uslovi za bezbednu evakuaciju gasilaca.
granini ugib: f < L2/400 d mm ; (5)
granina brzina ugiba:
h
L f
9000
2
=
t A
A
mm/min (6)
ovde je f (u standardu je iznaka D) ugib: a d -udaljenost najudaljenijeg vlakna pritisnute
zone do najudaljenijeg vlakna istegnute zone u poprenom preseku nosaa.
Ako je napr. greda duine 4 m (standardno za pe) njen maksimalni tolerantni ugib
je bio 4000/30 = 133 mm. To je naravno previe da bi se takva greda zadrala u sanaciji
posle poara! Kreatori standarda su cenili da je ona odradila dobro svoj posao tokom po-
ara! To je koncept kojim mnogi nisu zadovoljni. Nov kriterijum treba proveriti na konkret-
nom primeru. Uzmimo da je greda od H nosaa visine preseka 200 mm pa je za nju d = 200
mm: tada bi granini ugib bio 4000
2
/400 200 = 1600/8 = 200 mm; Ovo je veliko - ali pe
u Borosu omoguava smetaj greda raspona 5 m
52
pa bi za takvu gredu bilo 5000
2
/400
200 = 2500/8 dakle ve preko 312 mm. Dakle u tom pogledu kriterijum je oslabio. Kri-
terijum brzine porasta ugiba je zadran (kako je definisan ranije).
Presama se obino simuliraju samo odreena prostija naprezanja pa bi bilo dobro to
imati u vidu ako je nosa realno izloen nekim sloenijim naprezanjima - bilo u celini ili u
nekim svojim delovima (napr. kod oslonaca). Vetiji podnosioci zahteva mogu da u
pogodnijim osloncima bolje ukrute gredu koja se ispituje i smanje ugib, tj. odloe vreme
njegovog dostizanja (mada je tee reivo i boljim osloncima /koji bar malo odvode toplotu/
odlaganje progrevanja elinog nosaa i plastine deformacije drugi kriterijum).
53

Sa vie slika posle poara se vidi da su deformacije masivnijih greda jo manje od
dozvoljenih a da grede manjih preseka imaju velike deformacije (ne samo u vidu obinog
ugiba). Na nekim slikama se lako konstatuje kolaps nosaa a oko nekih nosaa bi se kon-
strukteri sporili. Oko toga se javlaju zanimljiva pitanja ako zgrada nije kolapsirala (propis
je zadovoljen!) ali su plastine deformacije veine glavnih nosaa takve da se zgrada sa
tako oteenim konstrukcijama nee koristiti pa se i korisnik posle dan-dva s pravom pita:
- ta da radim sa konstrukcijama ?

52 Standardni elini profili za graevinarstvo isporuuju se u duinama od 3 do 15 m a primenjuju se obino
duine do 12 m, zbog pogodnosti za kamionski transport. Nekoliko proizvoaa u Srbiji pravi tipske hale
raspona broda i do 12 m.
53 Napomena: u Srbiji, ni poetkom 2011. ne postoji pe za ispitivanje horizonatalnih konstrukcija a pe u IMS za
vertikalne konstrukcije nema ureaje za stvaranje optereanja tako da laboratorija moe (i ovlaena je od
Akreditacionog tela Srbije) da ispituje samo neoptereene konstrukcije (pregradne zidove, vrata i sl.)
247
- mogu li se ove konstrukcije "ispraviti"? ili stidljivo ...mogu li ovo da sakrijem
sputenim plafonom?
- koliko me kota sanacija, da se sve ovo iskrivljeno rui i gradi ponovo?
Oprezan investitor bi jo kod izgradnje pitao - kako da izvedem zgradu da nosee
konstrukcije posle poara nemam potrebu da menjam ili imao zahtev da sanacija bude
jeftina i brza. Odgovor na ovo pitanje poinje od grafika deformacija-vreme/temperatura.
esto je i pri 125 C na elinom nosau deformacija znaajna (oko 10 mm ali je jo
elastina), meuspratna betonska konstrukcija bi i pri tom malom ugibu popucala i bila bi
potrebna izvesna sanacija. Za due prednapregnute uetne krovne konstrukcije koje dre
utegnute u sklopu betonske elemente u vidu delova luka i sl. moe i 125 C moe biti
preveliko - zbog znatne termike relaksacije.
Da bi se pri poaru u eliku odrala niska temperatura (napr. do 180 C) potrebna je
mnogo efikasnija zatita od one koja se trai da konstrukcije ne kolapsira), da je napr.
mnogo deblji spoj izolacije, znaajnije predimenzionisanje nosaa i da se u prostoriji
odrava znatno nia temperatura ovoenjem toplote i dima ventilacionim ureajima ili
nekim drugim hlaenjem.
Za mnoge eline konstrukcije, kod kojih postoje uslovi za slobodnu termiku
dilataciju, tempertura u preseku do 300 C moe da bude takva da nije potrebna posebna
sanacija. Za odreivanje kritinih uslova (za investitora) pored deformacija bitni su i uslovi
sanacije (teka pristupanost, velika cena, cena prekida rada i dr.)
Za vertikalne konstrukcije (stubovi i nosei zidovi) su nedavno uvedeni posebni
kriterijumi:
Granino sabijanje C = h/100 mm ; (7)
brzina sabijanja dC/d = 3 h /1000 mm/min , (h poetna visina, mm) (8)
Usvojimo li da je stub visine koliko je standardna pe (3000 mm) dobija se da je
maksimalno dozvoljeno sabijanje 30 mm a brzina sabijanja 9 mm/min to ukazuje da je
sabijanje i vizuelno primetno
54
. Treba imati u vidu da je ono rezultanta termikog istezanja
i sabijanja usled ve plastinih deformacija (obino za elik kad srednja temperatura po
preseku pree 450 C /na povrini je vie od 550 C). Jasno je i da je kriterijum nosivosti za
stub vrlo paljivo odabran s obzirom na mogunost naglog izvijanja koji po pravilu dovodi
do kolapsa bar dela zgrade.
Meutim, za ispitivanje stubova za industrijske hale obino se ne postie realna
vitkost stuba ve time to se uzorak uzima znatno manji od realnih stubova (3 m u odnosu
na 6, 8 m pa i vie). Za stubove bi bilo umesno da se vri i modelovanje po vitkosti kad god
se znaajnije umanjuje uzorak (napr. umesto stub od realnih 6 m svodi na uzorak od 3 m).
Predpostavimo da se firma koja pravi hale pravi elini stub IPB280 od 6 m koji namerava
da titi premazom za otpornost na poar od 1 h i treba da napravi uzorak za ispitivanje; ona
treba da ve u poetku saradnje sa akreditovanom laboratorijom koja ima i pe za ba ova
ispitivanja iskae nameru i da vidi ta sve treba da pripremi kakve uzorke i koliko njih.
Ocenu o tome koje dimenzije treba menjati kada se radi sa znatno umanjenim uzorcima,
spada u vrlo sloenu teoriju termo-mehanike slinosti i tek nekoliko ljudi u Evropi bi
moglo dati umesne odgovore. Geometrijsku slinost nosaa (napr. po vitkosti) nije mogue
ni postii (s obziron na relativno mali izbor standardnih profila) a i da se postigne ni ona

54 predvieno je da svaka pe ima i zastakljene otvore za posmatranje i snimanje
248
nije dovoljna; otvara se pitanje merodavnog mehanikog optereenja modela i mnogo
drugih
55
.
Kriterijum integriteta ukazuje na odranje celovitosti konstrukcije. Prskotine
mogu da budu samo na povrini ali se mora spreiti prodor plamena kroz zidove,
meuspratne konstrukcije i druge prepreke za irenje poara. Dozvoljena veliina prskotina
(otvora - fuga) nije precizno odreena, ali se prema uslovima ispitivanja ne tolerie proboj
plamena i/ili vrelih gasova.
Prskotine mogu biti tolerisane samo ako se time ne naruava funkcionalnost
(stabilnost konstrukcije) i ne preti opasnost od kolapsa. To znai da to mogu biti samo
krae, lokalne, prskotine na ploi i sl. na kojim se gasovi i ohlade pri prodoru. Praktino se
tolerantnost prskotina uzima u obzir preko probe paljenja uperka vate na ici koji se pri-
slanja uz pukotinu iz koje izbijaju gasovi. Paljenjem vate smatra se da je integritet naruen.
Za deblje konstrukcije (posebno zidove) u novije vreme koriste se i propisani kalibri
(gap gauge) elini prenika 6 i 25 mm za merenje veliine prskotina (zazora).
(Napomena: ovo su preveliki kalibri za veinu pregradnih konstrucija i govore i ustupcima,
kojih ima vie, a koji se ine u novije vreme, sa raznim motivima. Ovde se treba ponovo
setiti jakog lobija proizvoaa i firmi osiguranja u zemljama u kojim se ovi standardi
kreiraju). Nije dozvoljeno ni odrano plamsanje na neizloenoj strani. Da bi plameni
gasovi uopte izlazili iz pregrade potrebno je da u pei bude propisan nadpritisak
maksimalna vrednost u gornjem delu pei je sada 20 Pa (bilo je 10 Pa). U pei se tei da se
ostvari prirodna promaja i neutralna ravan je na oko 500 mm od dna pei. Ako u pei ni u
gornjem delu nema nadpritiska kroz pukotinu ne izbijaju vreli gasovi pa nema uslova da
doe do paljenja uperka vate a time ni do glavnog dokaza naruavanja integriteta.
Vizuelno se nekad mogu uoiti (a i snima se video kamerom) kratkotrajni proboji
plamena, para i sl. pri ispadanju komada nekih delova (napr. za zaptivanje krila vrata i sl.).
Ispitivanje prolaska kalibara kroz pukotine uzorka se takoe registruje (po vremenu).
Nenosivi elementi
56
se ne optereuju. Oni se obino izvode u dimenzijama koje su
realne ili biliske realnim. Meutim i za njih vredi opreznost u pogledu odnosa uzoraka i
realnog izvoenja. Za obine pregradnje zidove od opeke, blokova i sl. se pokazuje da se
ipak uzorci svedeni na 3 x 3 m mogu smatrati reprezentativnim i za one realne od 4 x 4 m.
Za pregrade koje sadre eline ili aluminijumske podkonstrukcije, limove, zastakljene i dr.
elemente osetljive na dilatacije, vitoperenja i sl. deformacije to ne vai; jo manje vai za
vrata i uopte konstrukcije sa pokretnim delovima.
Za vrata se uvaava nepisano pravilo: uzorak koji je samo do 5% veih gabarita ili
za oko 10% manjih a koji je geometrijski slian testiranom dae iste (u okvirima normalnih
odstupanja) rezultate; za uzorke koji se za vie od toga razlikuju su nuna testiranja. Dakle

55 pre oko 40 g. jo esto citirani istraivai ponaanja elinih konstrukcija na dejstvo poara su razvijali teoriju
iz eksperimenata sa prostim gredama duine svega 1 m (!) (i naravno znatno umanjenim poprenim presekom)
pa su posle proveravali validnost (bilo je to od male koristi): prave verifikacije za ispitivanja umanjenih
modela visokih stubova jo nema.
(Napomena: vie laboratorija koja vre ispitivanje otpornosti na poar /imaju pe za vertikalne i horizontalne
konstrukcije/ uopte i nemaju radijalnu pe ( ispitivanje stubova) i pomalo rade ispitivanje stubova na
peima za indikativna ispitivanja (koje su manje od standardnih pa su i uzorci znatno umanjeni). U Srbiji ne
postoji pe za ispitivanje stubova; u blizini Srbije postoji napr. u Rimu (Laboratorija ministarstva unutranjih
poslova)
56 Termin elementi se i ovde ponegde koristi (kako je navedeno i u standardima) ali su to ustvari konstrukcije ak
i kad su naoko proste kao to moe biti elini stub
ouvanje no
izvijaju, vito
Od t
Kriterijum
(zida, vrata
proces. Za m
(zatvarae
se ima u vid
sme biti pro
u standardu
strani usvoje
U po
i vrata. Za v
temperaturi
Slika 16
Ostak
veliine 0,1
ostakljene p
- otporn
- otporn
oblika
Posto
zgradama. V
vratima i 3
visine i irin
druge vertik
Na p
ugrauje za
otvaranja vr
u EN 14600
U ve
utrpano i o
osivosti i obl
opere.
tri F kriteriju
izolativnosti
i sl.) ne doe
merilo prolaz
oko konvejer
du da je norm
osena temper
nije za sve ko
ena je, jer je to
ogledu izolativ
vrata i zatvara
okvira vrata (

6. a) i b) Vrata
isparav
kljena vrata su
m2 (napr. 16
regrade razvrs
na na poar (F
na na prodor v
a ali ne i izola
oji znaajan
Ve je naved
puta vee pov
ne. Potrebno j
kalne konstruk
redhodnoj slic
atvara (i za
rata /napr, od
0). Za konstruk
ezi sa vratima
ono to nema
ika je esto
uma za preg
i - treba da o
do prolaza
za toplote za
ra) uzet je po
malna poetna
ratura (5 termo
onstrukcije ist
o temperaturi
vnosti problem
ae oko konv
(to je vano k
a otporna na p
va, ploa stak
u povoljna da
6 60 cm) po
stava vrata u k
F zadovoljav
vatre i dima (
ativnosti - proz
problem veli
eno da su dim
vrine (napr. 4
je da se stand
kcije napr. 4
ci (sl.16) se v
njih postoji
90 do 180, re
kcije vrata i sl
a je spreava
a naroite vez
vrlo nezgoda
grade se naj
obezbedi taka
poara. Prog
a pregradne ko
orast tempera
a temperatura
oparova) vea
o) 180
o
C. Kr
paljenja papir
me stvaraju lak
vejera su napra
kod onih sa ir

poar sa ostak
kla puca jedna
a se vidi put e
o krilu. Kori
klase:
viju sva tri kri
(VD, zadovolj
zrauju toplotu
kih (i visoki
menzije ispitn
4.5 6 m) za
dardi za ispitiv
5 m ili 5 6
vidi da se sa vr
niz EN stand
eima i mome
l. sa njima se n
anje proticanja
ze sa otporno
an kriterijum
tee zadovolj
av termiki iz
grevanje zida p
onstrukcije se
ature na hladn
20
o
C to zna
a od 160
o
C a
itina tempera
ra, tekstila t
ke, i time i tan
avljene podgr
rim ramom).
kljenjem c)ost
a po jedna i d)
evakuacije; do
enje razliiti
iterijuma; vie
javaju kriteriju
u njihovi jedn
ih) vrata u in
ne pei 3 3
a prolaz veih
vanja izmene
m.
ratima koja se
darda i vie
enata zatvaran
navodi i oznak
a dima. U EN
ou na poa
m za konstruk
java trei
zolacioni kval
po dubini je n
m za vrata, ro
noj strani od
ai da na hlad
maksimalni (
atura od 180
o
epiha, tapiseri
nje, pregradne
rupe I
1
i A
2
a

takljenje u po
) prozor
ovoljno je da
ih staklenih p
eslojni staklen
ume integritet
noslojni, G pan
ndustrijskim
3 m, a postoj
h viljukara sa
i izgrade pe
e normalno dr
tipova konstr
nja itd. osno
ka C.
N 13501-2 je
ar tako se
249
kcije koje se
izolativnost.
itet pregrade
nestacionaran
olo vrata i sl.
140
o
C. Ako
dnoj strani ne
(porast ovo
o
C na hladnoj
ija i sl.
konstrukcije
a razlike su u

aru (gel
postoji okno
panela vrata i
ni panel)
ta i ouvanja
neli)
i skladinim
ji potreba za
a robom vee
i za zidove i
re zatvorena
rukcija, ugla
ovi zahtevi su
e nepotrebno
napr. uvodi
250
kriterijum Sa za vrata koja spreavaju proticanje gasova na ambijentnoj temperaturi, a po
kriterijumu S2 na sobnoj i (dima) na 200 C.
Kako je uveden kriterijum prozraivanja W postoji mogunost da se da prikae
dinamika promene toplotnog fluksa, a maksimiziran je na 15 kW/m
2
(to je dovoljno za
paljenje podnih gorivih materijala). U industriji su pregrade vie ostakljene, uglavnom
nepotrebne, ali su vrlo este u poslovnim (upravnim i sl. reprezentativnim) zgradama.
Nekad su u industriji pogodni i prozori otporni na poar (radi nadzora iz upravne prostorije
prema hali i sl.).
Ako je konstrukcija takva da ima vie bitnih svojstava onda je gubljenje bilo koje (i
samo jedne!) dovoljno da se kae da je otpornost izgubljena a vreme se zaokruuje na prvi
manji broj iz niza standardnih vrednosti (nove su 10, 20 i ira primena 45 min): 10, 15, 20,
30, 45, 60, 90, 120, 180, 240 ... (360) min. (u novije vreme ovaj koncept se izmenio i sada
se svako svojstvo /napr. integritet, ouvanje oblika i izolativnost/ izraava u dostignutom
vremenu ouvanja napr. 87, 123 i 76 min).
57

Za zatitu gorivih zidova i tavanica predviene su zatitni paneli i sl. ploe, uveden i
poseban standard o tome i kriterijumi K1 i K2).
Postoji vei broj EN i ENV standarda i nacrta, oznake pr EN, sa brojnim delovima
(ukupno preko 50 dokumenta razvijenih u predhodnoj deceniji) za pomenute i druge tipske
konstrukcije.
U naelu, ne bi trebalo izmiljati bez preke potrebe vanstandardne procedure pa i za
indikativna ispitivnja i dokazivanja nekako alternativno otpornost na poar - ali se i to
radi. U SR Jugoslaviji su doneta tri standarda (SRPS U.J1.040: 041 i 042: 2000) u vezi
primene ekspandujuih premaza za zatitu elinih i drvenih nosaa.
Tada se ve neto vie u svetu radilo na primeni indikativnih ispitivanja (posebno u
jeftinim fabrikim laboratorijama) i smiljena je procedura koja je donekle iznuena (s
obzirom na mogunosti ispitivanja u IMS) ispitivanje premazanih komada duine samo
1-2 m ugraenih u zid a koji su samo jednim delom u pei. Tada je traena korelacija stan-
dardnih ispitivanja po ISO 834 i predloene procedure. U fabrikim laboratorijama se takvi
uzorci tite pastom, premazom ili na neki drugi nain i meri se temperatura u (jasno neop-
tereenom) komadu standardnog elinog profila.
Nekoliko domaih proizvoaa i uvoznika je u IMS davalo za 10 godina na
ispitivanje zatiene komade elika i drveta pri emu je radi pojeftinjenja testova
odjednom u zidu pei bilo i po 7 komada - da bi se nala korelacija debljine ekspandujueg
premaza i faktora preseka za razne preseke. U opticaju su izvetaji sa tih ispitivanja koji se
prihvataju kao validni ali usvajanjem EN i ENV standarda trebalo povui te domae
standarde i traiti samo naine dokazivanja otpornosti nosaa prema novim evropskim.
Proizvoai su oito imali znatan uticaj na razvoj EN 13501-2 i odgovarajuih
specifinih a meu njima je EN 15882-3 Extended application of results from the resistance
tests for service instalations Part 3: Penetration seals. Postoji i u EU vie proizvoaa zap-
tivnih masa (obini bar malo ekspandujuih) za prodore instalacija (kanala, cevi, kablova i

57 Napomene: Vrata otporna na prodor vrelog ili hladnog dima ne treba vezivati za bilo koji kriterijum otpor-
nosti na poar jer se ispituju po drugim standardima i pri znatno drugaijim uslovima. U mnogo ponuda
proizvoaa rolo i segmentnih vrata postoje slike koje pokazujuda da se i za spoljna vrata predlau rolo vrata
otporna na prodor dima - to je skoro uvek nepotrebno spoljna vrata su po pravilu bez bilo kakvih zahteva u
pogledu ponaanja na poar ali u nekim sluajevima je u blizini (na manje od 4 m /to je u naelu ve greka,
ali je moda iznuena/, neto vrednije to bi moglo biti zapaljeno pa bar VD vrata mogu imati opravdanje.
251
dr.) kroz OTP zidove koji su traii da se i oni nekako istaknu u odnosu na obine (gorive,
silikonske, akrilne, PU i dr.) zaptivne mase.

Slika 17. a) Komad tien ekspandujuim premazom (koji se dobro odrao) posle otvaranja
pei, b) otpadanje komada premaza i c) nastajanje klobuka
Za prodore kablova (po pravilu onih sa izolacijom koja vrlo sporo gori) kroz zid postoji
veliki broj ispitanih izvoenja sa raznim malterima, ugradnim elementima (keramikim),
stiljivim i ekspandujuim masama (pastama i granulama) jastuiima, ogrlicama itd. Postoji i
prednorma (prEN15882-4) za isticanje primene linearnih (takoe obino ekspandujuiih)
zaptivaa za servisne instalacije i vrata.

Slika 18. a) Klapna otporna na poar za prodor ventilacionog kanala kroz zid otporan na
poar, b)stepenini krak poarne otpornosti F60 po EN 1365-6, i c) ekspandujui premaz
za tanke grede i trapezni lim (ispituje je premazana konstrukcija a ne premaz)

Slika 19. a)Injektiranje zaptivne pastaste mase; b)provera klapne, c)specijalni ventus
prozor za odimljavanje
Za sve konstrukcije je vano da se uzvode onako kako su ispitivane i obratno - za
ispitivanje se spremaju takvi uzorci koji su tipini. Napr. za vrata i klapne je vrlo vano
precizno uputstvo za izvoenje i proizvoa uz svaki proizvod daje izvetaj o ispitivanju u kome
takoe treba slikama i tekstom treba da se vidi kako se izvodi montaa i pratei radovi
(napr.zaptivanje, podeavanje mehanikih delova i ispitivanje funkcionalnosti).
252
Slika 20. Re
LITERAT
[1] EN 13
ti /us
[2] EN 13
[3] EN 13
[4] EN 13
krovn
[5] EN 13
[6] EN 13
[7] EN 1
galeri
[8] EN 13
[9] EN 16
na vr
[10] EN 16
tters (
[11] EN 1
(Siste
[12] ENV
memb
lano
[13] ENV
memb
prime
[14] ENV
meme
punje
g u In
[15] ENV
bers P

eenja za spre
TURA
364-1 Fire resi
stvari konstrukc
364-2 Fire resis
365-1 Fire resis
365-2 Fire resi
ne konstrukcije)
365-3 Fire resis
365- 4 Fire resi
365-5 Fire resi
ije)
365-6 Fire resis
634-1 Fire resis
rata i rolo vrata
634-3 Fire resis
(Obina vrata i
3216 1 Chim
em dimnjaci; op
13381 - 4 Test
bers Part 4 Ap
ovima)
13381 - 5 Test
bers. Part 5. A
enu zatite za ko
13381 - 6 Test
ebers. Part 6 A
en betonom; nap
nstitutu INZA u
13381-7 Test m
Part 7. Aplied p

avanje prodo
stance tests for
cije/. Zidovi)
stance tests for
stance tests for
stance tests for
)
stance tests for
istance tests for
ist. tests for loa
stance tests for
stance tests for
a)
stance tests for
rolo vrata za ko
mneys Test m
pte ispitne met
t methods for de
plied protection
t methods for de
Aplied protection
ompozitne lan
t methods for de
Aplied protectio
pomena autor j
u Sarajevu a po
methods for det
protection to tim

ora poara po
r non-loadbearin
non-loadbearin
loadbearing ele
r loadbearing el
loadbearing ele
r loadbearing el
adb. elements. B
loadbearing ele
door and shutt
door and shutte
ontrolu kretanja
methods for syst
ode)
eterming the co
n to steel memb
eterming the co
n to concrete/p
nove beton/profi
eterming the co
on to concrete
e imao uee
konceptu strun
terming the con
mber members.
o (gorivoj) izol
ng elements. W
ng elements. Ce
ements. Walls (
lements. Floors
ements. Beams
ements. Colum
Balconies and w
ements. Stairs (
ter assemblies.
er assemblies. S
a dima)
tem chimneys
ontribution to th
bers (za primen
ontribution to th
profiled sheet s
filisani elini e
ontribution to th
filed steel colu
u ispitivanjima
njaka iz Beogra
ntribution to the
(za drvene kon

laciji kablova
Walls (Neoptere
eilings (Tavanic
(Nosivi zidovi)
and roofs (No
(Grede)
mns (Stubovi)
walkways (Balk
Stepenini krac
Fire doors and
Smoke control d
Part 1 General
he fire resistanc
nu zatite za kon
he fire resistanc
steel composite
lementi)
he fire resistanc
umns (za zatit
a ovakvih stubo
ada i Skoplja)
e fire resis. of st
strukcije)

i raznih cevi
eeni elemen-
ce)
sivi podovi i
koni i peake
ci)
shutters (Obi-
doors and shu-
l test methods.
ce of structural
ns. sa elinim
ce of structural
e members (za
ce of structural
tu elini stub
ova pre oko 20
tructural mem-

253

Ruzica Bozovic Stamenovic
58
, Sabrina Tasrib
59

TOWARDS BETTER HEALTHCARE DESIGN - GREEN MARK
RATING TOOL AND WELLBEING OF USERS
Summary
This paper examines the relation of Green Mark rating system and research recognized
wellness factors crucial for effective healthcare design. Only the main wellness criteria
are listed and matched with corresponding points in Green Mark. Results indicate that
effectiveness in terms of sustainability and energy efficiency does not necessarily
contribute to wellbeing of users in hospitals. We therefore conclude that energy
efficiency rating instruments should be further developed and fine-tuned to
appropriately recognize and value wellness factors thus contributing to better healthcare
design.
Key words
Sustainability, wellness, healthcare design.
KA BOLJEM PROJEKTOVANJU ZDRAVSTVENIH PROSTORA -
GREEN MARK SISTEM BODOVANJA I DOBROBIT KORISNIKA
Rezime
Ovaj rad ispituje odnos Green Mark sistema bodovanja i, kroz istrazivanje prepoznatih,
wellness faktora koji su od kljucnog znacaja za efikasno projektovanje zdravstvenih
prostora. Samo su osnovni wellness faktori dovedeni u vezu sa odgovarajucim Green
Mark kriterijumima. Rezultat pokazuje da efikasnost u smislu odrzivosti i energetske
efikasnosti ne podrazumeva i dobrobit korisnika u bolnicama. Stoga zakljucujemo da bi
sistemi za merenje energetske efikasnosti morali da budu dalje razvijani i podesavani da
na pravi nacin prepoznaju i valorizuju wellness faktore i tako doprinesu uspesnijem
projektovanju zdravstvenih prostora.
Kljucne reci
Odrzivost, wellness, projektovanje zdravstvenih prostora.

58
Associate Professor, Faculty of Architecture, University of Belgrade, Bulevar Kralja Aleksandra 73/II, 11000
Belgrade, Serbia, ruzicabozovic@arh.bg.ac.rs
59
Sabrina Tasrib, M.Arch, National University of Singapor, 4 Architecture Drive, Singapore

Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
254
1. INTRODUCTION
Healthcare facilities have an exceptionally large impact on the environment in
comparison to other building types. For this multi-billion industry, still expanding due to
worldwide changing demographic profile and intensive technological advancements, being
green while concurrently looking into patients outcome becomes vital. The most common
initial response to spaces is emotional [7] and multi-sensory [6]. Thus, architecture has
immense potential to engage the immediacy of peoples synesthetic experiences more fully
and effectively than other art forms [3]. New paradigms coming from evidence-based
design research that have been particularly fruitful for this paper are the Theory of
Supportive Healthcare Design, which emphasises positive distraction [9] and concept of
positive stress or eustress [8]. Both are rooted in Total Healing Environment model [5]
and based on the World Health Organizations definition of health [10] as a state of
complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or
infirmity. Wellness factors have been determined since, and applied through principles of
Evidence Based Design [4]. However, a number of green building rating tools still focus
almost entirely on quantifiable data regarding energy consumption and sustainability.
Some of the major rating tools are more sensitive to wellness issues, Japanese CASBEE in
particular, but all still do not incorporate wellness factors in an organized manner. Critical
question is, therefore, how green healthcare spaces could contribute to patients wellness
outcomes while at the same time using fewer natural resources?
The methodology we set for analysing Singapores rating system, the Green Mark
60

[2] implied listing major research proven wellness factors, connecting them to respective
rating categories, tabulating their value to understand their relevance and subsequently
indicateing steps for improvements.
2. MAIN WELLNESS FACTORS IN HEALTHCARE DESIGN
Increasing empirical results are confirming the direct link of recuperation
environment to patients recovery rate, overall wellness, pain and stress levels [9]. New
hospital projects now have the opportunity to incorporate not only updated medical
technology but more critically, beneficial designs to deliver quality care. Wellness factors
can be looked at as criteria set to make hospitals safer, improve patients well-being and
enhance their recovery while shortening hospital stay. Wellness factors are addressing three
main areas; 1) improving patient safety 2) reducing psychological stress and other
environmental trauma and 3) increasing control over environment and privacy.
2.1. IMPROVING PATIENTS SAFETY
Patients safety issues refer to decreasing the mortality rate triggered by hospitals
activities and rising rate of intra-hospital generated antibiotic resilient infections. Main
concerns include reducing environmental risks, reducing medical errors related to
environmental features and reducing incidents of environment-caused patient falls.

60
Green Mark is rating tool introduced in 2005 in Singapor and mainly developed from LEED and Green Star.
This scheme targets to reduce 35% energy intensity consumption in Singapore by the year 2030
255
- Reduce the risk of hospital-acquired infections: Maintain cleanliness; Good
ventilation and airflow; Efficient system maintenance;
- Reduce medical errors: Reduce distraction from noise; Proper task lighting levels;
Use of acuity-adaptable rooms/Single-bedded
- Reduce patient falls: Appropriate lighting; Surfaces and carpeting; Single-bed
rooms that encourage presence of family; Social supportive spaces
2.2. REDUCING PSYCHOLOGICAL STRESS AND OTHER
ENVIRONMENTAL TRAUMA
Facilitating patients recovery rate and reducing their psychological stress and other
trauma is strongly connected to environmental support and positive stimuli [1]. Positive
Distraction Theory implies reducing pain, stress and depression while improving patients
rest and recovery rate by creating positive stimuli from the environment, mainly relying on
natural resources daylight, greenery, water and natural materials.

- Reducing Pain and Stress: Exposure to Nature; Higher levels of day lighting;
Reduced stressful noise;
- Reducing Depression: Higher levels of day lighting/ artificial light; Exposure to
nature and natural materials; Sensorial spaces, Social Supportive spaces
- Improving Patients rest: Sufficient day lighting; Control over artificial lighting
levels, Reduce stressful noise; Single-bed rooms
- Reduced Length of Stay: Sufficient day lighting; Views and exposure to nature;
Acuity-adaptable rooms
- Improving Communication with Family: Single-bed rooms; Family rooms with
flexible furniture and supportive interior; Reduced noise -flooring and surfaces
2.3. BETTER PATIENT CONTROL
Empowering patients with control over their unfamiliar environment helps reduce
their feeling of helplessness and anxiety. This section looks into the approaches to patients
ability to control their environment. The issues include improving patients privacy control
and increased behavioural control such as reducing spatial disorientation, managing
environmental comfort levels, particularly temperature, lighting and noise.

- Increasing Patient Privacy: Single-bed rooms. Private discussion rooms, Contained
sound
- Reducing Spatial Disorientation: Administrative Procedural Information, External
Building Cues and environmental landmarks, Local Information, Global spatial
structure




256
Figure 1.E
3. GRE
INT
Green
Environmen
Mark is thu
category of
August 2010

Table 1
REF NO
ENE-1
ENE-3
ENE-4
ENE-5
ENE-6
ENE-10
WAT-3
ENV-2
Evidence based
EEN MAR
TERCONN
n Mark emph
ntal Protection
us largely an
f Non-residen
0.
. Summary of
G
T
of
E
B
D
P
N
D
A
E
Pr
Ir
L
Su
d Wellness Fa
RK RATING
ECTIONS
hasizes on fiv
n, Indoor Envi
energy asses
tial New bui
f Green Mark s
Green Mark Crit
hermal Perform
f Building Enve
TTV
Building Envelo
Design/ Thermal
arameter
Natural Ventilati
Daylighting
Artificial Lightin
nergy Efficient
ractices +Featu
rrigation System
Landscaping
ustainable Prod
actor Chart wi
G TOOL A

ve categories;
ironmental Qu
sment tool. H
ldings with t
sub-categorie
teria Addre
Facto
mance
elope-
Therm
pe-
l
Therm
ion Good
Acces
ng Appro
t
ures
Acces
ms and Expos
ducts Hygie
ith most influe
AND WELL
; Energy Effi
uality and Oth
Hospital build
the latest GM
es that overlap
essing Wellness
r
mal Comfort
mal Comfort
d Ventilation
ss to Daylight
opriate Lighting
ss to Daylight
se to nature
ene Efficient W
ential factors
LNESS
ciency, Wate
her Green Fea
dings fall und
M Version 4.0
p with wellnes
s GM P
12
35
20
6
g 12
12
3
Wards 8
highlighted
er Efficiency,
atures. Green
der the broad
0 updated in
ss factors
POINTS

257
ENV -3 Greenery Provision Expose to nature 8
IEQ-1 Thermal Comfort Thermal Comfort 1
IEQ -2 Noise Level Reduce noise at source,
noise-reducing materials
1
IEQ -3 Indoor Air Pollutants Good Ventilation 2
IEQ -4 Indoor Air Quality
(IAQ) Management
Good Ventilation 2

The summary table above indicates the seven clusters of wellness factors that
coincide with the sub-categories of Green Mark i.e. exposure to nature, access to daylight,
appropriate lighting, reduced noise level, good ventilation, hygiene efficient wards and
thermal comfort. The ones highlighted are high impact wellness factors which are believed
to make a difference to the patient holistic healing process.
[ (6+12+12+3+8+1)+12+35+20+8+1+2+2]= 122
Overall, the sub-categories of the local green rating tool that affect wellness of
patients are quantified to be a considerable 64,2% of the total scoring for Green Mark
(190). This result is regarded to be important and reflect a potentially significant impact on
holistic wellness.
4. DISCUSSION AND CONCLUDING REMARKS
- Exposure to Nature and Access to Daylight.
Green Mark updated version 4 included ENE-5 Daylighting to encourage a
minimum of 75% of the units with daylight provisions to meet the minimum illuminance
level based on the extent of perimeter daylight zones. Daylight is expected to reach a
minimum of 3 meters into a room. Sub-category ENV-3 Greenery Provision that promotes
greater use of greenery and restoration of tress which can reduce heat island effect can
motivate hospitals as added incentive to provide for more softscape in the built
environment. This area is the strongest correlation between the high weightage given in the
Green Mark of 8 points and the tremendous literature that pinpoints to the invaluable
benefits of providing pockets of green respite in a hospital setting, amongst others; reducing
stress and pain, encouraging social support, providing areas of escape and meditation,
providing better spatial orientation and more.
- Appropriate Lighting
Green Mark category ENE-6 Artificial Lighting does not directly encourage the use
of appropriate task lighting that addresses many patient outcomes such as reduced medical
error, reduced patient fall and decreased stress, pain and depression Implementing energy
efficient lighting need not compromise on effective artificial lighting for hospital vital
activities.
- Noise Control
Noise control is among the high impact wellness factor as noise is a considerable
problem in healthcare setting. Green Mark category IEQ-2 Noise Level supports the
hospital efforts to reduce noise levels while encouraging good ambient sound levels as
recommended in SS 553. Unfortunately, while noise control is a major factor contributing
to patient wellness, the weightage for this Green Mark category at a mere 1 point does
injustice to hospital imperative efforts to control noise.

258
- Natural Ventilation
Green Mark category ENE-4 Natural Ventilation promotes good natural ventilation
such as building orientation which utilizes prevailing monsoon winds. Green Mark category
IAQ-3 Indoor Air Pollutants helps minimize airborne contaminants to promote healthy
indoor environment. However, the weightage for this category is merely 2 points which
does not reflect a substantial importance of good natural ventilation in the overall scheme.
- Thermal Comfort
Green Mark Category IEQ-1 Thermal Comfort relates directly to the indoor comfort
of building occupants. However, the criterion stipulated is with regards to the air-
conditioning comfort temperature range between 24OC to 26OC and humidity less than
65% RH. Other Green Mark categories that link indirectly to patient wellness are ENE-1
Thermal Performance of Building Envelope ETTV and ENE-3 Building Envelope- Design/
Thermal Parameter that reduces the solar heat gain of a building. This addresses in
particular to naturally ventilated multi-bed rooms.
- Sustainable Products
Green Mark Category ENV-2 Sustainable Products indirectly relates to the finishes
and materials which are well suited to control the spread of infection but may be toxic and
hazardous to the environment. However, it has been identified that a finishing material,
linoleum, can be more sustainable alternative to the conventional easy-to-clean vinyl.
In conclusion, attempts to link wellness factors with environmentally effective
healthcare design through fine-tuning the green criteria and rating should primarily focus
on the most relevant categories. If awarded more appropriately, wellness factors imbedded
in an enhanced rating tool might result with more relevant improvements in design and not
merely in energy savings. This statement is supported by case studies of two Green Mark
Platinum awarded hospitals in Singapore. Results prove that users overall rated better the
one with more obvious environmental featureas closely connected to wellbeing.
LITERATURE
[1] Bozovic Stamenovic, R. Healing Spaces. Retrieved 15.08.2011 from www.Futurarc.com:
http://www.futurarc.com/previous_edition/healing.cfm
[2] Building Construction Authority (BCA). Green Mark Assessment Criteria. Retrieved
15.08.2011 from http://bca.gov.sg/GreenMark/green_mark_criteria.html
[3] Holl, S; Pallasmaa, J. and Perez-Gomez, A. Questions of Perception: Phenomenology of
Architecture. CA: William Stout Publishers, San Francisco, 2006.
[4] Joseph, A., Becker, F., Hamilton., Shepley, M. & Zimring, C. A practitioner's guide to
evidence-based design. Center for Health Design, Concord, CA, 2008
[5] Linton, P. E. Creating a Total Healing Environment. In Proceedings, The Fifth Symposium
on Healthcare Design, San Diego, CA. 1992.
[6] Pallasmaa, J. The Eyes of the Skin- Architecture and the Senses. Academy Editions,
London, 1996.
[7] Prez-Gmez, A. Built Upon Love: Architectural Longing after Ethics andAesthetics. MIT
Press:,Cambridge, Mass., 2006.
[8] Selye, H. The stress of life. New York: McGraw Hill. 1956.
[9] Ulrich, R. S. Effects of interior design on wellness: Theory and recent scientific research.
Journal of Health Care Interior Design, 3(1), 97-109. 1991
[10] World Health Organization. Definition of Health. Retrieved 15.08.2011.from
www.who.org: https://apps.who.int/aboutwho/en/definition.html
259

Tanja Jokanovi
61

POLUTRANSPARENTNI FASADNI MODULI SA ASPEKTA
PRIRODNOG OSVJETLJAVANJA OBJEKTA
Rezime
Kvalitetno regulisanje prirodne svjetlosti u objektima sa integrisanim
polutransparentnim fotonaponskim sistemima u velikoj mjeri se odraava kako na
energetski balans tako i na vizuelni komfor korisnika. Jedan od primarnih ciljeva pri
upotrebi ovih sistema jeste definisanje optimalnih uslova za kontrolu dnevne svjetlosti
kao i uspostavljanje adekvatnog odnosa izmeu prirodnog i vjetakog osvjetljenja.
Kontinuirani tehnoloki napredak polutransparentnih fotonaponskih sistema ponovo
istie dnevno svjetlo kao vanu projektantsku strategiju i utvruje nove smjernice
prilikom planiranja i konceptualizacije raznih tipova fasadnih omotaa objekata.
Kljune rijei
Prirodna svjetlost, polutransparentni fasadni moduli, kontrola dnevne svjetlosti.
SEMITRANSPARENT FACADE MODULES FROM THE ASPECT
OF NATURAL ILLUMINATION OF THE BUILDING
Summary
Quality regulation of natural light in buildings with integrated semitransparent
photovoltaic systems is largerly reflected in the energy balance and visual comfort of
users. One of the primary goal of using these systems is to define the optimal conditions
for the control of daylight and the establishment of an adequate relationship between the
natural and artificial lighting. Continuous technological advances of semitransparent
photovoltaic system highlights again daylight as an important design strategy and
establishes new guidelines in the planning and conceptualization different types of
facade envelope.
Key words
Natural light, semitransparent facade modules, daylight control.


61
Dipl.in.arh., student Doktorskih studija na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, Josifa Pania 2, Banjaluka,
Republika Srpska, tanja_tea@hotmail.com,
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
260
1. UVO
Osvje
tako i za viz
sa integrisan
zdravlje i z
urbanizacije
svjetlosti u
polutranspar
prirodno sv
svjetlost mo
odreenu en
transparentn
brojne tehni
za kontrolu
2. INT
UNU
Sa st
svjetlosti u
adekvatne u
se radi o
modulima (
prostora.


Slika 1. Polu

Kada
dobitke od
kontrolie to

62
Staklo-staklo
OD
etljenje unutr
zuelni komfor
nim polutran
zadovoljstvo,
e u gradovima
u unutranjost
rentnih foton
vjetlo igra vi
oe dovesti
nergetsku pot
nosti i termaln
ike opcije ko
dnevne svjetlo
TENZITET
UTRANJE
anovita inten
prostoriju kr
upotrebe odgo
fasadnim mo
(sl.1,2), mog
utransparentn
razmaknutim
a je u pitanju
sunca, da usp
oplotne gubitk

o mono i staklo-st
ranjeg prosto
r korisnika. K
sparentnim fo
nego i na re
a, postoje pov
t objekta [1
aponskih sist
italnu ulogu
do prevelikih
tronju, tako
nih karakteris
oje doputaju i
osti na fasada
T I KVALIT
EG PROST
nziteta i kvalit
roz zastakljen
ovarajueg tipa
odulima sa ra
u se optimiz
ni fasadni mod
m elijama
kvalitet dnev
postavi dinam
ke, ali i da pre

taklo polikristaln
ora je od velik
Kvalitetno regu
otonaponskim
edukciju emis
eane poteko
], to moe
tema u energ
u arhitekton
h toplotnih d
da je veoma
stika fasadnog
integraciju po
ma sa znaajn
TET OSVJ
TORA
teta osvjetljeno
ne dijelove f
a polutranspar
azmaknutim
zovati zahtjev

duli sa
vne svjetlosti,
miku kontrolu
eusmjeri svjet
ni moduli.
kog znaaja k
ulisanje priro
m sistemima u
ije ugljen dio
oe kada je u
dovesti i d
getskom smis
nskom projek
dobitaka unu
vano da se
g omotaa ob
olutransparentn
nim potencijal
JETLJENO
osti naroito j
fasadnog omo
rentnih fasadn
elijama62 i
vi prirodne o

Slika 2. Tanki
fasada treba
u solarnih top
tlosni inciden
kako za energ
dne svjetlosti
utie ne samo
oksida. Zbog
pitanju prodir
do smanjenja
slu. S druge
ktu, prekomje
utar objekta
uspostavi ba
bjekta. Ve da
nih fotonapon
lom.
OSTI
je poeljan pro
otaa[2]. U z
nih modula, o
ili tankim fil
osvjetljenosti
i film fasadni m
da minimaliz
plotnih dobita
nt na efikasniju
getski balans
u objektima
o na ljudsko
veoma brze
ranje dnevne
a efikasnosti
strane, iako
erna suneva
to uzrokuje
alans izmeu
anas, postoje
nskih modula
odor suneve
zavisnosti od
odnosno da li
lm fasadnim
unutranjeg

moduli
zuje toplotne
aka i odsjaja,
u upotrebu u

objektima.6
polutranspar
njihova orije
bolju optim
sunca i usl
osvjetljenja
prirodom i
ivota, kao
2.1 STR
MOD
Polut
stakla, ali sa
se konstrui
ploa sa o
prikazan je n
Amo
isparavanjem
polimer (sl.
materijale.
Slika 3. Stru
modula sa r
2.2 BOJ
Modu
ega i zavisi

63
Kontrola top
toplotnih dob
ozbiljan tehn
64
Pogledati de
komponentam
65
Obino su m
obino srednj
3 Zbog toga
rentnih modul
entacija. Na o
mizaciju dnevn
love termalno
objekta, ine
koja pravilno
o to to istie T
RUKTURA P
DULA
transparentni
a odreenim k
e na razliite
dgovarajuim
na slici 3 [3].6
orfni silicijum
m (evaporacij
4). Ovaj met
uktura polutra
razmaknutim
JA FOTONA
uli sa kristaln
i njihov cjelok

plotnih gubitaka i
bitaka i odsjaja je
niki izazov.
etaljnije model so
ma.
monokristane silic
nje ili tamno plave
je veoma va
la u smislu st
ovaj nain e p
ne svjetlosti u
og komfora
ei zaista jedn
o koristi fizi
Tom Hough [1
POLUTRAN
fotonaponski
kombinacijam
e naine u vi
m pozicioniran
64
m i ostale ta
om) silicijum
tod im omogu
ansparentnog f
elijama
APONSKIH
nim elijama s
kupni izgled.6

i dobitaka su u ve
e na dobrom putu
olarne sobe sa int
cijumove PV elije
e.
1. staklo

2. EVA folij

3. elije mon
kristalnog
silicijuma

4. EVA folij

5. staklo
ano da se od
trukture, boje
polutransparen
u unutranjost
uopte, i na
nu dobru solar
ko okruenje
1].
NSPARENT
i moduli su
ma u zavisnosti
idu: jednostru
njem staklen
anke film te
ma na nosa ko
uava da se

fasadnog

H ELIJA
su dostupni u
65 Polikristaln
elikoj mjeri rijee
u da postane odr
tegrisanim polu-tr
e tipino crne, siv
a
no-
a
drede pravilan
i rasporeda f
ntni fasadni m
ti objekta neg
kraju smanj
rnu arhitektur
e za bolji kva
TNIH FOTO
sainjeni od
i od zahtijeva
ukih, dvostruk
ih elija. Os
ehnologije se
oji moe biti
primjene na

Slika 4. Tank
mnogim razli
ne elije mogu
ena u poslednjih 2
iv metod, dok kon
ransparentnim m
ve ili plave dok su
na rijeenja k
fotonaponskih
moduli obezbje
go i pobolja
jiti trokove
ru koja je u
alitet i odriv
ONAPONSK
transparentn
a projekta. Mo
kih ili trostruk
snovni redosl
e proizvode
ploa stakla i
tradicionalne
ki film fasadni
iitim bojama
u da koriste v
25 godina, dinam
ntrola usmjerava
modulima i njihovi
u polikristalne sil
261
konfiguracije
h elija, kao i
editi ne samo
ati zatitu od
za zahtjeve
harmoniji sa
vost ljudskog
KIH
og mateijala
odul moe da
kih staklenih
lijed slojeva
vakuumskim
ili fleksibilni
graevinske

moduli
a i dizajnu od
vie boja koje
mika kontrola
anja svjetlosti je
im
licijumove elije
262
se prelijevaju u odreene are nudei svestraniji izgled, dok su monokristalne elije vie
uniformisane sainjavajui jedan estetski entitet (sl.5) [4].

Slika 5. Paleta boja monokristalnih elija
Trenutno se mogu proizvesti polikristalne elije obojene u zlatnu, zelenu, smeu i
ljubiastu boju (sl.6). Boje se proizvode refleksijom razliitog dijela spektra svjetlosti u
svakom sluaju i zavise od antireflektivnog premaza, gdje u zavisnosti od debljine ovog
premaza cjelokupna refleksiija e se poveati i efikasnost elija e se smanjiti za 15-30%,
to zavisi od izbora boje. Cijene ovih modula su takoe 2 ili 3 puta vee od uobiajenih
[5,6].

Slika 6. Zelena (efik.11.8%), zlatna (12%), srebrna, smea (12.5%) i ljubiasta (13.2%)
polikristalna elija sa specijalnim antireflektivnim premazom (izuzev srebrne).
Moduli sa amorfnim elijama takoe su dostupni u razliitim bojama i dizajnu.66
Potpuno drugaiji pristup ka transparentnosti se postie sa obojenim elijama koje imitiraju
fotosintezu. Poput poluprovodnika obojeni molekuli u ovim elijama apsorbuju samo uski
pojas svjetlosnih boja, s tim to posjeduju dominantan nedostatak kada je u pitanju
postizanje visoke energetske efikasnosti.
2.3 RASPORED FOTONAPONSKIH ELIJA
Dananji proizvedeni solarni moduli mogu da propuste procentualno obino oko
80%-90% prirodne svjetlosti. Transparentnost se obino postie na dva naina u zavisnosti
od vrste elija. Kod elija od amorfnog silicijuma fotonaponska elija je toliko tanka ili je
laserski obraena da je kroz nju mogue gledati [7]. Prozranost se postie kroz
mikroperforacije silicijumovog sloja. Razmak elija se moe poveati za traku pri emu se
regulie eljena transparentnost unutar objekta. Linije materijala se prema izboru mogu
premjetati vertikalno na traku elije. Kombinovane trake sa razmaknutim elijama
obrazuju interesantne svjetlosne obrasce omoguavajui neutralno obojenu diskretnu
transparentnost
67
, kao i vrijednosti transmisije od maks.1%-30% [6].
68
Ovakvi sistemi e
obezbjediti efekte filtrirane vizije spoljanosti (sl.7).

66
Izgled tankih film amorfnih silicijumovih elija je uniforman sa tamnom mat povrinom, boje ukljuuju sivu
smeu i crnu.
67
Boja proputene svjetlosti e zavisiti od apsorbovanih boja od strane elije na putu prolaska svjetlosti kroz
eliju.
263

Slika 7. Primjer elija amorfnog silicijuma sa razliitim intenzitetima transparentnosti
od 1-10%, www.msk.ne.jp
Kod drugog naina fotonaponske elije prisvajaju ulogu sistema za stvaranje sjenke,
gdje su kristalne solarne elije na zastakljenoj podlozi rasporeene tako da se dio svjetlosti
filtrira kroz fotonaponske module i tako osvjetljava prostoriju. Stepen prozranosti je
proizvoljan i kree se od 10%-90%. Koliina svjetlosti koja prolazi kroz module
jednostavno zavisi od razmaka izmeu samih elija. Prostor izmeu svake pojedinane
elije moe se prilagoavai za 30-tak mm. Razmaci izmeu elija se kreu u rasponu od 15-
20mm, a moe dostii razmak i do 50-tak mm, to naravno zavisi od ukupnog iznosa
zahtjevanog prenosa svjetlosti [8] (sl.8).

a) b) c)
Slika 8. a)i b) standardne dimenzije - specifikacija stakla, c) specifikacija dozvoljenog razmaka
izmeu elija
Interesantni svjetlosni efekti kod ovakvih modula dovode do neprestanih
transformacija pri formiranju obrazaca nijansi sjenki u datom objektu.
3. ULOGA ORIJENTACIJE POLUTRANSPARENTNIH
FASADNIH MODULA NA OSVJETLJAJ UNUTRANJEG
PROSTORA
Za lokacije na sjevernoj hemisferi juno pozicionirana fasada je idealna za
maksimalnu proizvodnju fotonaponske elektrine energije i upotrebu dnevne svjetlosti
reguliui prekomjerne toplotne gubitke zimi, kao i prekomjerno zagrijavanje u ljetnom
periodu. Mnoga istraivanja ukazuju da juno pozicionirana fasada prima najvie dnevne

68
Naravno da je tehnologija dosegla toliki nivo razvoja po kojima tanki film moduli mogu da budu u potpunosti
prozrani, ali se oni ne odnose na komercijalnu proizvodnju. Meutim kada se prozranost i spominje, to se
uglavnom odnosi na polutransparentne module.
264
svjetlosti [9]
69
, a istono pozicionirana fasada prima najmanje dnevne svjetlosti u
vremenskim intervalima od 10-17h
70
.
Iako na efikasnost polutransparentnih fotonaponskih modula utie mnogo faktora
jedan od najvanijih je zaklanjanje modula drugim oblikovnim elementima. Preporuljivo
je da ispitni proces za odreeni objekat pri ugradnji fotonaponskih sistema zapoinje sa 3D
modelom i analizom poloaja sunca. 3D model treba da se izradi na dugoroniji period, da
sadri susjedne objekte kako bi se provjerile sve mogunosti oko efekata stvaranja sjenke
(sl.9).

Sl.9 Obim suneve putanje tokom godine za vrijeme ljetne dugodnevnice i zimske
kratkodnevnice. Uglovi za ove putanje su namjenjene za Evropske uslove.
4. ISPITIVANJE USLOVA OSTVARENJA OPTIMALNOG
OSVJETLJAVANJA UNUTRANJEG PROSTORA
Prosjean ulaz dnevne svjetlosti u unutranjost prostorije obino zavisi od uslova na
nebu tj. vremenskih prilika, upadnog ugla sunevih zraka, ali i karakteristika staklene
povrine kroz koju svjetlost prodire. Veoma je vano da se u prostorijama u kojima se vri
ispitivanje intenziteta osvjetljenja, prethodno istrae obe relevantne vrijednosti i upotreba
dnevne svjetlosti i maksimum elektrine proizvodnje. to se tie ispitivanje intenziteta
osvjetljenosti prostorija, veina istraivaa je svoje studije zasnovala na tri dominantna
presjeka kada je u pitanju fasadni koncept
71
(sl.10) [10]:

1. gornja zona sa polutransparentnim fotonaponskim modulima
2. srednja zona sa zastakljenim dijelom kroz koje je omogueno gledanje
3. donja zona sa neprovidnim elementima koji tite od pogleda

69
Pogledati detaljnije eksperimentalnu studiju kancelarijskog prostora u Montrealu.
70
Kada se uporedi sa juno i zapadno pozicioniranim fasadama.
71
Tako su npr.Tzempelikos i Athientis u svojoj studiji optimalne upotrebe dnevnog svjetla u toku radnog vremena
u kancelariji u Montrealu utvrdili da juno pozicionirana fasadasa odnosom 30% prozor-zid u toku dana prua
dovoljno svjetlosti u slinom prostoru za 76% radnog vremena u toku godine, ali isto tako i da velike prozorske
povrine ne rezultiraju znatnom poveanju korisne dnevne svjetlosti u prostoriji. Istraivanja su vrena
uporeivanjem razliitog odnosa zastupljenosti fotonaponskih elija na gornjem dijelu fasade i njihovim
razmacima.
265

Slika 10 Tri dominantna presjeka fasadnog koncepta, Tzempelikos, 2005
U svakom sluaju upotreba polutransparentnih fasadnih modula u gornjem presjeku
fasade umjesto neprozirnih fasadnih modula rezultira veem intenzitetu osvjetljenosti
unutranjeg prostora u znatnim vrijednostima. ak i polutransparentni fasadni moduli sa
odnosom od 90% zastupljenosti fotonaponskih elija ukazuju na znatno vei udio
osvjetljenosti unutranjeg prostora za razliku od neprozirnih fasadnih modula sa odnosom
od 100% zastupljenosti fotonaponskih elija. Istraivanja su vrena za oba sluaja kada su u
pitanju posebno i hladni i topli vedri dani (sl.11).

Sl.11 Slika lijevo ilustruje poreenje izmeu polutransparentni fotonaponskih modula (90%
zastupljenosti PV) i neprozirnih fotonaponskih modula (100% odnos PV povrina) u
osvjetljivanju kritinih taaka za tipian ljetni dan (30 Jun). Slika desno ilustruje poreenje
izmeu polutransparentni fotonaponskih modula (90% zastupljenosti PV) i neprozirnih
fotonaponskih modula (100% odnos PV povrina) u osvjetljivanju kritinih taaka za
tipian zimski dan (12 Februar).
5. ZAKLJUAK
Uz adekvatnu instalaciju polutransparentnih fotonaponskih sistema na fasadama
realizuje se kvalitetna prirodna osvjetljenost i jedinstvene karakteristike projekta u objektu,
kreirajui pozitivnu percepciju njegovim potencijalnim korisnicima. Na ovaj nain
arhitektura postaje oblik svjetlosti, odnosno fizika manifestacija ideje ljudskog iskustva.
Uravnoteen sistem pri eksploatisanju energetskih prinosa sa polutransparentnim
fotonaponskim sistemima e u svakom sluaju dovesti do optimalne koliine dnevne

3. Gornji presjek sa
polutransparentnim
fotonaponskim
modulima

2. Srednji presjek kroz
koji je omoguen
neometan pogled

1. Donji neprovidni
presjek fasade ispod
kritinih taaka
266
svjetlosti u objektu uz naglaeniju udobnost i komfor svojim korisnicima
72
, ali i smanjenju
trokove za potrebe energije i emisije tetnih gasova u atmosferu.
Naravno da nije mogue da se u svim sluajevima postignu optimalni uslovi
komfora, ali je interesantna procjena poboljanja koju napredna tehnologija i materijali
mogu da ponude kada su u pitanju uslovi svjetlosnog komfora unutranjeg okruenja
korisnika sa unapreivanjem energetske efikasnosti i karakteristika zastakljenih elemenata
polutransparentnim fotonaponskim sistemima. Sa unapreivanjem karakteristika
polutransparentnih fotonaponskih sistema, ovaj napredak se kontinuirano odraava i dalje,
to je jasan pokazatelj u kolikoj mjeri je dnevna svjetlost vaan faktor za funkcionisanje
ljudi koji su u neprestanoj borbi za boljim ivotnim uslovima, ali u skladu sa zatitom i
podravanjem interesa ivotne sredine.
LITERATURA
[1] T.P. Hough: Trends in Solar Energy Research, Nova Science Publishers, Inc., New York,
2006.
[2] T. Bradford: Solar Revolution: The Economic transformation of the Global Energy
Industry, :MIT Press, Cambridge, Mass., 2006, str.24.
[3] B. Agrawal; G.N. Tiwari, Royal Society of Chemistry (Great Britain): Building Integrated
Photovoltaic Thermal Systems: For Sustainable Developments, UK : RSC Pub, Cambridge,
2011, str. 188.
[4] Sustainable Building design manual, The Energy and Resources Institute, Vol.2, New
Delhi, 2004.
[5] C. Lefteri: Materials for Inspirational Design. Roto Vision, Mies, Switzerland (u,a):,
2006, str 85.
[6] S. Roberts; N. Guariento: Building integrated photovoltaics : a handbook, Birkhauser,
Basel; Boston, Mass; Berlin , 2009, str. 28.
[7] M. Pagliaro; R. Ciriminna; G. Palmisano: BIPV: Merging the photovoltaic with the
construction industry. Progress in photovoltaics: research and applications, 2010, 18:61-72.
[8] D.K. Prasad; M. Snow: Design with solar power: a source book for building integrated
photovoltaics, Images Publishing Group, Mulgrave, Vic., 2004.
[9] L. Robinson; A. Athienitis; A. Tzempelikos: Development of a design methodology
forintegrating semi-transparent photovoltaic in building facades, Federicton, NB, 3
rd

Canadian Solar Buildings Conference, 2008, (str.321-328).
[10] A. Tzempelikos; A. Athientis: The Impact of Shading and Control on Building Cooling and
Lighting Demand, Solar Energy, 2007, 81, 369-382.


72
Apsorpcijom, refleksijom i transmisijom modula se odreuje doprinos solarne radijacije na zagrijavanje
unutranjeg prostora.
267

Tatjana Jureni73, Milo Gai74
O POTREBI FORMIRANJA KLASIFIKACIJE ELEMENATA
ZGRADA U TEHNIKOJ DOKUMENTACIJI
Rezime
Nivo obraenosti tehnike dokumentacije, koja je neophodni element procesa
ugovaranja za izgradnju objekta, potrebno je da odgovara kako domaim, tako i
svetskim standardima i da omogui lake upravljanje procesom izgradnje i bru i
precizniju procenu trokova graenja u ranim fazama investicionog ciklusa.
Standardizovan model klasifikacije, baziran na elementima zgrade prema mestu i
funkciji na objektu, neophodan je u cilju omoguavanja jasne komunikacije izmeu
uesnika u izgradnji u pogledu obima poslova i trokova u svakoj fazi ivotnog ciklusa
zgrade.
Kljune rijei
Klasifikacija elemenata, tehnika dokumentacija.
THE NEED FOR A CLASSIFICATION OF BUILDING ELEMENTS
IN A DESIGN DOCUMENTATION
Summary
The level of processing of design documentation is a necessary element in the
process of contracting for building construction and it is required in order to
comply both national and international standards and provide an easier management of
the building process and faster and more accurate construction cost estimates in the
early stages of the investment cycle.
Forming a standardized classification model, based on bulding elements, concerning the
place and function on the object, is necessary in order to facilitate clear
communication between the participants in the building process in terms of workload
and costs at every stage of the life cycle of the building.
Key words
Classification, elements, design documentation

73
Mr, asistent, dipl.in.arh, Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija,
tanja@arh.bg.ac.rs
74
Mr, asistent, dipl.in.arh, Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija,
misqo@afrodita.rcub.bg.ac.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
268
1. UVOD
Tehnika dokumentacija predstavlja jedan od vanih elemenata koji determinie
obim, kvalitet i trokove izgradnje arhitektonskih objekata, a samim tim i osnovu za
efikasno sprovoenje tenderskog procesa, ugovaranje, izvoenje radova u procesu izgradnje
i kasnije eksploataciju objekta. Obim, sadraj, nivo obraenosti i usklaenost pojedinih
delova tehnike dokumentacije od ponudbeno - pogodbene faze do zavretka realizacije,
direktno utiu na kvalitet izgraenog objekta, trokove i vreme izgradnje, ali i na
eksploatacione karakteristike izgraenog objekta.
Znaajan uticaj na pravac istraivanja u ovom radu izvrili su i tranzicioni procesi u
kojima se naa zemlja i privreda trenutno nalaze. Formiranje jedinstvenog trita i ulazak
stranih investitora u na region zahteva standardizaciju kompletnog procesa izrade tehnike
dokumentacije i pojedinih elementa ovog procesa. Nivo obraenosti tehnike
dokumentacije, koja je neophodni element procesa ugovaranja za izgradnju objekta,
potrebno je da odgovara kako domaim, tako i svetskim standardima i da omogui lake
upravljanje procesom izgradnje objekta i bru i precizniju procenu trokova graenja u
ranim fazama investicionog ciklusa.
Vaan deo tehnike dokumentacije predstavlja izrada kalkulativne dokumentacije.
Kalkulativna dokumentacija, kao osnovni pokazatelj opisa i koliina radova, odnosno baza
za utvrivanje cene objekta, predstavlja vanu sponu faze projektovanja i faze graenja u
ciklusu izgradnje arhitektonskih objekata. Znaaj kalkulativne dokumentacije, najbolje se
sagledava kroz injenicu da je kao sastavni deo tehnike dokumentacije neophodan deo
glavnog projekta, a istovremeno i osnov za formiranje tenderske dokumentacije, samim tim
i procesa ugovaranja radova i finansijskog odnosa investitora i izvoaa radova kroz sve
faze ivotnog ciklusa arhitektonskog objekta. Takoe, predstavlja vezu razliitih uesnika u
izgradnji arhitektonskih objekata: investitora kao pokretaa i finansijera celokupnog
poduhvata, projektanta kao dizajnera i lica odgovornog za primenu tehnikih propisa i
standarda i izvoaa radova kao lica odgovornog za izgradnju objekta.
2. AKTUELNO STANJE U SRBIJI
Dosadanja praksa kod nas primenjivala je kroz kalkulativnu dokumentaciju, kao i
druge delove tehnike dokumentacije, podelu na osnovu Prosenih normi u graevinarstvu,
i to, prema grupama i vrstama radova. Osnovna podela je izvrena na Grube graevinske
radove i Zanatske radove. Ova podela je odgovarala klasinom zanatskom izvoenju
radova i do danas se, uz manje modifikacije i dopune, zadrala u primeni.
Razvoj proizvodnje graevinskih materijala kao i razvoj tehologije u procesu
izvoenja objekata uslovili su znatne izmene u strukturi radova, koji su izgubili karakter
zanatske proizvodnje i doveli do toga da dosadanja podela postane neadekvatna.
Pomenute promene i napredak u nainu izvoenja radova prouzrokovali su situaciju
u kojoj novi materijali ili proizvodi nemaju adekvatno mesto u postojeoj podeli, jer prema
nainu ugradnje ili materijalu od koga su proizvedeni ne pripadaju ni jednoj od postojeih
grupa zanatskih radova koje su osnov dosadanje podele.
Pokuaji uvoenja novih vrsta radova i materijala su se do sada zasnivali na dopuni
postojeih Prosenih normi u graevinarstvu bez klasifikacije i sistematizacije. Takoe,
269
struktura radova u projektima primenjena kroz kalkulativnu dokumentaciju, nije
standardizovana, ve se primenjuje prema nahoenju i proceni projektanta.
Kalkulativna dokumentacija, kao deo tehnike dokumentacije, predstavlja i osnovnu
informaciju za izradu dinamikih planova izvoenja radova, projekta organizacije graenja
radova i praenje, kontrolu i naplatu radova. Podela radova koja se trenutno koristi u naoj
praksi ne odgovara, u velikoj meri, tehnologiji i hronologiji izvoenja radova, te i u tom
smislu zahteva novu klasifikaciju i sistematizaciju u skladu sa novim tendencijama.
3. PRINCIPI KLASIFIKACIJE ELEMENATA U SVETSKOJ
PRAKSI
U svetskoj praksi dugi niz godina postoje standardi i procedure koji se upravo
baziraju na redosledu izvoenja odreenih delova objekta i njihovom poloaju na
arhitektonskom objektu. Proces izrade i nivo obrade tehnike dokumentacije, a posebno
proces ugovaranja proceduralno je definisan zakonskom regulativom pojedinih zemalja ili
pravilima konkretnih finansijskih institucija. Ova pravila utvruju sadraj i procedure
sprovoenja procesa izrade tehnike dokumentacije, kao i ugovaranja i izvoenja
arhitektonskih objekata, ali u naim uslovima jo nisu u potpunosti prihvaena i potrebno ih
je znaajnije inkorporirati u domaoj graevinskoj praksi. Kao sto je vec pomenuto, mnoge
zemlje su, prikupljajui i analizirajui niz iskustava u praksi, klasifikacije bazirane na
elementima zgrade razvijale nekoliko decenija. S obzirom da istorijat razvoja klasifikacija
nije predmet ovog rada, bie prikazana klasifikacija na osnovu elemenata zgrade, koja je i
trenutno najzastupljenija u svetskoj praksi.
Osnovni modul nove klasifikacije predstavljaju elementi. Elementi su glavne
komponente, uobiajene kod veine zgrada, koje najee obavljaju datu funkciju bez
obzira na specifikaciju u projektu, konstruktivni sklop ili materijale koji se koriste.
Tabela 1 daje uporedni prikaz znaajnijih institucija ekonomski istaknutih zemalja u
svetu (Sjedinjene Amerike Drave, Kanada, Velika Britanija i zemlje EU)
75
koje su
formirale klasifikacije prilagoene svojoj praksi.
Zajedniko za prikazane klasifikacije elemenata je formiranje nivoa grupisanja
elemenata. Poevi od Nivoa 1, najobimnijeg grupisanja elemenata, kojim se identifikuju
Grupa glavnih elemenata kao to su podzemni delovi konstrukcije, omota objekta i
unutranjost. Nivo 2 dalje deli elemente Nivoa 1 na Grupe elemenata. Omota objekta, na
primer, obuhvata podzemni deo konstrukcije, spoljne pregrade i krov. Nivo 3 deli Grupe
elemenata dalje na individualne elemente, na primer spoljne pregrade ukljuuju spoljne
zidove, spoljne prozore i vrata, itd. U okviru razvoja nekih formata (Uniformat II)
76

predloen je i Nivo 4 u kome se individualni elementi dele na manje pod-elemente.
Standardni pod-elementi temelja, na primer, ukljuuju temeljne zidove, temelje samce,
drenau oko objekta i podzemnu izolaciju.

75
Izvor:Bowen, B. and Charette, R.P., "Elemental Cost Classification Standard for Building Design,"1991
American Association of Cost Engineers (AACE) Transactions, Seattle, Washington, 1991,p. H2-1 to H2-
5.(prevod sa engleskog T. Jureni)
76
Charette, P. R., Marshall, E. H., UNIFORMAT II Elemental classification for building Specifications, Cost
estimation and cost analysys, US Department of commerce, Technology administration, National Institute of
standards and Technology

270
Primetno u postojeim podelama je uvaavanje principa izgradnje objekata, odnosno
dosledno potovanje terminologije i podela koje su uobiajene za zemlju u kojoj se
klasifikacija formira. Na osnovu toga moe se zakljuiti da bukvalno preuzimanje stranih
standarda i podela nije ni potrebno, ni poeljno pri formiranju klasifikacije elemenata
arhitektonskih objekata u naim uslovima. Pristup formiranju klasifikacije treba bazirati na
uvaavanju svih specifinosti nae prakse, kao i prilagoavanju i nadogradnji postojeih
podela.
4. ZAKLJUAK
Standardizovana klasifikacija, bazirana na elementima arhitektonskog objekta prema
mestu i funkciji na objektu, neophodna je u cilju omoguavanja jasne komunikacije izmeu
uesnika u izgradnji u pogledu obima poslova i trokova u svakoj fazi ivotnog ciklusa
zgrade, u planiranju, projektovanju, izgradnji i eksploataciji. Ovako formiran model
klasifikacije elemenata u tehnikoj dokumentaciji predstavljao bi konstantu u izuzetno
dinaminom procesu projektovanja i graenja arhitektonskog objekta. Istovremeno,
ponudio bi fleksibilnost u daljem razvoju tehnologije i primene materijala, s obzirom da,
postavljajui arhitektonski objekat u loginu, centralnu poziciju u procesima investicione
izgradnje, nije zavisan od ekonomskih i tehnolokih promena koje su neminovne.
Primenom modela klasifikacije elemenata arhitektonskih objekata uspostavili bi se
standardi za izradu i pripremu tehnike dokumentacije, naroito kalkulativne
dokumentacije, koji bi usaglasili i unapredili procese ugovaranja i izvoenja radova u
domaoj praksi i uinili ih kompatibilnim sa inostranim procedurama i standardima.
U praktinoj primeni to e omoguiti:
- obezbeivanje standardizovanog formata za prikupljanje i analiziranje
podataka koji se mogu koristiti u proceni i finansiranju buduih projekata
- jasniju komunikaciju izmeu uesnika u projektu u pogledu obima posla i
trokova u svakoj oblasti
- dobru koordinaciju uesnika i usklaenost elemenata tehnike
dokumentacije
- preciznije odreivanje i definisanje trokova investicione izgradnje i
eksploatacije objekata
- skraenje ukupnog vremena pripreme i realizacije, a time i ukupnih
trokova i efikasnijeg korienja objekta
- uspostavljanje baze podataka za automatizovano formiranje predrauna i
statistiko praenje vrednosti izvedenih radova za razliite faze i tipove
arhitektonskih objekata
- jasnije definisanje, realizaciju i kontrolu faza izvoenja arhitektonskih
objekata
- izradu skraenih procedura kalkulacija kroz sve faze izvoenja
arhitektonskog objekta
- usaglaavanje sa svetski priznatim standardima i klasifikacijama
271
T
a
b
e
l
a

1

U
p
o
r
e
d
n
i

p
r
i
k
a
z

k
l
a
s
i
f
i
k
a
c
i
j
a

e
l
e
m
e
n
a
t
a


272
ZAHVALNOSTI
Ovaj rad je finansiran od strane Ministarstva za prosvetu i nauku Republike Srbije
po ugovoru TR -36038, i predstavlja deo projekta Razvoj metode izrade projektne i
izvoake dokumentacije instalacionih mrea u zgradama kompatibilne sa BIM procesom i
relevantnim standardima, Rukovodilac projekta je dr Igor Svetel.
LITERATURA
[1] orevi, D., Izvoenje radova u visokogradnji, Arhitektonski fakultet Univerziteta u
Beogradu, asopis Izgradnja, Beograd, 2001.
[2] Martinkovi, K., Osnovi zgradarstva V, Arhitektonski fakultet i asopis Izgradnja, Beograd,
1990.
[3] Charette, P. R., Marshall, E. H., UNIFORMAT II Elemental classification for building
Specifications, Cost estimation and cost analysys, US Department of commerce, Technology
administration, National Institute of standards and Technology
[4] Bowen, B., Charette, P.R., Elemental Cost Classification Standard for Building Elements and
Related Sitework , American Associoation of Cost Engineers, Seatle, WA, 1991.

273

Uro Vesi1, Miodrag Nestorovi
2

INENJERSKA ETIKA
Rezime
Ovaj rad ukazuje na potrebu da inenjerska struka, u vremenu aktuelne globalne krize,
preispita, potvrdi i uvrsti sopstvene moralne stavove i etike principe u svim
domenima svoje kompetencije, kao i da ih primenjuje tokom svoje svakodnevne
profesionalne prakse. Inenjeri, kao profesionalci i moralno autonomne linosti, moraju
uvek da budu svesni svojih obaveza, odgovornosti i prava, kao i svih moralnih
implikacija koje iz njih proizilaze, uvaavajui ne samo etike kodekse i vaee zakone,
ve i moralne obaveze prema javnosti i javnom interesu, u smislu bezbednosti i kontrole
rizika.
Kljune rijei
Etika, inenjerstvo, bezbednost, rizik, konflikt interesa, poverljivost informacija
ENGINEERING ETHICS
Summary
This paper underlines the basic need of contemporary engineering vocation to revise
and ascertain its own moral attitudes and ethical principles in all realms of its
competence, in order to act according to them in its everydays practice. Engineers, as
professionals and moraly autonomus individuals, always have to be aware of their
duties, responsibilities, rights (and all their moral implications), considering not only
codes of ethics and laws, but also moral duties to public interest, safety and risk
constrol.
Key words
Ethics, engineering, safety issues, risk, conflict of interest, confidential information




1
Asistent, dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, Beograd, Srbija,
uros.vesic@gmail.com
2
Dr, profesor, dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73/II, Beograd, Srbija
enestorm@arh.bg.ac.rs
Naunostrunisimpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
274
1. AKTUELNOST TEME
Poslednjih godina svedoci smo takozvane ''svetske ekonomske krize'' koja preti da
svojom silinom promeni sva planetarna deavanja (od ekonomije, trgovine, poslovanja,
preko politike i geopolitikih previranja do graanskih sukoba i ratova). Ova kriza, koja je
tek poela i kojoj se ne vidi kraj, je u sutini uzrokovana dubokom moralnom krizom koja
je zahvatila gotovo sve vidove meuljudskih, meudravnih i meucivilizacijskih odnosa.
Inenjerstvo, kao kreativna ljudska delatnost koja aktivno uestvuje i usmerava tokove u
globalnoj svetskoj privredi i ekonomiji, mora da iskoristi sadanji trenutak svetske
ekonomske krize da iznova preispita i utvrdi svoja moralna naela i etike principe kako bi
ispravno odogovorila na budue izazove.
2. INENJERSKA ETIKA
Inenjersk etik spd u domen primenjene filozofske etike. Ko tkv, on
primenjuje metode i teorije koje su proizle iz optih filozofskih princip, li se fokusir
n prktine morlne probleme, bavei se morlnim dilemm s kojim se inenjerstvo
ko struk svkodnevno sree i bori.
Iko je inenjerstvo jedno od njstrijih ljudskih znimnj, iznenuje podtk d
se etik u inenjerstvu ozbiljno rzmtr tek od ksnih 70-tih godin XX vek, mada se prvi
nuni rdovi n ovu temu pojvljuju 1936.godine [1], 1964. [2] i 1965. godine [3], dok
periodike merikih udruenj inenjer problemtiku inenjerske etike tretirju prcijlno
i nesistemtizovno. Kontinuirnim rzvojem, od kd je inenjerstvo prepoznto ko
deltnost koj donosi odluke koje se tiu ogromnog broj ljudi, inenjersk etik je
evoluirl u ''interdisciplinrnu disciplinu'' koj u sebi sdri elemente filozofije,
psihologije, sociologije, prv, teorije poslovnj, politike i ekonomije [4].
2.1. DOMEN I CILJEVI PROUAVANJA INENJERSKE ETIKE
Morlne dileme u okviru svakodnevne inenjerske prakse nstju usled postojnj
rzliitih gledit n problem (n pr. u okviru firme, od strne klijent, ostlih
konkurentskih firmi, od strne drve ili neke druge involvirane strane). Do koje mere
inenjer treb d izvrv nloge ndreenih; treb li uvek i po svku cenu d se sledi
zkon (ak i kada krajnji rezultat proizvodi negativne posledice); koliko je inenjer
odgovorn u predvinju uticj koji e projekt (iji je on deo) imti n drutvo - smo su
neke od morlnih dilem s kojim se svkodnevno suovju inenjeri tokom svoje prkse
i krijere.
Etiki principi pomau inenjeru da razume kompleksnost morlnih problem sa
kojima mora da se nosi tokom svoje karijere, da povev svoju sposobnost d se suoi s
njim i da oj sopstvenu morlnu utonomiju. Ovo se moe postii unpreenjem rznih
prktinih vetin koje e dti z rezultt nezvisnost u rzmiljnju inenjera o morlnim
pitnjim i donoenju odluk prilikom morlnih dilem. Te vetine su:
1) sposobnost d se rzlikuju i dovedu u vezu problemi u oblastima mimo
inenjerstva (na pr: u prvu, ekonomiji, religiji, menadmentu i sl.)
2) vetin rzumevnj, rzjnjvnj i kritike procene rgument oponentnih
strn morlnih pitnj
275
3) sposobnost formirnj konzistentnog i rzumljivog gledit n osnovu
rzmtrnj relevntnih injenic
4) svesnost postojnj lterntivnih odgovor n pitnj i sposobnost dvnj
kretivnih reenj z prktine potekoe
5) povenje preciznosti u korienju uobijenog jezik etike (to je neophodno
d bi se moglo izrziti i definisti neije morlno stnovite i preneti drugim)
6) tolerncij u okviru rzliitih gledit morlno rzumnih i utonomnih ljudi
7) probuditi osej vnosti d se integriu neiji profesionlni ivot s linim
ubeenjim (jnje morlnog integritet) [4].
2.2. BRIGA INENJERA ZA BEZBEDNOST I POJAM RIZIKA
Sm pojm bezbednosti nije dovoljno dobro definisn uprvo zbog rzliitih
shvtnj t je z nekog bezbedno, t ne. Nrvno, neophodno je d rtefkti koje ljudi
proizvode koji su nmenjeni drugim ljudim budu bezbedni, li n lost, psolutn
bezbednost nije mogu. Neki proizvod, n primer ilet, reltivno je bezbedn u rukm
odrsle osobe, dok se to ne moe rei ko je u rukm trogodinjeg detet. Oigledn
reltivnost pojm bezbednosti moe se prevzii ukoliko rzmotrimo jo jedn pojm koji
je u tesnoj vezi s bezbednou, to je: rizik.
Rizik je mogunost d se dogodi neto neeljeno i opsno [5]. N primer, moe doi
do povrede, smrti, mterijlnog gubitk, tete ili degrdcije ivotne sredine. Rizik uvek
postoji, i tu injenicu mormo stlno imti n umu. Zdtk inenjer je d sve svoje
potencijle usmeri n smnjenje rizik i njegovu to bolju kontrolu.
Koncept bezbednosti moe se, dkle, rzmtrti kroz prizmu ''prihvtljivog rizik'',
odnosno, kroz procenu t je to prihvtljiv rizik z nekoga, u nekom trenutku, u nekakvim
okolnostim [6]. Ovkvo polzite nuno nmee rzmiljnje o osnovnim vrednostim koje
se morju mksimlno ztititi prilikom rzmtrnj bilo kkve rizine rdnje.
Potcenjivnje rizik, precenjivnje rizik ili jednostvno ignorisnje i nerzmiljnje o
riziku, negtivno utiu n isprvnost prosuivnj o bezbednosti. Dobr inenjersk prks
podrzumev brigu o bezbednosti u svim segmentim posl.
Izvoenje objekt predstvlj poso visokog rizik, gde je neophodno svkodevno
brinuti o bezbednosti rdnik i drugih zposlenih, dekvtnom sklditenju mterijl,
isprvnosti grevinskih min, bezbednosti prolznik, smnjenju tetnih uticj n
okruenje itd.
Svki kork k povenju bezbednosti povev trokove proizvodnje [4]. Imjui u
vidu injenicu d i investitori i izvoi uvek tee d mksimlno smnje svoje trokove,
porvju je i morlno nedopustiv njihov tenj d utedu ostvre n run
bezbednosti. Zkidnje n mterijlu, obezbeivnje nekvlifikovne rdne snge z
izvoenje zntskih rdov, lo kvlitet izvedenih rdov (prouzrokovn tenjom izvo
d to pre odrdi poso), svesno odstupnje investitora ili izvo od projektnog reenj
koje je z njeg skuplje ili komplikovnije z izvoenje, uted n sigurnosnoj opremi
rdnik, pored tog to je knjivo, zntno e ojti ekonomsku poziciju investitora ili
izvo, li nem te morlne teorije koj e oprvdti ovkve postupke. ''Prihvtljivi
rizik'', koji oigledno nije isti z inenjer koji projektuje i inenjer koji izvodi projekt n
grdilitu, oprvdo je svoj sttus reltivistikog koncept kojeg je neophodno etiki
korigovti u svkoj konkretnoj situciji.
276
Smi investitori, u elji z mksimizirnjem sopstvenog profit i smnjenjem
trokov, njee se opredeljuju z njjeftinijeg projektnt, njjeftinijeg izvo,
njjeftinije mterijele, njbre tehnike grenj. Ovde se, meutim, postvnj osnovno
pitnje: D li je njjeftinije i njbre - i njbolje? S stnovit profit, odgovor bi k
mogo biti i potvrdn. Ali, d li od njjeftinije plenog projektnt, njjeftinije plenog
izvo, njjeftinije plenog ndzor i njjeftinije plenog dobvlj (koji su svi
odred inenjeri i profesionlci) pod tkvim uslovim moemo oekivti njkvlitetniji
mogui proizvod? D li je morlno, zrd sopstvenog profit i krtkoronog interes,
nprviti objekt koji je mnjkv po bilo kom osnovu, ponjvie u smislu bezbednosti?
S druge strne, ulog ndzor u inenjersvu je d obezbedi dokze i grncije o
kvlitetu izvedenih rdov, d titi interese investitor, li pre sveg d titi objekt i
osigur optu bezbednost u fzi izvoenj tko to e odmh regovti n svko ponnje
izvo ili k investitor koje nije u skldu s prvilim struke. Iko je ndzor tj koji je
struni, prvni i etiki rbitr n grdilitu, njegove ingerencije, pored onih koje mu je
zkon propiso, esto su ogrniene ugovornim obvezm koje mu propisuje investitor z
iji interes rdi. Prihvtljivi rizik u sluju ndzor odnosi se ponjvie n prevenciju
neeljenih dogj.
Potpuno je jsno d svk odluk koj je proistekl iz nlize ''prihvtljivog rizik''
mor s sobom nositi i dekvtnu odgovornost. Ali, morln utonomij inenjer i ostlih
zposlenih u okviru inenjerskih znimnj i struk u dobroj meri je pod uticjem spoljnih
fktor i drugih okolnosti u kojim obvljju svoje ktivnosti. Tko, n primer, povinovnje
poslodvevom utoritetu, n koje inenjere morlno obvezuje lojlnost, smnjuje osej
krivice i line odgovornosti z posledice sopstvenih odluk jer se odgovornost n tj nin
prenosi n poslodvc (''On mi je tko nloio'') [7]. Isto tko, frgmentcij posl u
velikim projektim neminovno dovodi do tog d svko dje smo mli doprinos (''J sm
smo rf u mineriji''), ime se nizgled i pojedinn odgovornost svkog od inenjer
minimlizuje. Potovanje ugovorenih rokov se smtr obvezom prem klijentu, koj je u
praksi pre i od smog kvlitet posl tko d inenjeri, u nedosttku vremen odruju
poso rutinski, formlistiki, primenjujui esto nedekvtn reenj z konkretan problem.
Brzin kojom su morli d dou do reenj, nizged ih mnestir od eventulnih propust.
Aurnost po sebi, dakle, ne promovie uvek i etinost.
U ovkvoj vrsti rutinirnosti krije se opsnost d prihvtimo optimistin stv d sve
ono to nm je poznto (ili verujemo d nm je poznto) i to nm nije nudilo do sd (
nd ime njee nemmo nikkvu kontrolu) ne predstvlj stvrni rizik, i time previdimo
relnu opsnost [8]. Zbog tog se i dogju ktstrofe (obruvnje krovov, pdnje
susednih zgrd kd se kopju temelji n susednoj prceli, nejednko slegnje i pucnje
objekt prilikom ndogrdnji, pokretnje klizit u centru grd rutinskim kopnjem
teren, umesto obzrivim etpnim otkopvnjem s sukcesivnim obezbeivnjem iskop i
sl.) koje su mogle biti predupreene prvovremenom procenom rizik i dekvtnim
merm.
Dokle god brtmo s voljnim rizikom, onim kojeg smo svesni i kojeg smo smi
izbrli, moemo govoriti i o svesnom pokuju njegove kontrole. Rizici posl smtrju se
voljnim, pod uslovom d su zposleni rdnici o njim prvovremeno informisni, d su ih u
potpunosti shvtili i d su pristli n njih. esto, meutim, u prksi, rdnici su njee
zbog loe mterijlne situcije dovedeni u poziciju ''uzmi ili ostvi'', bez stvrne
mogunosti d birju poso koji e rditi.
277
Problem nstje u sluju nevoljnog rizik (n primer stnovnje u zgenoj
sredini, u zbestnim nseljim...), kd rizik ili nismo svesni, ili nismo nikd ni pristli n
njeg, nego nm je on nmetnut spolj. Velikim inenjerskim projektim je svojstven
nliz rizik i dobrobiti koje e njegov relizcij doneti (risk-benefit analysis) [4]. Od
njihovog meuodnos mnogo tog zvisi. Moe se desiti d se korist ostvruje u bliskoj
budunosti, d je projekt rizin n dui rok, ili d projekt donosi dobrobit z jedne,
rizik z druge. Iko su inenjeri kljuni fktori u nlizi, njee nisu oni ti koji donose
konnu odluku oko implementcije projekt, ve su to menderi i politiri. Ovde uvek
mormo imti n umu sledee etiko pitnje: Pod kojim uslovim, ko ih im, je neko
unutr drutv ovlen d izloi riziku nekog drugog u ime pretpostvljene koristi po
druge [4]? Ovde inenjeri, ukoliko ve nisu u stnju d deluju preventivno, ne smo d
mogu odigrti veom vnu ulogu u informisnju jvnosti o moguim rizicim,
opsnostim ili merm dodtne bezbednosti ve, u etikom smislu, to predstvlj jednu od
njihovih osnovnih morlnih dunosti.
2.3. ETIKI KODEKSI I ZAKONI U INENJERSTVU
Etiki kodeks je set morlnih stvov koji dje smernice profesionlcu o tome kko
treb d se pon u poslu, kkv odnos treb d izgrdi prem kolegm, klijentim,
drutvu, sredini, jvnosti; definie osnovne vrednosti i obvezuje g d ih dosledno
sprovodi tokom svoje prkse i krijere. Md je inenjerstvo ko struk prepoznlo znj
morlnih kodeks, do ovog trenutk nije ustnovljen jedn jedinstveni kodeks koji bi vio
z sve inenjere svud i uvek (neto to bi bilo pndn Hipokrtovoj zkletvi). Umesto
tog, rzn strukovn udruenj p k i kompnije sstvljju, proglvju i tmpju
svoje kodekse kojim obvezuju svoje lnove [4]. Ovi kodeksi se uglvnom tiu
profesionlnog spekt i tretirju oblsti koje nisu definisne zkonom, i od njih ne treb
oekivti d obezbede i izrze svu morlnost svke individue. Ono to je ipk zjedniko
svim njim jeste koncept jvnog interes, promovisnje profesionlizm i zlgnje z
istinu, potenje i fer odnos.
Opte uzev, postojnje etikih kodeks u inenjerstvu obezbeuje[4]:
1) Pozitivn stimulns i podrku z one koji se trude d morlno deluju, bivju
izloeni pritisku. Ponekd se kodeksi koriste ko prvn podrk n sudu (n primer:
prilikom vetenj)
2) Disciplinu i prenje ponnj inenjer Kodeksi slue i ko formln osnov
z istrivnje neetikog ponnj. Vein strukovnih udruenj prktikuje i iskljuenje
lnov koji su prekrili morlne kodekse ko njdrstiniju snkciju z neetiko
ponnje, to moe rezultirti i oduzimnjem dozvole z rd
3) Edukciju i rzumevnje Kodeksi su est tem z diskusiju i rzmiljnje o
morlnim pitnjim i potpomu rzumevnje izmeu profesionlc, jvnosti i vldinih
orgnizcij.
4) Doprinos jvnom imidu profesije Kodeksi omoguuju d se profesionlcim
d vee poverenje od strne jvnosti i vldinih orgnizcij, ime se otvr put k
smoregulisnju pojedinih pitnj i veoj utonomnosti struke
5) Konsenzus o minimumu etike
6) Uspostvljnje etikih konvencij unutr struke
7) Promovisnje poslovnog interes u vidu postvljnj ogrnienj komercijli.
278
D etiki kodeksi u inenjerstvu nisu smo deklrtivni i retoriki kti, njbolje se
vidi n primeru onih drutv gde tkvih kodeks nem ili se ne potuju. U tmosferi
krenj i nepotovnj prvil etikog i profesionlnog ponnj (koj su ustnovljen
morlnim kodeksom), s stvom d je sve dozvoljeno zrd sopstvene koristi i dobiti,
inenjeri zprvo seku grnu n kojoj sede. Sputnjem cene uslug bez ogrnienj (d bi
preoteli poso konkurenciji koja radi to isto), ugovrnjem posl prevelikog obim (s
obzirom n orgnizcione i mterijlne kapacitete firme), odlgnjem i produvnjem
ugovorenih rokov (koji su njee dti ko nerelno krtki, u cilju pridobijnj nklonosti
investitor, u odnosu n konkurenciju), spremnou n nekritino, neprincipijelno i
bespogovorno udovoljvnje svkoj investitorovoj elji (koj esto moe biti i n optu
tetu), inenjeri ne smo to degrdirju struku, otevjui i sebi i drugim uslove rd,
ve i doprinose optem hosu u okviru struke, s nesgledivim posledicm i po smo
drutvo.
Zbog tog je hvle vredn svki pokuj strukovnih udruenj (poput Inenjerske
komore Srbije) d se svi ovi odnosi urede po etikim principim koji bi se potovli od
strne svih, i uvek, obezbedivi inenjerstvu mesto u drutvu, ekonomiji i politici, koje mu
pripd.
Iko nesumnjivo potrebni i korisni, kodeksi imju i svoj ogrnienj. Obezbeujui
vrlo uopten uputstv, kodeksi preputju inenjerim d dlje unpreuju sopstvenu
morlnu odgovornost dok ovo uoptvnje esto nije k ni dekvtno primenjivo n svaku
konkretnu situciju. Hiperprodukcij kodeks glvni je krivc to inenjeri stiu utisk d
zprvo nijedn od tih kodeks nije u potpunosti u prvu i d su mnogo reltivniji nego to
stvrno jesu. Tkoe, kodeksi pte od nemogunosti predvinj svih moguih tipov
situcij to dovodi do formlno etiki nepokrivenih polj delovnj, ime se otvr
mogunost mnipulcije. esto se dev d kodeksi ne utvruju prioritetne vrednosti to
moe dovesti do morlnih dilem. N krju, kodeksi i nisu krjnji morlni utoriteti [9], ve
rzumni kompromisi izmeu rzliitih prosud, u nekom vremenu, n nekom mestu i pod
nekim okolnostim, jer onj koji pie kodekse mor d ostvi mest z rzumne rzlike u
miljenju izmeu morlno utonomnih individu. Slobod govor inenjer (kojoj treb
teiti) podrzumev i kritiku smih kodeks d ne bi dolo do njihovog dogmtizovnj.
Postojnje zkon u oblsti inenjerstv je ne smo neophodno, ve moemo
slobodno rei i stro koliko i sm struk. uveni Hmurbijev zkonik sdro je i
odredbe vezne z grenje objekt. Podtk d je i ovde vilo surovo prvilo ''oko z
oko, zub z zub'' smo potvruje pnju koj se poklnjl bezbednosti. Ukoliko bi neko
strdo zbog posledic loe grdnje, grditelj bi ekl sigurn smrt [10].
Zkoni u inenjerstvu postoje d bi pokuli d ustnove minimlne rzumne
stndrde u ovoj oblsti. Zkon koji tretirju ovu problemtiku je stlno sve vie, md oni
konstntno zostju z tehnologijom koj je neuporedivo br, p se tko stlno otvrju
zkonski neregulisn podruj ideln z pronlenje mnevrskog prostor z
mnipulciju [11], pod oprvdnjem d ono to nije zkonom zbrnjeno, zprvo je
(prvno gledno) doputeno. Zkonodvstvo u oblsti inenjerstv i dlje ostje klizv
teren koji im mnogo veu ulogu u korigovnju prkse post festum, nego to se moe
smtrti stoprocentnom preventivom [12].
Inenjerstvo, ko jedn od osnovnih privrednih grn, u tesnoj je vezi s privredom,
industrijom, poslovnjem, ekonomijom i politikom, p smim tim se i delokrug inenjer
ne ogrniv smo i iskljuivo n struku, ve se od inenjer oekuje d blnsir izmeu
mendmnt, institucij, struke i jvnosti. D bismo u potpunosti shvtili kkve su
279
implikcije ovkvog poloj innjer profesionlc, u nastavku emo se pozbviti ovim
odnosim.
2.4. PROFESIONALNA ODGOVORNOST INENJERA I AUTORITET
POSLODAVCA
Mli je procent inenjer koji su smi sebi poslodvci, dok njvei broj inenjer
rdi kod poslodvc z pltu. Ko profesionlci koji svojom profesijom inenjer zruju
z ivot, opet obvljjui poso koji se tie velikog broj ljudi, inenjeri su time preuzeli
obveze i prem poslodvcu i prem jvnosti. Pored tog, profesionlci morju d imju
utonomiju koj nle d se odluke vezne z struku morju poveriti njihovom znnju i
proceni. T utonomij ne sme biti kontrolisn, ndgledn ili instruisn od strne
klijent. Robert Vjtlou (Robert Whitelaw) vidi profesionlizm ko nezvisnost od
poslodvc i smtr d biti profesionlc ukljuuje slobodu d se rdi prem sopstvenom
sudu o tome t je isprvn tok svke kcije [13]. Semjuel Flormn (Samuel Florman)
zstup stv, opozitn ovom prvom. Flormn profesionlizm vidi ko sluenje poslodvcu
i klijentu, koji podrzumev lojlnost prem njim i njihovim intresim u okviru
profesionlnih ogrnienj koje nmeu zkoni i drvni propisi, ne lin svest [14].
Mrtin (Mike W. Martin) i izinger (Roland Schinzinger) debtuju o iznetim stvovim i
predlu blnsirni stv d morlne obveze inenjer (ko profesionlc) morju zuzeti
poloj izmeu dv prethodno nveden ekstrem. Po njihovom miljenju, podjednk je
morln obvez inenjer d slui jvnosti (time to e utonomno donositi odluke koje se
tiu domen njegove kompetencije) i poslodvcu (u smislu lojlnosti), obzirom d je re o
plenim profesionlcim koji rde z pltu. Profesionlni inenjeri morju teiti postiznju
stndrd obrzovnj i poslovnih performnsi i rzvijnju sopstvene kretivnosti (to ih
rzlikuje od tehnir i tehnolog), uz prihvtnje poslovnih i profesionlnih obvez
prem poslodvcu i jvnosti, bzirno n osnovnim morlnim vrednostim. Ovim stvom,
Mrtin i izinger dju profesionlizmu morlnu dimenziju to dlje implikiuje d je ono to
je neprofesionlno ureno, zprvo neetino [4].
Inenjeri morju stlno d vgju svoje obveze prem jvnosti i poslodvcu. Stv
d su obveze prem jvnosti njvnije stoji nsprm surove relnosti: mnogi poslodvci
su viestruko moniji od zaposlenih koji ovko misle jer imju u rukm mogunost
snkcionisnj onih rdnik koji se ne povinuju njihovom utoritetu. U filozofskom smislu,
kd god obveze prem poslodvcu i jvnosti stvore morlnu dilemu, obvez prem
jvnosti je uvek u prednosti; li potovnje ovog princip u prksi dev se smo u retkim
situcijm (na pr: ozbiljne pretnje po ljudske ivote ili po ivotnu sredinu i sl.).
Prihvtnje i povinovinovnje utoritetu poslodvc, moe prersti u postupnje po
nreenju, bez nezvisnog kritikog ispitivnj smog nreenj, to je u sluju vojne
doktrine esencijlno, li je u sluju inenjerstv potencijlno zstrnjivnje. Inenjeri
morju prihvtiti utoritet poslodvc ukoliko se on kree u grnicm morlne
prihvtljivosti [15].
Lojlnost je kork vie u odnosu n puko prihvtnje utoritet, i on podrzumev
br donekle iskrenu brigu z sluenje interesim onog kome smo lojlni, smtrjui d time
ispunjvmo i svoju morlnu obvezu i vlstiti interes. Ukoliko lojlnost (odnost)
definiemo ko svojevoljno ispunjvnje svojih morlnih dunosti, s stvom posveenosti
i linog ue, prem poslodvcu ili firmi ond je on nesumnjivo vrlin [16]. S druge
strne, iko vrlin, lojlnost nije utomtski morln stvr, jer odnost cilju, osobi i
orgnizciji ne mor obvezno d se podudri i s lojlnou morlnoj obvezi. tvie,
280
postoji morln obvez d se ne bude lojln u slujevim kd je nruen nek od
vnih morlnih dunosti [17].
U tesnoj vezi s lojlnou, ko njen drug strn medlje, stoji konflikt interes.
Po definiciji, konflikt interes nstje kd god neko ko im nekkve interese, ukoliko ih
ostvruje, dolzi u poziciju d prekri njmnje jednu od svojih obvez prem poslodvcu,
odnosno firmi u kojoj rdi [4]. U teoriji, od inenjer se oekuje d izbegv konflikt
interes i d titi poverljivost informcij koje su mu dostupne. Konfliktom interes bve se
morlni kodeksi, li i pojedini zkoni. U svkodnevnoj prksi nebrojeni su primeri
konflikt interes. Ilustrcije rdi, vredi nvesti neke od njih koji spdju u njee:
- imti interese u konkurentskom biznisu,
- rditi z konkurent ko konsultnt,
- posedovti deo kcij konkurentske firme,
- rdnik se sprem d npusti firmu d bi rzvio svoju sopstvenu p poinje d
odvli klijentelu od mtine firme,
- korienje insjderskih informcij d bi se nekome obezbedio poso (prijtelju,
kumu, lnu fmilije...),
- kd zposleni profitir iz direktnog dil s dobvljim, proizvoim ili
muterijm (to podrzumev mito, korupciju u vidu novc, procent od zrde, poklon,
uslug, putovnj ili zbve)...
Ponekd ih je veom teko rzlikovti od stndrdne poslovne prkse. (N primer,
d li je novogodinji poklon poslovnog prtner (koji od vs oekuje neku uslugu u
nrednoj godini) smo lep gest ili neprihvtljiv mito? D li ovkv gest s indigncijom
odbiti i uvrediti poslovnog prtner stvljjui mu do znnj d ste nepotkupljivi? Ili
jednostvno biti ljubzn i zhvln n lepom gestu?).
Sm morlni sttus konflikt interes, nije do krj jsn. Neko moe d se zpit:
t je loe u tome d zposleni im konflikt interes? Odgovor je prilino jednostvn: U
tom sluju, onj ko profitir n bzi konflikt interes uvek to rdi n tetu nekog drugog,
koji gubi mogunost podjednke nse z ostvrivnje iste koristi pri fer plej utkmici.
Problem meutim ostje veno ktueln uprvo zbog prokletstv ljudske prirode, protiv
koje se ovek stlno bori, li ne pobeuje uvek. U njveem procentu, oni koji nemju
konflikt interes, iko su td n strni etike, ne zni d ne bi iskoristili prvu pruenu
priliku d profitirju iz nekog konflikt interes koji im se nudi n dohvt ruke. Oprvdnj
koj se njee mogu uti su: ''To svi rde'', ili, ''Ako j tko ne urdim, konkurent sigurno
hoe''. N lost, vrlo je teko iveti i rditi prem morlnim prvilim i etikim knonim
u neetikom svetu dananjice. Ponekd je u poslu konflikt interes (shven u njirem
smislu) neizben, ili k neophodn. Rzmotrimo n s fenomen poverljivosti
informcij.
t se podrzumev pod poverljivom informcijom i kko d znmo koje
informcije bi treblo d budu poverljive? Svk informcij koj mor d ostne tjn, on
to mor d ostne u odnosu n nekog! Sve one informcije koje (ko se ire sznju) mogu
d nude kompniji ili klijentu, ili one informcije koje poslodvc eli d dri u tjnosti d
bi se efiksno ndmeto s konkurencijom, mogu se smtrti poverljivim [4]. Poslodvc
je, dkle, tj koji odreuje koj je informcij poverljiv, i u odnosu n kog mor ostti
tjn, n t im puno morlno prvo. Svko nruvnje poverljivosti informcij moe se
smtrti konfliktom interes. uvnje poverljivih podtk i informcij, koje je tkvim
proglsio poslodvc je jedn od osnovnih obvez profesionlc. k i ovkvo
281
jednostvno prvilo mor imti izuzetk. Poverljiv informcij, koj moe nuditi firmi ili
poslu, moe se ticti opte bezbednosti, ili ugrovnj jvnosti, pojedinih grup ljudi ili
ivotne sredine. U tom sluju, morln dilem koj bi stl pred inenjer profesionlc,
morl bi se rzreiti u prilog objvljivnj te poverljive informcije, odnosno u prilog
ovko nstlom konfliktu interes. D li e se to u prksi i dogoditi, u mnogome zvisi od
svesti inenjer, moi poslodvc i niz drugih okolnosti.
Poverljivost informcij u tesnoj je vezi s poverenjem. U okviru firme, nisu sve
informcije svkom dostupne, niti treb d budu. Primen estoke kontrole tok poverljivih
informcij je njee kontrproduktivn i osim to doprinosi optoj nepoverljivosti unutr
personl, ne obezbeuje stoprocentnu ztitu poverljivosti. t se, meutim, dog kd
inenjer koji je imo pristup poverljivim informcijm, iz bilo kojih rzlog eli (ili mor)
d promeni firmu? Morln dilem: D li je etiki promeniti firmu ko postoji mogunost
odvnj poslovnih tjni, gotovo d nikog nee stviti u dilemu. Uzmimo primer recesije
kd velike firme, u okviru svojih trnsformcij, otputju vik rdne snge, ili ukoliko
nisu u mogunosti dekvtno d plte profesionlc, on dobije zntno bolju ponudu z
poso. Iko ne prestje d vi obvez uvnj poverljivih informcij promenom firme u
kojoj inenjer rdi, poslovne tjne bive firme postju sstvni deo bze inenjerovog
znnj i iskustv kojeg on stlno nosi s sobom. Prks poznje ovj sluj, p sve vie
firmi primenjuje politiku mendment d se prilikom potpisivnj individulnih ugovor
s inenjerim, ubce u ugovor i kluzule o poverljivosti informcij [18]. Ove kluzule
ogrnivju slobodu rdnik d slobodno bir sebi krijeru, li to je cen koj se mor
pltiti - ili ne mor. Potpisivnje ovkvih ugovor je dobrovoljn in, dkle, voljni rizik.
Pokuj ogrnienj utoritet poslodvc dobio je i svoj institucionlni oblik
sindiklizm. Iko je sindiklizm svojstven prvenstveno rdnicim, poetk sindiklnog
okupljnj i udruivnj inenjer dogodio se u Sjedinjenim Amerikim Drvm z
vreme prvog svetskog rt [19]. Postojnje inenjerskih sindikt, (unij, udruenj,
komor...) meutim, viestruko je potrebno i korisno smim inenjerim, jer oni
predstvljju primrni fktor stvrnj zdrvih plt i visokog stndrd. Pored tog,
sindikti predstvljju zdrv blns u odnosu n mo poslodvc i promoviu interese
inenjer, djui podrku legitimnoj borbi inenjer d ostvruju svoj prv [20].
Mterijlno (i morlno) degrdirnje inenjer od strne poslodvc postje oigledno
nroito u drutvim gde je sindikt slb ili ne postoji.
2.5. PROFESIONALNA PRAVA INENJERA
Profesionln prv, koj izrstju iz posebne privilegije i odgovornosti d se neko
bvi inenjerskom profesijom, inenjerim obezbeuju: osnovno prvo n profesionlnu
svest (odnosno morlno prvo n odgovorno profesionlno rsuivnje); prvo d se
odbije uee u nemorlnoj ktivnosti (prevr, flsifikovnje, lirnje i sl.); prvo d se
iske sopstveni profesionlni sud (ukljuujui i prvo n neslgnje); prvo d se jvnost
upozori n opsnosti; prvo n prvednu mterijlnu ndokndu z profesionlne usluge;
prvo n profesionlnu firmciju; prvo n mterijlnu ndokndu ukoliko dostignu
inenjer mogu d se ptentirju i unove [4].
Posebnu pnju treb obrtiti n prvo inenjer d upozori jvnost n opsnost,
rizik ili d skrene pnju jvnosti n vn morlni problem. ''Duvnje u pitljku'' (whistle
blowing) kko se to jo moe metforiki nzvti, njee zni nmerno putnje
informcij mimo zvninih knl firme ili protiv nredbe pretpostvljenog [21]. Ono je
morlno prihvtnjivo u onim situcijm kd je u pitnju ozbiljn problem i kd su oni
282
koji ''duvju u pitljku'' prethodno ninili rzumne pokuje d upozore druge n
opsnost putem zvninih knl firme. t vie, ''duvnje u pitljku'' je morlno obvezno
(prima facie) ukoliko su oni koji to rde sigurni d mogu d ubede jvnost d su njihovi
stvovi isprvni, politik kompnije pogren, i kd postoje dokzi d e biti pozitivnog
rezultt kd se upozorenje objvi [22].
3. ZAKLJUAK
Inenjeri, kao profesionalci i moralno autonomne linosti, moraju uvek da budu
svesni svojih obaveza, odgovornosti i prava, kao i svih moralnih implikacija koje iz njih
proizilaze, uvaavajui ne samo etike kodekse i vaee zakone, ve i moralne obaveze
prema javnosti i javnom interesu, u smislu bezbednosti i kontrole rizika.
LITERATURA
[1] H. C. Francis and D. T. Canfield: " Legal and Ethical Phases of Engineering " , McGraw
Hill, New York, 1936.
[2] M.I. Mantell: " Ethics and Professionalism in Engineering ", Macmillan, New York, 1964.
[3] P. L. Alger, N. A. Christensen, and S. P. Olmsted: " Ethical Problems in Engineering ",
Willey, New York, 1965.
[4] M. W. Martin & R. Schinzinger: " Ethics In Engineering ", McGraw-Hill, NY, 1989, 404
[5] W. D. Rowe: " An Anatomy of Risk ", Wiley, New York, 1977.
[6] W. W. Lowrance: " Of Acceptable Risk ", William Kaufmann, Los Altos, California, 1976.
[7] S. Milgram: " Obedience to Authority ", Harper and Row, New York, 1974.
[8] P. Slovic, B. Fishhoff, and S. Lichtenstein: '' Risky Assumptions '', Psychology Today, vol.14,
no.1, Sussex Publishers, USA, 1980, pp.44-48.
[9] J. Ladd: '' The Quest for a Code of Professionas Ethics '', in Chalk, Frankel, and Chafer,
op.cit., pp.154-159.
[10] Hammurabi: '' The Code of Hammurabi '', trans. R.F.Harper, University of Chicago Press,
Chicago, 1904, pp.80-83.
[11] R. W. Kates (ed.): '' Managing Technological Hazards: Research Needs and Opportunities '',
Institute of Behavioral Science, University of Colorado, Boulder, 1977.
[12] E. W. Lawless: '' Technology and Social Shock '', Rutgers university Press, New Brunswick,
New Jersey,1977.
[13] R. L. Whitelaw: '' The Professional Status of the American Engineer: A Bill of Rights '',
Professional engineer, vol.45, USA, 1975, pp.37-41.
[14] S. C. Florman: '' Moral Blueprints '', Harpers, vol.257, no. 1541, New York City, 1978, pp.30
[15] H. A. Simon: '' Administrative Behavior '', 3d ed., Free Press, New York, 1976.
[16] J. Ladd: '' Loyalty '', in Paul Edwards (ed.), The Encyclopedia of Philosophy, vol.5,
Macmillan, New York,1967, pp.97-98.
[17] M. Baron: '' The Moral Status of Loyality '', Kendal/Hunt, Dubuque, Iowa, 1984.
[18] M. S. Baram: '' Trade Secrets: What Price Loyalty? '', Harvard Business Review, Boston,
1968; reprinted in Barry, pp.207-216.
[19] J. Seidman: '' Engineering Unionism '', in Robert Perrucci and Joel E. Gerstl (eds.), The
Engineers and The social System, Wiley, New York, 1969, pp.219-245.
[20] J. F. Burton: '' Public sector strikes '', in Richard T De George and Joseph A. Pichler (eds.),
Ethics, Free Enterprise and Public Policy, Oxford, New York, 1978, pp.127-154.
[21] R. Nader, P. J. Petkas, and K. Blackwell: '' Whistle Blowing '', Grossman, New York, 1972.
[22] R. T. De George: '' Business Ethics '', 2d ed., Macmillan, New York,1986.

283

Vladimir Kova3
F
ISTORIJSKI KONTEKST ODNOSA ARHITEKTONSKE FORME I
FUNKCIONALNOSTI
Rezime
Kroz rad se analizira odnos arhitektonske forme i funkcionalnosti, odnosno njihova jaka
estetska sprega stvarana tokom dugog perioda istorije. Osnovna namera jeste da se
istrai i prikae uslovljenost estetinosti arhitektonske forme i njene funkcionalne
opravdanosti kroz istorijski kontekst graenja, to bi bila i osnovna teza rada. Na ovaj
nain naglaava se znaaj razumevanja istorije u procesu arhitektonskog stvaralatva,
gde sama istorija postaje jedan od osnovnih temelja kritike analize u domenu
arhitekture.
Kljune rei
Arhitektonska forma, funkcionalnost, istorijski kontekst, estetika, stil.
HISTORICAL CONTEXT OF RELATION BETWEEN
ARCHITECTURAL FORM AND FUNCIONALITY
Summary
This paper analyze relation between architectural form and funcionality, more exactly,
their strong aestetic conjugation established during long period of history. The main
intention is to explore and present the dependance between aestetics of architectural
form and its functional justification through historical context of building, which is the
main thesis of the study. In this way, the stress is placed on the importance of
understanding history in the process of architectural creativity, where the history herself
becomes one of the basic foundations of critical analyzis in the architectural domain.
Key words
Architectural form, functionality, historical context, aestetics, style.



3
Master inenjer arhitekture, asistent, Univerzitet u Beograd Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra
73/II, Beograd, Srbija, kovachshach@yahoo.com
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
284
1. UVOD
Cilj rada jeste prikazivanje estetinosti i oblikovnosti arhitektonske forme kao
rezultata njene preanje funkcionalnosti dokazane u istorijskom kontekstu. Kroz
istraivanje analizirani su stavovi autoriteta iz oblasti istorije i teorije arhitekture, filozofije,
kao i istorije umetnosti, koji govore o potrebama arhitektonskog dela, koje je kroz istorijski
period trebalo da zadovolji, kako bi dobilo status estetski prihvatljivog i etabliranog unutar
stila. Veina ovih tekstova usmerena je ka stanovitu da se estetika forme nekog perioda u
arhitekturi bazirala na celokupnom istorijskom nasleu i iskustvu iz graditeljstva. Ovi
stavovi razmatrani su sa razliitih aspekata, preko znaaja istorijskog diskursa u tumaenju
odnosa arhitektonske forme i funkcije, kao i uloge tog odnosa u kontekstu stila, pa sve do
estetizacije graevinarstva koje je tako prerastalo u arhitekturu.
2. ISTORIJSKI KONTEKST ODNOSA ARHITEKTONSKE
FORME I FUNKCIONALNOSTI
2.1. ULOGA ISTORIJSKOG DISKURSA U TUMAENJU ODNOSA
ARHITEKTONSKE FORME I FUNKCIJE
U procesu analize i tumaenja arhitektonske forme i njenog odnosa prema
funkcionalnosti primarno mesto zauzima istorijski kontekst arhitektonskog stvaralatva.
Kao to je Miel Fuko (Michel Foucault) isticao da otkrivanje i tumaenje sadanjosti nije
mogue bez razumevanja diskursa istorije [1], tako ni arhitekturu ne moemo razumeti bez
upliva u njenu prolost, njenu istoriju, jer: Stvaranje arhitektonskog jezikog izraza
mogue je samo u okviru istorije arhitekture koja omoguava da arhitekturu shvatimo kao
poseban vid jezika. [2] Analogna stanovitva nalazimo i kod Ranka Radovia koji,
analizirajui pristupe uenju iz istorije arhitekture, naglaava da nije primarno kako
mladog arhitektu uiti arhitekturi, uz pomo tradicije, nego kako svakog arhitektu, u praksi
i teoriji, uiniti osetljivim i sposobnim za stvaralako reinterpretiranje, (sve do vanog
kritikog odnosa), naslaga i vrednosti prolosti. [3]
Zahvaljujui permanentnom egzistiranju primarnih arhitektonskih oblika, kroz dug
istorijski period, danas je mogue tumaiti i itati, kako one elementarne, tako i sloene
poruke arhitektonskog dela iskazane pojedinanim formama ili formom celovitog objekta.
O tome govori i Ale Vodopivec; osvrui se na Hegela i njegovo delo Estetika [4],
Vodopivec istie: Svaki oblik je u istorijskom procesu gradnje dobio sadrinu.
Pojedinani oblici, elementi arhitekture, danas su nam razumljivi samo u horizontu ve
izgraenog. Prolost arhitekture ini jasnijim odnose izmeu elemenata i njihovog
znaenja. [5] Izvesno je da ne postoji niti jedan arhitektonski oblik, koji ranije, kroz
istorijski kontekst, nije bio potvren kao estetski adekvatan. Arhitektura svoj izraajni
model bazira na sopstvenom iskustvu, na onome to je u prolosti ve zamiljeno i
izgraeno. U arhitektonskom stvaralatvu, u procesu komponovanja forme, mnogi se oblici
koriste inertno, bez dublje perceptivne analize njihovih oblikovnih i estetskih premisa.
Ovakav pristup je mogu, prevasnodno, na osnovu funkcionalne upotrebljivosti, a potom i
estetske potvenosti ovih elemenata u istorijskom kontekstu.
285
2.2. ODNOS ARHITEKTONSKE FORME I FUNKCIONALNOSTI U
KONTEKSTU STILA
Veoma zastupljeno miljenje, kada je u pitanju stil, smatra Vodopivec bazirajui se
na Plenikovom stanovitu, jeste to: ...da je stil arhitekturi pridodat, uslovljen ne samo
duhom vremena, ve i prirodom zadatka, te da: on nije imanentan i nezamenjljiv. Pored
toga, Vodopivec istie i sledee: Menja se, dakle, samo nae poznavanje i tumaenje
prirodnih zakona i naa interpretacija osnovnih pravila arhitekture, a to su samo pitanja
stila. [6] Moemo zakljuiti da je pojam stila veoma varijabilna instanca, a da se estetika
dela bazira na pomenutim osnovnim pravilima arhitekture. Stoga je u potpunosti opravdano
da se istinski koren estetinosti arhitektonske forme moe traiti u funkcionalnim oblicima
graditeljskog naslea. Ovakvo stanovite slikovito opisuje i grki arhitekta i teoretiar
arhitekture Demetri Porfitios (Demetri Porphyrios), koji parafrazirajui Cicerona, kae:
Ne zbog veselja, ve zbog potrebe imaju nai hramovi zabat. Potreba za uklanjanjem
kinice odredila je njegovu formu. Ipak lepota tog oblika je takva... da, ako bi morao
postaviti hram na Olimpu gde, kau, nikada ne pada kia, osetio bih dunost krunisati ga
timpanonom. [7]
ak je istaknuti nemaki arhitekta i teoretiar arhitekture Fridrih inkel (Karl
Friedrich Schinkel), da bi potvrdio i naglasio kako nije uvek neophodno slediti stilske
odlike pojedinog perioda, esto projektovao vie reenja koja su pripadala razliitim
stilovima, a pri tom su sva bila isprojektovana nad istom osnovom i po istim principima [8].
Ovim je ukazivao da se kvalitet arhitektonskog objekta moe postii neovisno od stila,
potujui osnovne istorijske vrednosti forme u kontekstu celovite arhitektonske
kompozicije (slika 1.).

Slika 1. Dva razliita reenja iste arhitektonske osnove
(K. F. inkel, Berlin, 1832)
286
2.3. FORMA I FUNKCIJA: OD GRAEVINARSTVA KA
ARHITEKTURI
Arhitektonski elementi nemaju sami po sebi simboliku i izraajnu snagu.
Pojedinani oblici dobijaju autoritet istine i tradicije tek sa izvesne vremenske distance.
[9] Ova zakljuna razmatranja koje Vodopivec iznosi u tekstu Istorija kao temelj
arhitektonskog sttvaranja, mogla bi se obrazloiti time to je graevinarstvo teilo da
zadovolji elementarne potrebe stanita, dok je arhitektura nastojala unaprediti tu potrebu na
estetskom nivou poimanja arhitektonske forme. Stoga, neophodno je bilo da se kroz dug
istorijski period od praforme graevinarstva, oliene kroz primarnu funkcionalnu
oblikovnost, otrgne arhitektonska forma obogaena simbolikom.
Ako je potrebno da odvojimo arhitekturu od onoga to ona nije, prema tumaenju
Dene Arnold (Dana Arnold), shvatiemo da arhitektonsko delo razumemo tek u kontekstu
estetskih i funkcionalnih potreba [10], koje ono mora da ispuni. U protivnom objekat se
moe smatrati samo graevinom [11]. To naglaava i Porfirios, koji kae: Tokom godina i
vekova nekoliko probranih graevinskih reenja zadobilo je autoritet istine. Mo navike i
opteg miljenja je takva da su, ubrzo, ti graevinski elementi postali univerzalni zakoni...
Na taj nain se gubi njihova upotrebna vrednost i oni dobijaju estetsku, simboliku
vrednost. Potreba za utoitem je na taj nain nadograena estetikom tektonike,
simbolinom formom; graevinarstvo je postalo arhitektura. [12] Ovi stavovi nam jasno
pokazuju razliku izmeu arhitekture i gravinarstva, pri emu arhitektura podrava
graevinarstvo u njegovoj konstruktivnoj logici (slika 2.), gde je arhitektonska forma
posledica prirodnih zakona, na prvom mestu gravitacije, a onda geometrijskih zakona. U
oba sluaja re je o tome da konstrukcijski element graevinarsva vremenom postaje
simbolina forma arhitekture. [13]

Slika 2. Partenon. Idealna forma helenske arhitekture
(Atina, Akropolj, 5. vek p n.e.)
287
3. ZAVRNA RAZMATRANJA I ZAKLJUAK
Sasvim je izvesno da se konstalacija odnosa arhitektonske forme i funkcije ne moe
izoptiti iz istorijskog konteksta arhitektonskog stvralatva, i da razumevanje istih
podrazumeva dubok dijalog sa tradicijom, kao i sa istorijskim vrednostima i njihovom
promenom u vremenu. Istina, bilo je pokuaja da se problem forme u kontekstu funkcije
krajnje globalizuje, to je pre svega injeno u periodu moderne, kada je i nastala krilatica
forma prati funkciju. Meutim, ovakvo stanovite, ispostavilao se, ini samu arhitekturu
redundantnom i ugroava njene osnovne postulate gde se forma svodi i uprotava na nivo
upotrebljivosti. Sledei pomenuto funkcionalistiko geslo modernizma neizostavno bi se
dovelo u pitanje i svrha postojanja arhitekture same, kao i njenog diferenciranja u odnosu
na graevinarstvo. Veza izmeu graevinarstva i arhitekture svakako da postoji, ali se ona
prikazuje samo u jednoj taki; taki do koje postoji graevinarstvo, i od koje nastaje
arhitektura kao posledica umetnike namere, a ne samo gole potrebe za zaklonom [14].
LITERATURA
[1] M. Foucault: Nietzsche, Genealogy, History, in D. F. Bouchard; S. Simon (trans. and ed.):
Language, Counter-memory, Practice: Selected essays and interviews, NY Cornell
University Press, Ithaca, 1977, pp. 151 152
[2] A. Vodopivec: Istorija kao temelj arhitektonskog stvaranja, De re Aedificatoria: arhitektura
i istorija (Beograd: Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu),1/1990, str.56
[3] R. Radovi:Podsticajno, zagonetno i varljivo mesto tradicije u arhitekturi, De re
Aedificatoria: arhitektura i istorija (Beograd: Arhitektonski fakultet Univerziteta u
Beogradu),1/1990, str.14
[4] V. F. H. Hegel: Estetika 3, BIGZ, Beograd, 1975, str.35-36
[5] A. Vodopivec, str.50
[6] Ibid.
[7] D. Porphyrios: Building and Architecture, Architectural Design (London: John Wiley &
Sons, Inc.), Vol. 54, 5-6/84, p.30
[8] K. F. Schinkel: Collected Architectural Designs, Academy Editions / St Martin's Press,
London, 1982, p.40
[9] A. Vodopivec, str.56
[10] D. Arnold: Reading the past. What is architectural history?, in: D. Arnold (ed.): Reading
architectural history, Routledge, London/New York, 2002, p.6
[11] Ibid.
[12] D. Porphyrios, p.30
[13] A. Vodopivec, str.50
[14] A. Vodopivec, str.52

288

289

Vladimir Pareanin4, Vladimir Kova5, ore Nenadovi
6

SAJBER PROSTOR, KRIZA JAVNIH PROSTORA
Rezime
U radu se prikazuju i prouavaju razlike nove opte realnosti i tradicionalnog
razumevanja fizikog sveta i prostornosti. Nova prostorna realnost razumevana kao
produkt savremenih paradigmi komunikacija i socijalnih interakcija prezentovana je kao
neto to preti da udomi ljudske komunikacije, omogui im prostorne i ambijentalne
kvalitete i time upotpuni hiperindividualizaciju savremenog drutva. Virtuelno realne
simulacije su za konzumente prezentovane ne kao proirenje fizike realnosti ve kao
surogati, za koje se moe rei da su alternativa realnosti u kojoj biti ne zahteva fiziku
prisutnost i initi ne podrazumeva odgovornost.
Kljune rijei
Sajber prostor, simulacija, socijalna interakcija, javni prostori.
CYBER-SPACE , CRISIS OF PUBLIC SPACE
Summary
This paper presents and studies differences of the new general reality and traditional
understanding of the physical world and space. The new spatial reality considered as a
product of the modern communication paradigm and social interaction is presented as a
kind of threat to accept human communications, to allow them quality of space and
ambient and thus to complete hyper-individualism of the modern society. Virtually
realistic simulations are presented to the consumers not as extension of physical reality
but as surrogate, which can be said that they are alternative reality in which to be do
not require physical presence and to do don not imply liability.

Key words
Cyber-space, simulation, social interaction, pulic space


4
Asistent, mast.in.arh, Arhitektonski fakulte, Bulevar kralja Aleksandra, Beograd, Srbija,
parezanin@arh.bg.ac.rs
5
Asistent, mast.in.arh, Arhitektonski fakulte, Bulevar kralja Aleksandra, Beograd, Srbija,
kovachshach@yahoo.com
6
Asistent, dipl.in.arh, Arhitektonski fakulte, Bulevar kralja Aleksandra, Beograd, Srbija, djuk@sezampro.rs
Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
290
1. O POROBLEMU ISTRAIVANJA
Izvesno je da se malo onog to se obavlja posredstvom kompjuterskih mrea
mora obavljati na taj nain
Teodor Roak (Theodor Roszak,1986: str 197).

Razumevanje Sajber prostora i Sajber prostornosti poinje konstituisanjem nove
opte stvarnosti koja vie nije tradicionalna realnost fizikog, opipljivog sveta. Svet privida
iznova postaje aktuelan, ali sada znaajno odreeniji i definisaniji od onoga zbog koga se
Sokrat uno sporio sa sofistima. Moemo rei da je paradigma privida sa mistinog,
magijskog, transcedentalnog, pod uticajem medija masovnih komunikacija, Interneta i
drugih komunikacionih tehnologija, preoznaena u elektronsku i tehnoloku reprodukciju
nove realnosti, onu ije osobine i pojavne oblike moemo birati. Generisana, virtuelna
realnost zajednice ubrzanog tehnolokog razvoja, digitalnog i elektronikog konteksta
podpomogla je hiperindividualizaciju savremenog drutava.
U Nadzirati i kanjavati Fuko tvrdi da je meu sredstvima za stvaranje pojedinaca
bila i institucija hijerarhijske, ili vertikalne komunikacije u zatvorima. Prema Fukoovom
miljenju, Zatvor mora da bude mikrokosmos jednog savrenog drutva u kom su
pojedinci izolovani u svojoj moralnoj egzistenciji, ali i ponovo ujedinjeni u jednom strogom
hijerarhijskom okviru, bez lateralnog odnosa, poto je komunikacija mogua samo u
vertikalnom smeru (1997: 238).
Po Aristotelovom shvatanju, snaga naroda je u njegovom broju. Bit upravljanja i
manipulisanja bila je u razjedinjavanju, dok savremenim upraviteljima, upravo, jedinstvo u
virtuelnom, svetu individualnih mrea i komunikacija, pomae u oblikovanju realnog
drutvenog interfejsa. Zapravo, oni postaju vlasnicima omasovljenih drutvenih potreba
komunikacije i interakcije na svim nivoima.
2. SAJBER PROSTOR I/ILI JAVNI PEOSTOR
etovanje ima jo jedno svojstvo zajedniko gotovo svim kompjuterskim mrenim
tehnologijama: ono kao da ini mesto nevanim! ... Paradoks je da su, teei da priblie
ljude, mrene tehnologije unele distancu izmeu ljudi na istoj lokaciji.
7

U ovakvim okolnostima, oito je izraena egzistencijalna odsutnost organske celine bia i
okruenja, ozbiljno je relativizovan pojam sabornosti i individualnosti, jer se sve moe
odvijati u nekakvim prostorima deregulacionih mogunosti. Sada, kao da smo objedinjeni u
samodovoljnosti!
Okarakterisan kao Nomadski prostor (uvakovi, M, 2005, str125.), bez potpune i konane
identifikacije identiteta kroz korisnika, jer je otvoren, potpuno se oglega u ije su ovce,
toga je i livada. Kako predstavlja povratnu vezu izmeu korisnikovog ulnog sistema i
kibernetske logike i kontrole u fenomenolokom smislu Sajber prostor suoava:
fiziki i simuliran prostor;
bie i nebie;

7
, : , 107/108, 78.
291
realno i simboliko vreme
8
.
Najvrednija sposobnost virtuelnog prostora jeste da je u mogunosti da poprimi
oblije i fizionomiju onoga to je u mati savremenog korisnika, drugim reima, kada se to
poeli, Sajber prostor postaje Mesto. Omestovljenje prostora je korak ka humanizaciji
virtuelnog i nestvarnog, ime bi se umanjile oigledne razlike meu simuliranim i stvarnim
ambijentima. Bezbednost i zatita kroz bivanje u virtuelnom okruenju predstavljaju oblike
osnovne egzistencijalne sigurnosti koja preporuuje i favorizuje takve prostore, naspram
realnih rizinih i nepredvidivih ambijenata svakodnevnice.
Strah, kao primarna emocija koja nastaje usled opaanja trenutne ili oekivanja
stvarne opasnosti i pretnje
9
, predstavlja, genetski programiranu reakciju na pretei stimulus
i veoma opredjeljujuu argumentaciju onih pobeglih u sigurnost Sajber prostora. Virtuelno
ne odaje utisak klaustrofobije niti bilo kakvih ogranienja mogunosti i delanja.
Frojd u svojim raspravama pretpostavlja da e potrebe deteta biti zadovoljene
akcijama drugih, a da je odrastanje proces kroz koji, normalno dete, ne prihvata pasivno
pomo i rizikuje sigurnost zarad spoznaje. Ono e se boriti da samo sebi priuti i zadovolji
potrebe. Upravo je to zadovoljenje potreba kljuna pozicija za individualno ostvarenje, koje
e biti izvesnije u svetu koji sami ureujemo i ija pravila sami normiramo.
elja se uobliava na relaciji zahtev-potreba gde je, zapravo, zahtev taj koji formira
udaljenje od mogunosti..
10

Ako korisniki interfejs to dozvoli, to mesto se moe oblikovati, prilagoavati,
menjati za pojedine prilike i u taj se prostor mogu pozvati i drugi korisnici. Oseaj
sigurnosti, komunikacije, kontrola pristupa, komfor, intimnost su sada osobine koje mogu
posedovati i virtuelne mree i nisu samo rezervisane za ambijente domova, spavaih soba,
ulica i trgova. Time Sajber prostor postaje nova forma interakcije. Oblik socijalne
komunikacije je po prvi put kontrolisan i visoko selektivan; u prilici ste da prihvatite ili
odbijete; da budete aktivni ili da posmatrate a da vas pri tom ne vide. Time Sajber prostor
postaje Drutvo individua objedinjenih u elji da odaberu i mogunosti da odbiju; drutvo u
kome je normalno imati svoje JA- svoje isprojektovano, parametarski definisano,
samodovoljno JA, koje nikome nije odgovorno.
Ideje savremenog pokreta Novog Metabolizma
11
, grupe japanskih arhitekata
proklamuju tezu o nepostojanju javnog prostora u svome osnovnom znaenju. Ne postoje
javni prostori, postoje jedino servisi - prostori rezervisani za opsluivanje ovekovih
aktivnosti. Javni prostori su nepotrebni jer su samo mesta za ugnjetavanje i obezvreivanje
individue.
Aplikativna alatka Undo je veliki problem realnog vremena. Neverovatna je
sigurnost imati jedan potez Undo! Kako ga obezbediti u realnom vremenu, teko je
odgovoriti, ali je Sajber prostor svojim konzumentima dozvolio jedan nepromiljen potez
bez posledice. Virtuelno je po elji konzumenta, a po irini njegovog uma, sa pravom
bezgraninih mogunosti i pogodnosti. Nudi mu da zaustavi vreme i dozvoljava beskrajno
razmiljanje pred kljune odluke i gestove i time ga ini srenim i uspenim.

8
uvakovi, M, 2005, str 125.
9
http://hr.wikipedia.org/wiki/Strah
10
Lakan, 1983, str 311.
11
K. Kitayama, Y. Tsukamoto, R. Nishizawa: 'Tokyo Metabolizing' ,2010.
292
3. ZAVRNA RAZMATRANJA
Virtuelno realne simulacije e, tako, omoguiti korisnicima akcije i gestove koje realno
drutveno i fiziko okruenje onemoguuje. Korisnici takve realnosti je ne razumevaju kao
suprotnost stvarnoj realnosti ve pre kao njeno proirenje. Bilo bi neprikladno virtuelnu
realnost nazvati bekstvom, poto je to to ona prua jedna alternativna realnost u kojoj biti
negde ne zahteva fiziku prisutnost i initi neto na proizvodi nikakve promene u fizikom
svetu i time nas liava svake odgovornosti.
Virtuekna realnost obavlja funkciju zatite subjekta ili korisnika od nedaa stvarnog.
Tehnologije ukljuene u proizvodnju virtuelne realnosti tee da zatvore pukotine kroz koje
nadire stvarno.
Sajber prostor postaje novi oblik zadovoljstva i sa svim pogodnostima i komforima
znaajna je pretnja Javnom prostoru.

Ako Bog ne postoji, je sve doputeno.
12

LITERATURA
[1] Zizek, S. What can psychoanalysis tell us about cyberspace?
www.psybc.com/pdfs/library/Psa_Cyberspace.pdf
[2] Kitayama K., Tsukamoto Y., Nishizawa R.: 'Tokyo Metabolizing' - Urban public spaces are
authoritaian devices for suppresing people, Tokyo, TOTO Publishing, 2010.
[3] , : 107/108, - :
, , 2003.
[4] , .: , , 1983.
[5] Roszak, T: The Cult of Information, Glasgow, Paladin, 1986.
[6] , : , , , 1997
[7] , .: . : ,
: , , 1973.
[8] , .: , Veles&Beton, , 2005.


12
. .
293

Zoran Ceki13, Damir Luni14
PROJECT TEAM EFFECTIVENESS IN CONSTRUCTION:
IMPACT FACTORS
Summary
Delphi method is applied to find inside and outside factors inside the construction
project management team which impact team effectiveness. Result of this research is
statistically approved consensus about most important project effectiveness factors for
construction project management team in Serbia.
Key words
Construction, Project team, Effectiveness, Delphi, Impact factor.
EFEKTIVNOST PROJEKTIH TIMOVA U GRAEVINARSTVU:
UTICAJNI FAKTORI
Rezime
Delhi metod je primenjen u istraivanju unutranjih i spoljanjih faktora koji utiu na
efektivnost projektnog tima u graevinarstvu. Rezultat ovog istraivanja je statistiki
potvren konsenzus o najvanijim faktorima efektivnosti projektnog tima na
graevinskim projektima u Srbiji.
Kljune rijei
Graevinarstvo, Projektni tim, Efektivnost, Delfi metoda, Uticajni faktori.


13
Professor, dr, Faculty of Construction Management, Union University, Cara Duana 62 - 64, Beograd, Serbia,
zoran.d.cekic@gmail.com,
14
MSc Student, UCL University College London, Bartlett Graduate School of Construction and Project
Management, Gower Street, London, UK

Naunostruni simpozijum
INSTALACIJE &ARHITEKTURA2011
294
1. INT
The
margins are
breakdown o
cooperative
Not
competitive
The i
organization
national in
industry it s
projects are
atmosphere
attain a hig
factors influ
work, in 19
identified fiv
effectivenes
teaming ski
leadership fi
Mode
effectivenes
Roles, Proce
TRODUCT
construction
low and risk
of the teamwo
e effort by the
finance. Not
advantage, bo
importance of
nal structures
scope (Naqui
seems that the
becoming inc
between team
gh level of tea
uence team dy
995 Michael L
ve factors ins
ss (Figure 1).
ills, and task
fit to be effecti
Fig
el by Rubin,
ss. It is somet
esses, and Int
ION
industry is v
is high. The
ork crucial to
e members of
strategy. Not
oth because it
f work teams
get more com
in & Tynan,
e team holds t
creasingly com
ms and the ne
am performan
ynamics and e
Lombardo an
side the team
It does not
skills, it mu
ive (Lombardo
gure 1- The T
Plovnick, an
times referred
terpersonal Re
very competit
competitive n
a highly succ
a group or tea
technology. I
is so powerfu
appears to be
mplex, and mo
2003). In lar
the key to bu
mplex and glo
ew roles being
nce, team lea
effectiveness.
d Robert Eich
and two facto
matter how g
ust have the s
o & Eichinger
T7 Model of Te
nd Fry (1977)
d to as the G
elationships. A
tive for the
nature of these
cessful projec
am to achieve
It is teamwork
ul and so rare
e gaining in st
ore and more
rge projects e
siness success
obal in scope,
g created tend
ader must hav
In an attempt
hinger develo
ors outside the
good a team
support from
r, 1995).
eam Effectiven
) is one of th
GRPI Model,
According to
contractor be
e participants
t. Teamwork
a common go
k that remains
(Lencioni, P.
trength as job
companies be
especially in
s. Because ma
, companies te
d to be team-
ve knowledge
t to understan
oped the T7 M
e team which
is on thrust,
the organiza
ness
he oldest mod
which stand
the GRPI Mo
ecause profit
may cause a
is defined as
oal.
s the ultimate
2002).
bs get bigger,
ecome multi-
construction
any jobs and
end to create
-oriented. To
e about what
d how teams
Model. They
impact team
trust, talent,
ation and the

dels of team
ds for Goals,
odel of Team
Effectivenes
the roles an
1977). Focu
the capabilit
responsibilit
of team eff
Collaboratio
which must
Figu
One
(2005). Acc
to demonstr
2. RES
Proje
US Air Forc
The objectiv
of experts b
feedback. D
(Dickey and
response. It
of Delphi m
is medium
Company ha
university an
ss, a team alw
nd responsibili
using on Team
ties of teams,
ties, and accou
fectiveness w
on. They th
be understood
ure 2 - Focusi
of the most in
ording to him
ate the hierarc
SEARCH M
ect Delphi wa
ce in the earl
ve of the study
by a series o
Delphi is an
d Watts, 1978
can represent
method depend
sized Serbia
as a lot of ex
nd school buil
ways should be
ities will beco
m Basics Katz
but there is a
untabilities (F
which they ref
heorize that th
d and actively
ing on Team B
nteresting mod
m, all teams ha
chical progres
METHOD:
s the name of
ly 1950s conc
y was to obta
of intensive q
iterative fore
8): anonymity
t the best forec
ds principally
an AEC (arch
xperience in p
ldings.
egin with a tea
ome clearer (R
zenbach and S
natural resista
Fig.2). LaFasto
fer to as the
here are five
y managed to i
Basics Model
dels of team ef
ave the potenti
ssion of team d
: THE DEL
f a study unde
cerning the us
ain the most re
questionnaires
ecasting proc
y; iteration w
cast available
on careful sel
hitecture, eng
ublic and priv
am level goal
Rubin, I. M.,
Smith (1993)
ance to movin
o and Larson
Five Dynam
fundamental
increase the li
Katzenbach
ffectiveness w
ial to be dysfu
development.
LPHI TECH
ertaken by the
se of expert o
eliable consen
s interspersed
cedure charac
with controlled
from consens
lection of the
gineering and
vate projects,
. After the go
Plovnick, an
assert most p
ng beyond ind
(2001) develo
mics of Team
elements or
ikelihood of ef
h and Smith (1
was developed
unctional. Pyr

HNIQUE
e Rand Corpor
opinion (Robi
nsus of opinio
d with contro
cterized by th
d feedback; an
sus of experts.
panel. Modul
d construction
mostly in co
295
al is defined,
d Fry, R. E.,
people realize
ividual roles,
oped a model
m Work and
components
ffectiveness.

993)
d by Lencioni
ramid is used
ration for the
inson, 1991).
on of a group
olled opinion
hree features
nd statistical
. The success
lor Company
n) company.
nstruction of
296
The Delphi method adopted in this research consisted of four rounds. In the first and
second rounds of Delphi questionnaire, it was intended to gather team effectiveness factors.
The second round of the questionnaire dealt with all the factors provided in the first round,
and experts were asked to state the importance of each factor. In the third round of
questionnaire, a list of factors with corresponding questions were presented, and the
respondants were requested to assess the suitability of three procurement routes (traditional,
D&B and Management Contracting) against each factor. In the fourth round of Delphi,
respondants were provided with results from round three. They were asked to reconsider
the scores of the utility factors and see whether they would adjust them.
3. RESULTS OF ROUND ONE AND TWO
The first round of Delphi questionnaire, accompanied by an invitation letter, was
sent to the panel members. In this round of Delphi, experts were asked to provide at least
five the most important factors that they considered to influence the team effectiveness on
D&B project. Six factors were consolidated to form a list of factors for the second round of
Delphi. In the second round of Delphi experts were asked to indicate the relative
importance of these six factors that had been identified in round one of Delphi survey,
using a simple 3-level scale: very important, important and not important. From the results
of Delphi round two questionnaires (Table 1), it was found that two out of six factors were
100% agreed by the panel of experts as very important.
Table 1. Delphi Round 2 Results
Team effectiveness selection factors Very important or
important (%)
1. Purpose of the project team 100
2. Clear team-oriented goals 100
3. Size of the project team 85,71
4. Complementary skills of team members 85,71
5. Decision making capacity 71,42
6. Communication 57,12

Two factors were agreed by 85,71% of the experts. One factor was agreed by
71,42% and one by 57,12% of the experts. Factors which had a frequency of less than 50%
would be excluded from our list of criteria.
4. DELPHI ROUND THREE AND FOUR
In the round three Delphi methods, experts were asked to enter a utility factor
against three procurement routes. The utility factor is a factor to indicate the degree of
suitability of each procurement system against each factor (Skitmore and Marsden, 1998;
Chan 1995). Respondents were asked to enter a score from 10 to 110 to eliminate the
occurrence of zero. An analysis was performed of the seven questionnaires received in
which the mean utility team effectiveness was computed (Table 2). To obtain a measure of
consistency, a statistical test was applied involving the calculation of a coefficient of
297
concordance (W) for the utility factor provided by experts using the SPSS computer
package. A concordance coefficient of 1 indicated that the seven experts all ranked the
factors identically. Utility factor of project criteria are sufficiently consistent at 0.05 levels
of significances ( < 0.05) or smaller for six factors.
The results of the Round 3 show that the experts had some difficulty in assessing
utility factor for the Purpose of the project team effectiveness factor (sig. level = 0,931),
Clear team oriented goals (sig. level = 0,717) and Size of the project team (sig. level =
0,465), in relation to the traditional, integrated and management procurement route. For the
round four, the experts were provided with feedback of the results obtained in round three.


Table 2 Concordance coefficient in Round 3

Team Effectiveness
Factors
Average Utility Factors
Traditional Integrated Manage-
ment
Kendall Sig.
1. Purpose of the
project team
82,8% 98,5% 97,1% 0,026 0,931
2. Clear team-oriented
goals
92,8% 95,7% 95,7% 0,041 0,717
3. Size of the team 84,2% 90% 91,5% 0,081 0,465
4. Complementary
skills of members
82,8% 92,8% 95,71% 0,226 0,028
5. Decision capacity 65,71% 77,1% 81,4% 0,316 0,024
6. Communication 52,8% 58,5% 67,1% 0,382 0,032

Table 3 Concordance coefficient in Round 4

The average of the utility factors of the seven experts for each procurement system
against each factor and the respondents own score in the round three were shown. The
respondents were asked to re-assess their score in the light of the average values scored by
the panel of experts. The consistency of the utility factors was again computed using the
SPSS package to calculate Kendall coefficient of concordance.

Team Effectiveness Factors
Coefficient of
concordance (W)
Significance level
Round 3 Round 4 Round 3 Round 4
1. Purpose of the project team 0,026 0,589 0,931 0,005
2. Clear team-oriented goals 0,041 0,462 0,717 0,021
3. Size of the project team 0,081 0,487 0,465 0,010
4. Complementary member skills 0,226 0,638 0,028 0,002
5. Decision making capacity 0,316 0,674 0,024 0,003
6. Communication 0,382 0,412 0,032 0,019
298
The results of level of significance for all factors in round four are shown at table
3.The concordance analysis shows that consistancy of the experts ranking for team
effectiveness factors had improved over the successive round. The results of the Round 4
show the utility factors of six team effectiveness factors were sufficiently consistent at 0.05
levels of significance or smaller. That means that the panel of experts had statically
significant consensus on the weighting of utility factors for all of the six project team
effectiveness factors in relation to traditional, integrated and management route.
5. CONCLUSION
Four Delphi rounds were conducted in this study. A set of exclusive factors of the
team effectiveness in construction project was identified following the first two rounds of
the Delphi. The last two rounds of the Delphi were to derive a statistically significant
consensus on the weighting of the utility factors for project effectiveness for traditional,
integrated and management procurement routes . Future research may be conducted by
including utility factors for some more procurement routes.
REFERENCES
[1] Adams, S. (1999) Update on design and build. Architect Journal, 3 June, 46-8.
[2] AGC (1991) Partnering A Concept for Success, Associated General Contractors, Washington.
[3] Barret, P. and Sexton, M. (1998) Integrating to Innovate, Report for the Construction Industry
Council.
[4] Belbin, M.R. (1993) Team Roles at Work, Butterworth-Heinemann, London.
[5] Bennet, J., Pothecary, E. and Robinson G. (1996) Designing and Building a World Class
Indiustry, Centre for Strategic Studies, Reading University.
[6] Chan, A.P.C (1995) Towards an expert system on project procurement. Journal of
Construction Procurement, 1(2), 124-49.
[7] Dainty, A.R.J. and Moore D.R. (2000) The performance of integrated D&B project teams in
unexpected change
[8] Dickey, J.; Watts, T.: Analytic Techniques in Urban and Regional Planning, McGraw-Hill,
New York, 1978
[9] Downing, M. (1998) Design and build: a specialist contractors view. Construction Manager ,
November, 21.
[10] Gattorna, J.L. and Walters, D.W. (1996) Managing The supply Chain: A Strategic
Perspective, Macmillian, London.
[11] Katzenbach, J. R., & Smith, D. K. (1993). The wisdom of teams: Creating the high-
performance organization. Boston: Harvard Business School Press.
[12] LaFasto, F., & Larson, C. (2001). When teams work best: 6000 team members and leaders tell
what it takes to succeed. Thousand Oaks, CA: Sage.
[13] Lencioni, P. (2002). The five dysfunctions of a team: A leadership fable. San Francisco:
Jossey-Bass.
[14] Lombardo, M. M., Eichinger, R. W. (1995). Team Architect users manual. Minneapolis,:
Lominger Limited.
[15] Maylor, H. (1996) Project Management, Pitman, London.
[16] Moorre, D.R. and Dainty A.R.J. (1999) Integrated project teams performance in managing
UCEs. Team Performance Management Journal, 5(7), 212-22
[17] Naquin, C. E., & Tynan, R. O. (2003). The team halo effect: Why teams are not blamed for
their failures. Journal of Applied Psychology, 88, 332-340.
299
[18] Robinson, J. B. L.: Delphi Technology for Economic Impact Assessment, Transportation
Engineering, 117, 3, 1991
[19] Rubin, I. M., Plovnick, M. S., & Fry, R. E. (1977). Task oriented team development. New
York: McGraw-Hill.
[20] Saxon, R. (2000) Special Report: design and build. Architect Journal, 3 February.
[21] Smit, J. (1995) Projecting success. New Builder, 17 March.
[22] Skitmore, M. And Marsden, D. E. (1998) Which procurement system? Towards a universal
procurement selection technique. CME, 6, 71-89.
[23] Wiggins, J., (1985) ESA Safety Optimization Study. Hernandez Engineering, HEI-
685/1026, Houston, TX

prijatelji simpozijuma

2728oktobar2011.


ARHITEKTONSKIFAKULTETBEOGRAD
REHAU
BUCK
ACO
hiCAD
LKVCENTAR
NESCommunications
SmartkoGroup
FOCUSComputers
ROCKWOOL