1.

UVOD Elektroenergetski sistem BiH, kao i elektroenergetski sistemi (EES) u ostalim dravama Evrope i Svijeta, prije uvoenja slobodnog trita elektrinom energijom, sastojali su se iz: proizvodnog sistema, prenosnog sistema, distributivnog sistema i potronje i bili su ureeni i upravljani vertikalno. U takvom EES, tok energije u distributivnom sistemu tekao je samo u jednom smijeru, tj. od mjesta preuzimanja energije (transformatorske stanice izmeu prenosnog i ditributivnog sistema) preko uglavnom radijalnih vodova i transformatorskih stanica do potroaa. Nakon uvoenja slobodnog trita elektrine energije, osnovne komponente EES su ostale iste, ali je sada ureenje i upravljanje EES iz vertikalnog prelo u horizontalno (slika 1). Proizvodni sistem Prenosni sistem Distributivni sistem Potronja

Slika 1. Osnovne komponente EES

Pored uvoenja slobodnog trita elektrine energije dolo je i do pojave distribuiranih generatora. Pojavom distribuiranih generatora, koji se prikljuuju direktno na distributivnu mreu, dolazi do promjene smijera tokova snaga u distributivnom sistemu. Pored promjene tokova snaga u samoj distributivnoj mrei, dolazi i do pojave da distributivni sistem predaje aktivnu snagu u prenosni sistem. Sada distributivna mrea nije vie samo pasivan lan, nego postaje aktivan elemenat EES. 1.1. ta su to distribuirani generatori? Postoji vie definicija i objanjenja ta su to distribuirani ili disperzni generatori, zavisno od drave do drave i njihovih zakonskih ureenja EES i razliitih tehnolokih standarda. Uglavnom pod distribuiranim generatorima se podrazumjevaju generatori manjih snaga, koji se prikljuuju direktno na distributivnu mreu i koji za pogon koriste obnovljive izvore energije ili vikove energije iz nekog drugog tehnolokog (proizvodnog) procesa, npr. viak tehnoloke pare iz gradskih toplana. Samo ime distribuirani generator ili disperzni generator nastalo je zbog toga to su izvori energije koje oni koriste ratrkani po cijelom teritoriju EES, tako da imamo pojavu velikog broja malih elektrana koje nisu centralizovane nego su nairoko rasporeene po cijelom EES, zavisno od izvora energije koji koriste [1]. Snaga distribuiranih generatora je u praksi definisana naponskim nivoom na koji se oni prikljuuju (tabela 1). Takvu definiciju snage treba uzeti kao neki okvirni nivo, a ne kao neko strogo definisano pravilo.
Tabela 1 Naponski nivoi i granica snage distribuiranih generatora [7]

Tehnika preporuka za prikljuenje malih elektrana na elektroenergetski sistem JP EP BiH definie pojam distribuiranih generatora na slijedei nain [13]: mE su postrojenja koja u elektrodistributivnu mreu isporuuju svu proizvedenu elektrinu energiju ili viak proizvedene elektrine energije po podmirenju vlastitih potreba, najvee pojedinane ili ukupne snage 5 MW. mE su : Mali termoenergetski objekti u kojima se istovremeno proizvodi elektrina i toplotna energija, kao rezultat visoke energetske produktivnosti ( mTE ), Male hidroelektrane ( mHE) i Male elektrane na vjetar ( mVE). Gdje su: mE (male elektrane) = distribuirani generatori (distribuirane elektrane) 1.2. Razlozi koji su doveli do pojave distribuiranih generatora Ne postoji samo jedan razlog zbog kojeg je dolo do pojave distribuiranih generatora, nego je to uglavnom splet veeg broja razloga i okolnosti, a to su [1]: - energetska kriza u svijetu, nastala zbog veoma malih preostalih rezervi fosilnih goriva, izazvala je aktuelizaciju koritenja obnovljivih izvora energije, - poveanje ekoloke svijesti na globalnom nivou i pokuaj da se smanji emisija CO2, - pokuaj da se dostigne to vea energetska efikasnost i iskoristivost energije uopte, - uvoenjem slobodnog trita i slobodnog pristupa distributivnoj mrei otvorile su se mogunosti manjim investitorima da svoj kapital uloe u male elektrane, - manja cijena izgradnje malih elektrana i bre vrijeme njihovog putanja u rad, - lake je pronai prihvatljivu lokaciju za malu elektranu nego za veliku konvencionalnu elektranu, - proizvodnja se moe pribliiti potroaima tako da se znatno smanjuju trokovi prenosa i dr. 1.3. Obnovljivi izvori energije U novom izvjetaju organizacije United Nations Environment Programme (UNEP) navodi se slijedee [14]: - Obnovljivi izvori energije sve se vie koriste kao glavna alternativa fosilnim gorivima koja su odgovorna za velike emisije staklenikih plinova. - Na kraju 2005 godine instalirana snaga obnovljivih izvora energije bila je oko 182 GW. Novi izvjetaj (Renewables Global Status Report 2007) [14] udruenja REN21, kae da je trenutno u svijetu instalirano oko 4.300 GW snage ukupno, a od toga oko 240 GW dolazi iz istih obnovljivih izvora energije (bez velikih hidroelektrana), i time se izbjegava emisija od oko pet gigatona ugljika u atmosferu. To je oko 32-postotni rast obnovljivih izvora energija u manje od dvije godine to je vrlo ohrabrujue za trite obnovljivih izvora energije. U obnovljive izvore energije spadaju: - energija vjetra, - energija vode (hidropotenicijali na kojima su izgraene male hidroelektrane do 5 MW), - energija sunca, - geotermalna energija, - biomasa, - energija mora (plima i oseka) i dr.

1.4. Vrste distribuiranih generatora Distribuirani generatori se razlikuju po vrsti energenta koji koriste. Ovdje su navedene neke vrste distribuiranih generatora koji su trenutno najee u upotrebi u svijetu: - kombinovane toplane-elektrane (kogeneracija) - male hidroelektrane - vjetroelektrane na kopnu - vjetroelektrane na moru - solarne elektrane - gasne elektrane (na prirodni zemni gas) - elektrane koje koriste biomasu (biomasa drvo, slama i ostale materije organskog porjekla) - elektrane koje koriste biomasu - biogas (biogas se dobija raspadanjem organskih materija) - geotermalne elektrane 1.5. Postojei (instalirani) kapaciteti u svijetu i BiH U tabeli 2. prikazani su postojei instalirani kapaciteti u svijetu (dati u MW), tabela 3 pokazuje vrste i snage instaliranih distribuiranih generatora, dok je u tabeli 4. prikazan instalirani kapacitet vjetroelektrana do januara 2000. Na slici 2. prikazan je odnos instaliranih distribuiranih generatora u odnosu na ukupan instalirani proizvodni kapacitet za nekoliko zamalja Evrope i Australiju.
Tabela 2. Postojei instalirani kapaciteti distribuiranih generatora dati u MW do 2000.godine [1]
Drava Ukupan instalirani kapacitet distribuiranih generatora Ukupan instalirani kapacitet sistema Maksimalno optereenje (potronja) u sistemu Odnos distribuirane proizvodnje u odnosu na ukupan instalirani kapacitet sistema u %

Australija Belgija Danska Francuska Grka Italija Nizozemska Poljska panija UK

5 224 1 938 3 450 1 753 43 3 708 5 280 5 008 4 000 5 977

42 437 14 693 12 150 114 500 9 859 70 641 18 981 33 400 50 311 68 340

29 841 11 972 6 400 68 900 6 705 43 774 12 000 23 500 27 251 56 965

12,3 13,2 28 2,5 0,4 5,2 28 15 8 8,7

Slika 2. Odnos instaliranih kapaciteta distribuiranih generatora u odnosu na cjelokupnu instaliranu proizvodnu snagu EES zemalja Evrope i Australije do 2000.godine [1] Tabela 3. Snage instaliranih distribuiranih generatora u svijetu zavisno od vrste energije (MW) do 2000.godine [1]
Drava Dizel i gas Kogeneracija Vjetar Para Hidro Solarne Ostale (npr. otpad)

Australija Austrija * Belgija eka Danska Francuska ** Njemaka Grka Indija Italija Norveka Poljska panija UK

718 214 977 610

1747 70 1174 2000 435 2800 3 766 4736 3000 2500 3732

5 13,3 5 1450 8 1545 40 970 34 427 330

2754 616 97 450 3333 155 2159 37 2008 1500 1494 0,7 1938 250 904 252 80 421

17 32 5

492

* Samo elektrane do 10MW ** Samo elektrane prikljuene na mreu naponskog nivoa do 20kV Tabela 4. Instalirani kapaciteti vjetroelektrana u MW do januara 2000 [1]

Njemaka Danska panija UK Ukupno Evropa Sjeverna Amerika Indija Ostali Ukupno u svijetu

3 899 1 761 1 131 351 8 349 2 617 1 062 427 12 455

Podaci za instalirane kapacitete vjetroelektrana iz 2005.godine, govore slijedee [14]: U Europskoj uniji je 2005 instalirano 6183 MW novih vjetroelektrana, a time je pet godina prije roka postignut cilj unije da se do 2010 godine instalira barem 40 GW vjetroelektrana. U zadnjih deset godina svake se godine snaga instaliranih vjetroelektrana poveavala za u prosjeku 32% na podruju cijele Europske unije. Pet najveih trita energije vjetra u Europskoj uniji u 2005 godini su Njemaka (1808 MW), panjolska (1764 MW), Portugal (500 MW), Italija (452 MW) i Ujedinjeno kraljevstvo (446 MW). Nakon 2005 godine dvije zemlje unutar Europske unije imaju instalirano vie od 10 GW vjetroelektrana (Njemaka sa 18428 MW i panjolska sa 10027 MW), a pet ih ima vie od jednog gigawata (Danska 3122 MW, Italija 1717 MW, Ujedinjeno kraljevstvo 1353 MW, Nizozemska 1219 MW i Portugal 1022 MW). Ukupno instaliranih 40504 MW vjetroelektrana daje godinje u prosjeku oko 83 TWh elektrine energije, a to je 2.8% potronje elektrine energije u Europskoj uniji 2004 godine. U Hrvatskoj u rad su putene dvije vjetroelektrane i planirana je izgradnja jo nekih kapaciteta, a podaci o njima dati su u tabelama 5 i 6.
Tabela 5. Instalirani i u rad puteni kapaciteti vjetroelektrana u Hrvatskoj [17]

Lokacija Ravna Pag Trtar - Krtolin

Broj vjetrogeneratora 7 14

Snaga vjetrogeneratora 850 kW 1000 kW

Ukupna instalirana snaga 5,95 MW 14 MW

Broj radnih sati 1600 2200

Investitor Valalta Valalta Enersys Konar

Tabela 6. Planirane i u raznim fazama izgradnje vjetroelektrane u Hrvatskoj [17] Predvien Lokacija Broj Ukupna poetak gradnje vjetrogeneratora instalirana snaga Vratarua Senj 22 66 MW 2007. iarija 34 80 MW 2008. Ponikve - Ston 17 34 MW 2007. Pometeno brdo - Klis 16 16 MW 2006.

Ostvare li se svi najavljeni projekti, Hrvatska e ve 2010. godine raspolagati sa est vjetroelektrana ukupne snage 171,65 MW, a kako ukupna instalirana snaga elektrana iznosi 3745 MW, radilo bi se o 4.5% instalirane snage iz vjetroelektrana [17]. U BiH stanje ve instaliranih ditribuiranih generatora prikazano je u tabeli 7. [6, 10, 11, 24,].
Tabela 7. Instalirani kapaciteti distribuiranih gneratora u BiH

Vrsta i vlasnitvo EP BiH male hidroelektrane EP RS male hidroelektrane Privatne male hidroelektrane Global Ispat industrijska elektrana

Broj elektrana 8 5 11 1

Instalisana snaga 19,82 MW 14,08 MW 12 MW 16,5 MW

Hidroenergetski potencijali BiH [8]: ukupni procijenjeni tehniki hidropotencijal u BiH je oko 23.395 GWh/god od toga ukupni procijenjeni tehniki potencijal malih hidroelektrana (mHE) je oko 2.599 GWh/god U BiH za sada nema niti jedne vjetroelektrane, ali su najavljeni neki projekti u okolini Mostara (Podveleje) [26], gdje bi trebalo biti instalirano nekoliko vjetroelektrana ukupne snage 60 MW. Energija vjetra u BiH, prema nekim istraivanjima, procjenjuje se na oko 600 MW. Na slici 3. prikazan je izgled vjetroelektrane, male hidroelektrane sa hidrogeneratorom i bilans snaga proizvodnje i potronje u JP EP BiH.

Vjetroelektrana [17]

Protona mala hidroelektrana i hidrogenerator [11]

Bilans proizvodnje i potronje elektrine energije u JP EP BiH [10]

Slika 3.

2. TEHNIKI UTICAJ DISTRIBUIRANIH GENERATORA NA DISTRIBUTIVNU MREU Pored neospornih pozitivnih uticaja distribuirane proizvodnje, pogotovo ako te uticaje posmatramo sa strane uticaja na okolinu, prikljuenje distribuiranih generatora na distributivnu mreu izaziva i razne probleme tehnike prirode, koji e ovdje biti samo nabrojani i ukratko opisani, dok e neki od njih biti posebno i detaljno obraen u glavnom dijelu ovog diplomskog rada (poglavlje 4.). 2.1. Uticaj na tokove snaga Distributivna mrea je u veini sluajeva radijalna i izgraena mnogo godina ranije, tako da prilikom njezine gradnje nije bilo planirano prikljuenje distribuiranih generatora na nju. Tokovi snaga u distributivnim mreama, bez distribuiranih generatora, teku u jednom smjeru, tj. od mjesta preuzimanja energije (transformatorske stanice izmeu prenosne i distributivne mree), pa do potroaa. Nakon prikljuenja distribuiranih generatora na distributivnu mreu, [1] dolazi do promjene smjerova u tokovima snaga i moe se rei da distributivni vodovi postaju dvostrano napajani vodovi. Tokovi snaga u distributivnoj mrei sa i bez distributivnih generatora prikazani su na slikama 4.a. i 4.b. Ako je distribuirani generator prikljuen blizu mjesta velike potronje, onda e sva aktivna snaga koju generator proizvede biti odmah potroena i praktino e se smanjiti potreban put koji energija treba prei do potroaa, a time se smanjuju i gubici u distributivnoj mrei. Ali ako je distribuirani generator ili grupa njih prikljuen na kraju radijalnog voda, distributivne mree koja je slabo optereena (najei sluaj u praksi), tada je mogue da distribuirani generator proizvede vie energije, nego to je potroai mogu potroiti, tako da dolazi do pojave da distributivna mrea predaje aktivnu snagu u prenosni sistem (to nije uobiajeni tok snaga). A poto je distribuiranu proizvodnju teko kontrolisati i njome upravljati na konvencionalan nain, tada taj problem itekako dobija na znaaju. Lako se moe desiti da u mreama koje nisu imale problema sa preopteretivou, nakon prikljuenja distribuiranih generatora, te mree rade blizu svojih gornijh prenosnih optereenja. [1]

Slika 4.a. Tokovi snaga u distributivnom sistemu bez distribuiranih generatora [1]

Oznake: CHP kombinovana toplana-elektrana (kogeneracija), A asinhroni generator, S sinhroni generator, pv fotonaponske elije, P aktivna snaga, Q reaktivna snaga

Slika 4.b. Tokovi snaga u distributivnom sistemu sa distribuiranim generatorima [1]

2.2. Uticaj na naponske prilike u distributivnoj mrei Svaki distributivni sistem ima obavezu da svoje potroae snabdijeva elektrinom energijom odreenog kvaliteta. Jedan od zahtjeva, koje svaka distribucija mora da ispuni, je da se naponski nivo kod svakog potroaa odrava konstantnim tj. napon moe da varira u standardom propisanim granicama ( npr. 5 %). Svaka drava ima standarde koji propisuju naponske nivoe u distributivnom sistemu, u BiH to su: 35kV, 10(20)kV i 0,4kV. Jedan od naina odranja napona u odreenim granicama, kako prilikom maksimalnog optereenja (maksimalne potronje), tako i prilikom minimalnog optereenja (minimalne potronje) je pomjeranjem tufe regulacionih transformatora. Vodovi u distributivnim mreama su radijalni i naponske prilike du jednog takvog voda prikazane su na slici 5.

Slika 5. Pad napona du distributivnog radijalnog voda, zavisno od optereenja (potronje)

Ako sada na distributivnu mreu prikljuimo distribuirani generator na kraju voda, kao na slici 6. doi e do promjene naponskih prilika na vodu.

Oznake: A A-B B-C C-D D-E

napon se odrava konstantnim pomou regulacionog transfornatora pad napona, zbog potronje, du srednjenaponskog (SN) voda porast napona zbog pomjeranja tufe na SN/NN transformatoru pad napona u SN/NN transformatoru pad napona na niskonaponskom (NN) vodu

Slika 6. Distributivni vod sa distribuiranim generatorom i naponske prilike du voda [1]

Najvee promjene u mrei se osjeaju kada je distributivna mrea veoma malo optereena, tako da snaga koju proizvodi distribuirani generator ne moe biti potroena u samoj distributivnoj mrei, nego snaga tee prema prenosnom sistemu. Do promjene naponskih prilika dolazi i zbog toka reaktivne snage u ditributivnoj mrei, npr. ako sinhroni generator radi u poduzbuenom sistemu ili ako je na mreu prikljuen nekompenzirani asinhroni generator (kome je reaktivna energija potrebna da bi uopte mogao raditi). [1] Ono to se mora uzeti u obzir prilikom prorauna distributivnih [5] mrea je odnos X/R, jer kod distributivnih mrea ne moemo zanemariti aktivnu otpornost kao kod prenosnih mrea, u obzir moramo uzeti i induktivnost ali zato moemo zanemariti kapacitivnost distributivnih vodova, tako da distributivne vodove moemo modelovati impedansom Z = R + jX. (Slika 7.)

Slika 7. Distributivni vod modelovan impedansom Z

Vidimo da na vodu dolazi do pada napona zbog postojanja impedanse voda ( Z ) i taj pad mogue je raunati prema formuli: P R + Q2 X (2.1) V = 2 V2

2.3. Poveanje snage kratkog spoja Distribuirani generator prikljuenjem na distributivnu mreu poveava snagu kratkog spoja mree, tako da se moraju ponovo razmotriti i najvjerovatnije izmjeniti zatitne mjere koje su ve postojale u distributivnoj mrei. Ako pojavu poveanja snage kratkog spoja posmatramo sa aspekta kvaliteta elektrine energije, onda je to pozitivna pojava. Jer vea snaga kratkog spoja distributivne mree znai i da je bolji kvalitet elektrine energije u toj mrei. [1] 2.4. Kvalitet elektrine energije Postoje dva aspekta sa kojih se moe posmatrati kvalitet elektrine energije, a to su [3]: 1. varijacije napona zbog tranzijentnih pojava u sistemu i 2. harmonijska distorzija napona u distributivnoj mrei. Distribuirani generatori mogu i poboljati i pogorati kvalitet elektrine energije u distributivnoj mrei, zavisno od njihove snage i vanosti u toj mrei.. Zatita Potrebno je uoiti nekoliko razliitih aspekata kada se posmatra zatita [1]: 1. Sama zatita distribuiranog generatora i cijele male elektrane 2. Zatita od kvarova u distributivnoj mrei od struja kratkog spoja koje su znaajno poveane zbog prikljuenja distribuiranog generatora 3. Zatita od pojave ostrvskog rada 4. Uticaj distribuiranog generatora na ve postojeu zatitnu opremu u distributivnom sistemu Svi ovi aspekti izazivaju dodatna ulaganja u adaptaciju sistema zatite, nakon prikljuenja distribuiranih generatora. Stabilnost sistema Distribuirani generator kada se prikljui na distributivnu mreu postaje aktivan dio cjelokupnog sistema i ima manji ili vei uticaj na stabilnost tog sistema, zavisno od same njegove snage, mjesta gde je prikljuen, jaine konzuma u njegovoj blizini i sl. Ako je distribuirani generator prikljuen na jaku mreu (veliki konzum) i ako je njegov uticaj takav da se moe posmatrati samo kao objekat koji proizvodi kWh iz obnovljivih izvora energije, onda je njegov uticaj na tranzijentnu stabilnost zanemariv. Tj. ako doe do poremeaja (kvara) u distributivnoj mrei koji za posljedicu ima pad napona u mrei, tada e doi do ubrzanja rotora distribuiranog generatora (koji nastoji da nadoknadi pad napona) sve dok ne proradi zatita generatora i doe do njegovog ispadanja sa mree. Kada se prilike u mrei vrate u normalu, relej koji je satavni dio eme upravljanja distribuiranog generatora poslae signal i doi e do ponovnog automatskog ukljuenja generatora na mreu. Najvea teta u tom sluaju je period (vrijeme) u kojem nema proizvodnje elektrine energije od strane distribuiranog generatora. [1] Ali ako je generator prikljuen na slabu mreu (mali konzum) tada on ima itekako veliki uticaj na tranzijentnu ugaonu stabilnost distributivne mree. Promjene u takvoj mrei moe izazvati i samo ukljuenje ili iskljuenje generatora na mreu, kao i reim njegovog rada. Zavisno od take prikljuenja distribuiranog generatora i njegove snage distribuirani generator ima manji ili vei uticaj i na cjelokupan EES.

10

Ekonomski uticaj distribuiranog generatora na distributivni sistem Sa ekonomskog stajalita, distribuirani generatori mogu poveati ili smanjiti gubitke u distributivnoj mrei tako da mogu uticati i negativno i pozitivno na ekonomske rezultate distributivnih kompanija. Dakle ako su distribuirani generatori prikljueni na distributivnu mreu koja ima veliki konzum, smanjie se put potreban da energija doe do potroaa i samim time e se smanjiti i trokovi koje izazivaju gubici u mrei, dok je sasvim suprotna slika ako je distribuirani generator prikljuen na mreu malog konzuma, tada se gubici u distributivnoj mrei poveavaju na znaajan nivo i praktino su distributivne kompanije na gubitku. Trenutno, distribuirani generatori nemaju ulogu regulatora napona u mrei, mada bi se to moglo urediti odreenim mrenim pravilima tako da tokom velikih (vrnih) optereenja (potronje) generator u mreu injektira reaktivnu snagu (Q), a tokom minimalnog optereenja mogao bi reaktivnu snagu da vue iz mree. Takav pokuaj ureenja rada distribuiranih generatora uveden je u Danskoj za generatore koji su instalirani u kombinovanim toplanamaelektranama (kogeneraciji). U stvari uraeno je slijedee: distribuirani generatori rade u tri reima (tri razliita faktora snage) zavisno od doba dana. Tokom perioda vrnog optereenja generatori u mreu injektiraju reaktivnu snagu, dok u periodu slabog optereenja (male potronje) generatori rade sa jedininim faktorom snage ili ako je to potrebno u poduzbuenom reimu (vuku reaktivnu snagu iz mree).[1] Zatitna tehnika i ostala oprema u distributivnim mreama prikljuenjem generatora vie nije adekvatna ni po snazi niti po parametrima na koje je podeena zatita, te su zbog toga potrebna dodatna finansijska ulaganja. Uticaj distribuiranih generatora na prenosni sistem Uticaj na prenosni sistem takoe moe biti pozitivan, ako se problem postavi na taj nain da e tokom vrha potronje (vrnog optereenja) zbog rada distribuiranog generatora biti potrebno manje snage preuzeti iz prenosnog sistema, tako da e se i na prenosnim vodovima (zbog manje potranje) smanjiti prenos snage. Taj uticaj moe biti veoma znaajan ako imamo prenosne vodove koji rade na gornjoj granici svoga kapaciteta. Takoe taj uticaj moe biti i negativan, npr. ako tokom vrha potronje iz nekog razloga distribuirani generator prekine proizvodnju (ispadne sa mree), tada naglo poraste snaga koja se povlai iz prenosnog sistema koji je u tom periodu ve ionako optereen i radi na granici svoga kapaciteta. [1] Uticaj distribuiranih generatora na proizvodni sistem Ovdje pod proizvodnim sistemom podrazumjevamo velike konvencionalne elektrane koje su centralizovane oko velikih izvora energije (rudnici ili velike akumulacije). Distribuirani generatori mogu umanjiti potranju za izlaznom snagom velikih elektrana, ali sistem upravljanja postaje nesigurniji, jer je sada tee procijeniti stanje i potrebe u EES. Tako da sistem operator koji upravlja EES zbog nemogunosti upravljanja distirbuiranim generatorima na nain kojim upravlja velikim elektranama mora u sistemu uvijek imati dodatne rezerve u odnosu na sistem bez distribuiranih generatora kako bi odrao cjelovitost i integritet EES. Nesigurnost koju izazivaju distribuirani generatori u EES moe se opisati na nain da je teko predvidjeti njihovu mogunost proizvodnje u svakom trenutku, prvenstveno zbog izvora energije koje oni koriste (vjetar, sunce itd.), tako da se predvianja proizvodnje vre na osnovu meterolokih izvjetaja koji ne moraju biti tani. [1]

11

Naini i metode analize Analiza stabilnosti i uticaj distribuiranih generatora na distributivne mree, vri se pomou do sada poznatih naina i metoda, a to su: proraun tokova snaga; proraun kvarova (proraun kratkih spojeva); studije stabilnosti ( proraun stabilnosti malih i velikih poremeaja, statika i tranzijentna stabilnost). U ovom radu, za analizu stacionarnog stanja, bie koriten progranski paket PSAT, pomou kojeg e se, na modelu testne mree, ilustrovati uticaj disatribuiranih generatora na distributivni sistem.

12

3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE RADA GENERATORA Distribuirani generatori, koji su danas u upotrebi, su u stvari konvencionalne rotacione maine, tj. sinhroni ili asinhroni generator ili u nekim sluajevima to su strujni sklopovi sainjeni od energetske elektronike. Ako uporedimo sinhroni generator koji se koristi u velikoj konvencionalnoj elektrani i sinhroni generator koji se koristi u distribuiranoj proizvodnji, mogu se uoiti velike razlike u nainu rada, kontrole i nainu prikljuenja tih generatora. Zbog toga, razliit je i njihov uticaj na EES. Sa druge strane asinhrone maine veoma su este i nairoko su rasporeene po cijelom EES, ali se uglavnom koriste kao motori a veoma rijetko kao generatori. Energetska elektronika koristi se za konverziju energije koja se dobija iz fotonaponskih elija, gorivih elija i sl., ali koriste se i kao pretvarai koji slue za upravljanje rotacionim mainama. Na slici 8. prikazan je distribuirani generator prikljuen na radijalni distributivni vod , koji je preko regulacionih transformatora prikljuen na prenosni sistem. Potroai su vezani na distributivni vod na razliitim mjestima.

Slika 8. Distribuirani generator prikljuen na radijalni distributivni vod [1]

Kada imamo distributivne mree koje su komplikovanije od ove, radi lakeg prorauna cijeli distributivni vod moe se zamijeniti ekvivalentnom impedansom (slika 8) koja je vezana na krutu mreu (V=const i f=const). Ako proraun vrimo u per unit sistemu, tada je moduo ove impedance jednak recipronoj vrijednosti snage kratkog spoja mree na mjestu prikljuenja generatora, kada na nju nije prikljuen distribuirani generator. Podrazumjeva se da odnos X/R mora biti poznat.

13

3.1. Sinhroni generator Sinhroni generator sa stanovita izbora modela za proraun stabilnosti i energetskih prilika u mreama je jedan od najkomplikovanijih elemenata mree. Dinamika sinhronog generatora ukljuuje razliite mehanike, elektrine i magnetne komponente koje treba uzeti u obzir prilikom prorauna. Dodatno, na dinamiku sinhronih generatora utie i sprega izmeu sistema i generatora, kao i sprega sa pogonskim sistemom koji imaju svoje (sopstvene) dinamike karaktristike. Brzina obrtanja rotora (sinhrona brzina) moe se raunati prema formuli 60 f n= (3.1) p gdje je: n - brzina obrtanja rotora (sinhrona brzina), f - frekvencija EES (50 ili 60Hz) p- broj pari polova Postoje razlike u konstrukciji rotora, koje takoe unose dodatne probleme pri preciznim proraunima, tako da razlikujemo rotore sa istaknutim i rotore sa neistaknutim polovima, zavisno od brzine obrtanja za koju su predvieni. Veliki generatori koji rade na paru (turbogeneratori) vrte se brzinama od 3000 ob/min i izrauju se kao rotori sa neistaknutim polovima (cilindrini rotor) i jednim parom polova namotaja, dok se generatori koji se koriste u hidroelektranama (hidrogeneratori) izrauju sa rotorima se istaknutim polovima i vie pari polova namotaja, zbog manjih brzina vrtnje. [1] Dinamiku sinhronih generatora moemo razdvojiti na segmente elektromehanikih i elektromagnetnih prelaznih pojava, koje meusobno djeluju jedna na drugu ali se mogu aproksimirati odvojeno.[2] Elekromehanike pojave modelujemo preko jednaina obrtnih masa [2]: d 2 m d J + DD m = M t M e (3.2) 2 dt dt gdje su: m - mehaniki fazni ugao rotora, mjeren u odnosu na referentnu osu, koja se obre sinhronom brzinom [rad] J - aksijalni moment svih obrtnih masa sveden na osovinu generatora [kgm2] DD - priguni koeficijent generatora [kgm2/s] M t - mehaniki moment turbine [Nm] M e - elektrini moment generatora [Nm] Ako gornju jednainu podjelimo sa S Gn s gdje je S Gn nazivna snaga generatora u [VA], a s sinhrona kruna uestalost u [rad/s], onda dobijamo formulu: DD d 2 H d 2 2 + ( Pt Pe ) = 0 (3.3) s dt S Gn S dt gdje je: H vremenska konstanta inercije, koja se u praktinim primjenama rauna kao 2 (mD 2 ) N n 10 9 [MWs/MVA], a gdje su: mD 2 -aksijalni moment inercije svih H = 1,37 S Gn obrtnih masa sveden na osovinu generatora [kgm2], N n - nazivna brzina obrtanja rotora

14

navedena na natpisnoj ploici generatora [ob/min], SGn -prividna snaga generatora [MVA] d S = - sinhrona ugaona brzina [rad/s] dt - elektrini ugao izmeu napona na krajevima generatora i indukovane elektromotorne sile na q-osi Pt - mehanika snaga pogonske turbine [p.u.] Pe - elektrina snaga na krajevima generatora [p.u.] Izraz za mehaniku snagu Pt zavisi od tipa pogonske maine (parna, gasna, hidraulika turbina i sl.), dok izraz za elektrinu snagu Pe ima poseban zanaj pri analizi stabilnosti. Elektrodinamike pojave modeluju se zavisno od svrhe korienja, preciznosti modela i uprotenja koja su uvedena pri modelovanju sinhronog generatora. U literaturi mogue je nai etri (ili vie) nivoa preciznosti i modelovanja elekrodinamikih prelaznih pojava. [2] U praksi najee koriten model sinhrone maine koji se koristi za analizu tranzijentne stabilnosti je jednostavan naponski izvor iza konstantne reaktanse (slika 9 ) Taj model se zasniva na slijedeim pretpostavkama [2]: 1. momenat na osovini maine ostaje konstantan tokom cijelog perioda analize, 2. tokovi fluksa u maini su konstantni (zanemaruje se djelovanje sistema za regulaciju pobude), 3. zanemaruju se efekti prigunih namotaja rotora, 4. predpostavlja se da su napon i reaktanse maine konstantni i neosjetljivi na promjene brzine, 5. mehaniki ugao rotora korespondira sa uglom fazora unutranje elektromotorne sile u q-osi.

Slika 9. Model sinhronog generatora za proraun u stacionarnom stanju [1]

' Za analizu tranzijentnog stanja uvodi se tranzijentna reaktansa X d , a za subtranzijentna stanja ' uvodi se subtranzijentna reaktansa X d' . Vrijednosti svih ovih reaktansi daje proizvoa generatora. [2]

15

3.1.1. Model sinhronog generatora za proraun stacionarnog stanja Da bi smo mogli razmatrati kako se sinhroni generator ponaa u statiki stabilnom reimu rada, moemo koristiti veoma jednostavan model sinhronog generatora prikazan na slici 9. Dakle koristimo model pri kojem smo predpostavili da vai slijedee [1]: - magnetni tok je konstantan, - zrani zazor je konstantan, - fluks u zranom zazoru je sinusiodalan, - aktivna otpornost statora je zanemarivo mala. Moemo pisati formulu:

V = E f jX s I

(3.4)

gdje je V napon na stezaljkama (izlaznim terminalima) generatora, E f elektromotorna sila generatora (unutranji napon generatora) i X s sinhrona reaktansa (sadri i armaturnu reaktansu i reaktansu koja predstavlja reakciju armature). Za male distribuirane generatore napon V na izlaznim stezaljakma generatora, obino se odrava konstantnim od strane mree, tako da fazorski dijagram izgleda kao na slici 10.

Slika 10. Fazorski dijagram sinhronog generatora sa neistaknutim polovima prikljuen na konstantan napon V (kao da je generator prikljuen na krutu mreu) [1]

Fazorski dijagram prikazuje rad sinhronog generatora u uslovima kada se napon V odrava konstantnim (posmatra se problem na nain kao da je generator prikljuen na krutu mreu). Na dijagramu je prikazan faktor snage cos ( ugao izmeu fazora V i I ) kao i ugao rotora (ugao za koji rotor prednjai u odnosu na polje statora tj. ugao izmeu E f i V ).

16

Za ovakav primjer (koji je u stvari sistem sa dvije sabirnice) mogu se pisati formule za aktivnu i reaktivnu snagu koju generator daje u sistem: EfV sin P= Xs (3.5) EfV V2 cos Q= Xs Xs U praksi, za reim normalnog rada, ugao rotora je manji od 30o tako da se iz jednaine za Q vidi da je reaktivna snaga, pod tim uslovima, prilino konstantna. Takoe vidimo da ako poveamo mehaniki momenat koji djeluje na osovinu rotora, poveavamo i ugao , a samim time i aktivnu snagu koju generator daje u mreu. Poveavajui magnetni tok, moemo poveati intenzitet fazora E f i samim time poveavamo reaktivnu snagu koja se injektira u sistem. Na fazorskom dijagramu (slika 9) vidimo da pri istom uglu rotora , tj. pri jednakoj aktivnoj snazi koja se predaje u sistem, imamo dva razliita sluaja vezana za razliitu pobudu, tako da imamo: a) Rad generatora u podpobuenom reimu za koji vrijedi da je E f p V , tj. imamo sluaj da fazor struje prednjai fazoru napona i generator iz mree povlai (troi) reaktivnu snagu. b) Rad generatora u naduzbuenom reimu rada za koji vrijedi da je E f f V , tj. imamo sluaj da fazor struje kasni za fazorom napona, i u tom sluaju generator u meu injektira reaktivnu snagu. Moe se izvui zakljuak da ako struja promjeni smijer, tada generator radi u motorskom reimu i opet moemo posmatrati oba sluaja ( naduzbueni ili poduzbueni motor). Zbog toga umjesto da posmatramo sluajeve da li struja prednjai ili kasni za naponom, bolje je posmatrati sluajeve na taj nain u kojima generator daje u mreu ili povlai iz mree bilo aktivnu ili reaktivnu snagu. Podatak za vrijednost Xs daje sam proizvoa generatora. Pogonska karta generatora dobija se kada fazorski dijagam skaliramo mnoei ga odnosom V/ Xs (koji je konstantan). Tako dobijamo pogonsku kartu generatora kao na slici 11. U pogonsku kartu generatora ucrtavaju se razna ogranienja koja nam omoguavaju da vidimo koja su dozvoljena podruja rada generatora. Ta ogranienja su: - maksimalna snaga koju je mogue dobiti iz sitema koji pokree rotor ( maksimalna pogonska snaga), - maksimalna struja statora, - maksimalna pobuda, - minimalna pobuda. Ova ogranienja predstavljaju granice podruja normalnog rada generatora. Jo se na pogonsku kartu mogu dodati: minimalna izlazna snaga (koja se odreuje iz zahtjeva tehnolokog procesa) i uticaj reaktanse transformatora koji je vezan za generator.

17

Slika 11. Pogonska karta sinhronog generatora [1]

Sa pogonske karte generatora se vidi da sinhroni generator koji je vezan na krutu mreu konstantnog napona i frekvencije, moe promjenom odreenih parametara nezavisno upravljati iznosom aktivne te iznosom i smijerom toka reaktivne snage. Ako mjenjamo obrtni momenat na osovini rotora, mijenjamo i ugao i na taj nain vrimo eljene promjene aktivne snage. Sa druge stane ako mijenjamo struju uzbude, mjenjamo i magnetnopobudni tok tako da time mjenjamo i intenzitet E f i samim time mijenjamo tok i intenzitet reaktivne snage. Na primjeru pogonske karte na slici 11. oznaene su karakteristine take x,y i z. U taki x i aktivna i reaktivna snaga se predaju u mreu, u taki y je cos = 1, tako da se u sistem predaje samo aktivna snaga a reaktivna snaga je jednaka nuli, dok u taki z aktivna snaga se predaje u sistem dok se reaktivna snaga uzima iz sistema. Na slici 12. prikazana je ema upravljanja sinhronog distribuiranog generatora nominalne snage 5 MW.

Slika 12. ema upravljanja distribuiranog sinhronog generatora [1]

18

Za dati primjer ako je snaga kratkog spoja na mjestu konekcije (C) 100 MVA, a ako je odnos X/R jednak 10, tada ekvivalentna impedansa voda preraunata na 100 MVA baznu snagu iznosi Z = 0.1 + j1.0 (3.6) Sa realnom vrijednosti Xs od 1.5 p.u. za baznu snagu 100 MVA dobijamo X s = j30 (3.7)

Odmah se moe uoiti da je X s ff Z . Ovakva pojednostavljena simulacija pokazuje da e ovaj sinhroni generator imati veoma malo efekta na napon mree. Kako mali generator ne moe uticati na frekvenciju velikog interkonektovanog EES, tako u ovom sluaju moemo posmatrati generator kao da je direktno konektovan na krutu mreu. Slika 9. ima neka prevelika zanemarenja. Naime zanemaren je uticaj ostalih optereenja (potroaa) koji su prikljueni na mreu a koji nisu prikazani eksplicitno i koji u realnosti imaju znaajan uticaj na promjenu napona na mjestu konekcije generatora, tako da taj napon u realnosti ne moemo smatrati konstantnim. U EES promjene u ukupnom optereenu EES ili promjene u izlaznim snagama glavnih generatora, izazivaju znaajne promjene frekvencije EES. [1]
3.1.2. Regulacija napona i frekvencije

Uloga automatskog regulatora napona je da na izlazu generatora zadri i odri eljenu vrijednost napona.[1] Referentnu vrijednost napona zadaje (podeava) korisnik. Poreenjem referentne i stvarne vrijednosti (koja se dobija mjerenjem na izlazu generatora) formira se signal greke, na osnovu kojeg se formira signal koji djeluje na poveanje ili smanjenje uzbude generatora. Taj signal moe sluiti za poveanje ili smanjenje pogonske mehanike snage generatora (alje se signal da se otvore ili zatvore ventili za paru koja pokree turbinu). U praksi se sada koriste digitalni regulatori napona. Regulator napona, pored funkcije upravljanja, zatite i signalizacije u sustavu uzbude, mora osiguravati minimalno slijedee regulacijske funkcije[23]: Regulaciju napona - ogranienje struje uzbude i struje statora, - kompenzaciju po frekvenciji i struji generatora. Regulaciju struje uzbude - automatsko praenje. Opcije rada digitalnih AVR: stabilizator elektroenergetskog sistema, regulator reaktivne snage / faktora snage, upravljanje procesom elektrikog koenja. Radi poveanja raspoloivosti i pouzdanosti sustava uzbude, regulatori napona se za vee generatore rade u dvokanalnoj konfiguraciji, s dva identina meusobno neovisna hardware-a. Konvencionalni nain upravljanja izlaznom snagom proizvodne jedinice je taj da se kontroler podesi prema upravljakoj opadajuoj karakteristici. Ta karakteristika prikazana je na slici 13. gdje linija (a-b) predstavlja varijaciju frekvencije (uobiajeno 4%) koja zahtijeva promjene izlaznih snaga pogonskih turbina od nivoa bez optereenja do nivoa punog optereenja. To znai da ako podesimo frekvenciju na 1 per unit (50 Hz), proizvodna jedinica e proizvoditi aktivnu snagu P1. Ako frekvencija padne za 1%, izlazna snaga e se poveati na P3, sve dok frekvencija sistema raste. Kada je rast frekvencije dostigao 1% izlazna aktivna snaga se smanjuje na P2. Naravno ovakav precizan nain upravljanja se zahtijeva od generatora koji imaju uticaja na frekvenciju EES. [1]

19

Slika 13. Konvencionalna opadajua upravljaka karakteristika sinhronog generatora [1]

Dakle osnovni zakljuak je da, ako frekvencija opada potrebno je poveati proizvodnju aktivne snage, a ako frekvencija sistema raste potrebno je smanjiti proizvodnju aktivne snage. eljene pozicije na opadajuoj karakteristici mogu se postii, ako se ugradi regulator brzine (prenosnik), tako da i pri porastu frekvencije prebacivanjem na karakteristiku (a' b') moe se postii proizvodnja aktivne snage P1 ili prebacivanjem na karakteristiku (a'' b'') ako frekvencija sistema opada. Na slian nain moe se prikazati nain regulisanja napona (slika 14.), samo se na ose sada nanosi reaktivna snaga i napon.

Slika 14. Opadajua upravljaka karakteristika uzbude sinhronog generatora [1]

20

Dakle, ako posmatramo opadajuu pravu (a b), pri naponu od 1 per unit izmeu proizvodnje i sistema nema nikakve razmjene reaktivne snage (radna taka Q1). Ako poraste napon sistema za 1%, generator e prei u radnu taku Q2 i iz sistema vui (uzimati) reaktivnu snagu, dok u suprotnom sluaju ako napon sistema padne tada e generator u sistem injektirati reaktivnu snagu (radna taka Q3). Nagib karakteristika ( frekventne i naponske) moe se podeavati zavisno od potreba. Ovaj konvencionalni nain kontrole i upravljanja uglavnom nije pogodan za male distribuirane sinhrone generatore. Npr. industrijski kombinovani generator pare i el. energije moe da ima potrebu da radi sa fiksnom izlaznom snagom ili fiksnom razmjenom energije sa mreom, bez obzira na promjene frekvencije mree. Slino, moe se zahtijevati rad u reimu kada je razmjena reaktivne snage sa mreom jednaka nuli, zbog izbjegavanja plaanja trokova reaktivne snage. Ako bi distribuirani generator radio prema prikazanim opadajuim karakteristikama (prikazane na slikama 13. i 14.) tada bi izlazna snaga generatora (aktivna i reaktivna) stalno varirala, odnosno mijenjali bi se i P i Q zavisno od promjena napona i frekvencije u distributivnoj mrei. Upravljanje malih distribuiranih generatora vezano je za kontrolu proizvodnje aktivne i reaktivne snage, koja se daje ili vue iz mree, i ta kontrola nije vezana za promjene napona i frekvencije u EES kao to je sluaj kod velikih konvencionalnih elektrana. To je i prikazano na primjeru upravljanja distribuiranog generatora (slika 12.), gdje se signal napona i struje mjeri na izlazu generatora i vodi u transdjuser, koji mjeri proizvedenu aktivnu i reaktivnu snagu generatora. Glavne upravljake varijable su MW, za realnu snagu, i MVAr ili cos za reaktivnu snagu. Signal izmjerenog napona se vodi na automatski regulator napona (AVR), a signal mjerenja brzine/frekvencije vodi se i na AVR i na kontroler, ali u ovom modelu to su dopunski signali. Moe izgledati kao veoma pogodno rjeenje upravljanja distribuiranim generatorom, takvo da se koriste signali greke MW i MVAr/cos indirektno, tako da bi se mogle iskoristiti prednosti opadajuih karakteristika barem u sluajevima poremeaja u mrei, ali to zavisi u velikoj mjeri od unutarnje strukture AVR i kontrolera. [1] Ipak princip upravljanja je isti: za upravljanje aktivnom snagom je taj da se izmjerena vrijednost u MW poredi sa referentnom vrijednosti i tada se signal greke vodi na kontroler koji daje signal za otvaranje ventila koji dovode paru na turbinu i obratno. Slian nain je i za kontrolu MVAr i cos . Izmjerene varijable se uporeuju sa referentnim vrijednostima i onda se signal greke vodi na upravlja uzbude, koji e poveati/smanjiti proizvodnju reaktivne snage. Moe se primjetiti da ema za upravljanje distribuiranim generatorom (slika 12.) ne uzima u obzir stanja promjene varijabli u EES. Aktivna snaga koja se proizvodi vezana je za upravljanje u odnosu na zadatu referentnu vrijednost, bez obzira na frekvenciju u sistemu, odnosno proizvodnja reaktivne snage nema nikakve veze sa naponskim prilikama u sistemu. Jasno je da ako imamo distribuirani generator koji znaajno moe uticati na prilike u mrei tada ovakav nain upravljanja nije zadovoljavajui, nego se ti generatori moraju upravljati na konvencionalan nain. Problem kod ovakvih distribuiranih generatora, koji znaajno mogu uticati na stanje u mrei, je kako pomiriti zahtjeve i interese vlasnika male elektrane i EES. Taj problem se jo poveava kako se poveava broj distribuiranih generatora na mrei. Jedan od naina da se pomire sukobljeni ineresi vlasnika, za to veim profitom, i operatora sistema, koji ima za cilj odrati stabilnost i kvalitet EES, je da se uspostave komercionalno/administrativna mrena pravila koja e negativne efekte rada distribuiranih elektrana svesti na minimum, a poboljati njihov pozitivan uticaj na stanja u mrei.

21

3.1.3

Sistem pobude (uzbude) sinhronog generatora

Rad i ponaanje sinhronog generatora zavisi od njegove pobude, naravno uz uvaavanje uslova tranzijentne i dinamike stabilnosti generatora. Za distribuirane generatore, obzirom da su prikljueni na distributivnu mreu koja ima relativno dugo vrijeme prekidanja struje kratkog spoja, veoma je vana njihova sposobnost da izdre (snabdjevaju) trajnu struju kratkog spoja u mrei. To je pogotovo vano za male distribuirane generatore. Za distribuirane generatore iji je znaaj, kada se prevedu na per unite u odnosu na distribuiranu mreu, jednak odnosu velikih sistemskih generatora u odnosu na EES, vai da e takav generator odravati trajnu struju kratkog spoja u granicama svojih karakteristika. Za distributivne mree vai da je njihova prekostrujna zatita podeena na odreeno vrijeme kanjenja (vremenski stepenovana), tako da je jaina struje kvara u mrei koja izaziva trenutnu proradu releja znatno via od maksimalne dozvoljene struje u mrei. [1] Zbog svega gore navedenog, tj. potrebe da distribuirani generatori odre (izdre) trajnu struju kratkog spoja i reime kvara u distribuiranoj mrei jedan dui vremenski period, potrebno je sa posebnom panjom uvaiti ove injenice kada se dizajnira i konstruie kompletan sistem generatora. Stariji tipovi distribuiranih generatora za uzbudu koriste sistem sastavljen od istosmijernog generatora i komutatora koji proizvode potrebnu uzbudnu struju, a koja izaziva nastanak glavnog uzbudnog polja preko klizeih prstenova na rotoru. Ovakav nain uzbude jo se moe pronai u praksi sa izmjenama, koje se odnose na to da je jednostavni regulator napona i uzbudne struje, zamijenjen modernim AVR (automatskim regulatorom napona). Moderni uzbudni sistemi dijele se na dva tipa [1]: sistem uzbude bez etkica i statiki uzbudni sistem. ema uzbudnog sistema bez etkica prikazana je na slici 15.

Slika 15. Uzbudni sistem sinhronog generatora bez etkica [1]

Uzbuda je u stvari alternator, mnogo manji od glavnog generatora, sa stacionarnim poljem i obrtnom (rotacionom) armaturom. Punovalni diodni most je privren na rotacionu (obrtnu) osovinu i njegova uloga je da izvri ispravljanje trofaznog izlaznog signala sa rotora uzbude u istosmjerni, koji se koristi kao uzbuda glavnog generatora. Uzbudnim poljem upravlja AVR, 22

koji vri upravljanje na osnovu signala, koji dobija od kontrolera faktora snage (cos ), kako bi se omoguilo odranje ili konstantnog faktora snage ili definisane eljene izlazne reaktivne snage distribuiranog generatora. Energija (snaga) potrebna za rad uzbude moe se uzimati sa terminala (izlaza) generatora, tada imamo samouzbuivanje, ili tu snagu moemo dobiti od generatora sa permanentnim magnetom i tada imamo nezavisnu uzbudu. Generator sa permanentnim magnetom je montiran (privren) na osovinu glavnog generatora i kontinuirano obezbjeuje snagu za uzbudni sistem dok god se rotor generatora obre. Nasuprot tome, ema sistema samouzbude moe da radi nepravilno zato to kvar u distributivnoj mrei izaziva pad napona na izlaznim terminalima generatora i samim time samouzbudni krug ne moe (zbog smanjenog napona) da obezbjedi dovoljnu uzbudu generatoru, kako bi izdrao struju kvara u mrei i to ba u momentu kada je to najpotrebnije. Ovo je jednim dijelom problematino za distribuirane generatore prikljuene direktno na distributivnu mreu, jer e impedansa genetarorskog transformatora teiti da odri konstantan napon na izlaznim terminalima generatora i na taj nanin teiti da pomogne generatoru u sluajevima kvara u distributivnoj mrei. Mogue je da se koristi i takvo rjeenje da se struja transformatora ili napon transformatora koriste direktno da snabdijevaju uzbudni sistem, ali takvo rjeenje je mnogo skuplje. Mnogo pouzdaniji metod je da se koristi upravljaka uzbuda sa permanentnim magnetom. Na slici 16. prikaza na je ema statikog sistema uzbude [1], u kojoj je istosmijerni kontroler napajan iz upravljakog tiristorskog ispravljaa i on napaja polje generatora preko klizeih prstenova. Napajanje tiristorskog ispravljaa vri se direktno sa izlaznih terminala generatora. Osnovni nedostatak statike uzbude je taj to ako napon na izlaznim terminalima generatora, sa kojih se napaja tiristorski ispravlja, padne ispod odreenog nivoa, onda uzbuda moe biti potpuno izgubljena, tj. uzbudni sistem e prestati sa radom.

Slika 16. ema statikog uzbudnog sistema sinhronog generatora [1]

I u ovom sluaju mogue je da se za napajanje uzbude koriste i napon i struja sa transformatora vezanog na izlazne terminale generatora. Treba razmotriti problem: da li je bolje ponaanje statike uzbude u odnosu na emu uzbude bez etkica sa permanentnim magnetom i kako se svaka od ovih ema moe prilagoditi radu malih distribuiranih generatora.

23

Ovdje su opisani samo glavni tipovi uzbude, a tokom proteklih godina razvijeni su novi sistemi uzbude i u razvoju su mnogi inovativni dizajni koji rjeavaju ovaj problem, a koji su namjenjeni distribuiranim generatorima. Ova rjeenja ukljuuju upotrebu magnetnih krugova kao uzbudu u reimu praznog hoda i strujnih transformatora koji mogu obezbjediti dodatnu struju uzbude kada je to potrebno. Dakle takvi sistemi mogu raditi samostalno i robusni su, ali su i veoma problematini za modelovanje u sistemskim studijama uticaja distribuiranih genratora. Za vee generatore i njihove uzbudne sisteme veina proizvoaa koristi takozvane IEEE eme (modele) uzbude. Ti modeli zasnivaju se na takvim emama i dizajnu, da se njihovi uzbudni sistemi mogu modelovati prema IEEE modelu, koji je ukljuen u veinu programa za analizu i sistemske studije energetskih sistema. [1]
3.1.4. Rad tokom poremeaja u mrei

Uzbudni i upravljaki sistem generatora ima znaajan uticaj na rad i ponaanje distribuiranog generatora tokom poremeaja koji se javljaju u distributivnoj mrei. Sposobnost sinhronog generatora da ostane stabilan tokom kvarova u mrei (tranzijentna stabilnost) moe biti simulirana u programskim paketima koji omoguavaju analizu tranzijentne stabilnosti i podaci potrebni za tu analizu u glavnom su dostupni. Jednaina (3.5.) moe biti prilagoena za proraun u tranzijentnim uslovima rada i ilustruje potencijalne prednosti brzoreagujue uzbude [1]: E 'f V P= sin (3.8) X' gdje je E 'f tranzijentan elektromotorna sila generatora (tranzijentni unutarnji napon generatora), a X' je njegova tranzijentna reaktanca. Tranzijentna reaktanca je odreena samom konstrukcijom generatora, ali zato E 'f moe se poveati brzoodzivnim (brzoreagujuim) sistemom uzbude. Znai, koritenjem brzoodzivnog uzbudnog sistema moe se odrati prelazni kapacitet generatora, tako da generator ostaje stabilan ak i kada je napon mree V znatno smanjen zbog kvara u mrei. Ako je generator sposoban da ostane stabilan tokom dueg vremena iskljuenja struje kvara u mrei ili tokom veih optereenja (potronje) u mrei, tada je za takav generator mogue koristiti sporiji AVR ili sporiju uzbudu. Koritenje brzoodzivnog upravljakog sistema u odnosu na napon na izlaznim terminalima generatora, naalost ima za rezultat usporavanje rotora tj. priguenje generatora, to u nekim uslovima moe dovesti do oscilatorne nestabilnosti generatora. To je vrlo rijedak sluaj kada imamo generator prikljuen na jaku mreu (veliki konzum), ali se to veoma esto deava kada je generator velike snage prikljuen na slabo optereenu distributivnu mreu[1]. Podeavanje AVR da radi kao stabilizator prilika u mrei je mogue ali izaziva potrebu posebnog ureenja mrenih, zakonskih i trinih pravila.

24

Doprinos sinhronog turbogeneratora struji trofaznog kratkog spoja moe se opisati jednainom [1]: t t t 1 1 1 Ta 1 Td' 1 1 Td'' e + '' ' e cos(t + ) E f '' e cos (3.9) I = Ef + ' X X Xd Xd Xd Xd d d gdje su
X d - sinhrona reaktanca (direktne ose)
' X d - tranzijentna reaktanca (direktne ose) ' X d' - subrtanzijentna reaktanca (direktne ose) E f - unutarnje EMS generatora prije kvara

Td' - tranzijentna vremenska konstanta kratkog spoja (direktne ose) Td'' - subtranzijentna vremenska konstanta kratkog spoja (direktne ose) Ta - vremenska (istosmjerna) konstanta armature - fazni ugao za vrijeme t = 0 - sistemska ugaona brzina Napomena: gornja jednaina je napisana u konvencionalnom obliku zadnovanom na dvoosnoj teoriji elektrinih maina. Ako se radi o generatoru sa neistaknutim polovima direktna osa ima istu vrijednost reaktanse kao kvadratna osa. Subtranzijentna, tranzijentna i sinhrona reaktansa se koriste kako bi se opisalo ponaanje maine za razliita vremena nakon kvara koja su definisana i odgovarajuim vremenskim konstantama. Vremenska (istosmijerna) armaturna konstanta koristi se kako bi se prikazao doprinos istosmijernoj komponenti struje kratkog spoja.
Posljednja komponenta gornje jednaine opisuje istosmjernu komponentu struje koja zavisi od take u kojoj kvar poinje (take na valnom obliku), dok ostatak jednaine pokazuje osnovnu frekvenciju naizmjenine komponente. Vremenske konstante kratkog spoja ( Td' i

Td'' ) i vremenska (istosmjerna) konstanta armature Ta nisu fiksne vrijednosti nego zavise od lokacije kvara. Konstante Td' i Td'' raunaju se na slijedei nain [4]:
Td' = Td' 0 T =T
'' d '' d0 ' X d + Ze X d + Ze ' X d' + Z e ' X d + Ze

(3.10)

gdje su: Td' 0 i Td''0 vremenske konstante generatora u praznom hodu, a Z e je impedansa od mjesta prikljuenja generatora do mjesta kvara. Dok se konstanta Ta rauna kao [4]:
' ( X d' + X e ) (3.11) ( Ra + Re ) gdje je X e (vanjska) reaktanca do mjesta kvara, Re je otpornost do mjesta kvara (vanjska), dok je Ra otpornost armaturnog kruga.

Ta =

25

Sinhrone maine imaju vlastiti odnos X/R mnogo vei od istog tog odnosa distributivne mree. Zbog toga struja kvara blie sinhronom generatoru ima veu Ta konstantu, te zbog toga i veu istosmjernu komponentu struje kratkog spoja u odnosu na kvarove koji su udaljeniji od generatora. [1] To je veoma vana injenica koju treba uzeti u obzir prilikom konstrukcije i dizajniranja eme distribuiranih generatora. Tradicionalni distributivni sistemi, napajaju se iz visokonaponske prenosne mree preko niza transformatora i moe se smatrati da istosmijerna komponenta struje kratkog spoja brzo opada, tj. veoma brzo izezava. Nasuprot tome istosmijerna komponenta e biti veoma znaajna i veoma sporo izezava kod struja kratkog spoja koji se deavaju u blizini generatora ili velikih motora, tako da IEC 909 standard propisuje dvije vrste prorauna za dva razliita sluaja kvar blizu generatora i kvar udaljen od generatora. Inenjerske preporuke G74 takoe predlau dva razliita modela koja se koriste prilikom kompjuterskih simulacija i prorauna kvar blizu i udaljenog od mjesta prikljuenja generatora. [1] Slika 17. prikazuje reagovanje (odziv) sinhronog generatora na kvar u mrei blizu i na kvar udaljen od mjesta prikljuenja generatora. Oigledno je da je struja kratkog spoja mnogo vea za blii kvar od struje u sluaju udaljenog kvara. Blii kvar ima sporo isezavanje istosmjerne komponente struje kvara i veliki pad amplitute naizmjenine komponente. Udaljeniji kvar ima veoma brzo isezavanje istosmjerne komponente i neznatno smanjenje amplitude naizmjenine komponente tokom vremena.

Kvar blizu generatora

Kvar udaljen od generatora Slika 17. Struja kvara u mrei koji se desio blizu i dalje od mjesta na kojem je prikljuen sinhroni generator [1]

26

Na slici 18. prikazana je kriva koju uobiajeno dostavljaju proizvoai malih distribuiranih sinhronih generatora, koja pokazuje ponaanje sinhgonog generatora i njegove mogunosti u sluaju trofaznog kratkog spoja na izlaznim terminalima generatora. U ovom sluaju struja je izraena u realnim mjernim jedinicama, sa logaritamskom skalom na apcisi.

Slika 18. Struja trofaznog kratkog spoja na stezaljkama distribuiranog sinhronog generatora [1]

Moe se vidjeti da oekivani pad struje traje oko 20 ms, a onda uzbudni sistem reaguje tako da povea pobudu i struja kratkog spoja raste do vrijednosti koja odgovara struji pri trostrukoj maksimalnoj optereenosti sistema. Ovo je neophodno, jer je zatita u distributivnoj mrei vremenski stepenovana i potrebno je da generatorska prekostrujna zatita bude podeena tako da generator jedno odreeno vrijeme bude u stanju da izdri i odri trajnu struju kvara u mrei. Mogunost da generator povea struju kvara ( povea E f ) zavisi prvenstveno od vrste uzbudnog sistema koji generator koristi. [1] Zavisno od dizajna generatora (definisanog tako da odri 3 per unit struju kratkog spoja) u uslovima trofaznog kratkog spoja na izlaznim terminalima generatora, se zahtijeva forsiranje uzbude i poveanje unutranje elektromotorne sile E f osam do deset puta vee u odnosu na rad neoptereenog generatora (u praznom hodu).

27

3.2. Asinhroni generator

Asinhroni generator je u stvari isto to i asinhroni motor kome vanjski obrtni momenat (sila) djeluje na osu rotora tako da izaziva njegovo obrtanje. Potrebne su jo neke manje prepravke dizajna, kako bi asinhroni motor optimalno radio kao generator. Postoje dvije vrste asinhronih maina koje se koriste kao generatori, to su: kliznokolutni i kavezni generator (motor). Kliznokolutni generator se rijee koristi i to uglavnom u nekim specijalizovanim generatorskim postrojenjima. Mnogo ee su u upotrebi kavezni generatori, zbog svoje jednostavnosti, cijene, robusnosti, nema potreba za sinhronizmom, a mogu se prilagoditi raznim tipovima distribuiranih elektrana. Radna karakteristika je rezultat razlike brzine obrtanja statorskog i rotorskog polja, ali kako se poveavaju gabariti asinhronih generatora (njihova veliina) tako se njihovo prirodno (nominalno) klizanje smanjuje, tako da je ponaanje u tranzijentnom stanju velikih asinhronih generatora veoma slino ponaanju sinhronih generatora u tranzijentnom stanju. [1] Asinhroni generatori su najee u upotrebi u vjertoelektranama sa fiksnom brzinom obrtanja, vezanim direktno na distributivnu mreu, ali se mogu nai i u nekim rjeenjima hidroelektrana.
3.2.1. Rad u ustaljenom stanju (stacionarno stanje)

Ponaanje i rad asinhronog motora u stacionarnom stanju moe se posmatrati pomou ekvivalentne eme (slika 19.)

Slika 19. Ekvivalentana zamjenska ema asinhronog generatora za stacionarno stanje [1]

Klizanje asinhronog motora dato je formulom [1]: r s= s

(3.12)

gdje je s ugaona brzina obrtanja polja statora (sinhrona brzina), a r je ugaona brzina obrtanja rotora, koja ima negativan predznak kada maina radi u generatorskom reimu. Ako se proraun radi u jedininim vrijednostima, onda je mehanika snaga rotora data formulom [1]: I 2 R (1 s) (3.13) Pmeh = 2 2 s dok je snaga gubitaka u bakru rotora: 2 Pgub = I 2 R2 (3.14)

28

U pojednostavljenoj analizi zanemaruje se poprena grana (grana sa X m ) i tada dobijamo izraz za struju rotora, kao: V (3.15) I2 = R2 R1 + + j( X 1 + X 2 ) s Tako, sada ukupna snaga rotora je zbir razvijene mehanike snage na rotoru i gubitaka u bakru rotora, tj. [1]:
V R2 2 R2 = (3.16) Protor = I 2 s R2 s + j( X 1 + X 2 ) R1 + s Ta formula nam omoguava da nacrtamo familiju krivih momenta asinhronog rotora u zavisnosti od klizanja (slika 20.). Na ovom primjeru prikazana je kriva za asinhronu mainu 1MW, 690 V, etveropolnu, i vidi se da je moment na izlazu u oba reima i motornom i generatorskom veoma slian za vrijednost 2 per unita (2 MW). [1] Normalno podruje rada generatora je do momenta vrijednosti -1 per unit, za koji je odgovarajue klizanje -0.7%.
2

Slika 20. Momentna karakteristika asinhrone maine u odnosu na klizanje [1]

Podruje u kojem generator radi normalno moe se prikazati i grafikom koji je nacrtan za odnos reaktivne i aktivne snage (slika 21.) To je, dobro poznati, kruni dijagram asinhronog generatora.

Slika 21. Kruni dijagram asinhronog generatora [1]

29

U odnosu na sinhroni generator, razlika je ta da asinhroni generator moe samo raditi u cirkularnom podruju i uvijek je tano definisan odnos izmeu reaktivne i aktivne snage. Znai da nije mogue postii nezavisno kontrolisan faktor snage za jednostavan asinhroni motor. Npr. u taki B generator predaje aktivnu snagu u mreu, a iz mree vue (uzima) reaktivnu snagu, dok u taki A ne predaje se aktivna snaga u mreu ali generator iz mree vue reaktivnu snagu potrebnu za rad u praznom hodu (nema opereenja). Moe se vidjeti da se faktor snage smanjuje sa smanjenjem optereenja. Na slici 22. prikazan je dio krunog dijagrama ( za primjer je uzet 1MW asinhroni generator), koji kada nema optereenja (u praznom hodu) iz mree vue 250 kVAr, dok se sa poveanjem proizvodnje aktivne snage poveava reaktivna snaga koja se vue iz mrea na 500 kVAr.

Slika 22. Dio krunog dijagrama za 1 MW asinhroni motor [1]

Gubici reaktivne snage nisu u potpunosti prikazani kada se za analizu koristi ekvivalentna zamjenska ema asinhronog generatora. Faktor snage se moe popraviti ako se na izlaznim terminalima asinhronoh generatora prikljui ureaj za popravak faktora snage (kompenzator, kondenzatorske baterije). Sa dijagrama se vidi da to ima za efekat pomjeranje krunog dijagrama prema dole u odnosu na y-osu (slika 21.). Uobiajena je praksa da se sva reaktivna snaga, koju asinhroni generator vue iz mree u praznom hodu, kompenzira u potpunosti ili veim dijelom. [1] Poveanjem optereenja, poveava se proizvodnja aktivne snage, a time i potreba za reaktivnom snagom. Ako je jedan asinhroni generator velike snage ili grupa asinhronih generatora prikljuena na mreu koja ima malu struju kratkog spoja, tada impedansa izvora, ukljuujui efekat generatorskih transformatora ima veliki znaaj u proraunima. Zbog toga ekvivalentna zamjenska ema mora biti proirena kao na slici 23. , tj u statorski krug prikljuuje se impedansa izvora.

Slika 23. Zamjenska ekvivalentna ema asinhronog motora za stacionarno stanje koja uvaava reaktansu prikljuenih kondenzatorskih baterija (PFC) [1]

30

Za primjer je uzeta grupa [1] od deset 1 MW generatora, koji ine farmu vjetroekektrana. Svaki generator je kompenziran sa 200 kVAr kondenzatorskom baterijom i vezan na 1MVA generatorski transformator, ija je reaktansa 6% i vezan na sabirnicu male snage kratkog spoja od 100 MVA, koja je predstavljena impedansom izvora vezanom na krutu mreu. Grupa od deset generatora zamjenjena je jednim generatorom ekvivalentne snage od 10 MW (slika 24.). U per unit sistemu ova transformacija se moe veoma pouzdano izvriti uvaavajui sve per unit impedanse svih generatora, sve kapacitivnosti i transformatorske konstante ali se znaajno mjenja bazna snaga u MVA koja se uzima za proraun. Ovo ima efekat poveanja impedanse koja se vee na krutu mreu zbog veeg broja generatora (tj. deset).

Slika 24. Prikaz 10 x 1 MW koherentnih generatora pomou jednog 10 MW generatora [1]

Slika 25. prikazuje momenat-klizanje krivu 10 MW koherentnog generatora. Moe se primjetiti da izlazni momenat generatora je znaajno opao na malo preko 1 per unit ( 1 MW po turbini) zbog uticaja dodatne impedanse izvora. Klizanje se nije promjenilo, ali je pad momenta asimetrian, sa iznosom magnitude izlaznog momenta neto vieg nivoa nego u motorskom reimu rada.

Slika 25. Momentna karakteristika zamjenskog 10 MW asinhronog generatora [1]

31

Poveanje broja turbina u farmi vjetroelektrana ima efekat poveanja uticaja impedanse izvora i vodi ka nestabilnosti kada generator vie nije sposoban da preda izlazni momenat (snagu) koju proizvodi turbina. Dodatno kondenzatorske baterije, pomjeraju izvorni dijagram kako je prikazano na slici 26.a. ali se moe vidjedi da je dolo do poveanja zahtjeva za reaktivnom snagom za vie od 1 per unit, kada se poveava proizvodnja aktivne snage. Na slici 26.b. prikazana je promjena reaktivne snage u odnosu na klizanje koja se preuzima sa krute mree. Moe se vidjeti da za svih 10 x 1 MW turbina kada ubrzaju do maksimuma svoga izlaznog momenta i ostanu prikljueni na krutu mreu, vuku potrebnu reaktivnu snagu od 250 MVAr a. Ovo e svakako izazvati pad napona u ostatku mree i doi e do iskljuivanja generatora sa mree ili zbog preubrzavanja rotora ili zbog releja koji reaguje na prenizak napon mree. Moe se povui analogija sa stabilnou rada sinhronog generatora u stacionarnom stanju. [1] Naime ako asinhroni generator, zbog poveanja izlaznog momenta ubrza, poveava se reaktivna snaga koju on vue iz mree, to izaziva pad napona u mrei. Zbog pada napona u mrei dolazi do ubrzavanja rotora (generator nastoji da poveanjem proizvodnje aktivne snage povea napon u mrei), sve dok ne proradi zatita zbog prevelike brzine rotora.

Slika 26.a. Dio krunog dijagrama za kompenzirani 10 x 1 MW asinhroni generator (Treba primjetiti smanjenje porebne reaktivne snage u praznom hodu, ali i njen veliki porast za vie od 1.2 per unita za poveanje aktivne snage od 1 per unit) [1]

Slika 26.b. Promjena reaktivne snage, koja se vue iz mree, u odnosu na klizanje za 10 x 1 MW asinhrone generatore [1]

32

Za velike farme vjetroelektrana, koje su vezane na slabu mreu, kao i za generatore koji se nalaze na moru a vezani su za slabu potronju na obali ova vrsta nestabilnosti postaje veoma znaajna. Jer u radijalnim vodovima sa aktivnom snagom koju generatori predaju u mreu i reaktivnom snagom koju vuku iz mree, pad napona se moe aproksimirati slijedeom formulom [1]: PR XQ V = (3.17) V Veoma esto se deava da je odnos X/R ekvivalentan odnosu P/Q asinhronog motora pri punom (maksimalnom) optereenju. To ima za posljedicu da amplituda napona na izlaznim terminalima generatora e se veoma malo mijenjati sa optereenjem (ali e se za isto vrijeme poveati relativan ugao i gubitci u mrei) i tako da potencijalna nestabilnost nee biti indicirana abnormalnom promjenom napona u stacionarnom reimu, tj. zbog male promjene napona nije mogue prepoznati nestabilan rad generatora, a gubici u mrei znaajno e da narastu. [1] Program prorauna tokova snaga sa dobrim modelom asinhrone maine u stacionarnom stanju moe prepoznati ovaj problem potencijalne naponske nestabilnosti i nee konvergirati ako je impedanca izvora prevelika za odreeni generator. U veini sluajeva vano je da se uoi problem, tj. da upravljaki sistem za neke od distribuiranih generatora koji upravlja turbinom, nije veoma precizan, tao da se svako stanje i rad koji se razlikuje od nominalnog, mora posebno analizirati i razmotriti. Ovaj fenomen moe se preciznije istraiti ako se koriste programi za elektromagnetno tranzijentno stanje ili programi tranzijentne stabilnosti sa potpunim tranzijentnim modelom asinhrone maine ili u poslijednje vrijeme mogu se koristiti nedavno razvijeni programi za kontinuirani proraun tokova snaga da bi se pronala (izraunala) tana poetna taka za proraun i poetak naponske nestabilnosti. [1] Veliki asinhroni generatori ili grupa asinhronih generatora koji rade na granici svoje statike stabilnosti e biti mnogo osjetljiviji na tranzijentne nestabilnosti izazvane kvarom u mrei i propadom (padom) napona.
3.2.2. Nain povezivanja (konekcije) asinhronih generatora

Sinhroni generator se prikljuuje na mreu na taj nain da se generator prvo ubrza do sinhrone brzine, postepeno se podeava napon uzbude i veoma paljivo se prati izlazna amplituda i faza na izlazu generatora i pokuava da se uskladi sa amplitudom i fazom napona mree. U momentu kada su napon generatora i mree blizu podudarnosti zatvara se prekida, generator je prikljuen na mreu i kae se da je generator uskoio u sinhronizam. Izolovani asinhroni generator [1] ne moe proizvesti napon na izlaznim terminalima ako nema izvora reaktivne snage koja e indukovati nastanak magnetnog polja. Zbog toga, kada se asinhroni generator prikljui na mreu, potreban je jedan tranzijentni period magnetiziranja, slino procesu energiziranja transformatora, nakon toga slijedi transfer reaktivne i aktivne snage kako bi generator ubrzao do svoje nominalne (radne) brzine. Za velike distribuirane asinhrone generatore startanje direktno na mrei, zbog velikih naponskih tranzijenata koje on izaziva, je zapravo neprihatljivo zbog naponske stabilnosti mree. Zbog kontrole i upravljanja i procesa magnetiziranja i posljedinih tranzijentnih tokova snaga da bi se ubrzao ili zaustavio generator i njegova turbina, u praksi se esto koristi ema tzv. mekanog starta ili zaleta (slika 27.). To znai da je potrebno imati konsekventno paljenje jednog za drugim tiristorskog para u svakoj fazi generatorskih izlaznih terminala. Meki start radi na taj nain to se kontrolie (upravlja) ugao paljenja tiristora i na taj nain se postepeno poveava fluks u generatoru i ograniava se struja koja je potrebna da bi dolo do eljenog ubrzanja. Jednom kada se postigne puni napon, obino nakon nekoliko sekundi, zatvara se prekida na bajpasu (obilaznici) i tako se eliminiraju gubici koji bi nastali daljnjim koritenjem tiristora. Ovaj 33

mekani start moe biti koriten za prikljuenje generatora iz stanja mirovanja ili generatora koji se ve rotira, a sa dobrim upravljakim krugovima mogue je ograniiti iznos struje konekcije na vrijednost sasvim malo veu od struje pri punom optereenju. Naravno da se slini ureaji veoma esto koriste za start asinhronih motora.

Slika 27. Jednofazna ema ureaja koji se koristi za mekani start asinhronog generatora [1]

3.2.3. Samopobuda

Upravljanje faktorom snage na izlazu iz asinhronog generatora je mogue ugradnjom i dodavanjem odreenih ureaja. Obino su to kondenzatorske baterije (slika 22.). Ako je dodano dovoljno kapacitivnosti onda se snabdijevanje reaktivnom snagom moe obezbjediti lokalno, pa ak i ako se generator otpoji sa mree on nastavlja da proizvodi aktivnu snagu. [1] To je jedan od najnepovoljnijih reima rada, ako se gleda sa strane asinhronog generatora. Zavisno od karakteristike zasienja generatora u ovom sluaju, asinhroni generator proizvodi velike distorzije napona, koje se poveavaju kako generator ubrzava. Fenomen samouzbude je zabiljeen kao uzronik oteenja opreme potroaa koji su ostali prikljueni na izolovani dio mree koju je nastavio da snabdijeva asinhroni generator, koji ima opremu za popravak faktora snage. Ako doe do prekida konekcije sa mreom [1], klizanje je malo, tako da je reaktansa statora zajedno sa reaktansom rotora mnogo manja od reaktanse magnetiziranja, tako da ekvivalentna ema sa slike 23. moe se reducirati na emu prikazanu na slici 28.

Slika 28. Prikaz efekta samopobude asinhronog generatora [1]

34

Reaktansa magnetiziranja je prikazana kao varijabla, jer se njena vrijednost mijenja sa strujom tokom magnetskog zasienja. Slika 28. prikazuje paralelni rezonantni krug ija je radna taka odreena takom presjecanja reaktivne karakteristike kondanzatora (prava linija) sa karakteristikom magnetizirajue reaktance koja je u zasienju pri velikim strujama. To znai da e frekvencija f1 (frekvencija sistema) veoma brzo dostii frekvenciju f2 rotora (narasti e) i rast napona je ogranien samo krivom zasienja, tj narasti e do take b. Samouzbuda se moe izbjei ogranienjem kapaciteta kondenzatorskih baterija, koje vre popravku faktora snage, na nivo koji je manji od granine vrijednosti potrebne za nastanak rezonancije. [1] Preveliko ubrzanje generatora moe se ograniiti brzoreagujuom prekonapoanskom zatitom. Veina dostupnih programa za analizu sistema nema mogunost modeliranja zasienih asinhronih maina, tako da se oni ne mogu koristiti u analizi ovih efekata. U detaljnim modelima za elekromagnetnu analizu, moe se ukljuiti i sluaj zasienja generatora ako su nam poznati i dostupni potrebni podaci. Generalno, stanje samouzbude i rad u ostrvskom reimu su neeljeni dogaaji u mrei koji se izbjegavaju, tako da njihova posebna analiza za veinu distribuiranih generatora nije niti potrebna.
3.2.4. Rad tokom poremeaja u mrei

Asinhroni generator ima malu impedansu pri nesimetrinom naponu (nebalansiranom) i zbog toga e vui veliku struju ako fazni naponi u mrei nisu simetrini. [1] To se moe vidjeti sa slike 29. koja prikazuje ekvivalentnu zamjensku emu asinhronog generatora sa indirektnom komponentom napona.

Slika 29. Ekvivalentna zamjenska ema asinhronog generatora u stacionarnom stanju ako doe do pojave nesimetrinosti napona u mrei [1]

U normalnom radu klizanje tei nuli tako da moemo smatrati da je efektivna vrijednost otpora rotora jednaka R2/2. Efekat nesimetrinih struja u fazama generatora izaziva dodatno zagrijavanje namotaja i na generator djeluje kao parazitski moment (kao da smo dodali dodatni teret). Fazni naponi u ruralnim distributivnim mreama su uglavnom nesimetrini, zbog velikog broja jednofaznih potroaa i u praksi se pokazalo da asinhroni generatori koji su prikljueni na ruralne mree (koje su uz to jo i slabe) imaju problema u radu zbog pojave nesimetrinih struja u fazama. [1] To ima za posljedicu nepotrebna iskakanja (iskapanja) generatora sa mree, jer je proradila njihova zatita koja reaguje kada su fazni naponi van balansa (nesimetrija napona) i to se uglavnom dogaa nou, kada se ukljue termoakumulacioni ureaji koji imaju automatske regulatore za ukljuenje i iskljuenje. Jedino rjeenje za ovaj problem je to da distributivno preduzee pokua da izbalansira optereenja (potronju) po fazama. Seosko 11 kV distributivno podruje u Engleskoj i Velsu

35

koristi jednofazne transformatore i na taj nain uspjeli su da djelimino eliminiu ovaj problem [1]. Ponaanje asinhronih generatora tokom kvarova i poremeaja u mrei se veoma razlikuje od ponaanja sinhronih generatora. Naime trofazni kratak spoj u mrei za posljedicu ima prestanak napajanja asinhronog generatora reaktivnom snagom, koja je potrebna da bi se u asinhronom generatoru indukovalo elekromagnetno polje ( tj. bez reaktivne snage asinhroni generator ne moe da radi), to za posljedicu ima prestanak proizvodnje (rada) asinhronog generatora. [1] Tako, moe se rei, da pri trofaznom kratkom spoju u distributivnoj mrei asinhroni generator nema nikakvog udjela u jaini struje kratkog spoja. Na slici 30. prikazana je struja jedne faze asinhronog generatora u sluaju trofaznog kratkog spoja u mrei. Moe se vidjeti da nakon 100 200 ms struja u potpunosti isezava (pada na nulu). Primjer za ovu simulaciju je raen za asinhroni generator slijedeih karakteristika: 1 MW, 3.3 kV.

Slika 30. Struja trofaznog kratkog spoja koji se desio na izlaznim terminalima asinhronog generatora [1]

Doprinos asinhronog generatora struji trofaznog kratkog spoja na izlaznim terminalima generatora moe se raunati prema jednaini koja je slina izrazu (3.9), ali se zbog nedostupnosti podataka potrebnih za tu jednainu, koristi jednaina [1]:
E I= (cos(t + )e T '' + cos( )e Ta X ''

(3.18)

gdje je : T ''= Ta = X '' R 2 X '' R1 X 2s X m X 2s + X m (3.19)

X ''= X1 +

E je napon mree za nominalne parametre ekvivalentne zamjenske eme (a ako se u indeksu navede s tj. Es, to znai da je rotor zakoen miruje). Kao i za sinhroni generator i ovdje ako postoji bilo kakva vanjska impedansa koja ima uticaja, onda se ona dodaje u statorski strujni krug na emi.

36

Nesimerian kvar u mrei moe izazvati stanje u kojem asinhroni generator daje stalni doprinos struji kvara i u nekin sluajevima moe doi do poveanja struje u fazama u kojima se nije desio kvar (zdravim fazama). [1] Potrebna je odgovarajua kompjuterska simulacija, da bi se moglo razmatrati ponaanje i uticaj asinhronog generatora, prilikom nesimetrinih kvarova u mrei. Struja kvara koja dolazi od strane asinhronog generatora, nije pouzdana da bi se mogla koristiti kao indikacija za proradu zatitnih releja. Zbog toga ako doe do kvara u distributivnoj mrei na koju je vezan asinhroni generator, struja kvara iz mree koristi se za proradu (okidanje) zatitnih prekostrujnih releja. Na taj nain se izolira generator, tako da se vlastita (generatorska) zatita od prenapona, prevelike frakvencije ili neka druga koristi da bi se prekinuo rad generatora tj. zaustavila pogonska turbina. Sekvencijalna prorada zatite generatora i to naponska, frekventna ili zatita od prevelikog broja obrtaja, je neophodna u sluajevima kada generator nije sposoban da odri (izdri) struju kratkog spoja u mrei.
3.2.5. Napredni naini kompenzacije za asinhrone generatore

Koritenje stalno prikljuenih klasinih kondenzatorskih baterija, koje se koriste za popravak faktora snage izaziva mnoge potekoe u radu. Ranije je navedeno da ako je kompenzacija priblino jednaka reaktivnoj snazi u praznom hodu, tada prilikom kvara u mrei moe doi do neeljene samopobude. Zbog toga je portebno za ovakve naine kompenzacije obezbjediti njihovo povremeno i diskretno ukljuivanje. Ti problemi se prevazilaze koritenjem kompenzatora reaktivne snage koji rade na bazi energetske elektronike. [1] Ova ideja je istraivana na projektu koji je proveo CEU prikljuenjem 8 MVAr STATCOM kompenzatorskog ureaja na farmi vjetroelektrana snage 24 MW u Danskoj. Na slici 31. je prikazana ema farme koja sadri 40 x 600 kW vjetrogeneratora, sa fiksnom brzinom, konektovanih na 15 kV sabirnicu. Farma vjetroelektrana je zatim konektovana na 60 kV ruralnu distributivnu mreu (snage kratkog spoja 745 MVA) preko 3-namotajnog transformatora kako bi se ograniila snaga kratkog spoja sa 15 kV sabirnice.

Slika 31. ema farme vjetroelektrana u Danskoj [1]

37

STATCOM je naponski konvertor koji radi kao kompenzator reaktivne snage i na taj nain se moe u svakom trenutku kompenzirati reaktivna snaga, tako da farma vjetroelektrana radi sa jedininim faktorima snage (cos = 1), a da je pri tome izbjegnuta mogunost pojave efekta samopodude. STATCOM (ili ASVC) sastoji se od dva troslojna GTO (gate turn-of thyristor) konvertora spojenih na 12-pulsnu konfiguraciju kako bi se ograniili harmonici. Ograniava harmonika SHEM (selective harmonic elimination) je takoe koriten kako bi se selektivno otklonili odreeni harmonici nieg reda, naravno da to ima za posljedicu poveanje amplituda nekih od viih harmonika. Eksperimentalna instalacija za sada radi dobro, ali jo nije dolo do masovne proizvodnje i upotrebe kompenzatora zasnovanih na energetskoj elektronici. Za sada je njihova upotreba ograniena na nekolicinu istranih/demonstracionih projekata. [1]

3.3. Konvertori na bazi energetske elektronike

Konvertori na bazi energetske elektronike slue za povezivanje nekih vrsta obnovljivih izvora elektrine energije i ureaja koji se koriste za skladitenje energije (razne vrste baterija, zamanjaci i sl.) sa distributivnom mreom.[1] Razvoju konvertora treba zahvaliti velikom napretku u razvoju poluprovodnike tehnologije a najvei napredak je uinjen u dizajnu upravljakih sklopova za regulaciju brzine vrtnje velikih motora. Jedna od svima poznatih uloga konvertora na bazi energetske elektronike je da vre invertovanje istosmjerne energije iz nekog od obnovljivih izvora (npr. fotonaponske elije) u energiju naizmjeninog napona eljene voltae i sistemske frekvencije 50Hz ili 60Hz. Konvertori se mogu koristiti kao i ureaji za upravljanje brzine vrtnje generatora, tako da se iz postojeeg izvora energije dobija najvea mogua efikasnost i iskoristivost u proizvodnji elektrine energije. [1] Ovo je jedan od argumenata koji je poveao njihovu upotrebu u vjetroelektranama sa promjenjivom brzinom vrtnje a u posljednje vrijeme poinju da se koriste i u nekim tipovima malih hidroelektrana. Jo jedana od prednosti rada sa promjenjivom brzinom je ta to se moe reducirati mehaniki momenat koritenjem efekata zamanjaka tokom tranzijentnih perioda. Ali veliki elektroenegetski konvertori imaju i mnoge nedostake kao to su [1]: - znaajna kapitalna ulaganja, - velika sloenost (kompliciranost) takvih ureaja, - elektrini gubici, - prljanje mree (upotreba energetske elektronike stvara pojavu harmonika i distorziju napona u mrei). Na slici 32. prikazan je tipian sistem sa konvertorom [1] koji se koristi kao regulator brzine u vjetroelektrani. Na taj nain omoguen je rad vjetrogeneratora pri razliitim brzinama vrtnje. Energija koju on proizvodi pretvara se u istosmjernu a ona se putem invertora pretvara u naizmjeninu, eljenog napona i frekvencije.

Slika 32. Konvertor koji radi kao regulator brzine [1]

38

Tipini gubici snage svakog pojedinanog konvertora su oko 2-3 %, tako da ukupna snaga koju generator proizvodi je na raun gubitaka umanjena za 4-5 %. Ovi gubici mogu se znaajno umanjiti, ako samo jedan dio energije prolazi kroz konvertore. (slika 33.) Na emi se vidi da je na ovaj nain varijacija dozvoljenih brzina obrtanja ograniena. Za ovakva rjeenja koristi se kliznokolutni motor na iji je rotor prikljuen konvertor koji upravlja frekvencijom struje rotora, a samim time i njegovom brzinom obrtanja.

Slika 33. Konvertor regolacije brzine vrtnje kliznokokutne asinhrone maine [1]

Sa konvertorom koji radi u sva etiri kvadranta omoguen je rad i ispod i iznad sinhrone brzine. Razliiti oblici i vrste sistema koji vre upravljanje na bazi kontrole klizanja testirani su u multi-megavatnom prototipu vjetroturbine, koja je koritena i konstruisana kao dio nacionalnog istraivakog programa ( u Engleskoj) tokom ranih 80-setih. [1] Ustanovljeno je da ove turbine ne daju dobre rezultate rada, zbog mnogobrojnih problema koji nisu bili vezani za rad elektroenergetskih konvertora i taj koncept je na kraju naputen i odbaen. Bez obzira na taj neuspjeh, nedavno je na tritu ponuena komercijalna vjetroturbina 1,5MW i dijametra 60m, opremljena sa IGBT (insulated gate bipolar transistor) i PWM (pulse width modulated) konvertorima u rotorskom strujnom krugu. Vektorsko upravljanje brzinom [1] je mogue koritenjem kliznokolutne maine kojoj je u rotorski krug vezan upravljaki (kontrolabilni) otpornik (resistor), ali u ovom sluaju energiju gubitaka rotora nije mogue vratiti u mreu nego se ona nepovratno gubi.
3.3.1. Konvertori naponskih izvora

Postoji veoma veliki broj rjeenja i naina koji koriste koncept elektoenergetskih konvertora na bazi energetske elektronike, a koji slue da bi se mali distribuirani generatori povezali na mreu. Ovi ureaji koriste prednosti koje pruaju radne karakteristike razliitih poluvodikih ureaja, koji su dostupni na tritu i koji se svakim danom unapreuju i razvijaju. Prije nekoliko godina u upotrebi je bio tiristorski invertor koji koristi prirodnu komutaciju i koji se jo i danas moe nai u upotrebi sa fotonaponskim elijama. Ovaj tip opreme ima prednost u tom smislu to su gubici energije veoma mali, ali nedostatak je taj to je faktor snage odreen naponom istosmjernog linka i pored toga izaziva pojavu nepoeljnih harmonika u mrei. Teorija kae da e 6-pulsni invertor koji radi na osnovnoj frekvenciji proizvesti 5-ti harmonik struje amplitude 1/5 (20%) njegove izlazne struje i 7-mi harmonik struje amplitude 1/7 (14%) njegove izlazne struje. Zbog toga, pri upotrebi ove jednostavne tehnologije, javljaju se dodatni trokovi zbog potrebe ugradnje dodatnih filtera i potrebno je odreeno vrijeme utroiti u studije i ispitivanja da bi se utvrdilo da e zaprljanje mree zbog pojave harmonika biti prihvatljivo za mreu na koju se ova oprema prikljuuje. Ove vrste invertora se sve manje koriste u novijim emama dirtribuirane proizvodnje. [1] Veina modernih konvertora koristi neki od oblika naponskih konvertora, koji sinezuju naponski valni oblik iz naponskih izvora. Na slici 34. prikazan je tipini naponski konvertor. 39

Snaga iz izvora energije napaja jednosmjernu sabirnicu, koja se u najjednostavnijim rjeenjima odrava na konstantnom naponu radom sistema za upravljanje rada enegretskog izvora. Zatim invertor sinetizira naponski valni oblik koji se koristi da bi se injektirala struja u mreu preko reaktora Xc i reaktance lokalnog transformatora. Moe se zakljuiti da je osnovni princip rada naponskog konvertora veoma slian radu sinhronog generatora. [1] Naime aktivna snaga P koja se injektira u mreu se kontrolie uglavnom faznim uglom izmeu sinusnog naponskog oblika na izlazu iz konvertora i naponskog oblika u mrei. Dok se reaktivna snaga Q kontrolie relativnim odnosom amplituda dva naponska oblika. Ako je napon na istosmjernoj sabirnici konstantan, konvertor mora vriti i upravljanje (kontrolu) amplitude sinusnog oblika napona i faznog ugla, da bi mogao upravljati tokovima reaktivne i aktivne snage. Da ne bi dolo do injektiranja harmonika u mreu, konvertor mora sintetizovati skoro idealan sinusni oblik napona na svom izlazu. Zahtjevi koji se moraju ispuniti da bi se mogao sintetizirati priblino sinusan valni oblik izlaznog napona iz istosmjernog izvora su opisani u teoriji i praksi energetske elektronike. Postoje mnoge strategije za modulovanje sinusnog oblika napona, a neke od njih su [1]: - Inverzija koja daje kvadratni oblik napona, je najjednostavnija i zahtijeva najjednostavniju emu upravljanja, ali i proizvodi najvie harmonika. - Metoda koja koristi tehniku modulacije praenja referentmog ulaznog signala, tj. poredi referenti signal sa signalom okidanja, je takoe veoma dobro poznata. Najee koritena od tih tehnika je sinusoidalna irokopulsna modulacija (PWM) i ona se veoma lako implementira kao hardversko rjeenje. - Upravljanje histerezom je nain u kojem se izlaznim signalom upravlja unutar referentnih graninih vrijednosti sa svih strana eljenog naponskog oblika. - Programirana PWM (poznata i kao selektivni eliminator harminika, SHEM) u kojoj se koriste sofisticirane optimizacione metode, da bi se odredio potreban ugao okidanja i da bi se eliminisali odreeni harmonici. Za jednostavni dvoslojni krug (slika 34.) sinusni oblik struje moe se dobiti jedino ako se IGBT ukljuuju veoma brzo. [1] To izaziva elektine gubitke, koji moda nemaju neki komercijalni znaaj u emi sa velikim generatorima, ali su itekako znaajni u emama malih distribuiranih generatora. Znai da za velike generatore mogu se koristiti rjeenja koja koriste vieslojne (viestepene) invertore koji spajaju vie naponskih izvora ili se moe koristiti kombinacija vie invertora zajedno koji vre transformaciju po fazama i zajedno ine viefazni invertor. Bilo koja tehnika da se izabere uticae na visinu kapitalne investicije, a ne treba zaboraviti da je ovo jedna od tehnikih grana koja se najbre razvija, tako da se ve sutra moe pojaviti invertor koji ima bolju iskoristivost, bolje radne osobine i manju cijenu. Razvoj konvertora ide u tom smijeru da se razvijaju konvertori sa mekim okidanjem, tako da se sve vie smanjuju gubitci. Neke vrste rezonantnih konvertora su ve u upotrebi u malim fotonaponskim generatorima, i mogue je razviti takvu topologiju koja eliminie postojanje istosmjernog linka.

Slika 34. est pulsni dvoslojni IGBT naponski konvertor [1]

40

eme upravljakih konvertora koje se koriste za upravljanje malim distribuiranim generatorima su veoma sline emama koje se koriste za upravljanje veliki mainama. Uglavnom se zasnivaju na teoriji vektora u prostoru i koriste se u dvokordinatnom sistemu. Ovaj nain omoguava brzo i nezavisno upravljanje aktivnom i reaktivnom snagom, koja se injektira u mreu. IEC 909 zahtijeva [1] da se izvri proraun upravljakih ureaja koji rade na bazi energetske elektronike i njihov doprinos poetnoj struji kratkog spoja (i simetrinoj i poetnoj maksimalnoj struji kratkog spoja), ali nije potreban proraun doprinosa stalnoj struji kratkog spoja. U ovim proraunima oni se posmatraju kao ekvivalentni motori sa zakoenim rotorom i strujom 3 puta veom od nominalne struje. Ovo se moe smatrati sasvim odgovarajuom aporoksimacijom ureaja energetske elektronike, pri odreivanju znaaja i uticaja distibuiranih elektrana ove vrste. CIGRE izvjetaj o distribuiranoj proizvodnji navodi da je oekivana struja kratkog spoja jednaka nominalnoj struji, a ponaanje invertora u odreenoj situaciji e zavisiti i od njegovih izvora napajanje i njegovog upravljakog ureaja. Kao i kod asinhronih motora i kola sa energetskom elektronikom nisu sposobna da odre (izdre) trajnu struju kratkog spoja (osim ako nije neko specijalno rjeenje ovog sluaja ugraeno u sam konvertor). Zbog toga rad njihovih zatitnih ureaja imaju veliki uticaj na rad zatitnih ureaja u distributivnoj mrei.

41

4. UTICAJ DISTRIBUIRANIH GENERATORA NA KVALITET ELEKTRINE ENERGIJE I GUBITKE U DISTRIBUTIVNOJ MREI U STACIONARNOM STANJU 4.1. Kvalitet elektrine energije

Distibutivne kompanije imaju obavezu da svojim potroaina obezbjede neprekinuto napajanje elektrinom energijom odreenog kvaliteta. Kvalitet elektrine energije propisan je zakonskim i tehnikim pravilima i standardima. Pitanje kvaliteta elektrine energije kojim se snabdjevaju potroai, posebno je dobio na znaaju pojavom soficticiranih elektronskih ureaja i raunarske tehnike, iji pravilan rad direktno zavisi od kvaliteta napona kojim su napajani. Kvalitet elektrine energije odreuju slijedei parametri [3]: frekvencija, amplituda, valni oblik i simetrinost. Svaki potroa koji je prikljuen na distributivnu mreu zahtijeva odreeni kvalitet napona napajanja i pri tome ga ne interesuje da li je na tu mreu prikljuen ili nije distribuirani generator. Odreeni poremeaji u kvalitetu elektrine energije su opisani i definisani raznim tehnikim standardima, a to su: prekidi u napajanju, propadi napona, porasti napona, flikeri, naponska distorzija, strujna distorzija, naponski harmonici, strujni harmonici i dr. Na slici 35. prikazan je efekat koji na kvalitet elektrine energije u mrei ima meusobni uticaj generatora/potroaa sa mreom na koju su vezani.

Slika 35. Izvori poremeaja u kvalitetu elektrine energije [1]

42

4.2. Kvalitet napona u mrei

Po vaeim Optim uslovima za isporuku elektrine energije u BiH napon u distributivnoj mrei srednjeg napona moe varirati od +5% do -5% nazivnog napona, a u niskonaponskoj mrei od +5% do -10% nazivnog napona [6]. Prikljuenjem distribuiranih generatora na mreu (zbog sposobnosti generatora da proizvode i troe reaktivnu energiju) u distributivnim mreama moe doi do trajno povienih ili snienih napona koji ugroavaju rad ostalih potroaa na mrei, ali mogu izazvati i proradu postojee zatitne opreme na mrei, to za posljedicu ima prekide u napajanju potroaa. Prikljuivanje ili iskljuivanje generatora na mreu moe izazvati propade ili poraste napona u mrei. Pod propadom napona [27] smatra se smanjenje efektivne vrijednosti napona na vrijednost izmeu 10% i 90% nazivne vrijednosti, pri nazivnoj frekvenciji i koji ima duinu trajanja do pola periode do jedne minute. Propadi napona uglavnom su izazvani kvarovima u distributivnoj mrei i imaju negativan uticaj i na distribuirane generatore i na ostale potroae u mrei. Tokom ozbiljnih propada napona u mrei potroai (motori) e usporavati, dok e za isto vrijeme distribuirani generatori (i sinhroni i asinhroni) ubrzavati, to za posljedicu ima nastanak tranzijentne nestabilnosti. Prilikom propada napona lako moe doi do iskljuenja prekidaa i osjetljivi regulatori napona e poeti da rade neispravno. Porast napona predstavlja [27] poveanje efektivne vrijednosti napona na vrijednosti izmeu 110% i 180% nazivne vrijednosti, pri nazivnoj frekvenciji, ija je duina trajanja od polovine periode do jedne minute. I oni obino nastaju zbog kvara u mrei (npr. jednofazni kratak spoj sa zemljom) ili prilikom procesa iskljuivanja ili ukljuivanja velikih potroaa u mrei. Ovi poremeaji su neto rjei od propada napona. Prema Tehnikim preporukama za prikljuenje malih elektrana na EES JP EP BiH [13], napon generatora se ne smije razlikovati od napona na mjestu prikljuenja za vie od 10%. U praksi se deava [6] da nakon prikljuenja distribuiranih generatora na ruralnu mreu (koja je prije prikljuenja generatora imala normalne i zadovoljavajue naponske prilike, sa mogunou proirenja konzuma) distributivna mrea radi sa trajno povienim naponom i na granici termike opteretivosti, te da nema nikakve rezerve za poveanje snage prenosa. Dakle dolo je do pogoranja naponskih prilika u mrei, kojih prije prikljuenja distribuiranih generatora nije bilo. Da bi se to izbjeglo potrebno je izvriti dodatna ulaganja u distributivnu mreu (promjeniti promjer vodia) i podestiti automatski regulator napona na generatorima tako da ne dolazi do naponskih preoptereenja mree (takva podeenja ne izaivaju promjenu aktivne snage koju generator proizvodi nego samo promjene u reaktivnoj snazi). Takoe, [1] poveanje ili pad napona koji izazivaju distribuirane elektrane u distributivnoj mrei, prilikom njihovog putanja u rad ili zaustavljanja, treba razmotriti sa posebnom panjom, jer ako se desi da je napon u mrei ve blizu dozvoljene gornje granice, onda njegovo ak i kratkotrajno poveanje moe izazvati neeljena ispadanja pojedinih potroaa sa mree. Harmonijska distorzija napona [1] je takoe sve ea pojava u mnogim energetskim sistemima, to u mrei izaziva pojave kratkotrajnog poveanja napona znatno veeg od dozvoljenih vrijednosti za tu mreu. Zbog toga se u rotacionim mainama (i generatorima i motorima) javljaju dodatni gubici grijanja namota, kao i parazitski momenti koji djeluju kao dodatno optereenje na mainu. Na ureaje energetske elektronike ovi poremeaji djeluju tako da oni nepravilno rade, to ima velikih posljedica kada se zna da je rije o upravljakim sklopovima.

43

U praksi se esto sa asinhronim mainama ( generatori i motori) koriste kompenzatori za popravak faktora snage. [1] Oni zbog svoje reaktance koja ima kapacitivni karakter predstavljaju veoma malu otpornost kada su u pitanju vii harmonici struje. Zbog toga veoma lako moe doi do pojave rezonancije izmeu kompenzatora (kapacitet) i ostalih induktivnih reaktansi (induktivitet) koji postoje u samom postrojenju ili u mrei. Nesimetrija napona u mrei izaziva poveanje gubitaka u rotacionim mainama (pojava parazitskih momenata) i njihovo pretjerano zagrijavanje. Nesimetrija napona u mrei moe dovesti i do toga da ureaji energetske elektronike injektiraju nazad u mreu harmonike struje koji se inae ne oekuju (osim ako ureaji nisu tako dizajnirani da prepozanju nesimetrino napajanje iz mree). Ponaanje distribuiranih generatora kada se dese poremeaji u mrei veoma je slino ponaanju velikih potroaa. Razlika je u tome to veliki industrijski potroai tee da su prikljueni na jaku mreu ( sa velikom snagom kratkog spoja), jer to obino za sobom povlai i dobar kvalitet elektrine energije, dok distribuirani generatori ako se prikljue na slabu mreu, poveavaju ukupnu snagu kratkog spoja mree, pa se sa te strane gledano moe rei da imaju pozitivan uticaj na kvalitet napona. [1] Na slici 35. prikazani su poremeaji koje distribuirani generator unosi (izaziva) u mrei. Svi distribuirani generatori, koji koriste ureaje energetske elektronike (bez obzira na vrstu generatora) u mreu injektiraju harmonike struje. Ako generator iz bilo kog razloga radi i proizvodi nesimetrian napon, on u distributivnoj mrei, zbog injektiranja indirektne komponente (sistem simetrinih komponenti), izaziva nesimetriju napona u mrei. Zbog sposobnosti distribuiranih generatora da injektiraju i da proizvode reaktivnu snagu, u mrei u stacionarnom stanju mogu izazvati dodatne poremeaje napona (ili trajno povien ili trajno snien napon mree). Flikeri napona su dinamike promjene napona mree, [1] a najee ih izazivaju generatori ali mogu nastati i zbog rada potroaa ( najvei uzronici flikera su vjetrogeneratori). Efekat koji izazivaju je treperenje svjetla (zbog toga su i dobili ime) vidljivo ljudskom oku kod sijalica sa arnom niti. Kao to je ve ranije navedeno distibuirani generatori poveavaju snagu kratkog spoja distributivne mree (poboljanje kvaliteta elektrine energije), ali zbog injektiranja aktivne snage u mreu mogu dovesti do stalno povienog napona u mrei (negativan uticaj), tj. do prekoraenja dozvoljene visine napona za koju je mrea dimenzionisana. Moe se rei da distribuirani generatori imaju slian uticaj na kvalitet elekrine energije kao i veliki potroai, tako da se na njih mogu primjeniti isti standardi. [1] Uticaj idealnog distribuiranog generatora prikljuenog na distributivnu mreu prikazan je na slici 36. [1] Za idealan generator smatra se da proizvodi idealnu sinusoidalnu struju. Na slici 36.a. prikazan je potroa koji injektira poremeaje u distributivnu mreu. Distributivna mrea predstavljena je ekvivalentnom impedancom distributivne mree Z s (h) , koja je prikljuena na krutu mreu. Z s (h) , impedanca mree, zavisi od frekvencije, tako da je predstavljena kao funkcija broja harmonika (h). Potroa je predstavljen kao izvor distorzije struje I d (h) , a uticaj ostalih potroaa je zanemaren. Primjenom Ohm-ovog zakona dobijamo formulu za izraunavanje distorzije napona u mrei koju izaziva potroa: Vd ( h) = I d ( h) Z s ( h) (4.1) Na slici 36.b. na mreu je prikljuen idealan distribuirani genertator, koji je predstavljen pomou idealnog naponskog izvora i generatorske impedance Z g (h) . Primjenom principa

44

superpozicije, iz istu injektiranu struju distorzije I d (h) , dobijamo novu vrijednost distorzije napona: Z g ( h) (4.2) Vd' = Vd (h) Z s ( h) + Z g ( h) Dakle idealani distribuirani generator poveava snagu kratkog spoja u distributivnoj mrei. Priroda potroaa koji injektira distorziju struje u mreu, odreuje vrijednosti impedansi. Za osnovni strujni harmonik Z s je osnovna impedansa mree, za frekvenciju f = 50Hz, dok

impedanca generatora Z g moe biti ili tranzijentna ili sinhrona reaktanca generatora, zavisno od frekvencije promjene struje I d .

Slika 36. Uticaj idealnog distribuiranog generatora na kvalitet napona mree [1]

Na slian nain se moe proraunati i harmonik napona, samo je u tom sluaju potrebno poznavati harmonijske impedance. Za proraun nesimetrije napona mora se koristiti indirektna impedansa (sistem simetrinih komponenti). Naravno da u praksi ne postoji idealan distirbuirani generator, te da i on proizvodi i injektira u mreu odreenu distorziju struje (slika 37). [1] Sluaj je pojedostavljen do te mjere da se zanemaruju reaktanse potroaa i distribuiranog generatora. Distorzija napona se sada rauna kao: (4.3) Vd'' = Z s ( I d + I g )

Prilikom izraunavanja distorzije napona, za odreivanje vrijednosti distorzije struje u obzir se moraju uzeti njihove frekvencije, kao i relativni fazni pomaci. Ako fazni pomak izmeu strujnih harmonika nije poznat, onda se oni raunaju kao korjen zbira kvadrata vrijednosti svakog harmonika.

45

Slika 37. Uticaj distribuiranog generatora na distorziju napona u distributivnoj mrei [1]

Iz predhodnih jednaina moe se vidjeti kakav uticaj distribuirani generator ima na kvalitet energije u mrei. Za preciznije proraune uticaja distribuiranih generatora na kvalitet elektrine energije u praksi postoje dobro razvijeni softveri, koji za analizu koriste mnogo kompleksnije i preciznije modele generatora, mree i potroaa. Takoe za proraun harmonika postoje softveri koji mogu veoma dobro simulirati i prikazati distorziju napona u mrei koju uzrokuju injektirane harmonine komponente struje. Ovdje problem predstavlja odreivnje harmoninih impedanci generatora i optereenja, za dati sluaj. Dobro modelovanje potroaa je od posebne vanosti, jer su oni u stanju da prigue veliki broj harmoninih komponenti i znaajno utiu na amplitudu harmonika napona u mrei. Od nedavno se razvijaju i programi koji omoguavaju prouavanje uticaja distribuiranih generatora na flikere u mrei. Za sada ti programi se ograniavaju na specificirane generatorske tehnologije. Ako je potrebno, mogue je izvriti i elektromagnetnu analizu, u vremenskom domenu, stanja u mrei kada je na nju prikljuen distribuirani generator. Za sve navedene analize potrebno je posjedovati specijalizirane raunarske programe i biti obuen za rad na njima. [1] Za posmatranje uticaja distribuiranih generatora na kavlitet elektrine energije u mrei, najbolje je uzeti primjer vjetrogeneratora, jer kvalitet elektrine energije ima veliki znaaj za njega. Jedan vjetrogenerator moe biti snage i do 1,5 MW , u praksi se esto deava da je prikljuen na mreu velike impedance . [1] Na turbinu e biti prilkjuen ili asinhroni generator (fiksne brzine vrtnje rotora) ili e biti dodata i energetska elektronika (za promjenjivu brzinu rotora). Za dizajn sa elektroenergetskom elektronikom (konvertorima) veoma paljivo se mora ispitati harmonika distorzija napona mree, dok za asinhroni motor (fiksne brzine) mora se pronai nain da se izbjegnu tranzijentne promjene napona u mrei. Tokom normalnog rada vjetroturbina kontinuirano proizvodi promjenjivu izlaznu snagu. Te varijacije su izazvane turbulencijom vjetra i efektom sjene tornja (smanjenje brzine vjetra blizu tornja). Ovi efekti izazivaju periodine pulzacije snage, ija je frekvencija jednaka prolasku lopatice pored tornja ( oko 1 Hz za velike turbine). Takoe njima treba dodati sporije promjene koje su izazvane meteorolokim promjenama u brzini vjetra. Mogu se pojaviti i bre promjene snage (frakvencije nekoliko Hz), zbog same dinamike turbine. Rad sa promjenjivom brzinom okretanja ima prednosti, jer se neke od brzih promjena snage ne prenose u mreu zbog njihovog priguenja na zamanjaku rotora. Rad sa fiksnom brzinom, asinhronog generatora sa malim klizanjem e izazivati cikline promjene u izlaznoj snazi, a samim time i naponu mree. Davidson [1] je proveo sveobuhvatna, dvogodinja, mjerenja, da bi istraio utjecaj farmi vjetrogeneratora na kvalitet elektrine energije u 33 kV distributivnoj mrei. Mjerenja su vrena na farmi vjetroelektrana od 7,2 MW koja se sastoji iz 24 x 300 KW asinhronih generatora sa fiksnom brzinom obrtanja rotora, koja je prikljuena na 33 kV slabu (nadzemnu) mreu sa snagom kratkog spoja od 78 MVA. Svaka turbina u farmi je imala 46

mogunost rada u dvije brzine, prespajanjem (preklapanjem) namota generatora. Na njih su spojene kondenzatorske baterije za popravak faktora snage, koje bi se ukljuivale svaki puta kada bi se generator poeo obrtati. Vjetroturbine su smjetene na visini od 400m na sloenom brdovitom terenu, tako da su na udaru velikih turbulencija vjetra. Mjerenja su vrena na mjestu konekcije na distributivnu mreu i na dva vjetrogeneratora. Dobijeni rezultati su veoma interesantni i pokazuju kompleksan odnos izmeu efekta poveanja snage kratkog spoja distributivne mree zbog prikljuenja farme vjetroelektrana (popravak kvaliteta elektrine energije) i malog pojaanja naponskih harmonika zbog pojave rezonancije izmeu generatorskih namotaja i kondenzatorskih baterija. Detaljni zakljuci su slijedei: Rad farme vjetroelektrana lagano je poveao napon u 33 kV mrei, ali je smanjio standardnu devijaciju napona. Kako je i oekivano, u ovom sluaju, proizvodnja injektiranje aktivne snage i realna otpornost mree otprilike su jednaki apsorbovanoj reaktivnoj snazi i induktivnoj otpornosti 33 kV mree. Prikljuenje generatora na distributivnu mreu povealo je snagu kratkog spoja, time se poveala stabilnost mree, ali je efekat veoma mali na napon mree u stacionarnom stanju. Povezivanje veeg broja generatora na mreu, izazvalo je dramatino smanjenje indirektne komponente napona u mrei sa 1,5 % na manje od 0,4 %, to znai da se asinhroni generatori povukli i apsorbovali indirektnu komponentu struje, na raun poveanja svojih gubitaka i poveanog zagrijavanja namota generatora. Farma vjetroelektrana lagano smanjuje napon flikera koji su mjereni na mjestu prikljuenja na distributivnu mreu. Ovo je kompleksan spoj efekta poveanja snage kratkog spoja mree i izazivanja fluktuacije struje. Kada je farma vjetroelektrana u pogonu, dolazi do malog poveanja ukupne distorzije naponskih harmonika. Uglavnom je izazvano poveanje 5-og i 7-og harmonika pri maloj brzini obrtanja i velikoj impedansi namotaja svakog generatora koji je u pogonu. Ovaj porast je najvjerovatnije uzrokovan paralelnom rezonancijom izmeu induktiviteta namotaja generatora i kapaciteta kondenzatorskih baterija. Ovi rezultati su tipini za sluaj prikljuenja farme vjetroelektrana, sa velikim brojem malih asinhronih generatora, na slabu ruralnu mreu. U mnogobrojnim istraivanjima pokazan je povoljan uticaj na kvalitet elektrine energije (efekat poveanja snage kratkog spoja u mrei). Ali ipak treba znati da e uticaj distribuiranih generatora na distributivnu mreu varirati od sluaja do sluaja, zavisno od specifinih okolnosti. Dakle u praksi uticaj distribuiranih generatora se mora ispitati za svaki pojedini sluaj posebno. Takoe, prouavanje uticaja grupe velikog broja malih generatora, koji su aproksimirani samo jednim velikim generatorom, zahtijeva veliku panju i opreznost. Flikeri napona Dakle, [1] filkeri napona su dinamike promjene napona mree, koji imaju efekat treperenja svjetla (sijalica sa arnom niti) i koje uglavnom izazivaju generatori ili potroai. Ljudsko oko je najosjetljivije na varijacije svjetlosti koje izaziva frekvencija promjene napona od oko 10Hz, pa su i razliiti nacionalni i tehniki standardi koji definiu pojavu flikera u mrei uglavnom zasnovani na promjenama napona tog tipa. Osim distibuiranih generatora (ugl. asinhronih) izvori pojave flikera mogu biti i potroai koji izazivaju velike fluktuacije napona i to: elektrolune pei, maine za mljevenje i lomljenje kamena, velike maine u pilanama, na kopovima uglja i dr.

47

Uticaj distribuiranih generatora na pojavu flikera u distributivnoj mrei je itekako znaajan, zbog toga to[1]: esto se koriste relativo veliki generatori u poreenju sa ostalim potroaima na mrei. esto startaju i esto se zaustavljaju. U mreu mogu injektirati kontinuirano promjenjivu snagu (koriste izvor energije promjenjive snage). Da bi se izbjegao nastanag flikera, posebnu panju treba obratiti na [1]: proces konekcije i diskonekcije generatora na mreu, rad vjetroturbine (vjetrogeneratora), rad fotonaponskih (solarnih) generatora. Flikeri se uglavnom mjere [1] tokom 10 minutnog perioda i na taj nain dobijamo faktor kratkotrajnog kolebanja vrijednosti napona flikera (Pst). Pst vrijednost se dobija odreenim algoritmom koji je zasnovan na mjerenju napona mree i stepena neugodnosti koju treperenje svjetlosti izaziva ljudskom oku za vrijeme od 10 minuta. Zavisnost promjene V / V ( %) u odnosu na broj promjena napona u minuti prikazana je na slici 38. Moemo zakljuiti da se vrijednost Pst mijenja linearno u odnosu na amplitudu promjene napona ukljuujui i frekvenciju promjena napona.

Slika 38. Procentualna promjena amplitude sinusnog oblika napona u zavisnosti od broja promjena u minuti [1]

Faktor dugotrajnog kolebanja napona - flikera (Plt) za vremenski period od 2 h dobije se kada se nae korijen iz zbira kvadrata dvanaest uzastopnih Pst. [1] Odreivanje flikera napona uzrokovanog fluktuacijama u izlaznoj aktivnoj snazi distribuiranog generatora je dosta sloeno, jer zavisi od izvora energije (obnovljivi izvori), karakteristika generatora i impedance mree. Jednostavna mjeranja promjene napona na izlazu (izlaznim terminalima) generatora nisu dovoljna da bi se odredio nivo flikera u mrei tj. kod krajnjih potroaa, jer kako je ve spomenuto i odnos X/R distributivne mree itekako ima uticaja na pojavu i nivo flikera. Tako za vjetrogeneratore (jedna od moguih procedura mjerenja), mjeri se promjena struje i promjena napona na izlazu iz generatora i onda se ti podaci koriste za proraun promjene napona u mrei, uz poznavanje podataka o snazi kratkog spoja i odnosa X/R distributivne mree. [1] Nakon toga tako dobijene promjene napona ubacuju se u algoritam za proraun 48

flikera i tek tada se dobija doprinos vjertogeneratora nastanku pojave flikera u distributivnoj mrei. Mogue je uvesti i korektivni faktor koji je odreen godinjom promjenom brzine vjetra. Ako je vei broj distribuiranih generatora prikljuen na distibutivnu mreu i ako je njihova promjena aktivne snage neusklaena onda se njihov ukupni doprinos na pojavu flikera u mrei smanjuje i moe se raunati prema formuli [1]: P 1 p = P n p (4.4)

gde je n broj generatora, P aktivna snaga farme vjetroelektrana, p aktivna snaga jednog vjetrogeneratora, P promjena izlazne aktivne farme vjetroelektrana, p promjena izlazne aktivne snage jednog generatora. Moe se desiti da u nekim sluajevima vei broj vjetrogeneratora upadne u tzv. sinhronizam i u tom sluaju promjene izlazne aktivne snage se sabiraju, tako da se uticaj na flikere u mrei poveava linearno. U praksi je pokazano da je sinhroni rad mogu, ali da traje vrlo kratko, jer u prirodi vrlo brzo doe do promjene u brzini vjetra. Dozvoljeni nivoi flikera razlikuju se u zavisnosti od propisanih nacionalnih i tehnikih standarda. Prema dostupnim podacima, obino se vrijednosti Pst za apsolutnu vrijednost flikera u mrei kree do 1 , a za Plt do 0.6. U BiH prema Tehnikim preporukama Elektroprivrede BiH za prikljuenje malih elektrana na EES [13] , na pragu elektrane : Faktor dugotrajnog kolebanja napona - flikera (A1) mora biti 0,1 . Harmonici Distibuirani generatori izazivaju pojavu harmonika u distributivnoj mrei na vie naina. Ureaji energetske elektronike koji se koriste kao oprema koja omoguava pravilan rad generatora i koja slui da bi se generatori mogli povezati na distibutivnu mreu, uzrokuju (zbog svojih radnih karakteristika) pojavu harmonika napona i struje u distributivnoj mrei. Sinhroni i asinhroni distributivni generatori poveavaju harmonijsku impedansu mree i na taj nain omoguavaju pojavu harmonika i iz drugih harmonijskih izvora u distributivnoj mrei. Pored toga, kapacitivnosti kompenzatora, koji se koriste za popravak faktora snage asinhronih generatora, mogu doi u rezonanciju sa ostalim reaktansama induktivnog karaktera. Konvertori na bazi energetske elektronike koji slue za povezivanje distribuiranih generatora vee snage (>1 MW) na mreu, jo uvijek nisu u irokoj upotrebi, ali treba ih oekivati veoma brzo, obzirom da je napredak u toj vrsti tehnologije svakodnevan. Kada se to desi, njihov uticaj na pojavu harmonika u mrei, bie znaajan. [1] U zadnjih 5 10 godina, uobiajeno je da se koriste naponski konvertori na bazi energetske elektronike, ali prije njih u upotrebi su bili (i danas se koriste) konvertori, zasnovani na tiristorskoj tehnologiji. Na slici 39. prikazan je jednostavan strujni konvertor [1] (6-pulsni tiristorski most) koji je namjenjen za upotrebu sa fotonaponskim elijama ili vjetrogeneratorima. Ovo je dobro poznata i iroko rasprostranjena tehnologija koja je koritena u industrijskim postrojenjima kao osnova za visokonaponski ispravlja struje. Razlika izmeu invertora i ispravljaa je ta, to je ugao paljenja tiristora kod ispravljaa od 0o do 90o, a kod invertora je taj ugao paljenja vei od 90o.

49

Slika 39. Jednostavni 6-pulsni tiristorski konvertor [1]

Ova tehnologija ima slijedee nedostatke [1]: - visoka harmonijska karakteristika (uzronik nastanka harmonika), - veoma lo faktor snage. Bez obzira na to, ureaj ovakve vrste je vrlo jednostavan, robustan i jeftin, tako da se i danas zadrao u upotrebi. Jo jedan od nedostataka ovakve vrste rjeenja je nemogunost rada u ostrvskom reimu ako se za izvor upravljakog signala koristi napon mree. Loe harmonijske performanse, [1] mogu se popraviti koritenjem viestepenih mostova spojenih preko transformatora sa dva sekundarna namotaja sa razliitom grupom spoja. Ovo ima efekat potpunog ukidanja harmonika nieg reda, to je u svakom sluaju prednost nad rjeenjem gdje se energija harmonika pomjera na vii nivo brim okidanjem i preklapanjem kao kod konvertora sa prisilnom komutacijom. Ali opet treba uzeti u obzir svu kompleksnost transformatorske opreme i generatora. Postoji potreba i mogunost spajanja filtera na odreenu generatorsku opremu, kako bi se sprijeio nastanak harmonika odreene frekvencije. Harmonici koji preostanu nakon filtriranja mogu se ukloniti koritenjem EMC regulatora. Faktor snage [1] je odreen istosmjernim naponskim linkom, koji se mora odravati na sigurnom nivou da bi se sprijeila pogreka prilikom komutacije. Ureaji za popravak faktora snage i filteri su obino podeeni (prilagoeni) visokonaponskoj strani transformatora, kako bi se izbjegla interakcija sa konvertorom. Moderni ekvivalent opremi tipa prikazanog na slici 39., je ve ranije spomenuti i opisani IGBT ureaj sa slike 34. IGBT ureaj (sintetizuje sinusni oblik struje na izlazu) koristi prekidanje (okidanje) pri frekvenciji od nekoliko kHz da bi se na izlazu dobio sinusni oblik i na taj nain su eliminisani harmonici nieg reda. Harmonijska karakteristika za ovaj ureaj prikazana je u tabeli 8 i moe se izvriti poreenje sa do sada koritenim upravljakim ureajima velikih maina koji rade na bazi komutatora sa prirodnom komutacijom.
Tabela 8. Tipine harmonijske struje za ureaj koji sintetizuje sinusnu izlaznu struju (IGBT) i njihovo poreenje sa strujama 6-pulsnog i 12-pulsnog industrijskog upravljakog ureaja [1] Harmonijske struje u mrei % Broj harmonika IGBT 6-pulsni upravlja 12-pulsni upravlja 1 100 100 100 3 1,9 5 2,8 21-26 2-4 7 0,5 7-11 1 11 0,16 8-9 8-9 13 0,3 5-7 5-7 17 0 4-5 0-1 19 0,125 3-5 0-1

50

Moe se vidjeti da je na ovaj nain smanjen uticaj struja niih harmonika, a vrijednosti amplitude harmonijskih struja u praksi znaajno se razlikuju od teorijskih vrijednosti. Dodatno, izlaznu struju iz ureaja koji sintetizuje sinusni oblik (IGBT), je zbog vee frekvencije okidanja ureaja (2-6 kHz), lake filtrirati. Tiristorski ureaji, koji se koriste za meki start distribuiranih generatora (asinhronih), danas se veoma esto koriste u praksi. [1] Rad tih ureaja takoe izaziva pojavu harmonika razliitog reda, zavisno od ugla paljenja tiristora. Ali poto se ureaji za meki start generatora koriste relativno kratko vrijeme (nekoliko sekundi) onda se i njihov uticaj na stvaranje harmonika u mrei moe zanemariti. U sluaju da se iz nekog razloga, ovaj ureaj ne premosti nego on ostane u funkciji onda je njegov doprinos harmonijskoj distorziji itekako znaajan. Nain rada generatora sa stalno ukljuenim ureajem za mekani start, koristi se kada se nastoje smanjiti gubici u asinhronom generatoru koji radi sa niskom izlaznom snagom. Za ovaj nain rada vezane su komplikacije u smislu da ako se pokua promjeniti ugao paljenja tiristora kako bi se smanjilo injektiranje harmonika u mreu, tada automatski dolazi do varijacije napona koji se dovodi generatoru, a to ima za posljedicu izazivajne dinamike nestabilnosti rada samog generatora. Kako je ve ranije spomenuto, harmonijska impedansa mree poveava se kada se na nju spoji distribuirani generator. Sinhroni generator moe se modelovati serijskom vezom reaktance i impedance [1]: ' Z gh = Rh1 / 2 + jX d' h (4.5)
' gdje je, R otpornost generatora (dobije se iz prorauna gubitaka u generatoru), X d' je subtranzijentna reaktansa generatora i h je broj harmonika. Transformator se modeluje na isti nain [1]: Z th = Rh1 / 2 + jX t h (4.6) R se dobije iz prorauna gubitaka u transformatoru, a X t je reaktansa transformatora u kratkom spoju. Mogu se koristiti i kompleksniji modeli asinhronih maina, ali zbog jednostavnije aproksimacije koritena je ekvivalentna impedanca indirektne komponente (sistem simetrinih komponenti) i smatra se da se odnos X/R odrava konstantnim sa uvaavanjem broja harmonika. Primjer jednostavnog modela asinhronog generatora sa prikljuenim kompenzatorom, predstavljen je na slici 40. Na slici 41. prikazani su tipini podaci harmonijske impedance za grupu asinhroni generator transformator, [1] gledano sa strane transformatora (vrijednost impedance na terminalima transformatora). Za primjer je uzet 600 kW asinhroni generator.

Slika 40. Model grupe asinhroni generator transformator sa prikljuenim kompenzatorom (za popravak faktora snage) za analizu harmonika [1]

51

Slika 41. Promjena (vrijednosti) impedance u zavisnosti od broja harmonika za grupu asinhroni generator-transformator [1]

Moe se vidjeti da impedansa bez ureaja za popravak faktora snage raste gotovo linerano sa poveanjem broja harmonika (nii broj harmonika, manja impedansa). Kada se prikljui kompenzator dolazi do drastinih promjena u ponaanju harmonijske impedance. Lako se primjeuje da dolazi do serijske rezonancije izmeu kapacitivnosti kompenzatora i induktivnosti transformatora, oko 9-og harmonika, i paralelne rezonancije izmeu induktivitene generatora i kapaciteta kompenzatora, izmeu 4-og i 5-og harmonika. Serijska rezonancija e izazvati poveanje struje koja tee u kompenzator, dok e paralelna rezonancija izazvati harmonijsku distorziju napona u mrei. Moemo izvui zakljuak, da svaki izvor harmonika reda manjeg od 11 (bez obzira da li je to distribuirani generator ili neki veliki industrijski potroa ili veliki kompenzator), e imati veliki uticaj na pojavu harmonika u distributivnoj mrei, tako da je potrebno izvriti ozbiljnu harmonijsku analizu. [1] Za podruje koje pokriva Elektroprivreda BiH vae propisane vrijednosti harmonika koje ne smiju biti prekoraene. [6] Te vrijednosti navedene su u tabeli 9. Dozvoljene struje viih harmonika prema Tehnikim preporukama JP EP BiH [13] se provjerava izrazom I nhdoz = I nhs S ks (4.7) gdje je I nhdoz (A)- dozvoljena vrijednost struje vieg harmonika na naponskom nivou generatora, I nhs (A/MVA)- vrijednost struje vieg harmonika svedena na snagu kratkog spoja na mjestu prikljuenja na mreu.
Tabela 9. Sadraj viih harmonika koji ne smije biti prekoraen [6]
I nhs

(A/MVA)

Redni broj vieg harmonika (n) 3. 5. 7. 11. 13. 17. 19. 23. 1,0 0,7 0,5 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2

25. 0,2

52

Ako struja za neki red n vieg harmonika prelazi dozvoljenu vrijednost, tada se za taj red provjerava i napon vieg harmonika. Doputene vrijednosti su za trei i peti harmonik [13]: <0,2%Un i za harmonike vieg reda: <0,1%Un. Kod distribuiranih malih hidroelektrana sa frekventnim pretvaraima neophodno je provjeriti i uticaj na MTK ureaje. Nesimetrija napona Trofazne asinhrone maine [1] imaju malu impedansu za indirektnu komponentu napona, tako da ako se na njihovim stezaljkama pojavi nesimetrija u naponu oni e povui velike struje koje e dovesti do dodatnog zagrijavanja i pojave parazitskih momenata (dodatni teret). U praksi je zabiljeeno neeljeno ispadanje distribuiranih generatora sa distributivne mree zbog pojave nesimetrinog napona u mrei. Ako ne doe do nekih posebnih rjeenja, distribuirani generatori bi trebali biti dimenzionisani tako da podnesu nesimetriju u mrei od 1%, naravno uz odgovarajuu prekostrujnu zatitu. Na nesimetriju u mrei nisu samo osjetljive asinhrone maine, nego i sinhrone. Sinhrone maine se u sluaju nesimetrije ponaaju slino kao kavezna asinhrona maina. Ureaji energetske elektronike u sluaju nesimetrije poveavaju broj nekarakteristinih harmoninih komponenti koje injektiraju u mreu, te zbog toga izazivaju nepoeljnu proradu zatitnih ureaja. Trenutno veina distribuiranih generatora su trofazni, tako da oni nemaju negativan uticaj na pojavu nesimetrije u mrei. Problem, [1] to se distribuirane proizvodnje tie, moe se poveati ako se povea broj kunih generatora (kombinovani grijanje-proizvodnja elektrine energije), jer su ti generatori uglavnom jednofazni. Naime ako se desi da veliki broj kunih (jednofaznih) generatora bude prikljuen na mreu i ako oni budu neravnomjerno rasporeeni po fazama, problem pojave nesimetrije u distributivnim mreama e postati itekako znaajan. Uticaj distribuiranih generatora na kvalitet elektrine energije Uticaj distribuiranih generatora na kvalitet elektrine energije u distributivnoj mrei je [1, 6, 13]: Zbog proizvodnje ili potronje reaktivne energije od strane distribuiranih generatora, u distributivnoj mrei moe doi do znaajnih trajnih smanjenja ili poveanja naponskog nivoa. Uticaj na propade ili poraste napona je takoe znaajan. Do njih dolazi prilikom starta ili naglog iskljuenja distribuiranog generatora. Distribuirani generatori u distributivnoj mrei izazivaju pojavu flikera dugotrajnih fluktuacija napona, koji takoe imaju negativan uticaj na rad opreme (posebno elektronikih ureaja). Distribuirani generatori i njihova pratea oprema u distributivnoj mrei izaziva harmonijsku distorziju napona. Prikljuenjem distribuiranih generatora poveava se snaga kratkog spoja distributivne mree, to pozitivno utie na kvalitet elektrine energije, ali ako je ta nova snaga kratkog spoja vea od one na koju je dimenzionisana zatitna oprema, tada ponovno dimenzionisanje i zamjena neodgovarajue zatitne opreme izaziva dodatne trokove. Ako se na mreu spoji vie jednofaznih generatora koji nisu izbalansirani po fazama, dolazi do pojave nesimetrije u mrei, koja ima itekako negativan uticaj na potroae. Pored navedenih uticaja distribuiranih generatora na mreu, lo kvalitat elektirine energije u mrei ima negativan uticaj na rad distribuiranih generatora (posebno onih koji koriste obnovljive izvore energije), tako da moe doi do neeljenih ispadanja generatora sa mree. 53

Dakle prije prikljuivanja distribuiranog generatora na distributivnu mreu, treba obratiti posebnu panju na analizu uticaja distibuiranih generatora na kvalitet elektrine energije u mrei, kao i na ve postojeu situaciju u mrei. To se odnosi na analizu naponske harmonijske distorzije, pojave flikera napona, pojave nesimetrije u mrei i svih ostalih relavantnih parametara. Zbog svih tih problema Elektroprivreda BiH je 2001.godine usvojila Tehnike preporuke koje su obavezujue za sve ubudue planirane distribuirane elektrane, kako bi se problemi koji su se do sada pojavljivali u praksi sveli na minimum. Na slijedeim slikama (Slika 42. i 43.) prikazan je nain prikljuenja distribuiranih generatora na disributivnu nisko naponsku mreu prema Tehnikim preporukama JP EP BiH [13].

Slika 42. Nain prikljuivanja asinhronog i sinhronog generatora na niskonaponsku mreu [13]

54

Slika 43. Nain prikljuivanja grupe asinhronih i sinhronih generatora na niskonaponsku mreu [13]

55

4.3. Uticaj distribuiranih generatora na gubitke u distributivnom sistemu

Uticaj distribuiranih generatora na gubitke u distributivnim mreama, moe biti pozitivan ali i negativan. Ako se distribuirani generator prikljui na jaku distributivnu mreu, blizu centra velike potronje (veliki gradovi, industrijske zone i sl.), onda se energija koju distribuirani generator injektira u mreu odmah troi, skrauje se put koji energija treba da pree do potroaa i samim time se smanjuju i gubici prenosa u distributivnoj mrei. Ali najee su distribuirani generatori prikljueni na slabe, ruralne mree, daleko od potroaa koji mogu potroiti proizvedenu energiju, tako da se gubici u takvim distributivnim mreama znaajno poveavaju. U praksi je zabiljeen veliki porast distributivnih gubitaka, nakon prikljuenja distribuiranih generatora na slabu mreu. Ti gubici nastaju jednim djelom zbog neadekvatnog tehnikog rjeenja prikljuenja elektrana na mreu, dok drugim dijelom ti su gubici izazvani nedozvoljenim reimom rada elektrane. Za primjer poveanja gubitaka u praksi [6] uzeto je distributivno podruje poslovnice Gornji Vakuf na koju su prikljuene 3 male hidroelektrane ukupne instalirane snage 2978 kW. Isto distributivno podruje ima na sebe prikljuen konzum koji u trenutku minimalnih optereenja preuzima 1 MW, dok maksimalno vrno optereenje dostie oko 3 MW. Prije putanja u rad malih hidro elektrana distributivni gubici su kod optereenja konzuma 2861 kW/ 541 kVAr iznosili 2,76 %, dok su se gubici nakon prikljuenja elektrana, pri istom konzumu i proizvodnji elektrana 2600kW/781KVAr popeli na ak 30,61% u odnosu na optereenje konzuma. Primjer je veoma ilustrativan jer su sve tri elektrane prikljuene na kraju radijalnih distributivnih vodova gdje ne postoje tehniki uslovi za normalan rad (slika 44.)

Slika 44. Primjer prikljuenja tri male hidroelektrane na distributivnu mreu poslovnice Gornji Vakuf [6]

56

Skoro sve elektrane koje se danas grade ili su planirane za izgradnju u BiH nalaze se na mjestima jako udaljenim od izvornih 110/x kV ili 35/x kV, sa distributivnim vodovima koji nisu planirani i prilagoeni za prikljuenje distribuiranih generatora. Taj problem (neadekvatnog tehnikog rjeenja prikljuenja) nastoji se rjeiti Tehnikim preporukama za prikljuenje malih elektrana na elektroenergetski sistem JP EP BiH usvojenim 2001. godine, koje su obavezujue za sve novoplanirane distribuirane elektrane. [13] Na istom primjeru [6] (slika 44.) obraen je i sluaj poveanja distributivnih gubitaka zbog nedozvoljenog (neadekvatnog) reima rada distribuiranog generatora. Slika 45. prikazuje pogonsku kartu rada generatora male hidoroelektrane Jelii. Zelenom bojom je oznaeno dozvoljeno podruje rada prema Tehnolokim preporukama JP EP BiH, tj. reim rada generatora koji je u skladu sa prilikama u distributivnoj mrei, a to znai da generator treba da proizvodi i u mreu injektira reaktivnu snagu. Crvenom bojom je prikazano nepoeljno podruje rada, to se tie distributivne mree, jer je u tom podruju generator poduzbuen i on iz mree vue reaktivnu snagu.

Slika 45. Pogonska karta distribuiranog generatora male hidroelektrane Jelii

Ako distribuirani generator radi u kapacitivnom reimu rada (crveno podruje) onda on iz mree vue reaktivnu snagu, a u mreu injektira aktivnu snagu. U tom sluaju znaajno rastu gubici u distributivnoj mrei. Zavisnost gubitaka u mrei u odnosu na faktor snage ( cos ) i aktivne snage koju generator injektira u distributivnu mreu prikazana je na slici 46. Za analizirani sluaj, kada je mala hidroelektrana Jelii radila sa cos = 0,948 kapacitivno, u mreu je injektirana snaga P=640 kW, ukupna prividna snaga je iznosila S=675kVA, dok je reaktivna snaga koju je elektrana vukla iz distributivne mree iznosila Q=214 kVAr, a gubici u distributivnoj mrei su bili za 45,7% vei nego da je elektrana radila u induktivnom reimu. U tabeli 10. prikazan je za konkretan sluaj [6] (mala hidroelektrana Jelii) uticaj faktora snage generatora na gubitke u distributivnoj mrei (Pg).

57

Tabela 10. Uticaj faktora snage distribuiranog generatora na gubitke u distributivnoj mrei (Pg) [6]

P (kW) 640 640 640 640 640 640 640

Q (kVAr) -214 -115 -86 -16 110 213 334

cosfi 0,948 cap 0,984 cap 0,991 cap 1,000 0,985 ind 0,948 ind 0,886 ind
Pgub

S (kVA) 675 650 646 640 649 675 722

Pg (kW) 127 105 101 94 89 87 91

140 120 100 80 60 40 20 0

ca 0, 98 p 4 ca 0, 99 p 1 ca p 0, 94 8 1, 00 0, 0 98 5 in 0, d 94 8 in 0, d 88 6 in d

kW

Pgub

Slika 46. Uticaj faktora snage distribuiranog generatora na gubitke u distributivnoj mrei (Pg) [6]

Pored negativnog uticaja na gubitke u distributivnoj mrei rad sinhronih distribuiranih generatora u kapacitivnom reimu je nepovoljan i za sam generator, a to se moe vidjeti sa pogonske karte generatora (slika 45.). Naime, generatori koji rade u poduzbuenom (kapacitivnom) reimu rade veoma blizu granice svoje statike stabilnosti i dolazi do dodatnih nepotrebnih zagrijavanja namotaja (termika granica), tako da i pri najmanjim poremeajima u mrei dolazi do ispadanja generatora sa mree. [6] U BiH zbog karakteristika distributivnih mrea (radijalni nadzemni vodovi induktivni karakter) poeljno je da distribuirani generatori proizvode i u mreu injektiraju odreene iznose reaktivne snage. Za distributivne mree koje su kablovske (zbog njihove kapacitivnosti) injektiranje dodatne reaktivne snage u mreu je negativna pojava, za njih je povoljno kada generatori troe (iz mree vuku) reaktivnu snagu. [1, 5] Da bi se izbjegao negativan uticaj distribuiranih generatora na gubitke u distributivnoj mrei potrebno je primjeniti odgovarajua tehnika rjeenja za prikljuenje distribuiranih generatora na mreu, kao i urediti odreena mrena i trna pravila kojima bi se distribuirane elektrane stimulisale da rade u reimu koji doprinosi smanjenju a ne poveanju gubitaka u distributivnoj mrei. [1, 6]

58

5. PROGRAMSKI PAKET PSAT ZA ANALIZU STACIONARNOG STANJA PSAT - Power System Analysis Toolbox [15] (PSAT version 2.0.0, February 14, 2008)

PSAT je programski paket, namjenjen za statiku i dinamiku analizu EES i upravljanje EES. Kao bazu za izraunavanja, PSAT koristi MATLAB, tako da kada se jednom instalira PSAT postaje jedan od alata koji su sastavni dio MATLAB toolbox-a. Za razliku od MATLAB-a, za koji je potrebno imati (kupiti) licencu, PSAT je besplatan i svako ko to eli moe ga besplatno skinuti sa interneta i instalirati na svom raunaru, zajedno sa prateim uputstvom za upotrebu. Dakle, ako elimo koristiti PSAT, moramo imati instaliran MATLAB, koji nije besplatan, ali je toliko rairen, da se smatra da svako ko se bavi bilo kakvim ozbiljnijim proraunima ima i koristi MATLAB. Ipak da bi svoj program pribliio svim zainteresiranim korisnicima, Federico Milano (tvorac PSAT-a), nastoji da u skorije vrijeme najnovija verzija PSAT-a bude kompatibilana sa programskim paketom OCTAVE, koji je besplatan i slian MATLAB-u. PSAT logo prikazan je na slici 47.

Slika 47. PSAT logo

Napomena: PSAT je free i open source program i zamiljen je tako da korisnici programa mogu sami dodatno poboljavati i unaprijeivati softver. Trenutno je PSAT u ranoj fazi razvoja pa su este izmjene verzija. U ovom diplomskom radu koritena je verzija 2.0.0. od 14. februara i sve navedeno o PSAT-u je vezano samo za tu verziju preograma.
5.1. ta PSAT u stvari moe da radi?

Poto je PSAT namjenjen za statiku i dinamiku analizu EES i upravljanje EES, on u sebi sadri: proraun tokova snaga, kontinuirani proraun tokova snaga, proraun optimalnih tokova snaga, analizu stabilnosti za male poremeaje u sistemu (small signal stability) i simulacije u vremenskom domenu. Takoe, mogue je izvriti i analizu stabilnosti po N-1 kriteriju, koja je vana za upravljanje EES. Pored svega toga, PSAT je dizajniran tako, da se sve navedene operacije i prorauni, tj. dobijeni rezultati mogu prikazati grafiki koritenjem

59

GUI-a (graphical user interfaces). Dizajniranje elektroenergetske mree vri se takoe grafiki, pomou ugraene, Simulink bazirane biblioteke, koja sadri veliki broj razliitih elemenata mree sa mogunou dizajniranja i vlastitih elemenata. PSAT je kreiran tako da moe konvertovati podatke iz drugih programa za analizu EES, ali se problem moe javiti zbog toga to u profesionalnim programima za analizu EES modeli elemenata sadre vie podataka nego modeli u PSAT-u. Pored toga PSAT posjeduje mostove za povezivanje sa GAMS i UWPFLOW programima koji u mnogoemu poboljavaju sposobnost PSAT-a za analize optimalnih i kontinuiranih tokova snaga. Sama struktura programa data je na slijedeoj slici (Slika 48.) [15]

Slika 48. : Struktura PSAT-a [15]

Osnova rada PSAT-a je proraun tokova snaga, tako da on sam automatski vri inicijalizaciju varijabli stanja. [15] Jednom kada PSAT rijei tokove snaga sistema koji analiziramo, mogu se vriti i ostali prorauni bilo statiki bilo dinamiki.

60

Da bi se mogla izvriti to preciznija i vjerodostojnija (realnija) analiza EES, PSAT podrava razliite statike i dinamike modele elemenata, a to su [15]: Modeli elemenata koji se koriste za proraun tokova snaga: sabirnice, prenosne linije i transformatori, balansne sabirnice (balansni vorovi), PV generatore (naponski vorovi), potroai konstantne snage, entirane admitanse. Za proraune kontinuiranih tokova snaga i optimalnih tokova snaga: ponude i ogranienja proizvoaa (snabdjevaa) elektrine energije, zahtjevi i ogranienja potroaa, rezerve snage generatora, ogranienja generatora. Operacije prekidanja u mrei: kvarovi na prenosnim linijama i prekidai prenosnih linija. Mjerenja: jedinice za mjerenja frekvencije i fazora na sabirnicama (PMU). Potroai: naponski zavisni potroai, frekventno zavisni potroai, ZIP potroai (impedansa, konstantna struja i konstantna snaga), eksponencijalno zavisni potroai, temperaturno kontrolisani (upravljani) potroai, Jimma's potroai i mjeoviti potroai. Maine: sinhrone maine (dinamiki model od 2 do 8) i asinhroni motori (dinamiki model od 1 do 5). Ureaji za upravljanje: regulator turbine (regulator broja obrtaja), automatski regulator napona, stabilizator sistema, ograniava uzbude, sekundarni naponski regulator, nadomjesni (zamjenski) upravljaki krug. Regulacioni transformatori: regulacija optereenog transformatora sa mogunou regulacije napona, reaktivne snage i faznog pomaka. FACTS ureaji: statiki kompenzator reaktivne snage, tiristorski upravljana serijska kapacitivnost, statiki serijski sinhroni kompenzator, unificirani upravlja toka snage, visokonaponski prenosni DC (istosmjerni) sistemi. Vjetroturbine (vjetrogeneratori): model vjetra, vjetrotroturbina konstantne vrtnje sa kaveznim asinhronim generatorom, vjetroturbina promjenjive brzine vrtnje sa dvostruko napajanim asinhronim generatorom, vjetroturbina promjenjive brzine vrtnje koja direktno pogoni sinhroni generator. Ostali modeli: sinhrona maina sa dinamikim modelom osovine, sub-sinhroni rezonantni model i goriva elija na bazi vrstog oksida.

PSAT version 2.0.0, February 14, 2008, je testirana na testnoj mrei od 15000 sabirnica. [15] Na PSAT forumu moe se nai podatak da su neki od korisnika testirali mreu od 25.000 vorova u PSAT-u i jedini problem im je bio vrijeme poterebno da program izvri proraun.
5.2. PSAT za analizu u stacinarnom stanju

Kada vrimo analizu stacionarnog stanja u elektroenergetskoj mrei, prvo to moramo izvriti je proraun tokova snaga. Proraun tokova snaga je i osnova svih prorauna i analiza u PSAT-u. Tako da kada uitamo model koji elimo analizirati, prvo to moramo uraditi je pokrenuti proraun tokova snaga. Tokovi snaga u PSAT-u raunaju se pomou slijedeih iterativnih metoda [15]: - Newton Raphson metoda - Brzi raspregnuti Newtom - Raphson metod (sa varijantama XB i BX) i - modifikovana Newton Raphson metoda za model sa distribuiranimm balansnim sabirnicama.

61

Sam proraun tokova snaga svodi se na problem rjeavanja sistema nelinearnih jednaina, oblika [15]: & x = 0 = f ( x, y ) (5.1) 0 = g ( x, y )
gdje su : y ( y m ) algebarske varijable, tj. mogu biti amplitude napona V i uglovi sabirnica u mrei i sve ostale algebarske varijable kao to su napon polja generatora, referentni napon na koji je podeen AVR (automatski regulator napona) itd. x ( x n ) su varijable stanja g ( g m ) su algebarske jednaine f ( f n ) su diferencijalne jednaine Treba primjetiti da algebarskih varijabli i jednaina ima najmanje dva puta vie od broja sabirnica koje su definisane u mrei. Diferencijalne jednaine su ukljuene u gore navedeni sistem jednaina, jer PSAT prilikom prorauna tokova stanja mora izvriti inicijalizaciju varijabli stanja i za neke dinamike komponente, kao to su asinhroni motori ili regulacioni transformatori koji mogu mjenjati prenosni odnos pod optereenjem i slino. Ostale varijable stanja i parametri upravljanja inicijaliziraju se nakon izvrenog prorauna tokova snaga. [15]
Newton-Raphson metoda (NR)

Newton-Raphson metoda je dobro poznata numerika metoda za rjeavanje sistema nelinearnih algebarskih jednaina. Pri svakoj iteraciji vri se ponovno izraunavanje Jakobijeve matrice. Rjeavanje problema (5.1) u i-toj iteraciji, je u stvari rjeavanje jednaine slijedeeg oblika:

Fxi x i i = i G x y

Fyi f i i Gy g i

x i +1 x i x i i +1 = i + i y y y gdje su: Fx = x f , Fy = y f , G x = x g , G y = y g . [15]

(5.2)

Ako su vrijednosti x i y manje od zadate tanosti (tolerancije) , postupak se zaustavlja. Takoe postupak e se zaustaviti ako je prekoraen dati limit za broj iteracija imax . Potrebno je naglasiti da je standardna Jakobijeva matrica (J) za proraun tokova snaga u PSAT-u u stvari submatrica G y ( J G y ). Prilikom ovog prorauna vae slijedea pravila [15]: - kolona sa izvodima po referentnom uglu postavlja se na nulu - kolona sa izvodima po naponu generatora postavlja se na nulu - vrsta sa izvodima aktivne snage balansne sabirnice se postavlja na nulu - vrsta sa izvodima reaktivne snage balansnog generatora se postavlja na nulu - dijagonalni elementi koji se dobijaju presjecanjem gore navedenih vrsta i kolona se postavljaju na jedan - elementi vektora g koji se odnose na reaktivne snage generatora i aktivnu snagu balansne sabirnice se postavljaju na nulu.

62

Ova pravila odgovaraju slijedeoj jednaini:

(5.3) VG = VG 0 gdje je balansno fazni ugao napona referentne sabirnice, a VG vektor napona generatora. Na ovaj nain postie se da dimenzije G y budu uvijek maksimalne (tj. m), ali to ne usporava proraun jer se on vri pomou MATLAB-ovog prorauna na bazi sparsnih matrica.
Brzi raspregnuti Newton-Raphson metod (BRNR)

balansno = balansno _ 0

Kod ovog metoda (BRNR) u literaturi poznato je nekoliko varijanti. PSAT za proraun koristi varijantu XB i BX. [15] Ovaj metod moemo koristiti ako su algebarske varijable samo amplitude napona i fazni uglovi. Tada u ovom proraunu imamo samo poznatu standardnu Jakobijevu matricu za proraun tokova snaga J, tj. u sistemu (5.2) postoji samo matrica G y ( J G y ).

Matricu Jakobija moemo predstaviti pomou etiri submatrice: J P J PV J = J Q J QV

(5.4)

gdje su: J P = P, J PV = V P, J Q = Q, J QV = V Q. BRNR metod zasnovan je na NR metodu uz uvaavanje poznate zavisnosti P- i Q-V, te su zbog toga vrijednosti u submatricama J PV i J Q (ako se radi o prenosnoj mrei) veoma male, tako da se one mogu i zanemariti, tj.:
J PV = 0 J Q = 0 J P = B'

(5.5)

J QV = B ' ' gdje su B' i B'' matrice admitansi sa slijedeim pojednostavljenjima [15]: - Injektiranje vodova, entovi i prenosni odnos transformatora se zanemaruju kada se formira matrica B'. - Zanemaruju se ureaji za pomjeranje faze, a injektiranje vodova i entovi se udvostruuju kada se formira matrica B''.

Razlike izmeu XB i BX varijantama metoda su u dodatnim zanemarenjima, kako slijedi: - XB: zanemaruje se otpornost voda kada se formira matrica B' - BX: zanemaruje se otpornost voda kada se formira matrica B'' To dalje znai da se u svakoj iteraciji BRNR metoda rjeavaju dva sistema jednaina, oblika: i ' P / V i ' = B' i ' (5.6) i '' Q / V i '' = B' ' i '' gdje su P i Q odstupanja tokova aktivne i reaktivne snage. Rjeenje jednaine sa aktivnom snagom koristi se kao ulazna vrijednost za rjeavanje jednaine sa reaktivnom snagom, to smanjuje broj iteracija. PSAT dozvoljava koritenje BRNR metoda kada u mrei postoje samo PV generatori (PV vorovi), PQ potroai (PQ vorovi) i samo jedna balansna sabirnica (balansni vor).
63

Za mree koje sadre i neke druge vrste elemenata koristi se standardni NR metod, dok je koritenje BRNR metoda onemogueno. [15]
Modifikovana Newton Raphson metoda za model sa distribuiranim balansnim sabirnicama

Ova metoda zasnovana je na konceptu konvencionalnih centralizovanih proizvodnih jedinica, tj. na raspodjeli gubitaka u sistemu na sve generatore u sistemu i njihovog doprinosa tim gubicima. To se postie tako to se u jednainu (5.1) za proraun tokova snaga pomou NR metoda uvodi korekciona varijabla k G , tako da jednaina za proraun aktivne snage sada izgleda ovako [15]:

(1 + k G i ) PGi PLi Pgubitaka = 0

i i

nG

nP

(5.7)

Jednaina (5.2) je modifikovana tako to se u Jakobijevu matricu, odnosno matricu G y , dodaje vrsta izvoda aktivne snage balansne sabirnice i kolona izvoda diferencijalnih i algebarskih jednaina po k G . Parametar je dodat u jednainu i on predstavlja znaaj (teinu) doprinosa svakog pojedinog generatora gubicima. ( U modelu sa jednom balansnom sabirnicom = 0 za sve generatore osim jednog.) Kada je oznaka za distributivnu balansnu sabirnicu aktivna, BRNR metod je automatski onemoguen. [15]
Inicijalizacija varijabli stanja

Dinamike komponente i nekonvencionalni modeli potroaa mogu se ukljuiti u inicijalizaciju varijabli stanja nakon izvrenog prorauna tokova snaga. Slijedee komponente su ukljuene u sistem jednaina za rjeavanje tokova snaga:

dok se slijedee komponente inicijaliziraju nakon rjeavanja tokova snaga:

Naponski zavisni i ZIP potroai (Mn i P1) pojavljuju se u obje liste, zato to je omogueno kao opcija njihovo ukljuivanje u proraun tokova snaga. Objanjenja za svaku od gore navedenih komponenti mogu se nai u Dokumentaciji (priruniku) za PSAT , [15] koja se moe besplatno skinuti sa interneta.

64

5.3. Rad u PSAT-u

Rad u PSAT-u je poprilino jednostavan i potrebno je vrlo malo vremena da se savladaju osnove programa. PSAT se pokree iz MATLAB-a, tako to u komandnu liniju ukucamo naredbu: psat. Nakon toga otvara nam se glavni prozor kao na slici 49. i moemo poeti sa radom.

Slika 49. PSAT prozor

Prvo to sada treba uraditi, jeste uitati podatke modela koji analiziramo. To se jednostavno radi klikom na File/Open/Data File ili klikom na ikonu Open ili dvostrukim klikom u prozoriu Data File. Otvara nam se slijedei prozor (slika 50):

Slika 50. Prozor Load Data File

u kojem jednostavno odaberemo na model i kliknemo na Load.

65

Nakon to smo uitali podatke u glavnom prozoru podesimo osnovne postavke, kao to su: frekvencija sistema, bazna snaga, vrijeme poetka i kraja simulacije, toleranciju (greku) za tokove snaga, maksimalan broj iteracija za tokove snaga, tolerancija (greka) dinamikih prorauna, maksimalan broj iteracija za dinamiki proraun. Pritiskom na Settings moemo podesiti i ostale opcije, kao i izabrati koju iterativnu metodu elimo prilikom prorauna, kao i koje varijable elimo da predstavimo grafiki (Slika 51.).

Slika 51. General Settings

Nakon toga u glavnom prozoru PSAT-a pokrenemo proraun tokova snaga jednostavnim klikom na Power Flow. Nakon izvrenog prorauna tokova snaga moemo vriti analizu koju elimo, a podatke moemo prikazati i grafiki i u pisanoj formi. Ako elimo kreirati vlastiti model mree to se moe uraditi koritenjem Simulink-a. Klikom na ikonu Simulink, otvara nam se prozor Simulink biblioteke, a rad sa Simulink-om je slian radu u MATLAB Simulinku, samo to u PSAT-u imamo vei izbor elemenata koji su prilagoeni potrebama za analizu EES.

66

6. SIMULACIJE U PSAT-U NA TEST MREI 6.1. Opis mree

Test mrea [9] je zamiljena tako da prestavlja jedan distributivni sistem, to blii realom sistemu, a pomou kojeg se mogu prikazati uticaji distribuiranih generatora, kako u stacionarnom stanju tako i u dinamikim uslovima (razni poremeaji u mrei). Simulink model testne mree prikazan je na slici 52.

EKV

Bus6

T2

Bus8

BusC4 Bus1 Bus10 BusC3

Bus2

BusC1

BusA Bus7 Bus11 Bus9 BusC5

Bus3 BusC6

BusC2

Bus4

BusC7

BusA2 Bus5 BusC8

Slika 52. Test mrea [9]

67

Test mrea (slika 52) je ustvari jedna distributivna mrea, koja je sa prenosnim sistemom vezana preko transformatora 110/10 kV/kV. Prenosni sistem modelovan je pomou sinhronog generatora (1000 MVA, 110 kV, 50 Hz), dvije sabirnice 110 kV izmeu kojih su vezana dva paralelna trofazna prenosna voda modelovana pi-modelom (slika 53). Ovaj prenosni sistem za distributivni sistem predstavlja jaku mreu i ima ulogu balansnog vora.

EKV

Bus6

T2

Slika 53. Prenosni sistem (jaka mrea) na koji je vezana distributivna mrea

Distributivna mrea sastoji se od etiri 10kV kabla i est 10kV vodova, modelovanih pimodelom. Svaki potroa i distribuirani generator su na 0,4 kV naponskom nivou, a sa distributivnom mreom su vezani preko regulacionih transformatora 10/0,4 kV/kV sa konstantnim pomakom (tufom). Na mreu je vezano est potroaa i etiri distribuirana generatora. Potroai su predstavljeni modelom konstantne sanage (PQ model) sa omoguenom konverzijom u model konstantne impedanse ako se prekorae limiti napona Vmin ili Vmax. Distribuirani generatori predstavljeni su pomou modela sinhronog generatora sa automatskim regulatorom napona (AVR). Na sabirnicu na koju su vezani generatori vezan je i PV elemenat, koji definie da su te sabirnice ustvari PV vorovi u mrei. Model asinhronih generatora nije koriten, jer za sada u BiH ne postoje vjetroelektrane vezane na distributivne mree.

68

6.2. Modeli elemenata u test mrei Sabirnice

Topologiju svake mree definiu sabirnice, koje predstavljaju vorove u mrei. Dakle mrea se sastoji od balansne sabirnice, PQ i PV sabirnice. Svaka mrea mora imati najmanje jednu balansnu sabirnicu (referentnu sabirnicu), koja je u test mrei oznaena kao EKV sabirnica. Maska modela sabirnice u PSAT-u izgleda kao na slici 54., a simbol sabirnice dat je na slici 55.

Slika 54. Maska sabirnice

Slika 55. Simbol sabirnice

Za definisanje sabirnice potrebno je da unesemo slijedee podatke: broj ulaza i izlaza sabirnice (zavisi koliko nam je ulaza i izlaza za tu sabirnicu potrebno), naponski nivo (u kV), poetne vrijednosti napona i faznog ugla i broj (oznaka) podruja i regiona kojem sabirnica pripada. Poetne vrijednosti napona i faznog ugla koriste se za proraun tokova snaga i obino se postavljaju na vrijednost 1.00 p.u. (napon) i 0.00 rad (ugao). U sluaju da iz nekog ranijeg prorauna znamo vrijednosti napona i ugla, te vrijednosti moemo koristiti kao poetne. Balansna sabirnica na sebi mora imati prikljuen SW elemenat, iji je simbol u mrei prikazan na slici 56. a njegova maska (sa podeenjima) na slici 57. PQ sabirnice, ako su na njih prikljueni potroai konstantne snage (kao to je sluaj u test mrei) ne moraju na sebi imati prikljuene dodatne elemente. PV sabirnice na koje su prikljueni generatori (osim balansnog generatora), moraju imati prikljuen dodatni PV elemenat koji definie sabirnicu kao PV vor. Simbol i maska PV elementa dati su na slici 58 i 59.

69

Slika 56. Simbol SW elementa

Slika 57. Maska SW elementa

Slika 58. Simbol PV elementa

Slika 59. Maska PV elementa

70

Vodovi i kablovi

Vodovi i kablovi modelovani su pi-modelom (slika 60).

Slika 60. -model prenosne linije [15]

Maske i simboli vodova i kablova prikazane su na slikama 61. i 62.

Slika 61. Maska i simbol trofaznog voda

71

Slika 62. Maska i simbol trofaznog kabla

Vidimo da od podataka, koji su potrebni za definisanje vodova i kablova kao elemenata trebamo: snagu (MVA), naponski nivo (kV), frekvenciju (50Hz), duinu prenosne linije (km), podunu otpornost (p.u. ili /km), podunu reaktansu (p.u. ili H/km), podunu sukceptansu (p.u. ili F/km) i vrijednosti za ogranienja Imax, Pmax i Smax (p.u.).
Transformatori

Transformatori se modeluju pomou pi-zamjenske eme koja je prikazana na slici 63.

Slika 63. Zamjenska -ema transformatora [15]

U test mrei (slika 52.) koritena su dva tipa regulacionih transformatora : transformator sa konstantnim pomakom (tufom) i transformator sa kontinuiranim pomakom prenosnog odnosa (LTC). Oba ova tipa mogu mjenjati prenosni odnos pod optereenjem. Za transformatore na koje su prikljueni distribuirani generatori i potroai, koji za mreu predstavljaju vorove PV i PQ tip, dozvoljeno je koritenje samo modela sa konstantnim pomjerajem. Dok je LTC model koriten kao transformator vezan na balansnu sabirnicu.

72

Maske i simboli za oba koritena modela transformatora date su na slikama 64. i 65. i na njima se mogu vidjeti podaci potrebni za podeenja transformatora.

Slika 64. Maska i simbol transformatora sa konstantnim pomjerajem prenosnog odnosa (tufe)

Slika 65. Maska i simbol LTC transformatora

73

Generatori

Svi generatori u mrei su sinhroni. Svaka mrea mora da ima najmanje jedan balansni generator. Maska i podeenja za balansni generator data su na slici 66, a maska i podeenja za distribuirane generatore data su na slici 67.Simbol sinhronog generatora dat je na slici 68.

Slika 66. Maska balansnog generatora

Slika 67. Maska distribuiranog generatora

Slika 68. Simbol sinhronog generatora

74

Svaki distribuirani generator ima i automatski regulator napona AVR, koji je modelovan maskom prikazanoj na slici 69. Simbol AVR dat je na slici 69.

Slika 69. Maska i simbol automatskog regulatora napona (AVR)

Potroai

PSAT podrava veliki broj modela potroaa. U test mrei koriteni su potroai modelovani PQ modelom konstantne snage, a koji u sluaju prekoraenja limita za Vmax i Vmin mogu biti konvertovani u potroae konstantne impedanse. Simbol i maska sa podeenjima za PQ potroae dati su na slici 70.

Slika 70. Maska i simbol PQ potroaa konstantne snage

75

6.3. Rezultati prorauna i simulacija za razliite sluajeve

Rezultati, prikazani grafiki po sabirnicama (naponski profil, profil faznog ugla, proizvodnja i potronja aktivne i reaktivne snage), sloeni su po brojevima sabirnica koji ne odgovaraju oznakama u test mrei. Te brojeve sabirnica PSAT generie automatski. U tabeli 11. prikazani nazivi sabirnica kao u test mrei i njima odgovarajui brojevi koje je generisao PSAT.
Tabela 11. Oznake sabirnica za grafiki prikaz rezultata Naziv sabirnice u Odgovarajui broj sabirnice test mrei koji je generisao PSAT 1 Bus1 2 Bus10 3 Bus11 4 Bus2 5 Bus3 6 Bus4 7 Bus5 8 Bus6 9 Bus7 10 Bus8 11 Bus9 12 BusA 13 BusA2 14 BusC1 15 BusC2 16 BusC3 17 BusC4 18 BusC5 19 BusC6 20 BusC7 21 BusC8 22 EKV 23 T2

6.3.1. Proizvodnja distribuiranih generatora je manja od potronje u distributivnoj mrei (Pg <Pp) Za ovaj sluaj svaki distribuirani generator podeen je tako da proizvodi 1 MW, a svaki potroa tako da troi po 1 MW. Dakle ukupna distribuirana proizvodnja iznosi 4 MW, a ukupna potronja u mrei je 6 MW. Nakon izvrenog prorauna tokova snaga dobijeni su slijedei rezultati (dati u formi statikog izvjetaja):
POWER FLOW REPORT P S A T 2.0.0 Author: Federico Milano, (c) 2002-2007 e-mail: fmilano@thunderbox.uwaterloo.ca website: http://thunderbox.uwaterloo.ca/~fmilano File: C:\MATLAB7\work\pg_manjeod_pp2.mdl Date: 23-Apr-2008 16:35:01

76

NETWORK STATISTICS Buses: Lines: Transformers: Generators: Loads: SOLUTION STATISTICS Number of Iterations: Maximum P mismatch [p.u.] Maximum Q mismatch [p.u.] Power rate [MVA] POWER FLOW RESULTS Bus V phase [p.u.] [rad] Bus1 1,00649 -0,00197 Bus10 0,997933 -0,00212 Bus11 0,991691 -0,00235 Bus2 1,008395 0,005474 Bus3 1,018737 0,013025 Bus4 1,018431 0,012613 Bus5 1,030267 0,012674 Bus6 1,049987 -5,7E-06 Bus7 1,004398 -0,00375 Bus8 1,007391 -0,0027 Bus9 1,012329 0,003678 BusA 1 0,059153 BusA2 1 0,065414 BusC1 0,993044 -0,05288 BusC2 0,98897 -0,06257 BusC3 0,982377 -0,06173 BusC4 0,99202 -0,06118 BusC5 0,976012 -0,06273 BusC6 1 0,075431 BusC7 1,00327 -0,04457 BusC8 1,05 0,065324 EKV 1,05 0 T2 1,010375 -0,00167 STATE VARIABLES m_Ltc_1 delta_Syn_1 omega_Syn_1 delta_Syn_2 omega_Syn_2 e1q_Syn_2 e1d_Syn_2 e2q_Syn_2 e2d_Syn_2 delta_Syn_3 omega_Syn_3

23 11 11 5 6

4 2,53E-11 0 1

P gen [p.u.] -1,1E-13 2,6E-14 3,63E-14 5,61E-14 -4,7E-14 1,85E-14 -2,3E-15 1,96E-11 4,65E-14 -1,4E-14 -7,2E-15 1 1 -8,9E-16 -6,7E-16 2,22E-16 7,77E-16 3,33E-16 1 0 1 2,175168 1,82E-14

Q gen [p.u.] 1,45E-14 -1,4E-14 3,44E-15 1,11E-14 -7,9E-15 -3,4E-15 -2,9E-17 2,53E-11 4,26E-14 -5,7E-14 -2,6E-17 -0,24764 -0,34577 -6,4E-15 -2,7E-15 -3,4E-15 -2,7E-15 -2,8E-15 -0,45346 1,11E-16 0,207101 1,734811 3E-13

P load [p.u.] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 0 0

Q load [p.u.] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06 0 0,06 0 0 0

1,037464 0,023422 1 1,66662 1 0,405122 0,938975 0,198303 1,008403 1,44747 1

77

e1q_Syn_3 e1d_Syn_3 e2q_Syn_3 e2d_Syn_3 delta_Syn_4 omega_Syn_4 e1q_Syn_4 e1d_Syn_4 e2q_Syn_4 e2d_Syn_4 delta_Syn_5 omega_Syn_5 e1q_Syn_5 e1d_Syn_5 e2q_Syn_5 e2d_Syn_5 vm_Exc_1 vr1_Exc_1 vr2_Exc_1 vf_Exc_1 vm_Exc_2 vr1_Exc_2 vr2_Exc_2 vf_Exc_2 vm_Exc_3 vr1_Exc_3 vr2_Exc_3 vf_Exc_3 vm_Exc_4 vr1_Exc_4 vr2_Exc_4 vf_Exc_4 OTHER ALGEBRAIC VARIABLES vf_Syn_1 pm_Syn_1 p_Syn_1 q_Syn_1 vf_Syn_2 pm_Syn_2 p_Syn_2 q_Syn_2 vf_Syn_3 pm_Syn_3 p_Syn_3 q_Syn_3 vf_Syn_4 pm_Syn_4 p_Syn_4 q_Syn_4 vf_Syn_5 pm_Syn_5 p_Syn_5 q_Syn_5

0,578087 0,921673 0,385734 0,989822 1,549769 1 0,494501 0,934287 0,296418 1,003369 1,035512 1 0,971373 0,814356 0,787482 0,87457 1 2,043846 -4,07484 2,03742 1,05 2,238794 -4,46035 2,230174 1 1,980028 -3,94842 1,974211 1 2,003342 -3,99462 1,997308

1,010375 1,070285 2,175168 2,175168 1,734811 1,974211 1,04702 1 -0,45346 2,03742 1,041392 1 -0,24764 1,997308 1,043663 1 -0,34577 2,230174 1,036891 1

78

vref_Exc_1 vref_Exc_2 vref_Exc_3 vref_Exc_4

0,207101 1,204385 1,273879 1,198003 1,200334

LINE FLOWS From Bus To Bus Bus2 Bus10 Bus11 Bus5 Bus8 Bus3 T2 Bus4 Bus6 Bus6 Bus1 T2 Bus2 Bus8 BusA Bus4 Bus7 BusA2 Bus10 Bus11 BusC6 BusC8 Bus6 T2 T2 Bus10 Bus4 Bus1 Bus2 Bus9 Bus3 EKV EKV Bus7 Bus8 BusC1 BusC4 Bus1 BusC7 BusC2 Bus9 BusC3 BusC5 Bus3 Bus5 T2

Line 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

P Flow [p.u.] -0,06649 -2,02727 -1,01054 0,990541 0,023102 0,957122 -0,98469 -0,0308 -1,08758 -1,08758 1,012149 1,035788 1,010177 1,010198 1 1,009971 1,010261 1 1,010399 1,010535 1 1 2,175151

Q Flow [p.u.] -0,6161 -0,24452 -0,12216 0,151291 0,431952 -0,49393 0,41502 0,030665 -0,92061 -0,92061 0,121959 0,554187 0,120045 0,120169 -0,24764 0,118827 0,120541 -0,34577 0,121356 0,122159 -0,45346 0,207101 1,841226

P Loss [p.u.] 0,004539 0,025163 0,006332 0,01137 0,00034 0,013436 0,004118 2,19E-05 8,37E-06 8,37E-06 0,001888 0,002488 0,010177 0,010198 0,010613 0,009971 0,010261 0,011196 0,010399 0,010535 0,012056 0,009459 0,000589

Q Loss [p.u.] 0,000718 0,00398 0,001001 0,001798 -0,00027 0,002125 0,003193 3,46E-06 -0,05321 -0,05321 0,001418 0,002066 0,060045 0,060169 0,062618 0,058827 0,060541 0,066054 0,061356 0,062159 0,071132 0,05581 0,006704

LINE FLOWS From Bus To Bus T2 T2 Bus10 Bus4 Bus1 Bus2 Bus9 Bus3 EKV EKV Bus7 Bus8 BusC1 BusC4 Bus1 Bus2 Bus10 Bus11 Bus5 Bus8 Bus3 T2 Bus4 Bus6 Bus6 Bus1 T2 Bus2 Bus8 BusA

Line 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

P Flow [p.u.] 0,07103 2,05243 1,016867 -0,97917 -0,02276 -0,94369 0,988804 0,030822 1,087584 1,087584 -1,01026 -1,0333 -1 -1 -0,98939

Q Flow [p.u.] 0,61682 0,248496 0,12316 -0,14949 -0,43222 0,496058 -0,41183 -0,03066 0,867406 0,867406 -0,12054 -0,55212 -0,06 -0,06 0,310261

P Loss [p.u.] 0,004539 0,025163 0,006332 0,01137 0,00034 0,013436 0,004118 2,19E-05 8,37E-06 8,37E-06 0,001888 0,002488 0,010177 0,010198 0,010613

Q Loss [p.u.] 0,000718 0,00398 0,001001 0,001798 -0,00027 0,002125 0,003193 3,46E-06 -0,05321 -0,05321 0,001418 0,002066 0,060045 0,060169 0,062618

79

BusC7 BusC2 Bus9 BusC3 BusC5 Bus3 Bus5 T2

Bus4 Bus7 BusA2 Bus10 Bus11 BusC6 BusC8 Bus6

16 17 18 19 20 21 22 23

-1 -1 -0,9888 -1 -1 -0,98794 -0,99054 -2,17456

-0,06 -0,06 0,411826 -0,06 -0,06 0,524595 -0,15129 -1,83452

0,009971 0,010261 0,011196 0,010399 0,010535 0,012056 0,009459 0,000589

0,058827 0,060541 0,066054 0,061356 0,062159 0,071132 0,05581 0,006704

GLOBAL SUMMARY REPORT TOTAL GENERATION REAL POWER [p.u.] REACTIVE POWER [p.u.] TOTAL LOAD REAL POWER [p.u.] REACTIVE POWER [p.u.] TOTAL LOSSES REAL POWER [p.u.] REACTIVE POWER [p.u.]

6,175168 0,895034

6 0,36

0,175168 0,535034

Naponski profil u mrei po sabirnicama, uglovi, proizvodnja i potronja aktivne i reaktivne snage dati su na slikama 71, 72, 73 i 74.
Voltage Magnitude Profile 1.4

1.2

V [p.u.]

0.8

0.6

0.4

0.2

10 Bus #

15

20

25

Slika 71. Naponski profil po sabirnicama

80

Voltage Phase Profile 0.08 0.06 0.04 0.02

[rad]

0 -0.02 -0.04 -0.06 -0.08

10 Bus #

15

20

25

Slika 72. Profil faznog ugla napona po sabirnicama

Real Power Profile 2.5 2 1.5 1 0.5 0 -0.5 -1 -1.5

P G - PL [p.u.]

10 Bus #

15

20

25

Slika 73. Proizvodnja i potronja aktivne snage po sabirnicama

81

Reactive Power Profile 2

1.5

QG - QL [p.u.]

0.5

-0.5

10 Bus #

15

20

25

Slika 74. Proizvodnja i potronja reaktivne snage po sabirnicama

Iz dobijenih rezultata moemo zakljuiti slijedee: - Sva aktivna snaga proizvedena od strane distribuiranih generatora, potroi se u distributivnoj mrei. - Manjak snage nadoknauje se iz prenosnog sistema. - Naponi ostaju u dozvoljenim granicama. - Generator na sabirnici Bus C8 (21) proizvodi 0,207101 MVAr, dok svi ostali distribuirani generatori rade u poduzbuenom reimu (troe reaktivnu snagu). - Razlog zbog kojeg generatori rade u poduzbuenom reimu je taj to je njihov izlazni napon podeen na 1 p.u. (0,4 kV). - Izlazni napon generatora na sabirnici Bus C8 (21) podeen je na 1,05 p.u. (0,42 kV). - Manjak reaktivne snage injektira se u distributivnu mreu iz prenosne mree. - Ukupni gubici iznose 0,175168 p.u. za aktivnu snagu i 0,535034 p.u. za reaktivnu snagu.

82

6.3.2. Proizvodnja distribuiranih generatora jednaka je potronji u distributivnoj mrei (Pg = Pp)

Distribuirani generatori podeeni su tako da proizvode po 1 MW, dva potroaa podeena su tako da troe po 1 MW, dok su preostala etiri potroaa podeena tako da troe po 0,5 MW. Ukupna distribuirana potronja u sistemu iznosi 4MW i jednaka je ukupnoj potronji od 4MW. Nakon izvrenog prorauna tokova snaga dobijen je slijedei statiki izvjetaj:
POWER FLOW REPORT P S A T 2.0.0 Author: Federico Milano, (c) 2002-2007 e-mail: fmilano@thunderbox.uwaterloo.ca website: http://thunderbox.uwaterloo.ca/~fmilano File: C:\MATLAB7\work\pg_jednako_pp2_mdl Date: 06-Apr-2008 15:29:15 NETWORK STATISTICS Buses: Lines: Transformers: Generators: Loads: SOLUTION STATISTICS Number of Iterations: Maximum P mismatch [p.u.] Maximum Q mismatch [p.u.] Power rate [MVA] POWER FLOW RESULTS Bus V phase [p.u.] [rad] Bus1 1,006482 -0,00027 Bus10 1,004199 -3E-05 Bus11 1,00111 -5,6E-05 Bus2 1,016905 0,023313 Bus3 1,030067 0,046214 Bus4 1,033416 0,058775 Bus5 1,042907 0,071239 Bus6 1,049986 5,13E-06 Bus7 1,00439 -0,00206 Bus8 1,007383 -0,00101 Bus9 1,012321 0,005369 BusA 1 0,060842 BusA2 1 0,067104 BusC1 1,008029 -0,00488 BusC2 0,988962 -0,06088 BusC3 0,995198 -0,02895 BusC4 0,992012 -0,05949

23 11 11 5 6

4 1,55E-11 0 1

P gen [p.u.] 5,1E-14 1,5E-13 1,22E-15 3,26E-14 -1,2E-16 6,58E-15 2,75E-14 6,84E-12 -2,7E-14 5,28E-14 -1,7E-14 1 1 -4,4E-16 6,66E-16 5,55E-17 -4,4E-16

Q gen [p.u.] 8,22E-14 7,13E-15 -3,6E-15 7,61E-16 -7,3E-15 -1,8E-14 5,67E-15 -1,6E-11 -1,1E-14 2,29E-13 8,62E-14 -0,24751 -0,34564 -1,5E-15 2,86E-15 -1,9E-15 1,38E-15

P load [p.u.] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,5 1 0,5 1

Q load [p.u.] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,06 0,06 0,06 0,06

83

BusC5 BusC6 BusC7 BusC8 EKV T2

0,992078 1 1,024696 1 1,05 1,010366

-0,02916 0,109785 0,03148 0,136099 0 2,08E-05

6,66E-16 1 3,89E-16 1 0,243877 -2,5E-13

3,93E-15 -0,64384 1,16E-14 -0,85955 2,882479 -4,2E-13

0,5 0 0,5 0 0 0

0,06 0 0,06 0 0 0

STATE VARIABLES m_Ltc_1 delta_Syn_1 omega_Syn_1 delta_Syn_2 omega_Syn_2 e1q_Syn_2 e1d_Syn_2 e2q_Syn_2 e2d_Syn_2 delta_Syn_3 omega_Syn_3 e1q_Syn_3 e1d_Syn_3 e2q_Syn_3 e2d_Syn_3 delta_Syn_4 omega_Syn_4 e1q_Syn_4 e1d_Syn_4 e2q_Syn_4 e2d_Syn_4 delta_Syn_5 omega_Syn_5 e1q_Syn_5 e1d_Syn_5 e2q_Syn_5 e2d_Syn_5 vm_Exc_1 vr1_Exc_1 vr2_Exc_1 vf_Exc_1 vm_Exc_2 vr1_Exc_2 vr2_Exc_2 vf_Exc_2 vm_Exc_3 vr1_Exc_3 vr2_Exc_3 vf_Exc_3 vm_Exc_4 vr1_Exc_4 vr2_Exc_4 vf_Exc_4

1,036631 0,002594 1 1,886364 1 0,261977 0,923673 0,034369 0,991969 1,449033 1 0,578199 0,921651 0,385853 0,989798 1,55133 1 0,494612 0,934276 0,296538 1,003356 2,10517 1 0,136215 0,877111 -0,12104 0,941964 1 2,043912 -4,07497 2,037485 1 2,094874 -4,17585 2,087924 1 1,99473 -3,97755 1,988777 1 2,003384 -3,9947 1,997349

OTHER ALGEBRAIC VARIABLES vf_Syn_1 1,010366

84

pm_Syn_1 p_Syn_1 q_Syn_1 vf_Syn_2 pm_Syn_2 p_Syn_2 q_Syn_2 vf_Syn_3 pm_Syn_3 p_Syn_3 q_Syn_3 vf_Syn_4 pm_Syn_4 p_Syn_4 q_Syn_4 vf_Syn_5 pm_Syn_5 p_Syn_5 q_Syn_5 vref_Exc_1 vref_Exc_2 vref_Exc_3 vref_Exc_4

1,083221 0,243877 0,243877 2,882479 1,988777 1,055167 1 -0,64384 2,037485 1,041389 1 -0,24751 1,997349 1,043659 1 -0,34564 2,087924 1,067815 1 -0,85955 1,204391 1,209487 1,199473 1,200338

LINE FLOWS From Bus To Bus Bus2 Bus10 Bus11 Bus5 Bus8 Bus3 T2 Bus4 Bus6 Bus6 Bus1 T2 Bus2 Bus8 BusA Bus4 Bus7 BusA2 Bus10 Bus11 BusC6 BusC8 Bus6 T2 T2 Bus10 Bus4 Bus1 Bus2 Bus9 Bus3 EKV EKV Bus7 Bus8 BusC1 BusC4 Bus1 BusC7 BusC2 Bus9 BusC3 BusC5 Bus3 Bus5 T2

Line 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

P Flow [p.u.] 0,869465 -1,00669 -0,50258 0,982612 0,023101 1,430609 -0,98469 0,459296 -0,12193 -0,12193 1,012149 1,035787 0,502496 1,010198 1 0,502415 1,010261 1 0,502561 0,502577 1 1 0,243859

Q Flow [p.u.] -1,8533 -0,15055 -0,0752 -0,96215 0,431817 -1,7693 0,414883 -1,0397 -1,49444 -1,49444 0,12196 0,554053 0,074725 0,12017 -0,24751 0,07425 0,120542 -0,34564 0,075107 0,075202 -0,64384 -0,85955 2,98889

P Loss [p.u.] 0,048711 0,006175 0,001549 0,020901 0,00034 0,058648 0,004118 0,014541 9,16E-06 9,16E-06 0,001888 0,002488 0,002496 0,010198 0,010613 0,002415 0,010261 0,011195 0,002561 0,002577 0,014145 0,017388 0,000653

Q Loss [p.u.] 0,007704 0,000977 0,000245 0,003305 -0,00027 0,009275 0,003193 0,0023 -0,05321 -0,05321 0,001418 0,002066 0,014725 0,06017 0,062614 0,01425 0,060542 0,066049 0,015107 0,015202 0,083457 0,102591 0,007423

85

LINE FLOWS From Bus To Bus T2 T2 Bus10 Bus4 Bus1 Bus2 Bus9 Bus3 EKV EKV Bus7 Bus8 BusC1 BusC4 Bus1 BusC7 BusC2 Bus9 BusC3 BusC5 Bus3 Bus5 T2 Bus2 Bus10 Bus11 Bus5 Bus8 Bus3 T2 Bus4 Bus6 Bus6 Bus1 T2 Bus2 Bus8 BusA Bus4 Bus7 BusA2 Bus10 Bus11 BusC6 BusC8 Bus6

Line 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

P Flow [p.u.] -0,82075 1,012861 0,504125 -0,96171 -0,02276 -1,37196 0,988805 -0,44475 0,121939 0,121939 -1,01026 -1,0333 -0,5 -1 -0,98939 -0,5 -1 -0,98881 -0,5 -0,5 -0,98585 -0,98261 -0,24321

Q Flow [p.u.] 1,861 0,151531 0,075447 0,965451 -0,43209 1,778571 -0,41169 1,042001 1,441239 1,441239 -0,12054 -0,55199 -0,06 -0,06 0,310125 -0,06 -0,06 0,411691 -0,06 -0,06 0,727295 0,962146 -2,98147

P Loss [p.u.] 0,048711 0,006175 0,001549 0,020901 0,00034 0,058648 0,004118 0,014541 9,16E-06 9,16E-06 0,001888 0,002488 0,002496 0,010198 0,010613 0,002415 0,010261 0,011195 0,002561 0,002577 0,014145 0,017388 0,000653

Q Loss [p.u.] 0,007704 0,000977 0,000245 0,003305 -0,00027 0,009275 0,003193 0,0023 -0,05321 -0,05321 0,001418 0,002066 0,014725 0,06017 0,062614 0,01425 0,060542 0,066049 0,015107 0,015202 0,083457 0,102591 0,007423

GLOBAL SUMMARY REPORT TOTAL GENERATION REAL POWER [p.u.] REACTIVE POWER [p.u.] TOTAL LOAD REAL POWER [p.u.] REACTIVE POWER [p.u.] TOTAL LOSSES REAL POWER [p.u.] REACTIVE POWER [p.u.]

4,243877 0,785933

4 0,36

0,243877 0,425933

Profili napona, faznog ugla, proizvodnja i potronja aktivne i reaktivne snage dati su na slikama 75, 76, 77 i 78.

86

Voltage Magnitude Profile 1.4

1.2

V [p.u.]

0.8

0.6

0.4

0.2

10 Bus #

15

20

25

Slika 75. Naponski profil po sabirnicama

Voltage Phase Profile 0.15

0.1

0.05

[rad]
0 -0.05 -0.1

10 Bus #

15

20

25

Slika 76. Profil faznog ugla napona po sabirnicama

87

Real Power Profile 1.5

0.5 P G - PL [p.u.]

-0.5

-1

-1.5

10 Bus #

15

20

25

Slika 77. Proizvodnja i potronja aktivne snage po sabirnicama

Reactive Power Profile 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 -0.5 -1

QG - QL [p.u.]

10 Bus #

15

20

25

Slika 78. Proizvodnja i potronja reaktivne snage po sabirnicama

88

Za ovaj sluaj vai slijedee: - Sva distribuirana proizvodnja aktivne snage troi se u distributivnoj mrei. - Aktivna snaga koja se vue iz prenosnog sistema pokriva gubitke u distributivnoj mrei. - Dolo je do malog poveanja napona po sabirnicama (u odnosu na predhodni sluaj), ali naponski nivoi ostaju u zadovoljavajuim granicama (zbog uticaja jake mree i podeenja AVR generatora). - Svi generatori i svi potroai u mrei troe reaktivnu snagu (poduzbueni reim rada generatora). - Da bi se odrale zadovoljavajue naponske prilike, sva reaktivna snaga potrebna distributivnoj mrei, vue se iz prenosnog sistema. - Ukupni gubici u ovom sluaju iznose 0,243877 p.u. za aktivnu snagu i 0,425933 p.u. za reaktivnu snagu (u odnosu na predhodni sluaj dolo je do smanjenja gubitaka reaktivne snage i neznatnog poveanja gubitaka aktivne snage u mrei).
6.3.3. Proizvodnja distribuiranih generatora je vea od potronje u distributivnoj mrei (Pg > Pp)

Svi potroai su podeeni tako da troe po 0,3 MW, tako da ukupna potronja iznosi 1,8 MW. Distribuirani generatori proizvode svaki po 1 MW aktivne snage, tako da je ukupna proizvodnja jednaka 4 MW. Nakon izvrenog prorauna tokova snaga dobijen je slijedei izvjetaj:

POWER FLOW REPORT P S A T 2.0.0 Author: Federico Milano, (c) 2002-2007 e-mail: fmilano@thunderbox.uwaterloo.ca website: http://thunderbox.uwaterloo.ca/~fmilano File: C:\MATLAB7\work\radni41_mdl Date: 06-Apr-2008 15:32:40 NETWORK STATISTICS Buses: Lines: Transformers: Generators: Loads: SOLUTION STATISTICS Number of Iterations: Maximum P mismatch [p.u.] Maximum Q mismatch [p.u.] Power rate [MVA]

23 11 11 5 6

4 2,9E-11 0 1

89

POWER FLOW RESULTS Bus V phase [p.u.] [rad] Bus1 1,010431 0,005675 Bus10 1,006646 0,002063 Bus11 1,004784 0,00217 Bus2 1,020818 0,028318 Bus3 1,035628 0,053937 Bus4 1,040971 0,068085 Bus5 1,05011 0,081845 Bus6 1,04999 1,5E-05 Bus7 1,009753 0,005202 Bus8 1,010058 0,003527 Bus9 1,012322 0,007199 BusA 1 0,067211 BusA2 1 0,068935 BusC1 1,014231 0,011801 BusC2 1,003089 -0,01168 BusC3 0,99996 -0,01493 BusC4 1,003397 -0,01335 BusC5 0,998085 -0,01488 BusC6 1 0,11807 BusC7 1,034518 0,052206 BusC8 1 0,147414 EKV 1,05 0 T2 1,010367 0,001851 STATE VARIABLES m_Ltc_1 delta_Syn_1 omega_Syn_1 delta_Syn_2 omega_Syn_2 e1q_Syn_2 e1d_Syn_2 e2q_Syn_2 e2d_Syn_2 delta_Syn_3 omega_Syn_3 e1q_Syn_3 e1d_Syn_3 e2q_Syn_3 e2d_Syn_3 delta_Syn_4 omega_Syn_4 e1q_Syn_4 e1d_Syn_4 e2q_Syn_4 e2d_Syn_4 delta_Syn_5 omega_Syn_5 e1q_Syn_5

P gen [p.u.] -2,2E-14 7,18E-14 -1,2E-14 -5E-14 1,43E-14 -3,4E-14 1,77E-14 6,26E-12 -4,7E-14 -7,1E-14 -3,5E-14 1 1 3,89E-16 -1,1E-16 2,78E-16 2,78E-16 7,77E-16 1 -5,6E-16 1 -1,94215 8,57E-14

Q gen [p.u.] 1,9E-13 7,3E-15 -3,6E-15 -6,9E-15 4,45E-15 -2,4E-15 -4,2E-15 2,9E-11 6,93E-15 -2,5E-16 -5,8E-14 -0,31387 -0,34565 -7,8E-16 -3,8E-15 -3,6E-15 -1,8E-15 2,16E-15 -0,73728 5,02E-15 -0,98056 3,045788 2,2E-13

P load [p.u.] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0 0,3 0 0 0

Q load [p.u.] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06 0 0,06 0 0 0

1,036661 -0,02062 1 1,981018 1 0,202089 0,906546 -0,03772 0,973576 1,520113 1 0,52157 0,931027 0,325592 0,999867 1,553165 1 0,494608 0,934276 0,296533 1,003357 2,212614 1 0,085548

90

e1d_Syn_5 e2q_Syn_5 e2d_Syn_5 vm_Exc_1 vr1_Exc_1 vr2_Exc_1 vf_Exc_1 vm_Exc_2 vr1_Exc_2 vr2_Exc_2 vf_Exc_2 vm_Exc_3 vr1_Exc_3 vr2_Exc_3 vf_Exc_3 vm_Exc_4 vr1_Exc_4 vr2_Exc_4 vf_Exc_4 OTHER ALGEBRAIC VARIABLES vf_Syn_1 pm_Syn_1 p_Syn_1 q_Syn_1 vf_Syn_2 pm_Syn_2 p_Syn_2 q_Syn_2 vf_Syn_3 pm_Syn_3 p_Syn_3 q_Syn_3 vf_Syn_4 pm_Syn_4 p_Syn_4 q_Syn_4 vf_Syn_5 pm_Syn_5 p_Syn_5 q_Syn_5 vref_Exc_1 vref_Exc_2 vref_Exc_3 vref_Exc_4

0,842817 -0,19024 0,905135 1 2,014541 -4,0168 2,0084 1 2,185872 -4,3558 2,177901 1 2,027703 -4,04287 2,021435 1 2,003382 -3,9947 1,997348

1,010367 1,08533 -1,94215 -1,94215 3,045788 2,021435 1,0602 1 -0,73728 2,0084 1,042842 1 -0,31387 1,997348 1,043659 1 -0,34565 2,177901 1,076499 1 -0,98056 1,201454 1,218587 1,20277 1,200338

LINE FLOWS From Bus To Bus Bus2 Bus10 Bus11 T2 T2 Bus10

Line 1 2 3

P Flow [p.u.] 1,24564 -0,60244 -0,30094

Q Flow [p.u.] -2,07376 -0,13116 -0,06554

P Loss [p.u.] 0,067502 0,002255 0,000565

Q Loss [p.u.] 0,010675 0,000357 8,93E-05

91

Bus5 Bus8 Bus3 T2 Bus4 Bus6 Bus6 Bus1 T2 Bus2 Bus8 BusA Bus4 Bus7 BusA2 Bus10 Bus11 BusC6 BusC8 Bus6

Bus4 Bus1 Bus2 Bus9 Bus3 EKV EKV Bus7 Bus8 BusC1 BusC4 Bus1 BusC7 BusC2 Bus9 BusC3 BusC5 Bus3 Bus5 T2

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

0,980385 -0,68671 1,620665 -0,98469 0,655933 0,971088 0,971088 0,301101 -0,38504 0,30091 0,30093 1 0,300875 0,30093 1 0,300936 0,30094 1 1 -1,94218

-1,09629 0,444387 -1,99667 0,414888 -1,16518 -1,57609 -1,57609 0,065033 0,510032 0,065369 0,065485 -0,31387 0,06516 0,065488 -0,34565 0,065523 0,065544 -0,73728 -0,98056 3,152179

0,023577 0,001207 0,074116 0,004118 0,019832 1,41E-05 1,41E-05 0,000171 0,000737 0,00091 0,00093 0,010985 0,000875 0,00093 0,011195 0,000936 0,00094 0,015436 0,019615 0,000995

0,003729 0,000672 0,011721 0,003193 0,003136 -0,0532 -0,0532 -0,00046 0,00016 0,005369 0,005485 0,064812 0,00516 0,005488 0,066049 0,005523 0,005544 0,091071 0,115729 0,011315

LINE FLOWS From Bus To Bus T2 T2 Bus10 Bus4 Bus1 Bus2 Bus9 Bus3 EKV EKV Bus7 Bus8 BusC1 BusC4 Bus1 BusC7 BusC2 Bus9 BusC3 BusC5 Bus3 Bus5 T2 Bus2 Bus10 Bus11 Bus5 Bus8 Bus3 T2 Bus4 Bus6 Bus6 Bus1 T2 Bus2 Bus8 BusA Bus4 Bus7 BusA2 Bus10 Bus11 BusC6 BusC8 Bus6

Line 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

P Flow [p.u.] -1,17814 0,604695 0,301504 -0,95681 0,687914 -1,54655 0,988805 -0,6361 -0,97107 -0,97107 -0,30093 0,385777 -0,3 -0,3 -0,98901 -0,3 -0,3 -0,98881 -0,3 -0,3 -0,98456 -0,98038 1,94317

Q Flow [p.u.] 2,084432 0,131512 0,065633 1,100021 -0,44371 2,008388 -0,4117 1,168318 1,522894 1,522894 -0,06549 -0,50987 -0,06 -0,06 0,378682 -0,06 -0,06 0,411696 -0,06 -0,06 0,828349 1,096292 -3,14086

P Loss [p.u.] 0,067502 0,002255 0,000565 0,023577 0,001207 0,074116 0,004118 0,019832 1,41E-05 1,41E-05 0,000171 0,000737 0,00091 0,00093 0,010985 0,000875 0,00093 0,011195 0,000936 0,00094 0,015436 0,019615 0,000995

Q Loss [p.u.] 0,010675 0,000357 8,93E-05 0,003729 0,000672 0,011721 0,003193 0,003136 -0,0532 -0,0532 -0,00046 0,00016 0,005369 0,005485 0,064812 0,00516 0,005488 0,066049 0,005523 0,005544 0,091071 0,115729 0,011315

92

GLOBAL SUMMARY REPORT TOTAL GENERATION REAL POWER [p.u.] REACTIVE POWER [p.u.] TOTAL LOAD REAL POWER [p.u.] REACTIVE POWER [p.u.] TOTAL LOSSES REAL POWER [p.u.] REACTIVE POWER [p.u.]

2,057853 0,668431

1,8 0,36

0,257853 0,308431

Profili napona i faznog ugla, kao i proizvodnja i potronja aktivne i reaktivne snage, po sabirnicama dati su na slikama 79, 80, 81 i 82.

Voltage Magnitude Profile 1.4

1.2

V [p.u.]

0.8

0.6

0.4

0.2

10 Bus #

15

20

25

Slika 79. Profil napona po sabirnicama

93

Voltage Phase Profile 0.16 0.14 0.12 0.1 0.08 0.06 0.04 0.02 0 -0.02

[rad]

10 Bus #

15

20

25

Slika 80. Profil faznog ugla napona po sabirnicama

Real Power Profile 1.5

0.5 P G - PL [p.u.]

-0.5

-1

-1.5

-2

10 Bus #

15

20

25

Slika. 81. Proizvodnja i potronja aktivne snage

94

Reactive Power Profile 3.5 3 2.5 2 QG - QL [p.u.] 1.5 1 0.5 0 -0.5 -1

10 Bus #

15

20

25

Slika 82. Proizvodnja i potronja reaktivne snage

Zakljuci: - Viak aktivne snage proizvedene od strane distribuiranih generatora, apsorbuje prenosni sistem. - Dolo je do porasta napona na svim sabirnicama, ali se naponske prilike odravaju u dozvoljenim granicama zbog uticaja jake mree i podeenja AVR distribuiranih generatora (generatori rade u poduzbuenom reimu iz mree vuku reaktivnu snagu). - Sva reaktivna snaga vue se iz prenosnog sistema. - Generatori troe reaktivnu snagu, to znai da rade u poduzbuenom reimu. - Gubici u mrei su 0,257853 p.u. aktivne snage i 0,308431 p.u. reaktivne snage. - Vidimo da su se gubici reaktivne snage smanjili u odnosu na predhodna dva sluaja, ali su se gubici aktivne snage poveali.

95

7. ZAKLJUAK

Distribuirani generatori su generatori manjih snaga, koji se prikljuuju direktno na distributivnu mreu i koji za pogon koriste obnovljive izvore energije ili vikove energije iz nekog drugog tehnolokog (proizvodnog) procesa, npr. viak tehnoloke pare iz gradskih toplana. Energetska kriza nastala zbog ogranienih rezervi fosilnih goriva, kao i poveanje ekoloke svijesti i pokuaj smanjenja tetnih uticaja na ivotnu okolinu aktuelizirali su upotrebu obnovljivih izvora energije u proizvodnji elektrine energije. Zbog toga za oekivati je da se distribuirani generatori sve vie ponu koristiti u praksi. Poveanjem broja distribuiranih generatora, veoma je znaajno prouiti i istraiti njihov uticaj na distributivne mree i cjelokupan EES. Distribuirani generatori utiu na: tokove snaga, kvalitet elektrine energije, naponske prilike u distributivnoj mrei, snagu kratkog spoja distributivne mree, zatitu, stabilnost sistema, gubitke u distributivnoj mrei, prenosni sistem, proizvodni sistem itd. Uticaj distribuiranih generatora, posebno kada je u pitanju kvalitet elektrine energije u distributivnoj mrei, kao i njihov u ticaj na gubitke u distributivnoj mrei, moe biti i pozitivan i negativan, zavisno od njihovog znaaja, snage, mjesta i naina prikljuenja, kao i reima rada. Distribuirane generatore ne treba posmatrati kao iskljuivo pozitivnu ili negativnu pojavu u distributivnom sistemu, nego je potrebno izvriti ozbiljne studije njihovog uticaja te u skladu sa time donjeti i u praksi usvojiti odreena tehnoloka, mrena, administrativna, trina i ekonomska pravila i standarde, kako bi se njihov negativan uticaj sveo na minimum, a pozitivan uticaj doveo na maksimum.

96

LITERATURA

1. N.Jenkins, R.Allan, P.Crossley, D.Kirschen, G.Strbac Embedded Generation, The Institution of Electrical Engineers , London 2000. 2. M.alovi, A.Sari Osnovi analize elektroenergetskih mrea i sistema, Akademska misao, Beograd 2004. 3. S.Skok Besprekidni izvori napajanja, Kigen, Zagreb 2002. 4. H.Poar Visokonaponska rasklopna postrojenja, Tehnika knjiga, Zagreb 1978. 5. M.Oegovi, K.Oegovi Elektrine mree I, Sveuilite u Splitu, Split 1977. 6. E.Jamak, S.Avdakovi Uticaj malih hidroelektrana na rad distributivnog sistema Referat, BH K CIGRE Okrugli sto, Tuzla 2007. 7. M.Kuljugi, A.Nuhanovi, T.Konji Integracija distribuiranih generatora u distributivnu mreu Prezentacija, BH K CIGRE Okrugli sto, Tuzla 2007. 8. V.Bonjak Distribuirana proizvodnja elektrine energije u Bosni i HercegoviniPrezentacija, BH K CIGRE Okrugli sto, Tuzla 2007. 9. E.Beirevi Radna verzija magistarskog rada na temu: Dinamiki reimi rada distribuiranih generatora, Sarajevo 2008. 10. Web stranica JP EP BiH (www.elektroprivreda.ba) 11. Web stranica JP EP RS (www.ers.ba) 12. Web stranica JP EP HZHB (www.ephzhb.ba) 13. JP EP BiH Tehnika preporuka za prikljuenje malih elektrana na elektroenergetski sistem JP EP BIH , Sarajevo 2001. 14. Web stranica Naa energija (www.our-energy.com) 15. Federico Milano Documentation for PSAT version 2.0.0, February 14, 2008 16. N. Dizdarevi Stabilnost vjetroelektrane - tehniki izvjetaj Energetski institut Hrvoje Poar Zagreb 17. Web stranica E-kola geografija Iskoritavanje energije vjetra u Hrvatskoj
(www.geog.pmf.hr)

18. N.Dizdarevi, M.Majstorovi, D.Bajs, G.Majstorovi Mrena pravila za vjetroelektrane-Prijedlog, Energetski institut Hrvoje Poar Zagreb 19. N.Dizdarevi, M.Majstorovi, S.utobradi Distribuirana proizvodnja elektrine energije- lanak, Zagreb 20. JD.Carbtree, Y.Dickson, L.Kerford, A.Wright Methods to Accommodate Embedded Generation Without Degrading Netvork Voltage Regulation- Report, 2001. 21. K.Sabo Distribuirana (decentralizirana) proizvodnja elektrine energije- Seminarski rad, Rudarsko geoloki - naftni fakultet, Zagreb 2007. 22. ABB SPCU 1D50 Automatic voltage regulating module- Users manual and Technical description 23. Web stranica Konar-INEM d.d. Sustavi uzbuda Digitalni regulator napona
(www.koncar-inem.hr)

24. Web stranica firme Global Ispat Koksna industrija Lukavac (www.gikil.ba) 25. Web stranica udruenja Zeleni-Neretva Konjic (www.zeleni-neretva.ba) 26. M.Kuljugi - Zabiljeke sa predavanja iz predmeta Analiza elektroenergetskih sistema I, Fakultet elektrotehnike Tuzla, kolska 2006/2007 27. A.Toki - Zabiljeke sa predavanja iz predmeta Sistemi za besprekidno napajanje, Fakultet elektrotehnike Tuzla, kolska 2005/2006

97