09 Primjene Integrala

9.
PRIMJENE INTEGRALA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Povrina
Volumen
Duljina luka
Povrina plohe
Teite
Snaga, energija i rad
9.1 POVRINA
POVRINA U PRAVOKUTNIM KOORDINATAMA
Ako su funkcije f i g integrabilne na [a, b] i f (x)g(x), za x[a, b], onda je povrina podruja koje se
protee izmeu y = f (x) i y = g(x), od x = a do x = b, jednaka integralu (usp. sl.1. i 4.5)
b
P = ( f ( x) g ( x))dx .
a
Slika 1.
481
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 1.
Izraunajmo povrinu podruja omeenog parabolom y = 2x x 2 i pravcem y = x. U kojem
omjeru os parabole dijeli tu povrinu?
Rjeenje:
Zbog negativnog koeficijenta uz x 2 , os parabole se protee od njezinog tjemena na dolje (tj. u
negativnom smjeru osi y). Svoenjem na puni kvadrat jednadbu parabole moemo napisati u obliku
y 1 = (x 1)2, to znai da joj je tjeme u toki (1, 1). Apscise sjecita zadane parabole y = 2x x 2
i zadanog pravca y = x nalazimo iz jednadbi
2x x 2 = x,
3x x 2 = x(3 x) = 0, x 1,2 = 0,3.
Dakle, zadano se podruje protee izmeu y = 2x x 2 i y = x, od x = 0 do x = 3 (v. sl.2.), pa je

njegova povrina,
3
3x 2 x 3
9
P = ((2 x x ) ( x))dx = (3x x )dx =
= .
3
2
2
0
0
0
2
Slika 2.
Os parabole, x = 1, dijeli povrinu P na dvije povrine P 1 i P 2, koje se proteu od x = 0 do x = 1, te
od x = 1 do x = 3 (v. sl.2) i iznose:
1
3x 2 x 3
7
P1 = ((2 x x ) ( x))dx = (3 x x )dx =
= ,
3
6
2
0
0
0
2
3x 2 x 3
10
P2 = ((2 x x ) ( x))dx = (3 x x )dx =
= .
3
3
2
1
1
1
2
482
POVRINA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Omjer tih povrina je

7 10 7
P1:P2 = : =
= 7:20 .
6 3 20
PRIMJER 2.
Izraunajmo povrinu lika omeenog krunicom x 2 + y 2 = 2 i parabolom y = x 2 (unutar parabole).
Rjeenje:
Sjecita zadanih krivulja nalazimo rjeavanjem sustava x 2 + y 2 = 2, y = x 2. Dakle,
y 2 + y = 2, y 2 + y 2 = 0, y =
1 1+8 1 3
=
=2, 1 .
2
2
Odavde, zbog x = y , slijedi,
x = 2 = 2i
x = 1 = 1 .
Nas zanimaju samo realna sjecita. To su S 1(1, 1) i S 2(1, 1), to znai da se nae podruje protee
od x = 1 do x = 1, izmeu gornje polukrunice y = 2 x 2 i parabole y = x 2 (v. sl.3.)
Njegova je povrina:
1
P1 = ( 2 x 2 x 2 )dx =
1
1
x
x3
x 2 x 2 + 2 arcsin

2
2 1 3
=
1
1 1 1 1
1
1 1
+ = + .
1 + 2 arcsin
1 + 2 arcsin
2
2 2
2 3 3 3 2
Slika 3.
483
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
POVRINA U PRAVOKUTNIM KOORDINATAMA

ZADANA PARAMETARSKI
Ako su funkcije f i g integrabilne na [a,b ] i ako je krivulja zadana parametarski (usp. 2.3) s jednadbama
x = f (t), y = g(t), za t [a,b ], onda je povrina podruja koje se protee izmeu te krivulje i osi x, od
x = f (a) do x = f (b), (v. sl.4.) jednaka integralu:
b
P = g (t ) f (t )dt .
a
Naime, supstitucijom nalazimo:

y = g (t ) b
ydx = x = f (t ) = g (t ) f (t )dt .
f (a)
a
dx = f (t )dt
f (b )
Slika 4.
PRIMJER 3.
Izraunajmo povrinu omeenu elipsom x = acos t, y = bsin t.
Rjeenje:
etvrtina zadanog podruja protee se izmeu elipse i osi x, od x = 0 do x = a (v. sl. 5.), pa je
traena povrina
a
4 ydx = 4 (b sin t )( a sin t )dt = 4ab sin 2 tdt =

2
= 4ab sin tdt = 4ab

2
484
1
1
(1 cos 2t )dt = 2ab t sin 2t

2
2
= 2ab
= ab .
POVRINA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 5.
PRIMJER 4.
Izraunajmo povrinu omeenu astroidom x 2 / 3 + y 2 / 3 = a 2 / 3.
Rjeenje:
Iz x 2 / 3 + y 2 / 3 = a 2 / 3 slijedi (x 1 / 3)2 + (y 1 / 3)2 = (a 1 / 3)2, to znai da vrijednosti (x 1 / 3, y 1 / 3) lee na
krunici radijusa a 1 / 3, pa se mogu prikazati parametarski sa:
x 1 / 3 = a 1 / 3cos t,
y 1 / 3 = a 1 / 3sin t,
to jest sa:
x = acos 3t,
y = asin 3t.
Kada se t mijenja od 0 do 2 toka (x, y) opisuje astroidu na sl.6.
Slika 6.
Lako se provjerava da je astroida simetrina s obzirom na os x i os y, pa je dovoljno izraunati
etvrtinu zadane povrine. Ona se protee izmeu osi x i astroide, od x = 0 (t = ) do x = a (t = 0):

2
485
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
P = 4 ydx = 4 a sin t 3a cos t ( sin t )dt = 12a

3
sin
t cos 2 tdt =
12a 2 1
1 3
= ( v. 8.4 primjer 2) =
t sin 4t sin 2t
16 4
3
0
3a 2
.
8
PRIMJER 5.
Izraunajmo povrinu omeenu prvim svodom cikloide i osi x, gdje je cikloida putanja koju opisuje
rubna toka kruga radijusa a, kada se on kotrlja po osi x (v. sl.7.).
Slika 7.
Rjeenje:
Iz sl. 7 lako nalazimo parametarske jednadbe cikloide
x = at a sin t, y = a a cos t, tj. x = a(t sin t), y = a(1 cos t).
Prvi svod cikloide dobija se za t[0, 2], tj. za jedan puni okret kruga koji se kotrlja po osi x. Dakle,
traena povrina je
P=
2 a
ydx =
2
2
a(1 cos t )a(1 cos t )dt = a (1 2 cos t + cos t )dt =
2
1 1
= a t 2 sin t + t + sin 2t = 3a 2 .
2 2
0
Povrinu ispod svoda cikloide jednaka je trostrukoj povrini kruga koji generira tu cikloidu.
POVRINA U POLARNIM KOORDINATAMA
Ako je funkcija f intgrabilna na [, ] i ako je krivulja zadana u polarnim koordinatama (usp. 5.6) sa
r = h(), za [, ], onda je povrina podruja koje se protee od pola do zadane krivulje, izmeu
= , i = (v. sl. 8), jednaka integralu:
486
POVRINA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1
(h( ) )2 d .
2
P=
Ako su funkcije f i g integrabilne na [, ] i f ()g() za [, ], onda je povrina podruja koje

se u polarnom sustavu protee od r = f () do r = g(), izmeu = i = (v. sl.9.), jednaka
integralu:
1
[g( )]2 [f( )]2 d .
2
P=
Naime, podruje na sl.8. sastavljeno je od infinitezimalnih (beskonano malih) krunih isjeaka s radijusom
1 2
1
2
r = h() i lukom rd = h()d, ija je povrina r d = [ h( )] d , pa je ukupna povrina podruja
2
2
jednaka kontinuiranoj sumi svih tih isjeaka, tj. integralu
1
[h( )]2 d .
2
Povrina podruja na sl.9. jednaka je razlici dvaju podruja upravo razmotrene vrste, pa odatle i slijedi
odgovarajua formula:
1
[g( )]2 d 1 [f( )]2 d = 1 [g( )]2 [f( )]2 d .
2
2
2
P=
Strogi dokaz ovih rezultata koji se ne poziva na infinitezimalne krune isjeke i kontinuirane sume,
zainteresiranom itatelju nudimo na kraju ovog odjeljka.
Slika 8.
Slika 9.
PRIMJER 6.
Izraunajmo povrinu jedne od latica to ih omeuje krivulja r = cos 2.
Rjeenje:
487
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Zadana krivulja izgleda kao na sl. 10. a jedna njezina latica dobije se za od
do
(usp. 5.6
primjer 4.). Dakle, traena povrina je:

2
4
2
u = 2 1
1
1
1
2
P=
cos 2d =
cos 2 udu = u + sin 2u
=
2 4
8
2

du = 2d 4 2
=
2
Slika 10.
PRIMJER 7.
Izraunajmo povrinu lika omeenoga kardioidom r = a(1 + cos ).
Rjeenje:
Kardioida je simetrina s obzirom na polarnu os, jer je r()=r() (usp. 5.6). Kada raste od 0 do
, r pada od 2a do 0 preko slijedeih vrijednosti:
0
2a
/2
a
Dakle, kardioida izgleda kao na sl. 11. Ona omeuje povrinu:
1
P = 2 a 2 (1 + cos ) 2 d = a 2 d + a 2 2 cos d + a 2 cos 2 d =
2
0
0
0
0
= a 2
488
+ 2a 2 sin
a2
2
1 2
3a 2
2
2
=
a
+
a
=
sin
.
+
2
2
2
POVRINA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 11.
PRIMJER 8.
Izraunajmo povrinu lika koji je omeen krivuljom r = 1 + 2cos , (a) za r 0 i (b) za r 0.
Rjeenje:
Graf funkcije r = 1 + 2cos izgleda kao na sl.12., pri emu vanjski dio krivulje ima vrijednosti
r 0, za [ 5 / 6, 5 / 6], dok unutarnji dio krivulje ima vrijednosti r 0, za [5 / 6,7 / 6];
usp. 5.6. primjer 8.
Slika 12.
(a) Povrina P + omeena vanjskim dijelom krivulje (r 0) jednaka je, zbog simetrije s obzirom na
polarnu os, dvostrukoj vrijednosti integrala od 0 do 5 / 6:
P+ = 2
5 6
1
(1 + 2 cos ) 2 d =
2
5 6
(1 + 4 cos + 4 cos
) d =
5 6
= ( + 4 sin + (2 + sin 2 )) 0
5
10
3 1
+2+
= (5 + 4 3 ).
6
6
2
2
(b) Povrina P omeena unutarnjim dijelom krivulje (r 0) jednaka je, zbog simetrije s obzirom na
polarnu os, dvostrukoj vrijednosti integrala od 5 / 6 do :
489
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
P = 2
(1 + 2 cos ) 2 d = ( + 4 sin + 2 + sin 2 ) 5

2
6
5
10
3 1
= 3
+2+
= ( 4 + 3 ).
6
2 2
6
PRIMJER 9.
Izraunajmo povrinu podruja koje se nalazi izmeu krivulja r = cos 2 i r = 2 + sin .
Rjeenje:
Krivulja r = cos 2 i r = 2 + sin skicirane su na sl. 13. Povrina zatamnjenog podruja koje se
nalazi izmeu tih krivulja iznosi:
2
1
1
P = 2 ((2 + sin ) 2 (cos 2 ) 2 )d = (4 + 4 sin + sin 2 cos 2 2 )d =
2
2 0
0
2
1
1
1
1
1
= 4 4 cos + sin 2 + sin 4 = 4 .

2
2
4
2
2
Slika 13.
Za zainteresiranog itatelja, na kraju ovog odjeljka, formulu za izraunavanje povrine u polarnim
koordinatama dokazujemo bez poziva na infinitezimalne (beskonano male) krune isjeke i njihove
kontinuirane sume.
Razmotrimo, dakle, podruje koje se protee od pola do krivulje zadane s r = h(), izmu = i =
(v. sl.14.), gdje je funkcija h integrabilna na [, ]. Ako je = 0 < 1 <... < n 1 < n = particija
n
1
intervala [, ] za koju je d ih() i g ih(), za [i 1, i], onda je D = d i 2 i donja , a
i =1 2
m
1 2
1 2
G = g i i gornja aproskimacija zadane povrine. Naime, d i i je povrina i-tog krunog
2
i =1 2
490
POVRINA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1 2
g i i povrina
2
i-tog krunog isjeka koji sadri i-ti dio zadane povrine (jae i slabije zatamnjeno na sl. 14.). Zato je zadana
povrina vea od svih takvih donjih, a manja od svih takvih gornjih aproksimacija. S druge strane te su
1
2
aproksimacije donje i gornje sume za funkciju [h( )] , pa je jedina vrijednost, koja se nalazi izmeu svih
2
donjih i svih gornjih suma, integral te funkcije. Dakle, iznos zadane povrine P je
isjeka sadranog u i-tom dijeli zadane povrine (jae zatamnjeno na sl. 14.), dok je
1
[h( )]2 d ,
2
P=
to smo i trebali dokazati.
Slika 14.
9.2 VOLUMEN
Povrina lika koji se protee od x = a do x = b i koji ima presjek poznate duljine p(x) (v. sl.1.), jednaka je
integralu:
b
P = p( x)dx .
a
b
To slijedi iz osnovne formule prethodnoga odjeljka, P = ( f ( x) g ( x))dx , budui da je f (x) g(x) = p(x).
a
491
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 1.
Na potpuno isti nain raunamo volumen tijela s presjekom poznate povrine:
492
VOLUMEN
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
VOLUMEN TIJELA POZNATOG PRESJEKA

METODA ODREZAKA
Ako se tijelo protee du osi x, od x = a do x = b (v. sl.2.), i ako na razini x ima presjek poznate
povrine P(x), te ako je funkcija P(x) integrabilna na intervalu [a, b], onda je njegov volumen jednak
integralu:
b
V = P( x)dx .
a
Slika 2.
To emo strogo dokazati na kraju odjeljka.
PRIMJER 1.
Izraunajmo volumen kosoga krunog stoca ija baza ima radijus r i ija je visina h.
Rjeenje:
Stoac se protee od razine x = 0 do razine x = h. Presjek stoca na razini x ima radijus
r(x) = (h x)r / h, jer iz slinosti trokuta na sl.3. Slijedi r(x) / r = (h x) / h. To znai da je
odgovarajua povrina presjeka P(x) = r 2(x) = [(h x)r / h]2, pa je traeni volumen:
(h x) 2 2
r 2
r
x
d
=
(h 2 2hx + x 2 )dx =
2
2
h
h
0
0
V = P ( x)dx =
0
r 2
x3
1
= 2 h x hx + = r 2h.
3
3
h
0
2
493
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 3.
PRIMJER 2.
Izraunajmo volumen klina na sl. 4. koji je pod kutom isjeen iz valjka radijusa r.
Slika 4.
Rjeenje:
Klin se protee od x = r do x = r. Povrina njegovog presjeka na razini x je P(x) =
gdje je a ( x ) = r 2 x 2 i v ( x ) = a ( x ) tg = r 2 x 2 tg , pa je P ( x) =
1
a(x)v(x),
2
1 2
r x 2 tg . Dakle,
2
traeni je volumen:
r
1
1
x3
2
V = P( x)dx = (r 2 x 2 ) tg dx = tg r 2 x = r 3 tg .
2
2
3
r 3
r
r
r
CAVALIERIJEVA METODA
Ako su dva tijela presijeena familijom paralelnih ravnina tako da su im odgovarajui presjeci uvijek
jednakih povrina, onda su volumeni tih tijela jednaki (v. sl.5.)
494
VOLUMEN
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 5.
Naime, ako os x postavimo okomito na tu familiju paralelnih ravnina, te ako se tijela proteu od x = a
do x = b, te na svakoj razini x imaju presjek povrine P(x), onda po metodi odrezaka slijedi da oba tijela
b
imaju volumen
P( x)dx .
a
PRIMJER 3.
Koristei se Cavalierijevom metodom izraunajmo volumen kugle radijusa R.
Rjeenje:
Razmotrimo, na sl. 6., pola kugle radijusa R i valjak istoga radijusa R i visine R, iz kojeg je odstranjen
stoac istog radijusa i visine.
Slika 6.
Presjeemo li oba tijela, sa sl. 6., ravninom paralelnom s njihovim bazama, na visini x, dobit emo
presjeke jednakih povrina:
2
R 2 x 2 = R 2 x 2 .
Po Cavalierijevoj metodi slijedi da je pola volumena kugle jednako volumenu valjka umanjenom za
volumen stoca:
1
1
V = R 2R R 2R ,
2
3
tj.
V=
4 3
R
3
495
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 4.
Koristei se Cavalierijevom metodom izraunjamo volumen torusa (npr. zranice), kojem je R veliki
radijus, dok mu je r mali radijus presjenoga kruga; v. sl.7.
Slika 7.
Rjeenje:
Na ravnini na kojoj lei torus poloimo, du njegove izvodnice, valjak radijusa r i visine 2R ;
(v. sl.8.). Oba tijela presijecimo familijom ravnina paralelnih s ravninom na koju su tijela poloena.
Ako ravnina te familije presjeca torus u krunome vijencu nutarnjega radijusa a i vanjskog radijusa b,
onda ona valjak presijeca u pravokutniku duljine 2R i irine b a (usp. sl. 8.). Naime, ta ravnina
presjeca izvodne krugova torusa i valjka (koji se vide kao debele linije na sl.8.) na istoj visini, koja
odreuje iste a i b.
Slika 8.
Povrine tih presjeka su jednake:
b 2 a 2 = 2R (b a),
jer je R (zbog simetrije) srednja vrijednost izmeu a i b, tj. R =
slijedi da je volumen torusa jednak volumenu valjka, tj.
V = r 22R .
496
1
(a + b). Po Cavalierijevoj metodi
2
VOLUMEN
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Volumene rotacijskih tijela esto moemo lako izraunati, jer je njihov presjek na svakoj razini krug, ija
nam je povrina dobro poznata. Ako tijelo nastaje rotacijom oko osi x, onoga lika koji se protee izmeu
intervala [a, b] na osi x i grafa y = f (x), onda je presjek toga rotacijskog tijela, na razini x, krug s radijusom
b
f (x) i povrinom [f (x)]2, usp. sl. 9. Dakle, volumen toga rotacijskog tijela je
[ f ( x)] dx
2
(uz
pretpostavljenu integrabilnost funkcije f , dakle i f 2, na [a, b]).
Slika 9.
Ako tijelo nastaje rotacijom oko osi x, onoga lika (usp. sl. 10.) koji se od x = a do x = b protee izmeu
y = f (x) i y = g(x), uz f (x)g(x), onda je njegov volumen jednak razlici dvaju volumena prethodnoga tipa,
b
[ f ( x)] dx [g ( x)] dx ,
a
2
2
([ f ( x)] [g ( x)] )dx
tj. jednak je integralu
(uz pretpostavljenu
integrabilnost funkcija f i g, dakle i f 2, g 2, na [a, b]).
Slika 10.
497
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
VOLUMEN ROTACIJSKOG TIJELA

(METODA DISKOVA)
Ako tijelo nastaje rotacijom oko osi x, onoga lika koji se protee izmeu intervala [a, b] na osi x i grafa
integrabilne funkcije y = f (x), onda je njegov volumen (v. sl. 9.)
b
V = [ f ( x)] dx .
2
Ako tijelo nastaje rotacijom oko osi x, onoga lika koji se protee nad intervalom [a, b] izmeu grafova
integrabilnih funkcija y = f (x) i y = g(x), gdje je f (x)g(x), onda je njegov volumen (v. sl. 10.):
b
V = [ f ( x)] [g ( x)] dx .
2
PRIMJER 5.
Kugla radijusa r presjeena je na tri dijela paralelnim ravninama koje su od njezinog sredita udaljenje
za r / 3. Izraunajmo volumen svakog od dijelova i volumen cijele kugle.
Rjeenje:
Kugla radijusa r nastaje rotacijom oko osi x, onoga lika koji se protee od intervala [ r, r] na osi x
do grafa y = r 2 x 2 (usp. sl. 11.). Zato cijela kugla ima volumen:
r
4
x3
V = y dx = (r x )dx = r 2 x = r 3 .
3
3
r
r
r
r
Njezin sredinji dio ima volumen (v. sl. 11.):

r 3
r 3
r 3
x3
52 3
V = y dx = (r x )dx = r 2 x
=
r .
3
81
r 3
r 3
r 3
2
Slijedi da je volumen rubnih dijelova kugle (v. sl.11.):
1
1108 52 3
28
Vr = (V Vs ) =
r = r 3 .
2
2 81 81
81
498
VOLUMEN
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 11.
PRIMJER 6.
Izraunajmo volumen tijela koje nastaje rotacijom oko osi x, lika omeenog s y = x 3 i y = x (u
prvom kvadrantu).
Rjeenje:
Grafovi y = x i y = x 3 (v. sl.12.) sijeku se, u prvom kvadrantu, u tokama s apscisama x = 0 i x = 1
(jer sustav x = x 3 ima rjeenja x = 1, 0, 1 od kojih x = 0,1 daju toke u prvom kvadrantu ). Zato je
traeni volumen:
1
x3 x7
4
V = [ f ( x)] [g ( x)] dx = ( x x )dx = =
.
7
21
3
0
0
0
2
Slika 12.
499
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 7.
Izraunajmo volumen rotacijskog elipsoida koji nastaje rotacijom lika (v. sl.13. i 14.) omeenog
elipsom
x2 y2
+
= 1 (a) oko osi x, (b) oko osi y.
a 2 b2
Rjeenje:
(a) Rotacijski elipsoid nastaje rotacijom oko osi x onoga lika koji se, od x = a do x = a, protee
izmeu osi x i grafa y = b 2 (1 x 2 a 2 ) . Zato je njegov volumen:
a
x2
x3
4
Vx = y dx = b 1 2 dx = b 2 x 2 = ab 2 .
a
3a a 3
a
a
a
Slika 13.
(b) Rotacijski elipsoid nastaje rotacijom oko osi y lika koji se, od y = b do y = b, protee izmeu
osi y i grafa x = a 2 (1 y 2 b 2 ) . Budui da su xi y sada zamijenili uloge njegov je volumen:
b
500
4
y2
y3
V y = x dy = a 1 2 dy = a 2 y 2 = a 2b .
3b b 3
b
b
b
b
VOLUMEN
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 14.
PRIMJER 8.
Izraunajmo volumen tijela koje nastaje rotacijom oko osi y, lika omeenog astroidom koja je
parametarski zadana sa x = acos 3t, y = asin 3t (usp. 9.1 primjer 4.).
Rjeenje:
Kada se t mijenja od
do
toka (x, y) opisuje desnu polovicu astroide na sl.15. Zadani

2
2
volumen nastaje rotacijom oko osi y, lika koji se od y = a do y = a protee izmeu osi y i desne
polovice astroide. Budui da su x i y sada zamijenili uloge zadani je volumen:
2
x = a cos 3 t y = a sin 3 t
3
6
2
V y = x dy =
= 3a cos t sin t cos tdt =
2
dy = 3a sin t cos tdt
a
2
a
= 3a 3
u = sin t
2 3
2
3
2 3 2
(1 sin t ) sin t cos tdt = du = cos tdt = 3a (1 u ) u du =
2
1
1
3 u
3u 5 3u 7 u 9
32a 3
= 3a (u 3u + 3u u )du = 3a
+
=
.
3
5
7
9
105
1
1
3
501
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 15.
PRIMJER 9.
Izraunajmo volumen tuljka koji nastaje rotacijom oko osi x, lika koji se protee od x = 1 do
1
x = A izmeu osi x i hiperbole y = . to se zbiva s volumenom kada A , tj. kada se tuljak
x
protee u beskonanost?
Rjeenje:
Volumen zadanog tuljka iznosi (v. sl.16.):
A
dx
=
2
x
x
1
A
V = y 2 dx =
1
=
1
Ako A onda V . To znai da je volumen beskonano protegnutog tuljka na sl. 16.

konaan.
Slika 16.
502
VOLUMEN
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Primijetimo da presjek beskonano protegnutog tuljka s ravninom xy nema beskonanu povrinu

(usp. 7.2 primjer 8.) iako sam tuljak ima beskonani volumen.
Volumene rotacijskih tijela moemo izraunavati i tzv. metodom ljusaka. Ako tijelo nastaje rotacijom oko
osi y, onoga lika koji se protee od x = a do x = b izmeu osi x i grafa integrabilne funkcije y = f (x), onda
se ono sastoji od infinitezimalnih (beskonano tankih) krunih ljusaka debljine dx, visine f (x) i duljine 2x ,
b
iji je volumen 2xf (x)dx. Kontinuirana suma svih ljusaka od x = a do x = b, dakle
2xf ( x)dx ,
a
jednaka je volumenu tog rotacijskog tijela (usp. sl. 17.)
Slika 17.
Ako tijelo nastaje rotacijom oko osi y, onoga lika koji se protee od x = a do x = b izmeu grafova
integrabilnih funkcija y = f (x) i y = g(x), f (x)g(x), onda je njegov volumen jednak razlici dvaju
volumena prethodno razmotrene vrste, dakle (usp. sl. 18.):
b
2xf ( x)dx 2xg ( x)dx ,

a
tj.
2x( f ( x) g ( x))dx .
a
Slika 18.
VOLUMEN ROTACIJSKOG TIJELA
503
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
METODA LJUSAKA
Ako tijelo nastaje rotacijom oko osi y, onoga lika koji se protee izmeu intervala [a, b] na osi x i grafa
integrabilne funkcije y = f (x), onda je njegov volumen (v. sl.17.):
b
V = 2 xf ( x)dx .
a
Ako tijelo nastaje rotacijom oko osi y, onoga lika koji se protee nad intervalom [a, b] izmeu
integrabilnih funkcija y = f (x) i y = g(x), gdje je f (x)g(x), onda je njegov volumen (v. sl.18.):
b
V = 2 x( f ( x) g ( x))dx .
a
PRIMJER 10.
Izraunajmo volumen tijela koje nastaje rotacijom oko osi y, lika koji se protee od intervala [0, 1] na
osi x do grafa y = x 2.
Rjeenje:
Traeni volumen je (v. sl. 19.):
1
x4
2 xx dx = 2 x dx = 2
4
0
0
2
=
0
Slika 19.
PRIMJER 11.
Iz kugle radijusa R izdubljena je (kroz njezino sredite) rupa radijusa r. Koliki dio volumena kugle je
time odstranjen?
Rjeenje:
504
VOLUMEN
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Pola odstranjenog volumena nastaje rotacijom, oko osi y, onoga lika koji se protee od intervala [0, r]
na osi x do grafa y = R2 x 2 (v. sl.20.). Zato je iznos odstranjenog volumena:
2
R r
u = R 2 x 2
=
2
V = 2 2 x R x dx =
u du =
du = 2 xdx
0
R2
r
= 2
r2
R2 r 2
u du = 2
2 32
u
3
r2
R 2 r 2
4
= ( R 3 ( R 2 r 2 )3 2 ) =
3
32
4 3
r 2
= R 1 1 2 .
3
R

Omjer odstranjenog volumena i volumena kugle je

32
32
r 2 4 3
r2
4 3
R 1 1 2 : R = 1 1 2 .
3
R 3
R

Na primjer, polovina kugle je odstranjena onda ako je

32
43 2
r2
1
1
1
=
,
r
=
R.
2
4
2
R
Slika 20.
505
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 12.
Izraunajmo volumen torusa koji nastaje rotacijom kruga omeenog krunicom (x R)2 + y 2 = r 2, oko
osi y (usp. primjer 4.).
Rjeenje:
Slika 21.
Traeni volumen nastaje rotacijom, oko osi y, onoga lika koji se nad intervalom [R r, R + r] na osi
x protee izmeu grafa y= r 2 ( x R ) 2
metodi ljusaka njegov iznos
V = 2
i grafa y= r 2 ( x R ) 2 (v. sl.21), pa je po
R+r
x r 2 ( x R ) 2 + r 2 ( x R ) 2 dx =
Rr
R+r
r
u = x R
2
2
= 4 x r ( x R ) dx =
= 4 (u + R ) r u du =
du = dx
r
R r
= 4 u r u du + 4 R
2
1
r 2 u 2 du = 0 + 4 R r 2 = 2 R r 2 .
2
r
Naime, v = u r 2 u 2 je neparna funkcija, pa je
r 2 u 2 du = 0 (v. sl. 22.), dok je
v = r 2 u 2 jednadba gornje polovice krunice radijusa r, pa je
506
r 2 u 2 du =
1 2
r (v.sl.22.).
2
VOLUMEN
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 22.
Volumen rotacijskog tijela najee moemo raunati s obje metode, dakle i metodom diskova i
metodom ljusaka.
PRIMJER 13.
Volumen torusa iz 12. primjera izraunajmo metodom diskova.
Rjeenje:
Traeni volumen nastaje rotacijom, oko osi y, lika koji se nad intervalom [ r, r], na osi x, protee
izmeu grafa x = R + r 2 u 2 i grafa x = R r 2 u 2 (v. sl. 23.), pa prema metodi diskova
iznosi:
V = R + r 2 y 2 R r 2 y 2
r
r
= 4 R r 2 y 2 dy = 4 R
r
dy =
r 2 y 2 dy = 4 R
1 2
r = 2 R r 2 .
2
Slika 23.
I na kraju, zainteresiranom itatelju nudimo i stroge dokaze valjanosti naih metoda. Promotrimo najprije
tijelo poznatog presjeka. Ako se ono sastoji od n ravnih ploa povrine P(x i) i debljine x i (iji je volumen
n
P(x i)x i), onda je ukupni volumen takvoga tijela
P( xi )xi
,to je integral stepenaste funkcije P(x) =
i =1
507
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
P(x i), za x[x i 1, x i], tj. volumen tijela je tada
P ( x ) dx ;
usp. sl. 24. U opem sluaju tijelo zadanog
presjeka P(x) moe se odozdo aproksimirati takvim ploastim (stepenastim) tijelom, koje je tada potpuno
sadrano u zadanom tijelu, i isto se tako moe odozgo aproksimirati takvim ploastim (stepenastim) tijelom,
koje tada potpuno obuhvaa zadano tijelo. Volumeni tih gornjih i donjih aproksimacija su gornje i donje
sume za P(x) na [a, b]. Naa metoda pretpostavlja da je funkcija P(x) integrabilna na [a, b], pa postoji tono
jedna vrijednost koja je smjetena izmeu svih takvih donjih i gornjih aproksimacija. To je po definiciji
b
P ( x ) dx ,
i on je jednak volumenu zadanog tijela poznatog presjeka P(x). To smo i trebali dokazati.
Slika 24.
Metoda diskova samo je jedna konkretna primjena metode odrezaka, ija je valjanost upravo dokazana, pa je
stoga i ona sama valjana. Valjanost metode ljusaka moe se dokazati na slian nain, koritenjem gornjih i
donjih aproksimacija, to preputamo itatelju da sam provede.
9.3 DULJINA LUKA

Duljina dijela neke ravninske krivulje zovemo duljinom luka te krivulje. Razmotrimo najprije krivulju koja
je zadana parametarski sa x = f (t), y = g(t), za t [a, b]. Ona je sastavljena od infinitezimalnih segmenata
ds, koji su hipotenuze infinitezimalnih pravokutnih trokuta s katetama dx i dy (v. sl.1.). Prema Pitagorinom
teoremu ds = dx 2 + dy 2 . No, dx = (dx / dt)dt = f (t)dt i dy = (dy / dt)dt = g (t)dt, to znai da je
2
ds = (dx dt ) 2 + (dy dt ) 2 dt = [ f (t ) ] +[ g( t ) ] dt . Ukupnu duljina luka, od t = a do t = b, nalazimo

kontinuiranim zbrajanjem svih infinitezimalnih segmenata ds, tj.
b
L = (dx dt ) + (dy dt ) dt =
a
[ f (t )]2 + [g (t )]2 dt .
Ako je krivulja graf funkcije y = f (x), nad intervalom [a, b], onda za parametar x imamo x = x i y = f (x),
uz x[a, b], pa je duljina u tom sluaju
508
DULJINA LUKA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
L = 1 + (dy dx) dx = 1 + [ f ( x)] dx

2
Stroe opravdanje naih formula za duljinu luka, koje se ne poziva na infinitezimalne segmente i njihovo
kontinuirano zbrajanje, zainteresiranom itatelju nudimo na kraju odjeljka.
Slika 1.
DULJINA LUKA U PRAVOKUTNIM KOORDINATAMA
Ako je luk krivulje parametarski zadan funkcijama x = f (t) i y = g(t), za t [a, b], te ako te funkcije
imaju integrabilne derivacije dx / dt = f (t) i dy / dt = g (t), onda je duljina tog luka jednaka integralu:
2
dx dy
L = + dt =
dt dt
a
a
[ f ( x)]2 + [g ( x)]2 dt .
Ako je luk zadan kao graf funkcije y = f (x), za x[a, b], te ako ta funkcija ima integrabilnu derivaciju
dy / dx = f (x), onda je duljina zadanog luka:
b
dy
2
L = 1 + dx = 1 + [ f ( x)] dx .
dx
a
a
PRIMJER 1.
Izraunajmo duljinu krunice x = rcos t, y = rsin t, t[0, 2].
Rjeenje:
Prema uokvirenoj formuli
2
L=
dx dy
+ dt =
dt dt
r 2 sin 2 t + r 2 cos 2 t dt = r sin 2 t + cos 2 t dt = r dt = 2r ,
to nam je dobro poznato.
PRIMJER 2.
509
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Izraunajmo duljinu parabole y = x 2, od x = 0 do x = 1.
Rjeenje:
Prema uokvirenoj formuli
2
1
dy
L = 1 + dx = 1 + (2 x) 2 dx = 2 + x 2 dx =
2
dx
0
0
0
2
2
1
1
1
= 2 x + x 2 + ln 2 x + + x 2
2
2
2
= 2 5 + 2 ln 2 + 5 5.9.
PRIMJER 3.
Izraunajmo duljinu asteroide x = acos 3t, y = asin 3t (v. 9.1 primjer 4.).
Rjeenje:
Zbog simetrije vrijedi
2
L=4
0
=4
0
dx dy
+ dt = 4
dt dt
0
9a 2 cos 4 t sin 2 t + 9a 2 sin 4 t cos 2 t dt =

2
9a 2 cos 2 t sin 2 t (sin 2 t + cos 2 t )dt = 4 3a sin t cos tdt = 6a sin 2 t

0
PRIMJER 4.
Izraunajmo duljinu spirale x = tsin t, y = tcos t, t [0, 4].
510
2
0
= 6a.
DULJINA LUKA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
Iz
dx
dy
= sin t + tcos t,
= cos t tsin t slijedi:
dt
dt
dx 2 dy 2
+ = sin 2t + 2tsin tcos t + t2cos 2t + cos 2t 2tsin tcos t + t2sin 2t
dt dt
= (sin 2t + cos 2t)(1 + t 2) = 1 + t 2.
Dakle,
4
L=
dx dy
+ dt =
dt dt
1 + t 2 dt =
1
2
2
t 1 + t + ln t + 1 + t 80.8.
0
2
PRIMJER 5.
Izraunajmo opseg lika omeenog krivuljom y 3 = x 2 i y = 2 x 2 .
Rjeenje:
Odredimo sjecita zadanih krivulja. Iz y 3 = x 3 i y 2 = 2 x 2 slijedi y 3 + y 2 2 = 0. Oito je
y = 1 jedno rjeenje te kubne jednadbe, pa se polinom y 3 + y 2 2 moe faktorizirati na linearni
faktor y 2 i kvadratni faktor koji nalazimo dijeljenjem:
y3 + y2 2 : y 2 = y2 + y + 2
(y 3 2y)
2y 2 2
(2y 2 2y)
2y 2
(2y 2)
0
To znai da se kubna jednadba y 3 + y 2 2 = 0 moe napisati u obliku (y 2)(y 2 + y + 2) = 0,
odakle slijedi da su njezini preostali korijeni kompleksni. Dakle, y = 1 je jedino realno rjeenje
naega sustava, kojem odgovaraju vrijednosti x = y 3 = 1 =1 . Traena sjecita su S 1(1, 1) i
S 2(1, 1). Traeni opseg je OS 1 + S 1S 2 + S 2O = 2(OS 1 + S 1S) (v. sl. 2.).
1
OS1 =
0
dx
1
9
3
+ 1dy = y 1 2 + 1dy =
y + 1dy = (4 + 9 y )1 2 dy
20
4
2
dy
0
0
112
(4 + 9 y ) 3 2
293
=
0
1
1
((4 + 9) 3 2 4 3 2 ) =
(13 13 8).
27
27
511
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
x2
x
dx
dy
S1 S = 1 + dx = 1 +
dx = 2
= 2 arcsin
2
2 x
2
dx
2 x2
0
0
0
Dakle, traeni opseg je
L = 2(OS1 + S1 S ) =
=
0
2
4
2
2
(13 13 8) +
5.1 .
27
2
Slika 2.
Ako parametarske jednadbe x = f (t), y = g(t) opisuju gibanje toke (x, y) u vremenu t, onda je
2
dx dy
s (t ) = + dt
dt dt
a
put to ga toka prijee od trenutka a do trenutka t. Prema osnovnom teoremu infinitezimalnog rauna
(usp. 4.3) brzina opisanoga gibanja s(t) je
2
dx dy
v(t ) = s (t ) = + .
dt dt
BRZINA GIBANJA
Ako se toka (x, y) giba u skladu sa x = f (t), y = g(t), onda je njezina brzina u trenutku t
2
dx dy
v(t ) = + =
dt dt
[ f (t )]2 + [g (t )]2 .
PRIMJER 6.
estica se giba po elipsi 4x 2 + y 2 = 4 u skladu s jednadbama x = cos t, y = 2sin t. Kada je njezina
brzina najvea, a kada najmanja?
Rjeenje:
Prema uokvirenoj formuli brzina estice, u trenutku t, je
512
DULJINA LUKA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dx dy
v(t ) = + = sin 2 t + 4 cos 2 t = 1 + 3 cos 2 t .
dt dt
Brzina je oito najvea kada je cos2 t najvei, tj. kada je cos t = 1. Te vrijednosti dobijamo za
t = 0, , 2, ... tj. u tjemenima elipse na osi x. Brzina je najmanja kada je cos 2t najmanje, tj. kada je
3 5
,
, ... , tj. u tjemenima elipse na osi y (v. sl. 3.).
cos t = 0. Te vrijednosti dobijemo za t = ,
2 2 2
Slika 3.
PRIMJER 7.
Izraunajmo duljinu prvog luka cikloide x = a(t sin t), y = a(1 cos t). Prethodne jednadbe
opisuju gibanje obodne toke kruga koji se jedininom kutnom brzinom kotrlja po osi x;
(usp. 9.1 primjer 5). Kada se ta toka giba najbre?
Rjeenje:
Duljina prvoga luka cikloide je (usp. 9.1 primjer 5., sl.7.):
2
L=
dx dy
+ dt =
dt dt
2
a (1 cos t ) + a sin t dt = a 2(1 cos t )dt =

2
t
t
t
= 2a 1 cos t dt = 2a 2 sin 2 dt = 2a sin dt = 4a cos
= 8a.
2
2
20
0
0
0
Brzina gibanja obodne toke kruga je:
513
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dx 2 dy 2
v(t ) = + = 2a 1 cos t .
dt dt
Ona je najvea kada je cos t najmanji, tj, za t = , 3, 5, ... kada je obodna toka na vrhu kotrljajueg
kruga. Brzina tada iznosi 2a.
Ako je krivulja zadana u polarnim koordinatama s r = f () i [, ], onda iz x = rcos ,
y = rsin (usp. 5.6) slijedi da su
[, ],
x = f ()cos , y = f ()sin ,
njezine parametarske jednadbe. Dakle, duljina luka te krivulje, od = do = , iznosi
L=
dx dy
d =
+
d d
[ f ( ) cos f ( ) sin ]2 + [ f ( ) sin + f ( ) cos ]2 d =
[ f ( )]2 + [ f ( )]2 d =
r 2 + (dr / d ) 2 d
DULJINA LUKA U POLARNIM KOORDINATAMA
Ako je luk krivulje zadan u polarnim koordinatama s r = f () i [, ], te ako su funkcije f i njezina

derivacija integrabilne, onda je duljina tog luka (v. sl.4.) jednaka integralu
L=
[ f ( )] + [ f ( )] d =
2
dr
d .
r +
d
2
Slika 4.
PRIMJER 8.
Izraunajmo duljinu luka krivulje r = sin , za [0, / 2],
Rjeenje:
Prema uokvirenoj formuli traena je duljina:
514
DULJINA LUKA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
L=
d = 2 .
sin 2 + cos 2 d =
Uoimo da je to etvrtina krunice (usp. 5.6 primjer 3.)
PRIMJER 9.
Izraunajmo duljinu kardiode r = a(1 + cos ); usp. 9.1 primjer 7, sl.11.
Rjeenje:
Prema uokvirenoj formuli traena duljina je:
L = 2 a 2 (1 + cos ) 2 + a 2 sin 2 d = 2a 2(1 + cos ) d =
= 2a 2 2 cos 2
0
cos 2
Primijetimo da je
= cos
d = 4a cos
0
, a ne cos
d = 4a 2 sin
= 8a.
. Da smo pogreno uvrstili cos
netoni rezultat 0, a ne toni 8a. Naravno za [0, ], tj. za
dobili bismo

0, , cos = cos .
2 2
2
2
PRIMJER 10.
Izraunajmo duljinu luka krivulje r = a cos 3

, za 0, .
3
2
Rjeenje:
Iz r = a cos 3
slijedi
1
dr
= 3a cos 2 sin = a cos 2 sin .
d
3
3 3
3
3
Dakle, traena duljina luka je

2
L=
dr
d =
r +
d
2
=a
a
=
2
cos 4
a 2 cos 6
2
+ sin 2 d = a
cos
3
3
3
+ a 2 cos 4
2
cos 4
2
3
2
a
1 + cos d = + sin
3
2
2
3 0
sin 2
d =
d =
a
(2 + 3 3 ).
8
515
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Za zainteresiranog itatelja jo jednom emo razmotriti nae formule za duljinu luka, ne pozivajui se vie na
infinitezimalne segmente i njihovo kontinuirano zbrajanje (usp. poetak odjeljka).
Luk krivulje x = f (t), y = g(t), za t [a, b], podijelimo diobenim tokama koje odgovaraju parametrima t 0
= a, t 1, , t i-1, t i, ,t n-1, t n = b. One cijeli luk duljine l dijele na n manjih lukova duljine l 1, ,l i, , l n,
n
tj. l = li (v. sl. 5.).

i =1
Slika 5.
Svaki od manjih lukova l i nastaje gibanjem toke (x, y) od t = t i-1 do t = t i, uz varijabilnu horizontalnu
brzinu dx/dt i varijabilnu vertikalnu brzinu dy/dt. Ako bi se toka gibala konstantnom horizontalnom
brzinom dxi (odnosno gxi) koja je manja (odnosno vea) od svih trenutnih brzina dx/dt na intervalu [t i-1, t i] i
konstantnom vertikalnom brzinom dyi (odnosno gyi) koja je manja (odnosno vea) od svih trenutnih brzina
dy/dt na [t i-1, t i], onda bi ona prela put koji je manji (odnosno vei) od l i. Dakle,
(d xi t i ) 2 + (d yi t i ) 2 li (g xi t i ) 2 + (g yi t i ) 2
odakle slijedi,
n
i =1
d 2xi + d 2yi t i l g 2xi + g 2yi t i .

i =1
Iz definicija dxi i dyi, te gxi i gyi, slijedi da su lijeva i desna strana prethodne jednadbe donja i gornja
suma funkcije (dx / dt ) 2 + (dy / dt ) 2 , na intervalu [a, b]. Ako je ta funkcija integrabilna onda je njezin
integral jedinstveni broj smjeten izmeu njezinih gornjih i donjih suma, tj.
b
dx d y
l = + =
dt dt
a
a
516
[ f (t )]2 + [g (t )]2 dt .
POVRINA PLOHE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
9.4 POVRINA PLOHE

Ako luk neke krivulje rotiramo oko zadane osi, dobit emo rotacijsku plohu ija se povrina nalazi
integracijom na slijedei nain.
POVRINA ROTACIJSKE PLOHE
Ako je luk krivulje zadan parametarski (usp. 2.3) s jednadbama

x = f (t), y = g (t),
za a t b,
onda je povrina koja nastaje rotacijom tog luka oko osi x (v. sl.1.):
b
dx dy
P = 2yds = 2y + dt .
dt dt
a
a
Povrina plohe koja nastaje rotacijom tog luka oko osi y je (v. sl. 2.):
b
dx dy
P = 2xds = 2x + dt .
dt dt
a
a
Ako je luk krivulje zadan eksplicitno sa
y = g (x), za a x b,
onda povrina koja nastaje njegovom rotacijom oko osi x iznosi
b
dy
P = 2yds = 2y 1 + dx ,
dx
a
a
a povrina plohe koja nastaje njegovom rotacijom oko osi y iznosi
b
dy
P = 2xds = 2x 1 + dx .
dx
a
a
Slika 1.
Slika 2.
517
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
U tonost uokvirenih formula moemo se uvjeriti na slijedei nain. Ploha koja nastaje rotacijom luka
x = f (t), y = g(t) za a t b, oko osi x, sastavljena je od infinitezimalnih traka koje nastaju rotacijom
infinitezimalnih segmenata ds (v. sl. 3.). Svaka takva traka je plat krnjoga stoca ija je povrina 2yds
(v. sl. 4.). Ukupnu povrinu rotacijske plohe nalazimo kontinuiranim zbrajanjem svih infinitezimalnih traka,
b
od t = a do t = b, tj. P = 2yds . Budui da je ds = (dx dt ) 2 + (dy dt ) 2 dt (usp. 9.3.) slijedi da je

a
b
traena povrina P = 2y (dx dt ) 2 + (dy dt ) 2 dt .

a
Na isti nain opravdava se i valjanost druge formule, dok trea i etvrta slijede iz prve i druge (jer je
dx / dx = 1).
Slika 3.
Slika 4
Za zainteresiranog itatelja na kraju odjeljka dajemo stroe opravdavanje naih formula, koje se ne poziva na
infinitezimalne trake i kontinuirano zbrajanje.
PRIMJER 1.
Izraunajmo povrinu sfere radijusa r.
Rjeenje:
Sfera nastaje rotacijom polukrunice
y = r 2 x 2 , r x r,
ili ekvivalentno
x = rcos t, y = rsin t, 0t ,
oko osi x. Dakle, traena povrina je
518
POVRINA PLOHE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
x2
dy
P = 2y 1 + dx = 2 r 2 x 2 1 + 2
dx =
r x2
dx
r
r
r
= 2rdx = 2rx r = 4r 2 ,
r
ili ekvivalentno
dx dy
P = 2y + dt = 2r sin t r 2 sin 2 t + r 2 cos 2 t dt =
dt dt
0
0
= 2r 2 sin tdt = 2r 2 cos t = 4r 2 .

0
PRIMJER 2.
Izraunajmo povrinu plohe koja nastaje rotacijom luka krivulje y = x 3, 0x 1, oko osi x.
Rjeenje:
Povrina zadane plohe (v. sl. 5.) jednaka je integralu
1
P = 2yds = 2x 3 1 + (dy dx) 2 dx = 2 x 3 1 + 9 x 4 dx =

0
10
v = 1 + 9x 4
2 32
= (10 3 2 1) 3.56.
=
= v dv = v
3
18 3
18
1
dv = 36 x dx 18 1
10
Slika 5.
PRIMJER 3.
519
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Izraunajmo povrinu plohe koja nastaje rotacijom, oko osi y, luka krivulje y = x 2, 1x 2.
Rjeenje:
Povrina zadane plohe (v. sl. 6.) je
2
P = 2xds = 2x 1 + (dy dx) 2 dx = 2 x 1 + 4 x 2 dx =

1
u = 1 + 4 x
=
=
du = 8 xdx 4
4
17
u du =
17
u 3 2 = (17 3 2 53 2 ) 30.85.
4 3
6
5
Slika 6.
PRIMJER 4.
Izraunajmo povrinu plohe koja nastaje rotacijom jednoga poluvala sinusoide y = sin x, oko osi x.
Rjeenje:
Povrina zadane plohe (v. sl. 7.) je:
P = 2yds = 2y 1 + (dy dx) dx = 2 sin x 1 + cos 2 x dx =

2
t = cos x
2
2
=
= 2 1 + t dt = 2 1 + t dt =
dt = sin xdx
1
1
1
1
= 2 t 1 + t 2 + ln t + 1 + t 2 =
2
1
2
520
( 2 + ln 1 +
2 + 2 ln 1 + 2 =
POVRINA PLOHE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
= 2 2 + ln
2 +1
2 1
= 2 2 + ln 2 + 1 = 2 2 + 2 ln 2 + 1 = 2
))
2 + ln 2 + 1 .
Slika 7.
PRIMJER 5.
Izraunajmo povrinu plohe koja nastaje rotacijom astroide x = acos3t, y = asin3t, za 0 t
, oko
osi x.
Rjeenje:
2
P=
2yds = 2y
0
(dx dt ) 2 + (dy dt ) 2 dt =
asin t
= 2
9a 2 cos 4 t sin 2 t + 9a 2 sin 4 t cos 2 t dt =
= 6a
2
sin t
3
sin 2 t cos 2 t (sin 2 t + cos 2 t )dt =
= 6a 2 sin 4t cos tdt = 6a 2

0
sin 5 t
5
=
0
6 2
a .
5
Slika 8.
PRIMJER 6.
Izraunajmo povrinu plohe koja nastaje rotacijom grafa y = ln x, 2x 3 oko osi y.
Rjeenje:
521
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3
P = 2xds = 2x 1 + (dy dx) 2 dx = 2 x 1 +
1
dx = 2 x 2 + 1dx =
x2
2
1
3 + 10
x 2
= 2
x + 1 + ln x + x 2 + 1 = 3 10 2 5 + ln
.
2
2 + 5
2
2
Slika 9.
PRIMJER 7.
Izraunajmo oploje rotacijskog elipsoida koji nastaje rotacijom elipse
x2 y 2
+
= 1 oko osi x.
a2 b2
Rjeenje:
Oploje zadanog elipsoida (v. sl.10.) je
a
dy
dy
P = 2 2yds = 4 y 1 + dx = 4 y 2 + y dx .
dx
dx
0
0
0
Slika 10.
522
POVRINA PLOHE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2 x 2 y dy
x2 y 2
dy
b2 x
+
=
0
y
+
=
1
=
slijedi
,
to
jest
.
dx
a 2 b 2 dx
a2 b2
a2
No implicitnim deriviranjem iz
Dakle,
b2 x2 b4 x2
dy
P = 4 y 2 + y dx = 4 b 2 2 + 4 dx =
a
a
dx
0
0
a
4b
a2 b2 2
4b
2
a
x dx =
a 2 2 x 2 dx ,
2
a 0
a 0
a
a
a2 b2
tzv. ekscentricitet elipse (pretpostavljamo da je a > b). Uvedemo li
a
supstituciju x = asin t, iz koje slijedi dx = acos tdt, posljednji integral postaje
gdje je =
4b
a
=
arcsin
a 2 a 2 sin 2 t
2ab
arcsin
(t + sin t cos t )
0
cos tdt =
4ab
arcsin
cos
tdt =
arcsin
= 2ab
+ 1 2 .
Naime, iz sl.11 vidimo da je cos(arcsin ) = cos t = 1 2 .
Slika 11.
Ako b a, onda 0, arcsin / 1,
povrina 4a 2.
1 2 1 i elipsoid prelazi u sferu radijusa a, ija je
PRIMJER 8.
Izraunajmo povrinu plohe torusa koja nastaje rotacijom krunice (x R)2 + y 2 = r 2 oko osi y (usp.
9.2 primjer 12.).
Rjeenje:
Povrina zadane plohe torusa je:
523
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
R+r
P = 2 2xds = 4
R r
= 4r
R+r
Uoimo da je
R r
R+r
x 1+
R r
( x R) 2
dx =
r 2 ( x R) 2
r
t = x R
t+R
dx =
= 4r 2 2 dt =
2
2
dt = dx
r ( x R)
r r t
x 1 + (dy dx) dx = 4
2
R r
= 4r
R+r
t dt
r2 t2
tdt
r2 t2
+ 4rR
= 0 , jer je
dt
r2 t2
t
r2 t2
= 0 + 4rR arcsin
x
r
= 2r 2 R .
r
neparna funkcija.
PRIMJER 9.
Izraunajmo povrinu beskonano protegnute plohe koja nastaje rotacijom luka hiperbole y =
1
,
x
1x , oko osi x (usp. 9.2 primjer 2.).
Rjeenje:
Povrina zadane plohe je:
A
1
1
dy
P = lim 2yds = lim 2
1 + dx lim 2 dx = 2 lim ln A = .
A
A
A
A
x
x
dx
1
1
1
Dakle, povrina zadane plohe je beskonana. Uoimo da se radi o beskonanom oploju konanog
volumena (usp. 9.2 primjer 2.).
Za zainteresiranog itatelja jo jednom emo razmotriti nae formule za povrinu rotacijske plohe, ne
pozivajui se vie na infinitezimalne trake i njihovo kontinuirano zbrajanje (usp. poetak odjeljka).
Promotrimo, dakle plohu koja nastaje rotacijom, oko osi x, luka krivulje y = f (x), a x b (v. sl. 12.).
Ako taj luk podijelimo diobenim tokama (x 0,f (x 0)) = (a,f(a)), (x 1, f (x 1)), ..., (x n 1,f (x n 1)),
(x n,f (x n)) = (b,f (b)) i aproksimiramo ga poligonskom linijom koja te toke povezuje duinama, onda
e ploha koja nastaje rotacijom poligonske linije aproksimirati plohu koja nastaje rotacijom luka
polazne krivulje.
524
POVRINA PLOHE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 12.
Poligonska linija je graf po dijelovima linearne funkcije:
x [ a, x1 ]
x [ x1 , x2 ]
k1 x + b1 ,
k2 x + b2 ,
M
p( x ) =
k n1 x + bn1 ,
k n x + bn ,
x [ x n2 , x n1 ]
x [ x n1 , b]
koja na intervalu [a, b ] aproksimira funkciju f (x). Dokazat emo da je povrina plohe, koja nastaje
rotacijom poligonske linije, oko osi x, jednaka integralu
b
2p( x)
xi
1 + [ p( x)] dx = 2 (ki x + bi ) 1 + ki2 dx .

2
i =1 xi 1
Taj integral je to bolja aproksimacija integrala

b
2f ( x)
1 + [ f ( x)] dx ,
2
to je p(x) bolja aproksimacija od f (x) (to se moe preciznije iskazati i dokazati pomou donjih i gornjih
suma za 2f ( x) 1 + [ f ( x)]2 na [a, b ], kao to smo to uinili za duljinu luka na kraju 9.3). Zato povrinu
plohe koja nastaje rotacijom luka krivulje y = f (x), za a x b definiramo posljednjim integralom. No to
je jedna od naih formula. (Druge se mogu opravdati na isti nain.)
Preostaje nam stoga dokazati da je povrina plata krnjoga stoca, koji nastaje rotacijom duine
xi
y = k ix + b i, x i1x x i, oko osi x (v. sl.13.), jednaka integralu
2 (ki x + bi )
1 + ki dx .
xi 1
525
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 13.
Slika 14.
Razvijemo li taj plat (v. sl. 14.) vidjet emo da se radi o isjeku krunoga vijenca ija je povrina
(y i1 + y i)s i. Naime, povrina isjeka krunoga vijenca irine s = (R r) i srednjice duljine L iznosi sL
jer je (v. sl. 15.):
R+r
P = R 2 r 2 = ( R 2 r 2 ) = ( R r )
= sL.
2
2
2
2
Slika 15.
Dakle, povrina plata krnjoga stoca (y i1 + y i)s i.(v. sl. 13.) iznosi:
526
POVRINA PLOHE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
( yi 1 + yi ) ( xi xi 1 ) 2 + k i 2 ( xi xi 1 ) = (k i xi 1 + bi + k i xi + bi )( xi xi 1 ) 1 + k i 2 =
= 1 + k i [k i ( xi + xi 1 ) + 2bi ]( xi xi 1 ) = 1 + k i k i ( xi xi21 ) + 2bi ( xi xi 1 ) =

2
xi
x 2 xi21
x2
2
=
= 2 1 + k i k i i
+ bi ( xi xi 1 ) = 2 1 + k i k i
+ bi x
2
xi 1
2
xi
2 (ki x + bi )
1 + k i dx,
xi 1
to smo i trebali dokazati.

I na kraju, upozoravamo na jednu pogrenu analogiju. Duljina krivulje aproksimirana je duljinama duina iji
krajevi lee na krivulji. to su te duine manje to je aproksimacija bolja (v. sl.16). Mogli bismo analogno
pomisliti da je i povrina plohe aproksimirana povrinom trokuta iji vrhovi lee na plohi, te da je
aproksimacija to bolja to su ti trokuti manji (v. sl. 17.). To meutim nije tono.
Slika 16.
Promotrimo plat valjka jedinine visine i jedininog radijusa, ija je povrina oito 2. Podijelimo taj
valjak na m valjaka visine 1/m. U bazu svakoga od njih upiimo pravilni n-terokut i to tako da je svaki za
/n zaokrenut u odnosu na sljedei (v. sl. 17). Spojimo toke susjednih n-terokuta tako da 2n trokuta
aproksimira plat valjka visine 1/m, a ukupno 2nm trokuta aproksimira plat cijelog jedininog valjka.
Slika 17.
527
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Povrina svakog pojedinog trokuta je T mn = av/2, gdje je a stranica pravilnog n-terokuta, a v je hipotenuza
pravokutnog trokuta s katetama x i 1/m. Dakle (v. sl. 18.),
a = 2 sin
x = 1 cos
Tmn = sin
v = x2 +
1
,
m2
1
1 cos + 2 .
n
n
m
Slika 18.
Plat cijelog jedininog valjka aproksimiran je sa 2mn takvih trokuta:
Pmn = 2mn sin
1

1 cos + 2 = 2 sin
n
n
n
m
(1 cos( n)) 2 2 m 2
2 +1 .
n
n
n
Budui da je lim sin / = 1 i lim(1 cos ) / = lim / 2 (jer je (1 cos)/ = /2! 3/4! + 5/6!
0
) slijedi da za m, n , aproksimacija P mn tei prema:

2
m2
4m2

lim 2 2 2 + 1 = lim 2 1 +
m
m
n
2n 3
2n
n
n
Dakle,
lim Pmn = lim 2 1 +
m
n
m
n
4m2
2n 3
Za m = n, P mn 2, to je tona vrijednost povrine plata. Ali za m = n 2, P mn , to sigurno nije tona

vrijednost. Za m = [kn 3/2 ] (m je cijeli dio broja u zagradi), P mn 2 k , za bilo koji k 1.
Dakle, trokuti iji vrhovi lee na platu ne aproksimiraju povrinu plata (iako najmanja od svih moguih
aproksimacija, koju dobijamo za m = n, to ini, a to je i openito tono).
9.5 TEITE
Toka u kojoj moemo poduprijeti ravnu ipku ili plou, tako da ona miruje u polju sile tee, zove se
teitem te ipke odnosno ploe (v. sl.1.).
528
TEITE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Nalaenje teita ravnih ploa i ipki jedna je od mnogobrojnih fizikalnih primjena integriranja.
Slika 1.
Razmotrimo najprije problem ipke, i to najjednostavniji (idealizirani) sluaj dvije tokaste mase m 1 i m 2
smjetene na krajevima horizontalne ipke zanemarive mase (v. sl.2.). Ako ipku podupremo u toki koja je
na udaljenosti d 1 od mase m 1, odnosno d 2 od m 2, ona e (po Arhimedovom zakonu poluge) biti u ravnotei
ako je
m 1d 1 = m 2 d 2.
Postavimo li os x du horizontalne ipke i oznaimo li koordinate mase m 1, mase m 2 i njihova teita sa x 1, x 2
i x slijedi da je (v. sl.3.)
m1 ( x x1 ) = m2 ( x2 x )
odakle rjeavanjem po x nalazimo
x=
m1 x1 + m2 x2
m1 + m2
Slika 2.
Slika 3.
Ako je na ipku zanemarive teine rasporeeno n masa, m 1, m 2, ...m n, onda se njihovo teite moe odrediti
uz pomo slijedeeg principa superpozicije teita.
PRINCIP SUPERPOZICIJE TEITA
Ako je tijelo T mase M podijeljeno na dva tijela T 1 i T 2, mase M 1 i M 2, onda je teite tog tijela jednako
teitu tokastoga tijela koja se sastoji od dvije toke mase M 1 i M 2 smjetene u teitima tijela T 1 i T 2.
Razmotrimo tokasto tijelo koje se sastoji od tri mase m 1, m 2 i m 3 smjetene na horizontalnoj x osi u x 1, x 2 i
x 3. Podijelimo ga u dva tijela, tako da prvo sadri mase m 1 i m 2 a drugo masu m 3 (v. sl.4. ). Teite prvoga
tijela (mase m 12 = m 1 + m 2) nalazi se u toki
x 12 =
m1 x 1 +m 2 x 2
m1 +m 2
529
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Po principu superpozicije teita, teite itavog tijela nalazi se u toki

m x + m2 x 2
+ m3 x 3
(m1 + m2 ) 1 1
m1 + m2
m12 x12 + m3 x3
m x + m 2 x 2 + m3 x 3
x=
=
= 1 1
.
m12 + m3
m1 + m2 + m3
(m1 + m2 ) + m3
Slika 4.
Slino dolazimo do opeg rezultata za tokasto tijelo koje se sastoji od bilo kojeg broja masa.
TEITE TOKASTE IPKE
Ako se tokasto tijelo sastoji od n masa m 1, m 2, ...m n, smjetenih na x osi u tokama s koordinatama
x 1, x 2, ..., x n, onda je njegovo teite smjeteno u toki s koordinatom:
n
x=
m1 x1 + m2 x 2 + K + mn x n
=
m1 + m2 + K + mn
mi xi
i =1
n
mi
i =1
PRIMJER 1.
Mase od 30, 20 i 25 kg smjetene su u tokama s koordinatama 3, 0 i 5 na osi x . Odredimo
koordinatu njihovog teita.
Rjeenje:
Koordinata teita je
x=
30 ( 3) + 20 0 + 25 5 35 7
=
=
.
30 + 20 + 25
75 15
Ako se ipka kontinuirano protee du osi x , od x = a do x = b , i ako joj je linearna gustoa zadana
funkcijom g (x ) onda je moemo podijeliti na n dijelova [x i1, x i], i = 1, ..., n , duljine x i i pribline mase
m i = g (x i)x i , koje priblino moemo shvatiti kao tokaste mase smjetene u x i (v. sl.5.).
Slika 5.
Priblina masa ipke tada je
530
TEITE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i =1
i =1
m = mi = g ( xi )xi
dok je priblina koordinata njezina teita

n
mi xi
i =1
n
x=
mi
i =1
xi g ( xi )xi
i =1
n
g ( xi )xi
i =1
Tone vrijednosti dobijemo kada svi x i tee prema 0. Naravno, tada gornje sume prelaze u integrale:
TEITE IPKE
ipka koje se protee od x = a do x = b i kojoj je linearna gustoa zadana funkcijom g(x) ima masu
b
m = g ( x)dx ,
a
a teite joj je u toki s koordinatom

b
x=
xg ( x)dx
a
b
g ( x ) dx
a
PRIMJER 2.
ipka se protee od x = 0 do x = 6. Njezina linearna gustoa, na tom intervalu, zadana je sa
g(x) = x 2 + x. Izraunajmo njezinu masu i poloaj njezinog teita.
Rjeenje:
Traena masa je
6
x3 x2
m = ( x + x)dx = + = 90 .
2
3
0
0
2
Koordinata teita ipke na osi x je

6
x( x
+ x)dx
1 x4 x3
23
.
x=
=
+ =
90 4
3
5
2
0
( x + x)dx
0
6
531
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Razmotrimo sada problem ploe i to najprije najjednostavniji (idealizirani) sluaj konanog broja tokastih
masa m 1, ..., m n smjetenih na horizontalnoj ploi zanemarive mase, u tokama (x 1, y 1), ..., (x n, y n); v. sl. 6.
Da bismo odredili poloaj teita takve tokaste ploe, uoimo da e ploa koja miruje kada je poduprta u
teitu ( x , y ) mirovati i kada bude poduprta u bilo kojem pravcu koji prolazi tim teitem. Uzmimo npr.
pravac kroz ( x , y ) paralelan sa osi y (v. sl.7.) Ako mase m 1,...m n povuemo paralelno s tim pravcem, npr.
do osi x, ravnotea se nee poremetiti.
Slika 6., Slika 7.

No tada mase m 1, ..., m n smjetene u x 1, ..., x n tvore tokastu ipku ije je teite u
n
m x + m2 x 2 + K + mn x n
x= 1 1
=
m1 + m2 + K + mn
mi xi
i =1
n
mi
i =1
Ponavljajui isti postupak s pravcem kroz ( x , y ) , koji je paralelan s osi x, nali bismo da je
n
y=
m1 y1 + m2 y 2 + K + mn y n
=
m1 + m2 + K + mn
mi y i
i =1
n
mi
i =1
TEITE TOKASTE PLOE
Ako se tokasto tijelo sastoji od n masa m 1, m 2, ...m n, smjetenih na x, y-ravnini u tokama s koordinatama
(x 1, y 1), (x 2, y 2), ..., (x n, y n), onda je njegovo teite smjeteno u toki s koordinatama
n
x=
mi xi
i =1
n
mi
i =1
PRIMJER 3.
532
,y =
mi yi
i =1
n
mi
i =1
TEITE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Mase od 10, 20 i 30 kg smjetene su u tokama (1,1), (0,2) i (1,1). Odredimo njihovo teite.
Rjeenje:
Koordinate teita su
x=
10 ( 1) + 20 0 + 30 1 1
= ,
10 + 20 + 30
3
y=
10 1 + 20 2 + 30 1 4
=
10 + 20 + 30
3
1 4
tj. teite je u toki , .
3 3
Prijelaz na ploe kontinuirane gustoe prevest e gornje sume u tzv. dvostruke integrale, kojima se u ovoj
knjizi ne bavimo. Meutim, ako se ograniimo na ploe konstantne (uniformne) gustoe, onda problem
nalaenja teita moemo rijeiti i s naim starim (jednostrukim) integralima. Promotrimo dakle plou
uniformne gustoe smjetenu izmeu grafa y =f (x), f (x)0, i intervala [a, b ] na osi x (v. sl. 8.).
Slika 8.
Podijelimo tu plou na infinitezimalne stupce visine f (x) i debljine dx. Njihova je masa f (x)dx. Teite
1
svakog takvog stupca je (zbog njegove konstante gustoe) u njegovoj sredini, tj. u toki x , f ( x ) .
2
Zamijenimo li (po principu superpozicije teita) svaki takav stupac sa tokastom masom f (x)dx
smjetenom u njegovom teitu i primijenimo li formule za teite tokaste ploe, dobit emo
b
x=
xf ( x)dx
a
b
f ( x)dx
a
xf ( x)dx
a
b
y=
1
[ f ( x)]2 dx
2
1
[ f ( x)]2 dx
2a
b
f ( x ) dx
f ( x)dx
f ( x)dx
Umjesto suma sada imamo integrale, jer je diskretna tokasta ploa zamijenjena kontinuiranom. Stroi dokaz
gornjih formula mogao bi se provesti bez poziva na infinitezimalne stupce i njihovo kontinuirano zbrajanje,
kao u prethodnim odjeljcima.
Zapravo vrijede jo openitije formule koje se dokazuju na isti nain (to preputamo itatelju),
533
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
TEITE PLOE UNIFORMNE GUSTOE
Ploa uniformne (konstantne) gustoe , koja se protee (v. sl. 9.) nad intervalom [a, b ] od y = f (x) do
y = g(x), f (x)g(x), ima masu
b
m = [g ( x) f ( x)]dx
a
i teite s koordinatama:
b
x=
x[g ( x) f ( x)]dx
a
b
[g ( x) f ( x)]dx
y=
1
[g ( x) + f ( x)][g ( x) f ( x)]dx
2 a
b
[g ( x) f ( x)]dx
Slika 9.
PRIMJER 4.
Odredimo teite ploe uniformne gustoe, koja se protee od intervala [0, 1] na osi x do grafa y = x 2.
Rjeenje:
Koordinate teita su
1
x dx
3
x=
0
1
x dx
2
x4
4
3
x
3
0
1
3
,
4
3 3
Dakle, teite lika je u toki , ; v. sl. 10.
4 10
534
y=
1 4
x dx
2 0
1
x
0
dx
x5
10
3
x
3
0
1
3
.
10
TEITE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 10.
Ako je ploa uniformne gustoe osno simetrina, te ako kroz njenu os simetrije postavimo os y, njen je oblik
opisan parnim funkcijama f (x) i g(x), nad simetrinim intervalom [a,a ]; usp. sl. 11. No tada je funkcija
a
x [g(x) f (x)] neparna, pa je njezin integral nad [a,a ] jednak 0, tj.
x[g ( x) f ( x)]dx = 0 ,
tj. prva
koordinata teita te ploa je x = 0 . To znai da se teite ploe nalazi na osi y, tj. na osi simetrije te ploe.
Slika 11.
PRINCIP SIMETRIJE
Ako ploa uniformne gustoe ima os simetrije onda se njezino teite nalazi na toj osi.
Ako ploa ima vie osi simetrije, onda je njezino teite jednoznano odreeno kao sjecite tih osi, jer se
mora nalaziti na svima.
Na primjer, na sl. 12, teite kvadrata, pravokutnika, kruga i jednostraninog trokuta jednoznano su
odreena njihovim osima simetrije.
535
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 12.
O teitu jednakokranog trokuta, deltoida, jednakokranog trapeza ili polukruga, moemo rei samo to da se
nalazi na njihovoj jedinoj osi simetrije, usp. sl. 13.
Slika 13.
PRIMJER 5.
Odredimo teite polukruga radijusa r.
Rjeenje:
Polukrug radijusa r protee se od intervala [ r, r ] na osi x, do grafa y = r 2 x 2 ; (v. sl. 14.).
Koordinate njegovog teita su x = 0 zbog simetrije, i
536
TEITE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
y=
1
(r 2 x 2 )dx
2 r
r
r 2 x 2 dx
1 2
(r x x 3 3)
2
4r
r
=
=
0.42r .
2
3
r 2
Slika 14.
PRIMJER 6.
Odredimo teite podruja omeenog sa y = sin x i y = cos x nad [0, / 4].
Rjeenje:
Koordinate teita zadanog lika su (v. sl.15.)
4
x=
x(cos x sin x)dx

0
( x sin x + cos x + x cos x sin x) 0
(cos x sin x)dx
(sin x + cos x) 0
2 4
),
4 2 1
y=
1
2
(cos x + sin x)(cos x sin x)dx

0
1
2
cos 2 xdx
0
2 1
(cos x sin x)dx
sin 2 x 0
) 4(
4 2 1
1
2 1
).
2 4
1
.
,
Dakle, teite zadanog lika je u toki
4
2
1
4
2
1
) (
537
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 15.
9.6 SNAGA, ENERGIJA I RAD

Energija je veliina koja se pojavljuje u raznim oblicima. No, bez obzira na oblik, ona nastaje, ili se troi,
tijekom vremena. Brzina kojom neki oblik energije nastaje, ili se troi, zove se snagom naprave koja tu
energiju stvara ili troi. Dakle, snaga je derivacija energije.
(U MKS sustavu jedinica mjera energije je Joule (J), tj. kg m2 / s2, dok je jedinica snage Watt (W), tj. J/s.
Jedna konjska snaga (KS) je 746 watta. Kilowattsat je jedinica energije jednaka energiji koju proizvede
naprave snage 1000 watta za 1 sat, to je 3 600 000 joula.)
SNAGA I ENERGIJA
Snaga S je brzina promjene (dakle proizvodnje ili potronje) energije E u vremenu:

S=
dE
.
dt
Slijedi da je ukupna promjena (dakle ukupna proizvodnja ili potronja ) energije, od trenutka a
do trenutka b:
b
E = Sdt .
a
PRIMJER 1.
Snaga generatora u (wattima) varira vremenski (u sekundama) prema formuli P = P 0 sin2(120t),
gdje je P 0 maksimalna snaga generatora. Koliko energije generator proizvede za 1 sat? Koja je srednja
snaga generatora u toku 1 sata?
Rjeenje:
538
SNAGA, ENERGIJA I RAD

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Generator od trenutka t = 0 (sekundi) do trenutka t = 3600 (sekundi), to ini interval od 1 sata,

proizvede energiju:
3600
E=
2
P0 sin (120t )dt =
0
1
P0
2
3600
(1 cos(240t ))dt =
0
3600
1 sin(240t )
P0 t
2
240 0
= 1800 P0 Joulea.
Srednja snaga generatora je

P=
1800 P0 1
= P0 Watta .
3600
2
Ako se tijelo (pravocrtno) giba u polju neke sile, onda je njegovo gibanje opisano drugim Newtonovim
zakonom: F = ma, gdje je m masa i a akceleracija tog tijela. Giba li se tijelo po x osi, a = d2x / dt 2, pa drugi
Newtonov zakon glasi:
d2 x
=F.
dt 2
Mnoei sa dx / dt dobijamo:
d 2 x dx
dx
=F .
2
dt
dt dt
Budui da je
d dx
d 2 x dx
slijedi:
=2 2
dt dt
d t dt
d 1 dx
m
dt 2 dt
dx
=F .
dt
Integracijom od trenutka t = t 0 do trenutka t = t 1, uzimajui u obzir da je dx / dt brzina gibanja v,

nalazimo:
t1
x = x(t ) x1
d 1 2
dx
mv
d
t
F
d
t
=
=
dt 2 dt dx = dx dt = Fdx ,
t0
t0
dt x0
t1
gdje je x(t 0) = x 0 i x(t 1) = x 1. Dakle,

1 2
mv
2
t1
t0
x1
= Fdx .
x0
539
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Lijeva je strana promjena kinetike energije tijela, K =
1 2
mv , od trenutka t 0 do trenutka t 1, dok je desna
2
x1
strana R = Fdx , rad sile F na putu koji tijelo pree od poloaja x 0 do poloaja x 1. Dakle, promjena
x0
kinetike energije tijela jednaka je radu sile (pod ijim utjecajem se tijelo giba) na odgovarajuem putu.
Jedan od temeljnih principa fizike je princip konzervacije (ouvanja) energije, po kojem energija ne moe ni
nastati ni nestati nego se samo moe pretvoriti iz jednog oblika u drugi. Dakle, ako tijelo izgubi kinetiku
t
1
1
energiju mv 2 , onda se ona zapravo pretvara u neki drugi oblik energije, npr. potencijalnu ili toplinsku.
2
t0
SILA, RAD I ENERGIJA
Rad koji sila izvede na tijelu dok se ono giba od x = a do x = b, jednak je integralu te sile po tom putu:
b
R = Fdx .
a
(Ako je sila F konstantna, onda je R = F(b a), tj, Rad = Sila Pomak.)
Ako se tijelo giba pod utjecajem sile F, onda je promjena kinetike energije tog tijela, od trenutka t 0 do
trenutka t 1, jednaka radu te sile na odgovarajuem putu:
1 2
mv
2
t1
t0
x1
= Fdx .
x0
PRIMJER 2.
Ako tijelo mase m = 1 kg ispustimo s visine h = 10 m, kojom e brzinom ono udariti u tlo? Koliko
se toplinske energije stvori tim udarom?
Rjeenje:
Promjena kinetike energije tijela, od isputanja do udara, jednaka je radu sile tee mg (g = 9.8 m / s2),
od mjesta isputanja do mjesta udara:
1 2
mv
2
t
0
= mgdx .
0
Poetna brzina tijela je 0. Ako brzinu pri udaru oznaimo sa v h iz gornje jednadbe dobijamo:
1
2
mvh = mgh ,
2
odakle slijedi:
vh = 2 gh = 196 14 m / s.
540

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kinetika energija se udarom u tlo pretvara u toplinsku, a njen je iznos u trenutku udara
1 2
mv = mgh = 98 J.
2
Tijelo je u trenutku isputanja imalo kinetiku energiju 0, pa se postavlja dodatno pitanje. Od kuda se
stvorila kinetika energija, koju tijelo ima u trenutku udara? Iz potencijalne energije mgh, koju tijelo
ima zbog visinske razlike h, poetnog i krajnjeg poloaja.
PRIMJER 3.
Koliko rada uloi diza utega kada digne uteg od m = 50 kg na visinu od h = 1 m. Kolika je njegova
prosjena snaga tijekom dizanja, ako uteg digne za 2 sekunde?
Rjeenje:
Prije i poslije dizanja uteg miruje, tj. ukupna promjena njegove kinetike energije je 0. No to znai da
je i ukupni rad sila koja djeluje na uteg tijekom njegova puta jednak nuli. Rije je o dvije sile, sili tei i
miinoj sili dizaa. Rad sile tee je mgh (usp. prethodni primjer) pa isti toliki, samo suprotnog
smjera, mora biti i rad dizaa utega. Dakle, rad koji uloi diza utega je
mgh = 509.82 = 980 J.
(Drugim rijeima, diza je poveao potencijalnu energiju utega za mgh, pa je toliko rada morao i
uloiti u njegovo dizanje.)
Prosjena snaga dizaa, tijekom toga dizanja, je
S=
980 J
= 480 W = 0.64 KS .
2s
PRIMJER 4.
Dokaimo da je F v snaga kojom sila F djeluje na tijelo koje se giba brzinom v (pod njezinim
utjecajem).
Rjeenje:
b
Promjena kinetike energije tijela E jednaka je uloenom radu sile F, tj. E = Fdx . Iz temeljne
a
veze derivacije i integrala slijedi dE / dx = F. Dakle snaga je:

S=
dE dE dx
=
= F v .
dt dx dt
(Vrtimo li lonarsko kolo ili djeiji vrtuljak najefikasnije je djelovati silom potiska na vanjskom rubu
kola ili vrtuljka, gdje je brzina najvea.)
PRIMJER 5.
541
PRIMJENE INTEGRALA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Pumpa treba isprazniti spremnik vode u obliku stoca na sl.1. Koliko je energije potrebno za taj posao
(1 m3 vode ima 103 kg)?
Slika 1.
Rjeenje:
Promotrimo sloj vode na dubini x debljine dx (v. sl.1.). Iz slinosti odgovarajuih trokuta slijedi:
3
3
r
= ,r = (10 x) ,
10 x 10
10
pa je volumen tog sloja

dV = r 2dx =
9
(10 x) 2 dx ,
100
tj. masa mu je
dm = 103 dV = 90 (10 x) 2 dx .
Da bi se ta masa digla na visinu x (u polju sile tee mg) potreban je rad
dR = dm gx = 90 g (10 x) 2 xdx .
Dakle, ukupni rad potreban za pranjenje cijeloga spremnika je
10
10
10
R = dR = 90 g (10 x) 2 xdx = 90 g (100 x 20 x 2 + x 3 )dx =

10
20 3 1 4
10 4
= 90 g 50 x 2
x + x = 90 g
= 7.5 10 4 g 2.3 10 6 J.
3
4 0
12
542

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dakle, energija potrebna za pranjenje spremnika je 2.3106 J.
PRIMJER 6.
Pumpa koja prazni spremnik vode iz prethodnog primjera ima izlaznu snagu od 105 J na sat
(3.6108 W),
(a) Kolika je razina vode u spremniku nakon 6 minuta pranjenja?
(b) Kojom brzinom opada razina vode u spremniku u tom trenutku?
Rjeenje:
(a) Ukupna energija potrebna da se ispumpa gornjih h metara vode iz spremnika je (usp. prethodni
primjer):
h
90 g (10 x)
0
20
1
20
1
xdx = 90 g 50h 2 h 3 + h 4 2770h 2 50 h + h 2 .

3
4
3
4
Na kraju 6 minute (1 / 10 sata) pumpa je obavila rad od 104 Joulea, tj. uloila je u pumpanje
104 Joula. Dakle,
20
1
2770h 2 50 h + h 2 = 10 4 ,
3
4
odakle slijedi (nakon numerikog rjeavanja te jednadbe) da je h 0.27 m. Nakon 6 minuta

pranjenja razina vode spustila se za 0.27 m.
(b) Nakon t sati pranjenja obavljen je rad od 105 t Joulea. Dakle,
h
90 g (10 x) 2 xdx = 105 t ,

0
gdje je h dubina gornjega sloja ispumpanog za t sati. Deriviranjem obje strane posljednje
jednadbe po t nalazimo
90 g (10 h) 2 h
dh
= 10 5 ,
dt
odakle slijedi
dh
10 4
=
.
dt 9 g (10 x) 2 h
Za h = 0.27 to iznosi 1.41 m / h.
543

09 Primjene Integrala

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

09 Primjene Integrala

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

9.

3x x 2 = x(3 x) = 0, x 1,2 = 0,3.

Dakle, zadano se podruje protee izmeu y = 2x x 2 i y = x, od x = 0 do x = 3 (v. sl.2.), pa je

Omjer tih povrina je

Odavde, zbog x = y , slijedi,

POVRINA U PRAVOKUTNIM KOORDINATAMA

Naime, supstitucijom nalazimo:

4 ydx = 4 (b sin t )( a sin t )dt = 4ab sin 2 tdt =

= 4ab sin tdt = 4ab

(1 cos 2t )dt = 2ab t sin 2t

Kada se t mijenja od 0 do 2 toka (x, y) opisuje astroidu na sl.6.

etvrtinu zadane povrine. Ona se protee izmeu osi x i astroide, od x = 0 (t = ) do x = a (t = 0):

P = 4 ydx = 4 a sin t 3a cos t ( sin t )dt = 12a

Ako su funkcije f i g integrabilne na [, ] i f ()g() za [, ], onda je povrina podruja koje

primjer 4.). Dakle, traena povrina je:

Dakle, kardioida izgleda kao na sl. 11. Ona omeuje povrinu:

(1 + 2 cos ) 2 d = ( + 4 sin + 2 + sin 2 ) 5

= 4 4 cos + sin 2 + sin 4 = 4 .

VOLUMEN TIJELA POZNATOG PRESJEKA

pretpostavljenu integrabilnost funkcije f , dakle i f 2, na [a, b]).

tj. jednak je integralu

integrabilnost funkcija f i g, dakle i f 2, g 2, na [a, b]).

VOLUMEN ROTACIJSKOG TIJELA

Njezin sredinji dio ima volumen (v. sl. 11.):

Slijedi da je volumen rubnih dijelova kugle (v. sl.11.):

toka (x, y) opisuje desnu polovicu astroide na sl.15. Zadani

Ako A onda V . To znai da je volumen beskonano protegnutog tuljka na sl. 16.

Primijetimo da presjek beskonano protegnutog tuljka s ravninom xy nema beskonanu povrinu

iji je volumen 2xf (x)dx. Kontinuirana suma svih ljusaka od x = a do x = b, dakle

jednaka je volumenu tog rotacijskog tijela (usp. sl. 17.)

2xf ( x)dx 2xg ( x)dx ,

Omjer odstranjenog volumena i volumena kugle je

Na primjer, polovina kugle je odstranjena onda ako je

i grafa y= r 2 ( x R ) 2 (v. sl.21), pa je po

Naime, v = u r 2 u 2 je neparna funkcija, pa je

r 2 u 2 du = 0 (v. sl. 22.), dok je

v = r 2 u 2 jednadba gornje polovice krunice radijusa r, pa je

P(x i)x i), onda je ukupni volumen takvoga tijela

,to je integral stepenaste funkcije P(x) =

P(x i), za x[x i 1, x i], tj. volumen tijela je tada

usp. sl. 24. U opem sluaju tijelo zadanog

9.3 DULJINA LUKA

ds = (dx dt ) 2 + (dy dt ) 2 dt = [ f (t ) ] +[ g( t ) ] dt . Ukupnu duljina luka, od t = a do t = b, nalazimo

L = 1 + (dy dx) dx = 1 + [ f ( x)] dx

r 2 sin 2 t + r 2 cos 2 t dt = r sin 2 t + cos 2 t dt = r dt = 2r ,

to nam je dobro poznato.

Izraunajmo duljinu parabole y = x 2, od x = 0 do x = 1.

9a 2 cos 4 t sin 2 t + 9a 2 sin 4 t cos 2 t dt =

9a 2 cos 2 t sin 2 t (sin 2 t + cos 2 t )dt = 4 3a sin t cos tdt = 6a sin 2 t

a (1 cos t ) + a sin t dt = a 2(1 cos t )dt =

njezine parametarske jednadbe. Dakle, duljina luka te krivulje, od = do = , iznosi

[ f ( ) cos f ( ) sin ]2 + [ f ( ) sin + f ( ) cos ]2 d =

DULJINA LUKA U POLARNIM KOORDINATAMA

Ako je luk krivulje zadan u polarnim koordinatama s r = f () i [, ], te ako su funkcije f i njezina

Uoimo da je to etvrtina krunice (usp. 5.6 primjer 3.)

L = 2 a 2 (1 + cos ) 2 + a 2 sin 2 d = 2a 2(1 + cos ) d =

. Da smo pogreno uvrstili cos

netoni rezultat 0, a ne toni 8a. Naravno za [0, ], tj. za

Dakle, traena duljina luka je

tj. l = li (v. sl. 5.).

d 2xi + d 2yi t i l g 2xi + g 2yi t i .

9.4 POVRINA PLOHE

Ako je luk krivulje zadan parametarski (usp. 2.3) s jednadbama